بۆ ئینته‌رنه‌ت 162

‫ﺮﺮ‬ ‫ﺧﺧ‬ ‫ﻧ‬

‫ﺑ‬ ‫ﺧڵێ‬

‫* هه‌ڤاڵه‌تی نیوه‌ی سه‌ركه‌وتن بوو ل ‌ه شه‌ڕی كوبانێدا‬

‫* نه‌خێر بۆ ده‌وڵه‌تی بنه‌ماڵه‌یی و دژه‌ژن‬ ‫* كۆمه‌ڵگه‌یه‌كی‬ ‫بێ ئابوری و برسی‪ ،‬هه‌ر كات ئاماده‌ی ‌ه بۆ كۆیل ‌ه كردن‬ ‫* سیاسه‌تی دیموكراتیانه‌‬ ‫ هونه‌ری ڕاسته‌قینه‌ی‬ ‫ه‬ ‫ ئازادبوون ‌‬ ‫ه‬ ‫* كۆمه‌ڵگه‌یه‌ك بناخ ‌‬ ‫ه ناو برابێت‪،‬‬ ‫ئابورییه‌كه‌ی ل ‌‬ ‫توانای ژیانی نییه‌‬

‫ژنێكی هۆشیار و رێكخستوو‪ ،‬كۆمه‌ڵگایه‌كی دیموكراتیك ‬

‫خاوه‌ن ئیمتیاز‬

‫ئه‌ستێر ‌ه عه‌بدولجه‌بار‬

‫سه‌رنووسه‌ر‬

‫د‪.‬رابیعه قاسم‬ ‫ه سه‌ندیكای‬ ‫ژماره‌ی متمان ‌‬ ‫رۆژنامه‌نووسانی كوردستان‪241 :‬‬

‫په‌یوه‌ندی‬ ‫‪truskajin@gmail.com‬‬

‫سنور كه‌ریم‬ ‫ویژدان نوره‌دین‬ ‫ه ره‌شید‬ ‫روناك حه‌م ‌‬ ‫ژه‌نگار محه‌مه‌د‬ ‫ئه‌مین‬ ‫كه‌لسوم حوسێن‬

‫سپتامبری ‪2017‬‬

‫‪......‬‬

‫ده‌سته‌ی نووسه‌ران‬

‫‪162‬‬

‫ماڵپه‌ر‬ ‫‪www.truskapress.com‬‬ ‫ژماره‌ی تلفۆن‬ ‫‪07705124058‬‬ ‫چاپ‬

‫چاپخانه‌ی كه‌مال‬ ‫تیراژ‪ 1000 :‬دانه‬ ‫نرخ‪ 1500 :‬دینار‬

‫سه‌رجه‌م ئه‌م وتار و دیدو‬ ‫ه تروسكه‌دا‬ ‫بۆچوونانه‌ی ل ‌‬ ‫باڵو ده‌بێته‌وه‌‪ ،‬نوسه‌ر خۆی‬ ‫به‌رپرسیاره‌‬

‫‪.....‬‬ ‫وﺗﯚوﮋﮋ‬

‫ﻧﺎوهڕۆك‬

‫ﻛﯚﻣﻪ‪‬ﮕﻪﯾﻪك ﺑﻨﺎﺧﻪ ﺋﺎﺑﻮرﯾﯿﻪﻛﻪی ﻟﻪ ﻧﺎو‬ ‫ﺑﺮاﺑ‪‬ﺖ‪ ،‬ﺗﻮاﻧﺎی ژﯾﺎﻧﯽ ﻧﯿﯿﻪ‪٦ ..................‬‬ ‫ﻟﻪ ﺑﺎﺷﻮردا ھﻪو‪‬ﯽ ﺑ‪ ‬ﺑﻪھﺎﻛﺮدﻧﯽ‬ ‫ﺗﻮاﻧﺎی ﮔﻪﻧﺠﺎن و ژﻧﺎن دهدر‪‬ﺖ‪١٢ .........‬‬

‫ﺳﯿﺎﺳﯽ‬

‫ﺑﻪ‪ ‬ﻛﺮدﻧﯽ رﯾﻔﺮاﻧﺪۆم واﺗﻪ در‪‬ﮋﻛﺮدﻧﯽ ﺗﻪﻣﻪﻧﯽ‬ ‫ﺋﻪﻗ‪‬ﯿﻪﺗﯽ ژﻧﻜﻮژ‪ ،‬ﺗﺎﻛ‪‬هو و ﻧﺎدﯾﻤﻮﻛﺮات‪١٦.................................................................................‬‬

‫ﻫﺰری و‬ ‫رۆﺷﻨﺒﯿﺮی ﺳﯿﺎﺳﻪﺗﯽ دﯾﻤﻮﻛﺮاﺗﯿﺎﻧﻪ ھﻮﻧﻪری ڕاﺳﺘﻪﻗﯿﻨﻪی ﺋﺎزادﺑﻮوﻧﻪ ‪٢١ .......................................‬‬

‫ﮔﻮﻧﺪ‪ ،‬ﺧﺎك و ﻛﺸﺘﯚﻛﺎڵ ﺑﺎﺷﺘﺮﯾﻦ ﺑﻨﮕﻪھﻪ ﺑﯚ ﭘ‪‬ﺸﺨﺴﺘﻨﯽ ﭼﺎﻻﻛﯽ ﺋﺎﺑﻮری‪١٨ ..........‬‬

‫ﺋﺎﺑﻮری ھﻪر‪‬ﻤﯽ ﻛﻮردﺳﺘﺎن ﺑﻪ ﺑ‪ ‬ژن ﺑﻪرهو ﻛﻮێ!؟‪٢٤ ...................................................‬‬ ‫ژن ﺋﻪﮔﻪر ﺋﺎﺑﻮرﯾﻪﻛﯽ ﺳﻪرﺑﻪﺧﯚی ﻧﻪﺑ‪‬ﺖ‪ ،‬ھﻪﻣﯿﺸﻪ ﻟﻪ ﺟﻪﻧﮕﻪ‪٢٦ .............‬‬

‫ﻛﯚﻣﻪﯾﯾﻪﺗﯽ‬

‫ﻧﻪﺑﻮوﻧﯽ ﺋﺎﺑﻮری ﺳﻪرﺑﻪﺧﯚی ﮔﻪﻧﺠﺎن‬ ‫و ژﻧﺎن‪ ،‬ﻛﯚﻣﻪ‪‬ﮕﻪ ﺑﻪرهو‬ ‫ﻛﻮێ دهﺑﺎت!؟‪٢٨....................................‬‬ ‫ژن ﺋﯿﺮۆ د ﺋﺎﺑﻮری ژی ده ﺑﻮﯾﻪ‬ ‫ﻟﯿﺴﺘﻮك‪٣٠...............................................‬‬ ‫ﻛﯚﻣﻪ‪‬ﮕﻪی ﺑ‪ ‬ﺋﺎﺑﻮری و ﺑﺮﺳﯽ‪ ،‬ھﻪر‬ ‫ﻛﺎت ﺋﺎﻣﺎدهﯾﻪ ﺑﯚ ﻛﯚﯾﻠﻪﻛﺮدن‪٣٣ ...........‬‬

‫ژن ھ‪‬ﻤﺎی ژﯾﺎن‪ ،‬ﺋﺎﺷﺘﯽ و ﺋﺎراﻣﯿﻦ ‪٣٥...............................................‬‬ ‫ھﻪﭬﺎ‪‬ﻪﺗﯽ ﻧﯿﻮهی ﺳﻪرﻛﻪوﺗﻦ ﺑﻮو ﻟﻪ ﺷﻪڕی ﻛﻮﺑﺎﻧ‪‬ﺪا ‪٣٧ ......‬‬

‫ﺗﺎﯾﺒﻪت‬

‫ﺳﻪرۆﻛﯽ ﺣﻜﻮﻣﻪﺗﯽ ﻛﻮردﺳﺘﺎن‪ ،‬ﺋﺎﯾﺎ دهﺗﻮاﻧ‪ ‬ﭘ‪‬ﺶ ﻟﻪ‬ ‫داﮔﯿﺮﻛﺎری ﺑﯚ ﺳﻪر ﻛﻮردﺳﺘﺎن ﺑﮕﺮ‪‬ﺖ؟ ‪٤٠ ....................................‬‬ ‫ﻧﻪﺧ‪‬ﺮ ﺑﯚ دهو‪‬ﻪﺗﯽ ﺑﻨﻪﻣﺎ‪‬ﻪﯾﯽ و دژه ژن‪٤٢ ..................................‬‬ ‫ﺧﺎوهﻧﺪارﯾﻪﺗﯽ ﻛﺮدن ﻟﻪ ر‪‬ﺒﻪر ﺋﯚﺟﻪﻻن‬ ‫ﺧﺎوهﻧﺪارﯾﻪﺗﯽ ﻛﺮدﻧﻪ ﻟﻪ ﺋﺎزادی ڕاﺳﺘﻪﻗﯿﻨﻪ‪٤٤ ............................‬‬

