Antep’te Ermeni milliyetçiliði ve Amerikan Kollejinin etkisi TÜRKSÖZÜ
Bülent Çukurova
Ermenilerin ulusal kimlik bilinci edinmelerinde, Müslüman toplum ile Hýristiyan Ermeni toplumu içinde sosyo - ekonomik farklýlýklarýn giderek artmasýna, Ermenilerde etnik kimlik bilincinin ortaya çýkmasýna iki temel olgu yol açmýþ görünmektedir. Birincisi XIX. Yüzyýl ortalarýndan itibaren Antep’te açýlan American Board of Commissioners for Foreign Missions’a (ABCFM) ait okullar ki, Amerikalýlarýn eðitim faaliyetlerinin yoðunlaþmasýyla, Ermeni örgütlerinin kýþkýrtýcý ve teröre dönük faaliyetleri paralellik göstermektedir, ikincisi ise batýlý devletler desteðinde Anadolu’daki azýnlýklara verilen siyasi ve sosyal ayrýcalýklarla, Osmanlý toplumu içindeki farklý dinlere mensup topluluklarýn, yerel iktidarlardan baðýmsýz hareket ederek sosyal ve ekonomik olarak kendilerini geliþtirip, Müslümanlardan farklýlaþmalarýdýr. Batýlý kaynaklar da bu çerçevede, Amerikalý Protestan misyonerlerin, açtýklarý okullarý ihtilal merkezleri haline getirdiklerini, uygulanan programlarýn Ermenilerde özgürlük ve baðýmsýzlýk düþüncesini uyandýrdýðý, onlarýn etnik kimlik bilinci edinmelerini saðladýðýný ileri sürmektedir[1]. Baþta ABD olmak üzere dönemin batýlý büyük devletleri Osmanlý imparatorluðu’ndaki gayri-müslim azýnlýklara özel bir ilgi göstermiþlerdir. Millet sistemine dayalý Osmanlýnýn merkeziyetçilikten uzak yönetim anlayýþý azýnlýklarýn dini, kültürel, eðitsel faaliyetlerini kendi olanaklarýyla ve özgürce yerine getirmesine imkan tanýyan yapýsý da bu süreçte etkili olmuþtur. Batýlý devletlerin gösterdiði bu yakýn ilginin ekonomik, sosyal, siyasi çok farklý boyutlarý bulunmaktadýr. Misyonerlik faaliyetleri temelinde örgütlenen bu ilgi, esas itibariyle daðýlmakta olan Osmanlý Ýmparatorluðu’nun sýnýrlarý dahilindeki enerji-petrol kaynaklarýný kontrol etmek, sýnýrlarý yeniden çizilmekte olan bölge üzerinde süregiden uluslararasý rekabette global güç dengelerini lehine çevirmek amacýný güder. Bölgedeki gayri-müslim azýnlýklara yönelik eðitim faaliyetleri bu süreçte özel bir yer tutar.
40
Osmanlý Ýmparatorluðu’nda yabancý okullarýn sayýsý deðiþik kaynaklarda 800-7000 arasýnda gösterilse de, bu sayý gerçekte 850-900 arasýndadýr. Yabancý okullar içinde Amerikan misyoner okulu sayýsý 161’dir. Bunlarýn 130 tanesi Lübnan, Kudüs, Suriye, Halep, Adana, Sivas, Elazýð, Diyarbakýr, Erzurum, Van bölgelerinde açýlmýþtýr[2] ABCFM 1810’da Boston’da kurulmuþ, 1820 yýlýnda Anadolu’ya ilk Amerikalý misyonerler gelmeye baþlamýþtýr.Antep’e ilk gelen misyoner Dr.Thomas P. Johnson’dýr. Halk içinde kendisine gösterilen tepki nedeniyle ABCFM tarafýndan geri alýnmak zorunda kalýnmýþ, yerine Dr. Azariah Smith gönderilmiþtir[3]. Smith’ten sonra 1851-1869’da Dr. Andrew T.Pratt, 1874 sonrasý David H. Nutting doktorluk yanýnda vaizlik ve örgütleme çalýþmalarýný sürdürmüþ, bu çalýþmalar, Antep’te “kuvvetli bir Protestan topluluðu”nun ortaya çýkmasýna yol açmýþtýr[4]. 1874 yýlýnda eðitime baþlayan Merkezi Amerikan Koleji’nin Týp departmaný 1876’da hizmete girmiþtir. Okul mütevelli heyeti Amerika’da bulunan 9 üyeden oluþurken, altta idare heyetindeki 13 kiþi Osmanlý topraklarýnda yaþayan misyonerler ve Ermenilerdi[5]. Avrupa’da bu dönemde ilkokul 6, ortaöðretim 7 yýl, daha sonra Üniversite eðitimi verilirken, kolej Amerikan eðitim sistemine göre organize olmuþtu. Yaygýn eðitim 8, yüksekokul (lise) 4 yýl, kolej 4 yýl idi. Okulda çalýþan idari personel ve öðretmen kadrosu da Ermenilerden oluþturulmuþtu. Okulda eðitim gören öðrenciler Antep, Maraþ, Urfa, Gürün, Haçin, Kilis, Diyarbakýr, Sivas, Siverek, Hatay, Harput, Arapkir, Çermik, Adana’dan toplanmýþ Ermeni çocuklardý[6]. 1876’da kazada Müslümanlara ait bir rüþtiye (ortaokul) varken ikincisi 1908’de açýldý. Ýdadi (lise) ise 1911’de eðitime girdi[7]. 1854’de gayri-müslimlerin eðitildiði 3 ortaokul varken, 1900’de bu sayý 11 e çýktý[8]. Müslüman öðrenciler ise Antep’teki Darü’l-Harir (ipekçilik okulu) dýþýnda yalnýzca Halep Sultanisi’ne gidebiliyordu[9]. Ermeni çocuklarýn okul sonrasý