‫ئا| تروسكه‌‬

‫ریفراندۆم نه‌ك بۆ سه‌ربه‌خۆیی كوردستان‪ ،‬بۆ زیاتر داگیركردنی كوردستانه‌!‬ ‫مرۆڤی بێكار و كۆمه‌ڵگه‌ی بێكار تا چه‌ند ‌ه ده‌توانێ ئازاد بێت و باس ل ‌ه سه‌ربه‌خۆیی واڵته‌كه‌ی بكات؟! بێگومان قه‌ت‪ .‬چون‬ ‫سه‌ربه‌خۆیی بناخه‌ی خۆی ل ‌ه ئابوری سه‌ربه‌خۆ و رێوه‌به‌ریكی دیموكراتیانه‌و ‌ه ده‌گرێت‪ .‬كۆمه‌ڵگه‌یك ك ‌ه به‌رده‌وام چاو‬ ‫له‌ده‌ستی واڵتانی دراوسێ بێت ك ‌ه شتی بۆ هه‌نارد ‌ه بكات‪ ،‬قه‌ت ناتوانێ سه‌ربه‌خۆ بێت و به‌پێچه‌وانه‌و ‌ه ئاماده‌ی كۆیالیه‌تیه‌‪.‬‬ ‫كۆمه‌ڵگه‌یه‌ك ئه‌گه‌ر ب ‌ه ره‌نجی شانی و عاره‌قی ناوچاوانی پێداویستی ژیانی ب ‌ه ده‌ست نه‌خات‪ ،‬ناتوانێ نرخی ئازادی و‬ ‫سه‌ربه‌خۆییش بزانێ‪.‬‬ ‫كوردستان ك ‌ه سااڵنێكی دوور ودرێژ ل ‌ه مێژوودا به‌رده‌وام سه‌رچاوه‌ی به‌رهه‌م هێنان و رێوه‌بردن و بیروڕای ئازاد بوو‪ ،‬ئه‌مڕۆ‬ ‫به‌داخه‌و ‌ه بوه‌ت ‌ه بێشه‌ی دز و جه‌رد ‌ه و داگیركارانی دڕند ‌ه ك ‌ه هه‌ر رۆژ ده‌ستكه‌وته‌كانی ده‌دۆشن‪ ،‬ده‌ستدرێژی ده‌كه‌ن ‌ه سه‌ر و‬ ‫بێنازیان كردوه‌‪ .‬ڕوڵه‌كانی ئه‌م واڵته‌یان ئاواره‌ی هه‌نده‌ران كرد و فێری نوكه‌ری و پاككردنه‌وه‌ی پێاڵوی ئاغا و ئه‌ربابانی‬ ‫سه‌رمایه‌دار و تااڵنچییان كرد‪ .‬نامۆبوون ل ‌ه واڵت‪ ،‬خاك و دایك و كه‌لتوره‌كه‌ی له‌و كاته‌و ‌ه پێشكه‌وت ك ‌ه دایك ل ‌ه هه‌موو ئه‌م‬ ‫مه‌یدانان ‌ه دوور خرایه‌وه‌‪ .‬زۆر به‌داخ ‌ه ك ‌ه هه‌ر ئه‌و دایك ‌ه به‌رهه‌م هێنه‌ر ‌ه ئه‌مڕۆ ل ‌ه دۆخێكدا بژی ك ‌ه بۆ بژیوی ژیانی نه‌چار‬ ‫بێت الش ‌ه پیرۆزه‌كه‌ی بفروشێ! پێشه‌نگ و سه‌رچاوه‌ی ژیان ل ‌ه دۆخێكدا ده‌ژی ك ‌ه ئیتر ل ‌ه ژیان بێزار ‌ه و نایه‌وێت بژی‪ .‬ژن‬ ‫ك ‌ه سه‌رده‌مانێك سه‌رچاوه‌ی ژیان بوو‪ ،‬ئه‌مڕۆ هه‌موو هه‌وڵی بۆ ل ‌ه ناوبردنی ئه‌و ژیانه‌یه‌‪ ،‬ل ‌ه واڵتێك ك ‌ه سه‌رچاوه‌ی ژیانی‬ ‫به‌ره‌و ل ‌ه ناوچوون ده‌چێت‪ ،‬ئایا باسكردن ل ‌ه سه‌ربه‌خۆیی خۆ هه‌ڵخه‌ڵه‌تاندن و فریودانی خه‌ڵك نیه‌؟؟؟‬ ‫ئه‌مڕۆش هه‌ر خاوه‌نی هه‌مان ئه‌قڵیه‌ت ك ‌ه پێشه‌نگایه‌تی كرد بۆ بنده‌ستكردنی خاك و نیشتمان و بۆ ده‌ست به‌سه‌رداگرتنی‬ ‫نرخه‌كانی دایكی پیرۆز‪ ،‬هه‌وڵ ده‌دات ل ‌ه سه‌ر ئه‌و هه‌موو بنده‌ستیی ‌ه سه‌ربه‌خۆیی پێش بخه‌ن‪ .‬مرۆڤ ئه‌و پرسیار ‌ه ل ‌ه‬ ‫خۆی ده‌كات‪ ،‬ئایا به‌ڕاستی خه‌ڵك ب ‌ه نه‌زان و گێل ده‌زانن یا خۆیان ل ‌ه گێلی داوه‌؟ واڵتێك ك ‌ه ئابوری سه‌ربه‌خۆی نه‌بێت‪،‬‬ ‫ئایا به‌ڕاستی ده‌توانێ خۆی به‌ڕێو ‌ه ببات؟!! كۆمه‌ڵگه‌یه‌ك ك ‌ه بێزارن ل ‌ه هه‌موو شت ب ‌ه ژن و پیاوه‌وه‌‪ ،‬ئه‌و سه‌ربه‌خۆیی ‌ه‬ ‫ك ‌ه ئه‌ویش وابه‌سته‌ی واڵتانی ده‌ره‌كی و دراوسێ ‌ه ده‌توانێ كام ‌ه ده‌ردیان ده‌رمان بكات؟ ب ‌ه دابڕانی خه‌ڵك ل ‌ه گونده‌كان و‬ ‫ملیتاریزه‌كردنی كوردستان‪ ،‬بێ ئیراده‌كردن و بێ فكركردنی خه‌ڵك ئایا سه‌به‌رخۆیی پێش ده‌كه‌وێت؟ مرۆڤ ئه‌گه‌ر واڵمی‬ ‫ئه‌و پرسیاران ‌ه بداته‌وه‌‪ ،‬زۆر ب ‌ه ئاشكرایی بۆی ده‌رده‌كه‌وێت ك ‌ه مه‌به‌ست ل ‌ه ریفراندۆم ڕاگه‌یاندنی سه‌ربه‌خۆیی نیه‌‪ ،‬دیار ‌ه‬ ‫ئامانجی جیاواز ل ‌ه پشت په‌رده‌ی ریفراندۆم ‌ه ك ‌ه ئه‌و ‌ه گۆمانی تێدا نی ‌ه ده‌ستی ده‌وڵه‌تانی دراوسێ و ده‌ره‌كی و به‌تایبه‌ت‬ ‫توركیا تێدایه‌‪ .‬ریفراندۆم نه‌ك بۆ سه‌ربه‌خۆیی كوردستان بۆ زیاتر داگیركردنی كوردستان ل ‌ه الیه‌نی داگیركاران و ده‌وڵه‌تی‬ ‫توركیایه‌‪ ،‬بۆ زیاتر تااڵنكردنی داهاتی كوردستان ‌ه بۆ ده‌ره‌وه‌ی واڵت‪ .‬ریفراندۆم بۆ به‌هێزكردنی ده‌ستی ده‌سه‌اڵتداری‪،‬‬ ‫چه‌وسێنه‌ر‪ ،‬پیاوساالری و ژنكوژیی ‌ه ل ‌ه كوردستان‪ .‬ئه‌قڵیه‌تێك ك ‌ه رێز ل ‌ه بیرو بۆچوونی گه‌له‌ك ‌ه نه‌گرێ‪ ،‬ب ‌ه دیموكراسی‬ ‫بڕیار ل ‌ه سه‌ر داهاتی واڵته‌كه‌ی نه‌دات‪ ،‬ئه‌گه‌ر ئاستی كوشتن و خۆكوشتن ژنان كه‌م نه‌بێته‌وه‌‪ ،‬كۆچ و هه‌ڵهاتنی گه‌نجان‬ ‫بۆ ده‌ره‌وه‌ی واڵت ڕانه‌وه‌ستێ‪ ،‬ئه‌گه‌ر خه‌ڵك نه‌گه‌ڕێنه‌و ‌ه بۆ گونده‌كانیان و كشتۆكاڵ ده‌ست پێ نه‌كه‌ن‪ ،‬ئه‌گه‌ر هه‌ر كۆیله‌ی‬ ‫ده‌وڵه‌تانی توركیا‪ ،‬ئێران و ئامریكا بن‪ ،‬ناتوانێ سه‌ربه‌خۆیی ڕابگه‌ێنێ‪ .‬سه‌ربه‌خۆیی ئه‌گه‌ر ب ‌ه بڕیاری گه‌ل نه‌بێت و ئه‌گه‌ر‬ ‫گه‌ل بۆ خۆی‪ ،‬خۆی به‌ڕێو ‌ه نه‌بات‪ ،‬نابێت ‌ه سه‌ربه‌خۆیی‪ .‬سه‌ربه‌خۆیی ئه‌گه‌ر ته‌نیا ل ‌ه پێناو به‌رژه‌وه‌ندی بنه‌ماڵه‌ی بارزانی‬ ‫و ویست ‌ه پراگماتیستیه‌كانیاندا بێت‪ ،‬ئه‌گه‌ر ته‌نیا له‌ سه‌ر سێ شار به‌ڕێو ‌ه بچێت و شاره‌كانی دیكه‌ی هه‌رێم له ده‌ره‌وه‌ی‬ ‫ئه‌م نه‌خش ‌ه بمێنێته‌وه‌‪ ،‬ئه‌و ‌ه سه‌ربه‌خۆیی نیه‌‪ ،‬ئه‌و ‌ه به‌هێزكردنی سنوری ده‌وڵه‌ت ـ نه‌ته‌و ‌ه بچووكه‌كان ‌ه كه‌ پالنی ئه‌م ‌ه‬ ‫ل ‌ه الیه‌ن سیسته‌می سه‌رمایه‌داری و كاپیتالیسم دارێژراوه‌‪ .‬به‌اڵم زۆر به‌داخه‌و ‌ه ك ‌ه سیسته‌می تاكڕه‌و و بنه‌ماڵه‌ی بارزانی‬ ‫و هاوكاره‌كانیان ل ‌ه هه‌رێمی كوردستاندا ل ‌ه هه‌ستی نه‌ته‌وه‌یی و دڵسۆزی خه‌ڵكی كورد بۆ خاك و نیشتمان كه‌ڵكی نابه‌جێ‬ ‫ده‌گرێن و ل ‌ه پێناو به‌رژه‌وه‌ندی ‌ه شه‌خسی و بنه‌ماڵه‌ییه‌كانی دا رۆژان ‌ه ژنان و خه‌ڵكی كورد ده‌كه‌ن ‌ه قوربانی‪ .‬ب ‌ه درۆ و‬ ‫فریودانی خه‌ڵك ئامانجیان ‌ه ئه‌وه‌ی ك ‌ه تا ئێستا نه‌یتوانیو ‌ه ب ‌ه توركیا و ئێرانی بفرۆشن و ل ‌ه دوای ریفراندۆم ڕاده‌ستی بكه‌ن‬ ‫و ده‌سه‌اڵتی خۆیانی پێ بپارێزێن‪.‬‬ ‫بێگومان ئه‌م ‌ه ته‌نیا ب ‌ه ڕاگه‌یاندنی ریفراندۆم و سه‌ربه‌خۆیی كۆتایی پێنایه‌ت‪ ،‬ئه‌م ‌ه ده‌بێت ‌ه سه‌ره‌تای شه‌ڕێكی قورس و‬ ‫ناكۆتایی ل ‌ه ناوچه‌ك ‌ه ك ‌ه ن ‌ه بنه‌ماڵه‌ی بارزانی و ن ‌ه كه‌س ناتوانێ ئاگری ئه‌م شه‌ڕ ‌ه بكوژێنێته‌و ‌ه و بێگومان شه‌ڕی وه‌ها‬ ‫قوربانی خۆی به‌رده‌وام ل ‌ه كۆمه‌ڵگ ‌ه و به‌تایبه‌ت ژنان و مندااڵن گرتووه و ده‌گرێ‌‪.‬‬ ‫بۆی ‌ه گرنگ ‌ه به‌ر ل ‌ه هه‌ر شتێك ئێمه‌ی ژن هه‌وڵ بده‌ین سه‌ره‌تا ببین ‌ه خاوه‌ن ئه‌قڵ و فكرێكی سه‌ربه‌خۆ‪ ،‬هه‌تا بتوانین ب ‌ه‬ ‫ئاقاڵن ‌ه و فكرێكی ئازاد ل ‌ه سه‌ر داهاتی واڵته‌كه‌مان و خۆمان بڕیارده‌ر بین‪ .‬هه‌وڵ بده‌ین سه‌ره‌تا كێشه‌ی بناخه‌ییه‌كانی‬ ‫واڵته‌كه‌مان ك ‌ه نه‌بوونی ئابوری سه‌ربه‌خۆییه‌‪ ،‬چاره‌سه‌ر بكه‌ین و ئاوه‌دانی بخه‌ینه‌و ‌ه گونده‌كان ك ‌ه ژیانی شار و گوند‬ ‫هاوته‌ریب ل ‌ه گه‌ڵ یه‌ك و پێكه‌و ‌ه بسوڕێته‌وه‌‪ .‬ئه‌گه‌ر ئێمه‌ی ژن له‌م بوارانه‌دا بتوانین جارێكی دیك ‌ه ئه‌ركی پێشه‌نگایه‌تی‬ ‫خۆمان ب ‌ه جێ بێنین‪ ،‬ئه‌و ‌ه كۆتایی ب ‌ه خۆكوشتن و كوشتنی ژنانیش دێت و ده‌ستی ئه‌قڵیه‌تی پیاوساالر و ژنكوژ ل ‌ه سه‌ر‬ ‫ئیراد ‌ه و فكری ژنانیش كورت ده‌بێته‌وه‌‪.‬‬

‫وتووژی‬

‫کۆمه‌ڵگه‌یه‌ک‬

‫بناخ ‌ه ئابوورییه‌که‌ی‬

‫له‌ناوبرابێت‬

‫توانای ژیانی نییه‌‬

‫گۆڤارێكی رۆشنبیری‪،‬‬ ‫كۆمه‌اڵیه‌تی‪ ،‬ئه‌ده‌بی و هزری ‌ه‬

‫‪6‬‬

‫كۆمه‌ڵگه‌یه‌كی‬ ‫ئه‌گه‌ر بناخه‌یه‌كی ئابووری‬ ‫ه‬ ‫نه‌بێت‪ ،‬ئایا ده‌توانین بڵێین ئه‌و كۆمه‌ڵگه‌ی ‌‬ ‫سه‌ربه‌خۆیه‌‪ ،‬یانیش ده‌توانێ سه‌ربه‌خۆ بێت؟ بێگومان‬ ‫ه و هه‌ر كۆمه‌ڵگه‌یه‌ك‬ ‫نا! ئابووری بۆ به‌رده‌وامی ژیان زۆر گرنگ ‌‬ ‫ه له‌م بواره‌دا خاوه‌ن هێز و توانایی بێت‪ .‬چون كۆمه‌ڵگه‌یه‌كی‬ ‫پێویست ‌‬ ‫ه هیچ‬ ‫ه و ناتوانێ ب ‌‬ ‫بێ ئابووری بۆ كۆیله‌كردن و چه‌وساندن ئاماده‌ی ‌‬ ‫ه سه‌ر واڵته‌كه‌ی خاوه‌ن بڕیار بێت‪ .‬ئه‌قڵیه‌تی ده‌سه‌اڵتداری بۆ‬ ‫شێوازێك ل ‌‬ ‫ه‬ ‫ه سیاسه‌تی «برسی بهێڵ ‌‬ ‫ه هه‌وڵی داو ‌ه ل ‌‬ ‫ه هه‌میش ‌‬ ‫به‌ڕێوه‌بردنی كۆمه‌ڵگ ‌‬ ‫ه گۆڕه‌پانی‬ ‫ه بێ رۆل كردنی ژنان ل ‌‬ ‫و حكومه‌ت بكه‌« كه‌ڵك بگرێ‪ .‬به‌تایبه‌تی ب ‌‬ ‫ه پێناسه‌كردنی رۆلی‬ ‫ئابووری شیرازه‌ی كۆمه‌ڵگه‌یان هه‌ڵوه‌شانده‌وه‌‪ .‬بۆی ‌‬ ‫ه‬ ‫ڕاسته‌قینه‌ی ژنان له‌م گۆڕه‌پانه‌دا خاوه‌ن گرنگییه‌‪ .‬ئێمه‌ش وه‌كوو گۆڤار تروسك ‌‬ ‫ه بكه‌ین و‬ ‫ه گه‌ڵ چه‌ند ژن قس ‌‬ ‫‌ته ل ‌‬ ‫ه سه‌ر ئه‌م بابه ‌‌‬ ‫هه‌وڵماندا ئه‌م جار ‌ه ل ‌‬ ‫گرنگی ئابووری سه‌ربه‌خۆ و به‌تایبه‌ت رۆلی ژنان له‌م گۆڕه‌پانه‌دا ده‌بێت‬ ‫ه باشوری كوردستاندا سه‌ره‌ڕای‬ ‫ه به‌رباس‪ .‬هه‌روه‌ها ل ‌‬ ‫چی بێت‪ ،‬بخه‌ین ‌‬ ‫ه‬ ‫سه‌رچاوه‌ی سه‌رزه‌وی و ژێرزه‌وییه‌كانی‪ ،‬به‌اڵم بۆچی نه‌یتوانیو ‌ه ببێت ‌‬ ‫ه پێش‬ ‫خاوه‌ن ئابوورییكی سه‌ربه‌خۆ؟ و ئه‌ركی ژنان به‌رامبه‌ر ب ‌‬ ‫ه‬ ‫خستنی ئابووریه‌كی هه‌ره‌وه‌زی ده‌بێت چی بێت؟ بۆی ‌‬ ‫ه ئێوه‌ی خوێنه‌ری به‌ڕێزیش له‌م ڕاو‬ ‫هیوادارین ك ‌‬ ‫ه به‌هره‌مه‌ند بن‪.‬‬ ‫بۆچوونان ‌‬ ‫ئا| تروسكه‌‬

‫ژنان گه‌وهه‌رێكی به‌نرخ بوون ‌ه ل ‌ه ژیانی ئابووریدا‬ ‫ساکار عه‌بدوڵاڵ‬

‫ئەگەر بگەڕێنەوە بۆ سەردەمەکانی زوو‪ ،‬چاوێک بە رابردوودا‬ ‫بخشێنین‪ ،‬دەبینین کاری هەرەوەزیی یەکێک بووە لەو پیشانەی کە‬ ‫بەکۆمەڵ ئەنجام ده‌دران‪ ،‬لەالیەن دانیشتیوانی گوندەکان‪ ،‬بەتایبەتی‬ ‫بۆ کاری کشتوکاڵ‪ .‬ده‌توانین بڵێین کاری هەرەوەزیی بە گرینگ ترین‬ ‫پایەکانی ئابووریی بۆ واڵت ئەژمار دەکرێت‪ ،‬لە بەر ئەوەی کاری‬ ‫هەرەوەزیی دەتوانێت لە ماوەیەکی کەم دا داهاتێکی زۆر و چاوەڕوان‬ ‫نەکراوە بهێنێتە بەرهەم‪.‬‬ ‫ئەمەش دەتوانێت سوودێکی یەکجار باش بە پایەکانی ئابووریی‬ ‫واڵت بگەیەنێت‪ ،‬لەهەمان کاتدا سوودی بۆ ژێرخانی ئابووریی واڵت هەبێت و سەرمایەی نیشتمانی پێ‬ ‫بەرزبکریتەوە‪ ،‬بەاڵم ئێستا ئەم کارە کەم بووه‌تەوە‪ ،‬بەهۆی زۆری ئامێرەکانی سەردەمه‌وه‌‪ ،‬بۆنمونە کاری‬

‫ژماره‌ی‬

‫‪162‬‬

‫سپتامبری ‪2017‬‬

‫‪7‬‬

‫هەرەوەزیی لە (درروێنەکردنی گەنم و جۆ‪ ،‬کاری باخ ئاسته‌نگیه‌كانی به‌رامبه‌ر ب ‌ه پێشنه‌كه‌وتنی ئابووری‬ ‫و کێڵگە و رەزەکان) ئێستا زۆربەی زۆری ئەو کارانە سه‌ربه‌خۆ‪ ،‬هه‌بوونی حیزب ‌ه ل ‌ه باشوری كوردستان‬

‫بەهۆی ئامێرەکانەوە ئەنجام ده‌درێن‪ ،‬دەتوانین بڵێن‬ ‫ئامێرەکانی سەردەم جێگای مرۆڤەکانی رۆژگاری‬ ‫ئەمڕۆی گرتووه‌تەوە‪.‬‬ ‫لەسەردەمەکانی زوو تا وەکو ئێستا‪ ،‬ژنان رۆڵێکی‬ ‫گرینگ و بەرچاویان هەبوو ‌ه لە بەره‌وپێشبردنی‬ ‫ئابووریی واڵت و کاری هەرەوەزیی‪ .‬ژنان گەوهەرێکی‬ ‫بەنرخ بوونە لە ژیاندا‪ ،‬چونکە بەرێوەبردنی ماڵ و‬ ‫بەخێوکردنی منداڵ‪ ،‬کاری رۆژانە و هەمیشەییان بووە‬ ‫و هەمیش لە کار و پیشەدا‪ ،‬شان بەشانی پیاوان‬ ‫بەسەرکەوتوویی کارەکانیان بە ئەنجام گەیاندووە‪.‬‬ ‫ئەگەر بێت و حکومەت یاخود کەرتی تایبەت‪ ،‬هەلیکار‬ ‫بڕەخسێنێت بۆ ژنان‪ ،‬ئەوا ئێمە دەتوانین گەورەترین‬ ‫سوودی لێوەربگرین بۆ ئابووریی واڵت‪ ،‬هەروەها‬ ‫رێگایەکە بۆ رەخساندنی ئازادیی و داواکردنی مافەکانی‬ ‫خۆیان لە ناو کۆمه‌ڵگه‌دا‪ .‬لە بەر ئەوەی ئێستا حکومەت‬ ‫ئەو هەلەی نه‌‌هێشتو ‌ه و بەهۆی قەیرانی سیاسی کە‬ ‫دروستکراوی خۆیانە کە ئەمەیش کاری کردوه‌تە سەر‬ ‫هەموو پایەکانی واڵت و واڵتی توشی داڕووخانی‬ ‫ئابووریی و کەمکردنەوەی سەرمایەکردووە‪ ،‬لەگەڵ‬ ‫هەموو ئەمانەشدا زۆرترین ئاستەنگ خراوەتە بەردەم‬ ‫ئەم پیشەیە‪ ،‬بۆ نموونە هاوکاریی نەکردنی حکومەت‬ ‫کەوای کردووە زۆربەی زۆری دانیشتوانی گوندەکان‪،‬‬ ‫دەست لە پیشەکانیان هەڵبگرن و لە شارەکان نیشتەجێ‬ ‫ببن و لەگەڵ ئەمانەدا دۆزینەوەی کار لە شارەکاندا‬ ‫لە ئێستادا زۆر زەحمەتە‪ ،‬بەهۆی زۆربوونی ژماره‌ی‬ ‫شاره‌کانه‌وه‌‪.‬‬ ‫هه‌روەها لە باشووردا‪ ،‬خاوەنی سەرمایەی خۆمان‬ ‫نین‪ ،‬ئێمە وەکو گەلی باشوور بەهۆی ئەو دەست‬ ‫تێوه‌ردانه‌ی باشووره‌و ‌ه لەالیه‌ن واڵتانی دراوسێ‪،‬‬ ‫ئەمەش وایکردووە کە تاوەکو ئێستا‪ ،‬ئێمە نەبینە‬ ‫خاوەنی ئابوورییەکی سەربەخۆ‪.‬‬

‫گۆڤارێكی رۆشنبیری‪،‬‬ ‫كۆمه‌اڵیه‌تی‪ ،‬ئه‌ده‌بی و هزری ‌ه‬

‫‪8‬‬

‫سۆما فه‌رهاد‪ /‬خوێندكاری زانكۆ‬

‫ل ‌ه مێژووی مرۆڤایه‌تیدا‬ ‫ژن یه‌كه‌م كه‌س بوو ‌ه ك ‌ه‬ ‫دۆزیوه‌ته‌وه‌‪.‬‬ ‫كشتوكاڵی‬ ‫به‌اڵم ل ‌ه هه‌موو الیه‌كه‌و ‌ه‬ ‫و به‌تایبه‌ت ل ‌ه گۆڕه‌پانی‬ ‫ئابووری بێ به‌شكراوه‌‪ .‬نه‌ك‬ ‫ته‌نها ژن‪ ،‬هه‌موو واڵته‌كه‌مان كه‌وت ‌ه دۆخی هه‌ژاری و‬ ‫چاو ل ‌ه ده‌ستی ده‌وڵه‌تانی ده‌ره‌كی‪ .‬باشوری كوردستان‬ ‫و هه‌رێم له‌م دۆخه‌دا ك ‌ه خاوه‌ن گه‌وره‌ترین به‌رهه‌مه‌‪،‬‬ ‫به‌اڵم چاوه‌ڕوانی ده‌وڵه‌تانی توركیا و ئێران ‌ه ك ‌ه‬ ‫خواردنیان بۆ بێت و پشتیان به‌وان به‌ستووه‌‪.‬‬ ‫ئه‌و زیانه‌ی ك ‌ه ژن ڕووبه‌ڕووی ده‌بێته‌وه‌‪ ،‬ئه‌وه‌ی ‌ه ك ‌ه‬ ‫ژنانیش كوێل ‌ه كراون و ل ‌ه ژێرده‌ستی پیاودان‪ .‬پیاویش‬ ‫هه‌موو هاتوون ‌ه شاره‌كان و ژنیش ل ‌ه نه‌چاری دێن ‌ه شار‬ ‫و ناتوانن بگه‌ڕێننه‌و ‌ه بۆ گونده‌كان و كشتوكاڵ بكه‌ن و‬ ‫خاوه‌نی ئابووری سه‌ربه‌خۆی خۆیان بن‪.‬‬ ‫وه‌كوو دۆخی ئابووری كوردستان‪ ،‬ئه‌و داهاته‌ی‬ ‫ك ‌ه كوردستان هه‌یه‌تی‪ ،‬ئه‌گه‌ر ل ‌ه ‪ %20‬یانیش ‪%30‬‬ ‫سووده‌كه‌ی بۆ كوردستان بێت‪ ،‬ئه‌و ‌ه ئێستا كوردستان‬ ‫زۆر پێشكه‌وتووتر ده‌بوو‪ .‬ل ‌ه كه‌ركوك وه‌كوو هه‌موومان‬ ‫ده‌زانین داهاتێكی زۆر گه‌وره‌ی هه‌ی ‌ه ل ‌ه بواری نه‌وتدا‪.‬‬ ‫ئه‌گه‌ر ئه‌و داهاته‌ی بۆ كوردستان و بۆ گه‌لی كه‌ركوك‬ ‫سه‌رف بكرابایه‌‪ ،‬ئێستا كه‌ركوك وه‌كوو واڵتێكی‬ ‫سه‌ربه‌خۆ بوو‪ ،‬نه‌ك شارێكی سه‌ربه‌خۆ‪ .‬به‌اڵم‬ ‫به‌داخه‌و ‌ه رێژه‌ی ‪%10‬یش بۆ كه‌ركوك دابین نه‌كراوه‌‪،‬‬ ‫بۆی ‌ه به‌م دۆخه‌ی ئێستا گه‌یشتوه‌‪ .‬ل ‌ه هه‌موو الیه‌كه‌و ‌ه‬ ‫هه‌وڵ ده‌ده‌ن نه‌وتی كه‌ركوك ببه‌ن‪ ،‬به‌اڵم كه‌س هه‌وڵی‬ ‫ئه‌و ‌ه نادات ك ‌ه سوودی بۆ كه‌ركوك هه‌بێت‪.‬‬ ‫بۆی ‌ه پێویست ‌ه ژنان ده‌ستپێشخه‌ری بكه‌ن ك ‌ه بگه‌ڕینه‌و ‌ه‬ ‫بۆ گونده‌كان و كشتوكاڵ بكه‌ین‪ .‬خۆمان به‌رهه‌می‬ ‫خۆماڵی به‌رهه‌م بێنین‪ .‬ئیتر پشت نه‌به‌ستین ب ‌ه واڵتانی‬ ‫ده‌ره‌كی و له‌وه‌ش ناترسین ك ‌ه خواردمان لێ ببڕن‪ .‬ئه‌و‬ ‫كاته‌ی ‌ه ك ‌ه ده‌توانین خاوه‌ن كشتوكاڵ و به‌رهه‌می خۆمان‬

‫ده‌بین و ئیتر پشت ب ‌ه كه‌س نابه‌ستین‪.‬‬ ‫ئابووری سه‌ربه‌خۆ گرنگیكی زۆری ل ‌ه كوردستان هه‌یه‌‪.‬‬ ‫چون هه‌موومان باش ده‌زانین ك ‌ه كوردستان خاوه‌ن‬ ‫به‌رهه‌مێكی سروشتی زۆره‌‪ .‬ئه‌گه‌ر ئه‌و به‌رهه‌مه‌ی ك ‌ه‬ ‫ل ‌ه كوردستاندا هه‌یه‌‪ ،‬ته‌نها بكه‌وێت ‌ه خزمه‌تی گه‌لی‬ ‫كوردستانه‌و ‌ه و بكه‌وێت ‌ه بواری بازرگانی و به‌رهه‌م‬ ‫هێنانه‌وه‌‪ ،‬ئه‌و ‌ه ئابووریكی زۆر باشی ده‌بێت و پێویستی‬ ‫ب ‌ه هیچ واڵتێك نابێت‪.‬‬ ‫ئاسته‌نگیه‌كانی به‌رامبه‌ر ب ‌ه پێشنه‌كه‌وتنی ئابووری‬ ‫سه‌ربه‌خۆ‪ ،‬هه‌بوونی حیزب ‌ه ل ‌ه باشوری كوردستان‪.‬‬ ‫كوردستان ل ‌ه ژێر كاریگه‌ری حیزبدای ‌ه و ئه‌وان به‌ڕێوه‌ی‬ ‫ده‌ب ‌هن‌‪ .‬حیزبیش ئه‌وه‌ند ‌ه سروشتێكی خۆپه‌رستیان هه‌ی ‌ه‬ ‫ك ‌ه بیر له‌و ‌ه ناكه‌نه‌و ‌ه كوردستان پێش بخه‌ن‪ .‬ته‌نیا بیر‬ ‫له‌و ‌ه ده‌كه‌نه‌و ‌ه ك ‌ه داهاته‌ك ‌ه بۆ خۆیان ببه‌ن و بیدزن و‬ ‫بیده‌ن ب ‌ه واڵتانی ده‌ره‌و ‌ه و سووده‌كه‌ی بۆ خۆیان بێت‪،‬‬ ‫بۆی ‌ه دۆخی كوردستان وه‌های لێهاتووه‌‪.‬‬ ‫ل ‌ه كۆتاییدا داوا ل ‌ه خه‌ڵكی كوردستان و به‌تایبه‌تی‬ ‫گه‌نجان ده‌كه‌م ك ‌ه پشت نه‌به‌ستن ب ‌ه خوێندن ك ‌ه ته‌نیا‬ ‫بڕوانامه‌یه‌كی هه‌بێت و ل ‌ه ژێر ده‌ستی ده‌وڵه‌تدا ببێت‬ ‫ب ‌ه كارمه‌ند و فه‌رمانبه‌رێك بۆ وه‌رگرتنی مووچه‌‪ .‬با‬ ‫پشت ب ‌ه خۆمان ببه‌ستین و بچین گونده‌كانمان نووژه‌ن‬ ‫بكه‌ینه‌و ‌ه و كشتوكاڵ بكه‌ین و به‌رهه‌م به‌ده‌ست بخه‌ین‪.‬‬ ‫خۆمان ئابووری خۆمان دابین بكه‌ین‪ .‬چاوه‌ڕێ مووچه‌ی‬ ‫ده‌وڵه‌ت نه‌بین و نه‌بین ‌ه كوێله‌ی ده‌وڵه‌ت به‌رامبه‌ر‬ ‫مووچه‌یه‌ك‪.‬‬

‫ب ‌ه جێگای چاوه‌ڕوانی ل ‌ه ده‌وڵه‌تانی دراوسێ‬ ‫ده‌توانین به‌هره‌ ل ‌ه خاك و ئاومان بگرین‬ ‫ژیان گه‌رمیانی‪ /‬مامۆستا‬

‫وه‌زی‬ ‫هه‌ر ‌ه‬ ‫ئابووری‬ ‫ئه‌وه‌ی ‌ه ك ‌ه ئه‌و ژنانه‌ی‬ ‫ك ‌ه به‌هره‌مه‌ندن‪ ،‬ده‌توانن‬ ‫كۆببنه‌و ‌ه ل ‌ه شوێنێك‪،‬‬ ‫شوێنێك دابین بكه‌ن بۆ خۆیان‬ ‫ك ‌ه ئیشی ده‌ست یان خه‌یاتی‬

‫بكه‌ن و بیخه‌ن ‌ه بواری جێبه‌جێكردنه‌وه‌‪ .‬پێویست ‌ه هه‌موو‬ ‫رێگه‌چاره‌یه‌ك بۆ دابینكردنی ئه‌و ئیشان ‌ه بكرێت‪،‬‬ ‫ژنان ب ‌ه هاوكاری یه‌ك و شان به‌شانی یه‌ك ئیش و‬ ‫كاری خۆیان بكه‌ن‪ ،‬بێ ئه‌وه‌ی چاویان ل ‌ه ده‌ستێكی‬ ‫ده‌ره‌كی یان كه‌سێكی تر بێت‪ .‬بۆ گه‌یشتن ب ‌ه ئاوات و‬ ‫ئامانجه‌كانیان ل ‌ه ڕێگه‌ی ئیش وكاری خۆیانه‌وه ده‌ست‬ ‫به‌كار بكه‌ن‌‪‌.‬‬ ‫هه‌ر ژنێك‪ ،‬هه‌ر تاكێك الی خۆیه‌و ‌ه به‌تایبه‌ت ژن نابێت‬ ‫ته‌نها بیر ل ‌ه به‌رژه‌وه‌ندی خۆی بكاته‌وه‌‪ ،‬پێویست ‌ه ئه‌و‬ ‫كه‌سانه‌ی ك ‌ه به‌هره‌مه‌ندن به‌ڕێكخستن بكات‪ ،‬به‌تایبه‌ت‬ ‫ئه‌و ژنانه‌ی ك ‌ه ئیشی ده‌ست ده‌كه‌ن‪ ،‬بێگومان مه‌رج نی ‌ه‬ ‫ته‌نیا ئیشی ده‌ستی بێت‪ ,‬بێ ئه‌وه‌ی بكه‌نه‌و ‌ه ژێركاریگه‌ری‬ ‫قسه‌كانی كۆمه‌ڵگ ‌ه ده‌توانن بناخه‌ی ئابووری بۆ‬ ‫دابینكردنی بژیوی ژیانیان به‌رێكخستن بكه‌ن‪ .‬چون ژن‬ ‫ل ‌ه بنه‌مادا خاوه‌ن ئابووری بووه‌‪ ،‬ئێستاش ده‌توانێ بۆ‬ ‫ئه‌وه‌ی جارێكی دیك ‌ه خاكی كوردستان و به‌تایبه‌تیش‬ ‫باشور ببێت ‌ه زه‌مینه‌ی پێشخستنی ئه‌م ئابوورییه‌‪ ،‬ژنان‬ ‫پێویست ‌ه پێشه‌نگ بن‪ .‬ئێم ‌ه ب ‌ه جێگای ئه‌و ‌ه چاومان ل ‌ه‬ ‫ده‌وڵه‌تانی دراوسێ بێت ك ‌ه شتمان بۆ بنێرن‪ ،‬ده‌توانین‬ ‫بۆ خۆمان ب ‌ه كه‌ڵك وه‌رگرتن ل ‌ه خاك و ئاومان‬ ‫به‌هره‌یكی زۆرمان هه‌بێت و پێداویستیه‌كانی ژیانمان‬ ‫دابین بكه‌ین‪ .‬ئه‌مه‌ش هاوكات ده‌بێت ‌ه هۆكار ك ‌ه ل ‌ه زۆر‬ ‫الیه‌نی دیكه‌و ‌ه نه‌بیت ‌ه وابه‌سته‌ی ده‌وڵه‌تانی دراوسێ‪.‬‬ ‫بۆی ‌ه هه‌بوونی ئابووری سه‌ربه‌خۆ بۆ ئێمه‌ی كورد‬ ‫گرنگیه‌كی زۆری هه‌ی ‌ه و پێویست ‌ه په‌ره‌ی پێبده‌ین‪.‬‬ ‫بێگومان بۆ پێشخستنی ئابووریه‌كی سه‌ربه‌خۆ‪ ،‬فكرێكی‬ ‫سه‌ربه‌خۆ پێویسته‌‪ ،‬له‌م بواره‌شدا ئێمه‌ی ژنان پێویست ‌ه‬ ‫زۆرهه‌وڵ بده‌ین‪ .‬ڕه‌نگ ‌ه ل ‌ه دۆخی ئێستا ل ‌ه گه‌رمیان‬ ‫زه‌مین زۆر ل ‌ه بار نه‌بێت‪ ،‬به‌اڵم ب ‌ه بێ گوێدان به‌و‬ ‫شتان ‌ه ئێمه‌ی ژنان بتوانین په‌ر ‌ه ب ‌ه به‌هره‌كانی خۆمان‬ ‫بده‌ین و ببین ‌ه ده‌ستپێشخه‌ر بۆ هه‌موو ئه‌و ژنانه‌ی‬ ‫ك ‌ه ده‌ست ره‌نگینن‪ ،‬به‌اڵم ب ‌ه زۆر هۆكاری جیاوازه‌و ‌ه‬ ‫ناتوانن ئه‌و هۆنه‌رانه‌یان ده‌رببڕن و به‌هره‌مه‌ند بن ل ‌ه‬ ‫ده‌ستكه‌وته‌كانیان‪ .‬له‌م بوارشه‌و ‌ه چه‌ند ‌ه ب ‌ه رێكخستن‬ ‫بین‪ ،‬ئه‌وه‌نده‌ش سه‌ركه‌وتوو ده‌بین ل ‌ه كارو خه‌باتی‬ ‫ئابووریماندا‪ .‬بێگومان فه‌لسه‌ف ‌ه و ڕامانی ڕێبه‌ر عه‌بدۆاڵ‬ ‫ئۆجه‌الن باشترین رێگا چاره‌ی له‌م بواره‌دا بۆ هه‌موومان‬ ‫داناوه‌‪ ،‬هیوام ئه‌وه‌ی ‌ه ك ‌ه ئێمه‌ی ژنان به‌تایبه‌تیش ل ‌ه‬

‫ژماره‌ی‬

‫‪162‬‬

‫سپتامبری ‪2017‬‬

‫‪9‬‬

‫گه‌رمیاندا بتوانین ب ‌ه كه‌ڵك وه‌رگرتن له‌م فه‌لسه‌فه‌ی ‌ه‬ ‫په‌ر ‌ه ب ‌ه ڕامانی ئازاد‪ ،‬كه‌سایه‌تی ئازاد و ئابووریه‌كی‬ ‫سه‌ربه‌خۆ بده‌ین‪.‬‬

‫ئاژه‌ڵداری و كشتوكاڵ بڕبڕه‌ی پشتی‬ ‫ئابووری سه‌ربه‌خۆیه‌‬ ‫یۆسرا ره‌جه‌ب‪ /‬مامۆستای زانكۆ و‬ ‫هاوسه‌رۆكی ته‌ڤگه‌ری ئازادی ل ‌ه هه‌رێمی‬ ‫گه‌رمیان‬

‫ئابووری سه‌ربه‌خۆ ل ‌ه هه‌موو شوێنێك گرنگه‌‪ ،‬نه‌ك‬ ‫ته‌نیا ل ‌ه هه‌رێمی كوردستان‪ .‬ل ‌ه هه‌رێمی كوردستانیش‬ ‫وه‌كوو شاهیدین ئابووریه‌كی سه‌ربه‌خۆی نیه‌‪ ،‬به‌ڵكوو‬ ‫هه‌موو قۆرخ كراو ‌ه ژێرده‌ستی چه‌ند كه‌سی بااڵده‌ست‌‪.‬‬ ‫ئه‌وه‌ش بۆ به‌رژه‌وه‌ندی خۆیان و بۆ پاراستنی‬ ‫ده‌سه‌اڵتی خۆیان‪ ،‬بۆئه‌وه‌ی هه‌میش ‌ه خه‌ڵك برسی بێت‬ ‫و چاو له‌وان ببڕێت‪ .‬نموون ‌ه ئه‌گه‌ر كه‌سێك پرۆژه‌یه‌كی‬ ‫ئابووری هه‌بێت و بیبات ‌ه به‌رده‌ستی به‌رپرسانی هه‌رێم‪،‬‬ ‫به‌تاكید واڵمیان ئه‌و ‌ه ده‌بێت ك ‌ه پێویست ‌ه ئه‌م پرۆژه‌ی ‌ه‬ ‫ب ‌ه نیو ‌ه بێت‪ .‬ئه‌مه‌ش وه‌های لێدێت ك ‌ه هه‌ر كه‌س‬ ‫سڵ بكات له‌وه‌ی ك ‌ه پرۆژه‌ی خۆی بخات ‌ه به‌رده‌ستی‬ ‫به‌رپرسانی ئه‌م هه‌رێمه‌‪.‬‬ ‫ل ‌ه ره‌وشی ئێستادا باشور بۆ دابینكردنی الیه‌نی‬ ‫ئابووری متمانه‌ی ب ‌ه نه‌وتی باشور كردوه‌‪ ،‬ك ‌ه بۆخۆی‬ ‫هه‌ڵه‌یه‌كی زۆر گه‌وره‌یه‌‪ ،‬چون هه‌موو جۆمگه‌كانی‬ ‫ژیان گرنگی خۆی هه‌یه‌‪ ،‬كشتوكاڵ گرنگی خۆی هه‌یه‌‪،‬‬ ‫پیشه‌سازی گرنگی خۆی هه‌یه‌؛ به‌اڵم ئه‌گه‌ر بیت و گرنگی‬ ‫ب ‌ه الیه‌نێك بده‌ی و الیه‌نه‌كه‌ی دیكه‌شی واز لێبهێنی‪،‬‬ ‫زۆر مه‌ترسیدار ده‌بێت بۆ دۆخی واڵته‌كه‌مان‪ .‬و هه‌ر ئه‌و‬ ‫سیاسه‌ت ‌ه چه‌وته‌ی ‌ه ك ‌ه ئێمه‌ی گه‌یاندوه‌ت ‌ه رۆژی ئه‌مڕۆ‪.‬‬ ‫ل ‌ه باشوری كوردستاندا ده‌رفه‌ت بۆ پێشخستنی‬ ‫ئابووریكی هه‌ره‌وه‌زی زۆره‌‪ ،‬به‌اڵم ئه‌گه‌ر ڕێگامان‬ ‫پێبدرێت‪ .‬خاكی ب ‌ه پیت و ئاوی باشوریش تا ئه‌و‬ ‫ئاسته‌ی تێرده‌كات ك ‌ه بتوانین كشتوكاڵی پێبكه‌ین‪.‬‬

‫گۆڤارێكی رۆشنبیری‪،‬‬ ‫كۆمه‌اڵیه‌تی‪ ،‬ئه‌ده‌بی و هزری ‌ه‬

‫‪10‬‬

‫نموون ‌ه ل ‌ه گه‌رمیان ئاوی سیروانمان هه‌یه‌‪ ،‬به‌اڵم ب ‌ه‬ ‫شێوه‌یه‌كی باش به‌كار نه‌هێنراوه‌‪ .‬دیسان هه‌ر ئه‌و ئاو‬ ‫و خاك ‌ه بۆ گه‌شتیاری زۆر باشه‌‪ .‬زۆر جێگای باشمان‬ ‫هه‌ی ‌ه و هه‌ر ئاوی سیروان هیچ كارێكی بۆ نه‌كراو ‌ه ك ‌ه‬ ‫مرۆڤ بتوانێ بڕوات ‌ه سه‌ر ئاوه‌كه‌‪ ،‬شوێنێكی ئه‌منی و‬ ‫پاك دروست بكه‌ن بۆ خێزان و خه‌ڵكانی دیكه‌‪ ،‬ئه‌گه‌ر‬ ‫وه‌ها بێت‪ ،‬ده‌بێت ‌ه هۆكار ئه‌و كه‌سانه‌ی ك ‌ه له‌وێ ئیش‬ ‫ده‌كه‌ن بتوانن ل ‌ه بواری ئابوورییه‌و ‌ه خۆیان دابین بكه‌ن‪.‬‬ ‫بێگومان سیاسه‌تی چه‌وتی ده‌سه‌اڵتداری وایكردو ‌ه ك ‌ه‬ ‫نه‌توانین ل ‌ه خاك‪ ،‬ئاو و ده‌ستكه‌وته‌كانمان كه‌ڵك‬ ‫وه‌ربگرین‪ .‬وایكردوو ‌ه ك ‌ه خه‌ڵك بیر نه‌كاته‌وه‌‪ ،‬ئیراده‌ی‬ ‫ل ‌ه تاكدا نه‌هێشتوه‌‪ .‬زۆر كه‌س هه‌ی ‌ه ك ‌ه خه‌ڵكی گوندن‌‪،‬‬ ‫به‌اڵم ئێستا هاتوونه‌ت ‌ه شار هیچیان پێناكرێت‪ .‬ن ‌ه‬ ‫كشتوكاڵیان پێده‌كرێت‪ ،‬ن ‌ه ئاژه‌ڵداریان پێده‌كرێت‪.‬‬ ‫ئه‌م ‌ه ل ‌ه كاتێكدای ‌ه كه‌ ئاژه‌ڵداری و كشتوكاڵ بڕبڕه‌ی‬ ‫پشتی ئابووری زۆرین ‌ه واڵتانانه‪ .‬دانیمارك به‌ناوبانگ ‌ه‬ ‫ل ‌ه الیه‌ن ئینتاجی شیره‌مه‌نیه‌وه‌‪ ،‬یانیش به‌ناو‬ ‫بانگبوونی مانگای هۆڵه‌ندی ل ‌ه خۆڕایی نه‌بووه‌‪ .‬دیار ‌ه‬ ‫كاری بۆكراو ‌ه ك ‌ه ئه‌وه‌ند ‌ه پێشكه‌وتووه‌‪ .‬خاك و ئاو‬ ‫هه‌بێت‪ ،‬به‌اڵم ئه‌گه‌ر مرۆڤێك نه‌بێت ك ‌ه تێدا ئیش بكات‬ ‫و ببێت ‌ه خاوه‌ن به‌هره‌‪ ،‬ئه‌و ئاو و خاك ‌ه ب ‌ه ته‌نها ب ‌ه‬ ‫كه‌ڵكی هیچ نایه‌ت‪.‬‬ ‫ئێم ‌ه باش ده‌زانین ك ‌ه ئه‌قڵیه‌تی ده‌سه‌اڵتداری وه‌های‬ ‫كردوو ‌ه ك ‌ه ژنان ل ‌ه ڕووی ئابووریدا په‌راوێز خراون‪ .‬ژن‬ ‫بۆی نی ‌ه ك ‌ه ب ‌ه ده‌وری ئابووریدا بچێت‪ .‬ئه‌مه‌ش بوه‌ت ‌ه‬ ‫هۆكار ك ‌ه ژنان ل ‌ه مه‌یدانی ئابووری دوور بكه‌نه‌وه‌‪ .‬ئه‌و‬ ‫په‌ڕی كارو ئیشی ژنان یان مامۆستایه‌‪ ،‬یان دوكتوره‌‪.‬‬ ‫هه‌ر ده‌ڵێن بیزنسمه‌ن‪ ،‬ئه‌ی بۆ ناڵێن بیزنیس ئوومه‌ن؟!‬ ‫هه‌تا ئێستا نه‌مانبوو ‌ه ك ‌ه ژنێك ل ‌ه بواری ئیشی ئازاده‌و ‌ه‬ ‫ب ‌ه ناوبانگ بێت‪‌ .‬ژن ده‌توانێ كارگه‌ێك دابنێ ك ‌ه جێ‬ ‫ده‌ستی دیار بێت و باسی بكرێت‪ .‬بۆ نموون ‌ه ئێستا‬ ‫ژنێك هاتوو ‌ه ل ‌ه مه‌رزدا ئیشی بازرگانی كاشی ده‌كات‪،‬‬ ‫په‌نجا پیاو ل ‌ه به‌رده‌ستیدا ئیش ده‌كه‌ن‪ ،‬به‌اڵم چون ب ‌ه‬ ‫ئه‌قڵیه‌تێكی پیاوساالرییه‌و ‌ه ئیش ده‌كات‪ ،‬ناتوانێ ب ‌ه‬ ‫جێگای ئه‌و په‌نجا پیاوه‌‪ ،‬په‌نجا ژن بخات ‌ه ئیش‪ .‬دیسان‬ ‫ل ‌ه گه‌رمیان باخ و باخات زۆر هه‌یه‌‪ ،‬تا ئێستا نه‌بوو ‌ه‬ ‫ك ‌ه ژنێك وه‌رێ ل ‌ه باخێكدا ئیش بكات و چه‌ندین ژنیش‬ ‫ل ‌ه گه‌ڵ خۆی بخات ‌ه ئیشه‌وه‌‪.‬‬

‫ئێمه‌ی ژنان ئه‌گه‌ر بتوانین فكری خۆمان پێش بخه‌ین و‬ ‫خۆمان ب ‌ه رێكخستن بكه‌ین‪ ،‬ئه‌گه‌ر ب ‌ه ئه‌قڵیه‌تی خۆمان‬ ‫و ل ‌ه خه‌می ژندا بین ده‌رفه‌ت زۆر ‌ه و زۆر ژن هه‌ی ‌ه ك ‌ه‬ ‫سه‌رمایه‌ی باشیش ل ‌ه ژێرده‌ستیدایه‌‪ ،‬یاخۆد خاكیان‬ ‫هه‌یه‌‪ .‬ئه‌گه‌ر بێت و ئێم ‌ه كاریگه‌ریمان ل ‌ه سه‌ریان هه‌بێت‬ ‫و ده‌توانین پرۆژه‌ی ئابووری دروست بكه‌ین‪ ،‬به‌اڵم فكر‬ ‫و ئه‌قڵ و رێكخستن و جواڵنه‌وه‌ی ده‌وێت‪ .‬ئه‌وه‌ش ئه‌ركی‬ ‫ئێمه‌ی ‌ه ك ‌ه بتوانین ژنانی وه‌ها بێنین ‌ه مه‌یدان ك ‌ه ده‌نگ‬ ‫بداته‌و ‌ه و ئیشێك بكات و كۆمه‌ڵێك ژن ل ‌ه ده‌رده‌وری‬ ‫خۆی كۆبكاته‌و ‌ه و ئه‌مه‌ش بۆ پاشه‌رۆژمان زۆر گرنگه‌‪.‬‬ ‫ل ‌ه ڕاستیدا ئێستا سیسته‌می سه‌رمایه‌داری ژنانی‬ ‫خستوه‌ت ‌ه خزمه‌تی ئه‌م ئه‌قڵیه‌ته‌و ‌ه ك ‌ه ل ‌ه مه‌یدانی‬

‫پێده‌كه‌ن‪ .‬كۆمپانیای پاككردنه‌و ‌ه هه‌ی ‌ه ك ‌ه بیناكان‪،‬‬ ‫سازیه‌كان و ناوه‌ند و سه‌نته‌ره‌كان پاك ده‌كه‌نه‌وه‌‪،‬‬ ‫به‌ڕاستی هیچ دامۆده‌زگایه‌ك نی ‌ه ك ‌ه چاودیری كاره‌كانیان‬ ‫بكات‪ .‬كۆمه‌ڵێك ژن ب ‌ه كه‌مترین پار ‌ه ده‌خه‌ن ‌ه ئیش‪ ،‬ب ‌ه‬ ‫‪150‬هه‌زار ‪ 9‬بینایان پێ پاك ده‌كه‌نه‌وه‌‪ ،‬ئه‌ویش هه‌ر رۆژ‬ ‫و پاككردنه‌و ‌ه ‪ 9‬بینا كه‌م نیه‌‪ .‬هه‌موو هێزی جه‌سته‌یی‬ ‫ئه‌و ژنان ‌ه به‌كار ده‌هێنرێت ل ‌ه پێناو ئه‌و ‪ 150‬هه‌زار ‌ه‬ ‫و سبه‌ی دوو ئه‌وه‌ند ‌ه ده‌كات ‌ه خه‌رجی ته‌ندروستی ك ‌ه‬ ‫له‌و كارانه‌دا تووشی نه‌خۆشی و سه‌قه‌ت بوون هاتووه‌‪.‬‬ ‫لێره‌دا ژنان خراونه‌ت ‌ه خزمه‌تی خاوه‌ن ئیشه‌كانه‌و ‌ه‬ ‫ل ‌ه پێناو زیادكردنی سه‌رمای ‌ه بۆ ئه‌قڵیه‌تی بازرگان و‬ ‫سه‌رمایه‌داری پیاوساالر‪ .‬بۆی ‌ه هوشیاربوون به‌رامبه‌ر‬

‫ئابووری دا ژنان پێش نه‌كه‌ون و به‌شدار نه‌بن و ئه‌وه‌ند ‌ه‬ ‫رۆلیان هه‌بێت ك ‌ه ئه‌وان سوودی لێوه‌ربگرن‪ .‬ده‌بینین ك ‌ه‬ ‫ل ‌ه زۆربه‌ی سوپه‌رماركیته‌كان‪ ،‬یان مۆڵه‌كان بانگه‌وازی‬ ‫ده‌كه‌ن ك ‌ه "پێویستیمان ب ‌ه كارمه‌ندێك ‌ه ل ‌ه ره‌گه‌زی مێ"‪.‬‬ ‫بۆ؟ چون ره‌گه‌زی ژن كاته‌كانی زۆرتر ‌ه ب ‌ه پێ ره‌گه‌زی‬ ‫پیاو و گرنگتر ل ‌ه هه‌موو ب ‌ه پاره‌یه‌كی كه‌متر ئیشی‬

‫به دۆخێكی وه‌ها بۆ ئێمه‌ی ژنان زۆر گرنگ ‌ه و ده‌بێت‬ ‫‌‌‬ ‫به‌رامبه‌ر به‌م ئه‌قڵیه‌ت ‌ه خاوه‌ن تێكۆشان و هه‌ڵوێستی‬ ‫ڕادیكاڵ بین ك ‌ه به‌النی كه‌م ئه‌و ژنانه‌ش ك ‌ه نه‌چاری‬ ‫ئیشی وه‌ها زه‌حمه‌تن‪ ،‬مافی خۆیان وه‌ربگرن‪ ،‬نه‌ك ب ‌ه‬ ‫كه‌مترین ماف‪ ،‬زۆرترین خزمه‌تیان لێ بكێشرێته‌وه‌‪.‬‬

‫ژماره‌ی‬

‫‪162‬‬

‫سپتامبری ‪2017‬‬

‫‪11‬‬

‫هه‌وڵی بێ به‌هاكردنی توانای گه‌نجان و ژنان ده‌درێت‬

‫ه باشوردا‬ ‫ل‌‬

‫‪ ......‬شیماء جمال كویخا‬ ‫مامۆستای زانكۆ‬ ‫پسپوری ئابوریه‌كانی ئاسایشی خۆراك‬ ‫گۆڤارێكی رۆشنبیری‪،‬‬ ‫كۆمه‌اڵیه‌تی‪ ،‬ئه‌ده‌بی و هزری ‌ه‬

‫‪12‬‬

‫له‌م به‌شه‌ی گۆڤاردا بۆ به‌رچاو رۆشنێكی زیاتر له‌ سه‌ر ئابوری باشوری‬ ‫كوردستان و هه‌روه‌ها هۆكاری نه‌بوونی ئابوری سه‌ربه‌خۆ و ئاسته‌نگیه‌كانی چین‪،‬‬ ‫دیسان چه‌ند ‌ه زه‌مینه‌ هه‌یه‌ بۆ پێشخستنی ئابوریه‌كی سه‌ربه‌خۆ و هێزی ژنان و گه‌نجان‬ ‫چه‌نده‌ به‌ڕێكخستن ده‌كرێت له‌م بواره‌دا‪ ،‬له‌ گه‌ڵ پسپۆری ئابوری به‌رێز؛ شه‌یما جمال‬ ‫كوێخا چاوپێكه‌وتنێكمان ئه‌نجامدا ك ‌ه هیوادارین ببێن ‌ه هۆی ئه‌و ‌ه ك ‌ه زیاتر چاومان ب ‌ه‬ ‫ڕاستیه‌كان بكرێته‌وه‌ و به‌رامبه‌ریان خاوه‌ن هه‌وڵدان و تێكۆشانێكی بێ وچان بین‪.‬‬

‫تروسكه‌‪ :‬بۆچونتان سه‌باره‌ت ب ‌ه دۆخی ئابوری كوردستان و‬ ‫به‌تایبه‌ت باشور چیه‌؟‬ ‫شه‌یما‪ :‬دۆخی ئابووری باشووری کوردستان بە‬

‫بارێکی تا بڵێیت ناگونجاودا تێپەڕیوە‪ ،‬بەتایبەت بە‬ ‫وەرچەرخانێکی مەترسیدار تێپەڕی کە توندترینیانە‬ ‫لە مێژودا‪ ،‬دۆخی سیاسی و کۆمەاڵیەتی و ئابوری بە‬ ‫هۆی کاریگەری ناوەکی و دەرەکی وایکردوە کە باری‬ ‫سەرشانی هاواڵتیان قورستر بکات بە جۆرێ کە کێشە‬ ‫کۆمەاڵیەتیه‌کان بە زەقی دەرکەوێ‪.‬‬ ‫بە بۆچوونی حکومەتی هەرێمەوە‪ ،‬ئەو چەقبەستووەی‬ ‫ئابووری هەرێم لە ڕێگای هاتنە خوارەوەی نرخی نەوت‬ ‫لەبازاڕەکانی جیهان و شەڕی داعش و ئەو هەموو‬ ‫کۆچبەرانەی کە ڕوویان لە هەرێم کرد‪ ،‬پێشكه‌وتووه‌‪.‬‬ ‫کێشەی ئابوری لە کوردستان بە جەوهەری کێشەکان‬ ‫دادەنرێت‪ ،‬پێم وانیە شەڕی داعش و ژمارەی زۆری‬ ‫کۆچبەران‪ ،‬کارتێکردنێکی ئەوتۆی لە سەر ئەو دۆخە‬ ‫چەقبەستووەو قەیراناویە کردبێ‪ .‬بە پێچەوانەوە ئەگەر‬ ‫کۆچی کۆچبەران نەبوایە کە پێیەوەو تا ڕادەیەکی زۆر‬ ‫بازاڕی هەرێمی جواڵندووە‪ ،‬ئەوا لەو ڕێگایەو قەیرانی‬ ‫ئابووری دوو ئەوەندەی تر دژوارتر دەبوو‪ .‬ئەگەر‬ ‫قسەش لە سەر دابەزینی نرخی نەوت بکەین‪ ،‬ئەمەیان‬ ‫راستە‪ ،‬بەاڵم کاتی بووە چونکە ئێستاکە نرخی نەوت‬ ‫لە بازاڕی جیهانی لە سەرووی ‪ ٥٠‬دۆالرەو پێشیەوە‬ ‫نەبۆتە هۆکار بۆ جوالندنی بازاڕو گەڕانەوەی مووچە‬ ‫بۆ حاڵەتی پێشتری‪.‬‬ ‫بە بڕوای خۆم گرتنە بەری سیاسەتی هەڵەی نەوتی‬ ‫بووە لە دەرهێنانیەوە تا کردنی بە پارە‪ .‬تا بڵێیت نەوت‬

‫بە پرۆسیسی ناشەفاف بەڕێوە ڕۆیشتووە‪ .‬حکومەتی‬ ‫هەرێم بە بیانۆی سەربەخۆیی ئابووری و نەوتی خۆمان‬ ‫بۆ خۆمان دەفرۆشین و پێیەوە دەرئەنجامێکی خراپی‬ ‫لێکەوتەوە‪ .‬هەر ئەو سیاسەتە چەوتە بوو کە ئێمەو‬ ‫ئێستاکە لە سەرووی‪ .‬ملیار دۆالر قەرزارین و ‪ ٦‬ملیار‬ ‫دۆالری تریش هی دۆڕاندنمان بۆ "دانا غاز" بەڕێوەیە‬ ‫و ناکۆکیه‌کان لەگەڵ حکومەتی ناوەند سەبارەت بە‬ ‫داهاتی نەوت ئەمانە وایانکردوە دۆخی ئابوری باشور‬ ‫زۆر خراپ بێ بە جۆرێ کە لە ساڵی ‪2014‬ەوە هەرێمی‬ ‫کوردستان لە خراپترین دۆخی ئابوریدا بێت‪ ،‬ئەمەش‬ ‫بڕانی بوجەی ‪%17‬ە کە لە الیەن حکومەتی ناوەندەوە‬ ‫ڕەوانە دەکرا‪ ،‬هەروه‌ها خراپی بەڕیوەبردن لە الیەن‬ ‫حکومەت و وەزارەتەکانەوە بە جۆرێک نزیکەی ‪%75‬ی‬ ‫بوجەی هەرێم پێش ‪ 2014‬بۆ موازەنەی حکومەت‬ ‫دەڕوشت و ‪ %25‬بۆ وەبەرهێنان ئەمەش قەبارەی‬ ‫بەفیڕۆدان دەردەخات لە بوجەی حکومەت‪ ،‬چاودێرانی‬ ‫بواری ئابووری دەریانخستوە کە ئەگەر نرخی نەوت لە‬ ‫بازاڕەکانی جیهان بەرزیش ببێتەوە هێشتا حکومەتی‬ ‫هەرێم ناتوانێ وەک پێش ‪ 2014‬پڕۆژەکان بە گەڕ بخات‬ ‫و موچەی فەرمانبەران بگەڕێنێتەوە دۆخی ئاسایی‬ ‫خۆی‪.‬‬ ‫دەبوایە حکومەتی هەرێم جگە لەوەی نەوتی شەفاف‬ ‫کردبایە دەبوایە خەرجیاتی کەم بکردبایەوەو سیاسەتی‬ ‫بەرهەمهێنانی لە کەرتی کشتوکاڵ و پیشەسازی و‬ ‫گەشت و گوزار بەکار هێنابایە و لەو ڕێگەیە بە سەدان‬ ‫هەزار دەستی کاری لە کوردستان وەدەست هێنابا‪.‬‬

‫ژماره‌ی‬

‫‪162‬‬

‫سپتامبری ‪2017‬‬

‫‪13‬‬

‫ـ ئاستەنگێکان چین بەرامبەر بە پێشکەوتنی‬ ‫ئابووری سەربەخۆ لە کوردستان؟‬ ‫شه‌یما‪ :‬ئه‌وه‌ی ك ‌ه پێویست ‌ه ئه‌وه‌ی ‌ه ك ‌ه‬

‫سەرەتا بزانین ئابوری سەربەخۆ چیە‪،‬‬ ‫دواتر باسی ئاستەنگیەکان بکەین‪ ،‬ئابوری‬ ‫سەربەخۆ‪ ،‬ئابوری سەرمایەداری یان‬ ‫ئابوری بازاڕ ئەمانە ئەو ناوانەن کە باس‬ ‫لە بەڕیوەبردنی بازاڕ دەکات لە الیەن‬ ‫سەرمایەدارانەوە بەبێ ئەوەی حکومەت‬ ‫دەست بخاتە نێو چاالکیە ئابوریەکانەوە‬ ‫و هەروەها تاک بواری هەبی هەموو‬ ‫چاالکیە بازرگانی و ئابوریەکانی بکات لە‬ ‫چوارچێوەی ئەو واڵتە وبەرهەمی هەبی بە‬ ‫جۆریک کە (عرض وطلب) واتا دەرخستەو‬ ‫داواکاری بەیەکەوە تێكه‌ڵێش بن ئەمەش‬ ‫بەردی بناغەی ئەم چۆرە ئابوریەیە لەگەڵ‬ ‫منافەسەی ئازاد کە کاریگەری هەیە لە سەر‬ ‫نرخەکان و خۆ ڕزگارکردن لە هەر کوت و‬ ‫بەندێک کە واڵت یان دەوڵەت دەیسەپێنی‬ ‫بەسەریاندا‪.‬‬ ‫لەگەڵ ئەمەش بازاڕی ئازاد بەو واتایە نیە‬ ‫کە کەرتی گشتی هیچ ڕۆڵێکیان نەبێت لە‬ ‫بەڕێوەبردنی ژیانی هاواڵتیان و ڕێکخستنی‬ ‫ئابوری واڵت‪.‬‬ ‫ئەوەی ئاستەنگی دروستکردوە بەرامبەر‬ ‫پێشکەوتنی ئابوری سەربەخۆ لە باشوری‬ ‫کوردستان دەستێوەردانی حزبە لە کارە‬ ‫بازرگانی و ئابوریەکان و قۆرخ کردنی‬ ‫بازاڕە لە الیەن چەن کۆمپانیاو بازرگانی‬ ‫حزبیەوە بۆ دەستکەوتنی قازانجی خۆیان‬ ‫بازاڕی هەرێمی کوردستانیان بەم دۆخە‬ ‫خراپە گەیاندوە‪.‬‬

‫ــ ئەم سیاسەتە هه‌ڵه‌ی ‌ه کە بەرامبەر بە بێ‬ ‫ئابووری کردنی هەرێم پێشخراوە‪ ،‬چەند زیانی بە‬ ‫کۆمەڵگە و بەتایبەت ژنان و گەنجان گەیاندوە؟‬ ‫شه‌یما‪ :‬ئەوەی بەرامبەر بە ئابوری هەرێمی‬

‫گۆڤارێكی رۆشنبیری‪،‬‬ ‫كۆمه‌اڵیه‌تی‪ ،‬ئه‌ده‌بی و هزری ‌ه‬

‫‪14‬‬

‫کوردستان کراوە دەستێوەردانی دەرەکیە‬ ‫بە یارمەتی نێوخۆ‪ ،‬بەجۆرێ هەرێمی‬ ‫کوردستان ئەوەندە پشتی بە هاوردەکردن‬ ‫بەستوە لە هەموو پێداویستیەکانی ژیان‬ ‫نیو ئەوەندە هەوڵی نەداوە کە ئابوریەکی‬ ‫پتەو لە نێوخۆ دابین بکات ئەمەش بەهۆی‬ ‫بەکار هێنانی سیاسەتی‬ ‫هەڵەی ئابوریەو پشت‬ ‫گوێ خستنی توانای‬ ‫بۆ ئەوەی بتوانین‬ ‫گەنجان و ژنانە لە‬ ‫ئابووریەکی پتەومان هەبێت‬ ‫پێشچونی‬ ‫بەرەو‬ ‫ئەبێ چیتر پشت بە بەرهەم‬ ‫ئابوری واڵتیان ئەگەر‬ ‫هێنانی نەوت بە تەنها‬ ‫ئێمە سەیری واڵتانی‬ ‫باشور‬ ‫دراوسێی‬ ‫نەبەستین و گرنگی زیاتر‬ ‫بکەین دەبینین ئەوان‬ ‫بدەین بە سێکتەرەکانی‬ ‫بە هەموو توانایان‬ ‫تر بەتایبەت کشتوکاڵ و‬ ‫هەوڵیان داوە کە‬ ‫گەشتوگوزار چونکە هەرێمی‬ ‫توانای ژنان و گەنجانی‬ ‫واڵتیان بخەنە گەڕ بۆ‬ ‫کوردستان سروشتێکی جوانی‬ ‫ئەوەی هەم ئابوری‬ ‫هەیە کە دەتوانرێ سودی لێ‬ ‫تاک دەستەبەر بکەن و‬ ‫ببینرێ بۆ گەشتوگوزار و لە‬ ‫هەمیش ئابوری واڵتیان‬ ‫هەموو دنیاوە خەڵک بێن بۆ‬ ‫بەروپێش ببەن‪ .‬ئەوەی‬ ‫دەبینرێ لە باشوردا‬ ‫سەردانی‪ ،‬ئەگەر سەیری بە‬ ‫بە پێچەوانەیە هەوڵ‬ ‫پیتی خاکەکەی و دەستی کار‬ ‫دەدرێ کە بەجۆرێ‬ ‫لە جۆرەکان توانای بکەین ئەوە دەبینن کوردستان‬ ‫گەنجان و ژنان بێ زۆر گونجاوە بۆ بەروپێشچونی‬ ‫بەها بکەن‪ ،‬ئەوەش‬ ‫کەرتی کشتوکاڵ‪.‬‬ ‫وایکردوە کە زۆرێک‬ ‫لە گەنجانمان ڕوو لە‬ ‫دەره‌وەی واڵت بکەن‬ ‫بۆ دەستەبەر کردنی ئابوریەکی باش و‬ ‫بەگڕخستنی تواناکانیان‪ ،‬بە واتایەکی‬ ‫تر زیاتر ئەو نەبوونی هەلی کارە بەهۆی‬ ‫قۆرخ کردنی بازاڕەوە لە الیەن بەرپرسانی‬ ‫بااڵی حزبەو نەبوونی هەلی کار بۆ گەنجان‬ ‫و ژنان وایکردوە کە ڕێژەی بێکاری ڕۆژ بە‬

‫«‬

‫»‬

‫ڕۆژ لە هەڵچوندا بێ و گەنجان زیاتر بێزار ببن و واڵت ساوایە لە بەرامبەر هاوچەشنەکانی لە کەل وپەلە‬ ‫بە جێ بێڵن و زۆربەی ژنانیش بێکار بن و ب ‌ه بێکاری بیانیەکان بپارێزین‪ ،‬ئەوا لەو ڕێگایە هەم دەتوانین‬ ‫کەمتر پشت بە هێنانە ناوەوە ببەستین هەم ژمارەیەکی‬ ‫سەپێنراو (بطالة مقنعة) ڕازی ببن‪.‬‬ ‫زۆر لە ژنان و پیاوانی واڵتەکەمان دەخەینە سەر کار‪.‬‬

‫ــ ئایە باشوری کوردستان چەن گونجاوە بۆ پێشخستنی ئابوری‬ ‫سەربەخۆ و هەرەوەزی؟‬ ‫شه‌یما‪ :‬ئەگەر قۆرخ و قۆرخکاری نەبێت هەموو هۆکارەکانی ــ ئابوری هەرەوەزی چەن دەتوانێ بەکاریگەر بێ لە سەر دۆخی‬ ‫گەشەکردنی ئابووری لە هەرێمی کوردستان لەبارە‪ .‬سەربەخۆی کوردستان وبه‌تایبه‌ت باشور؟‬ ‫سەرمایەیەکی زۆر بەتایبەتی بەهۆی کەرتی نەوتەوە شه‌یما‪ :‬لە ڕێگای ئابووری هەرەوەزی‪ ،‬بێکاری بە‬

‫کەوتە کوردستان‪ .‬کوردستان ژینگەیەکی لەباری هەیە‪.‬‬ ‫بەتایبەتی لە بواری کشتوکاڵ و ئاژەڵداری و گەشت و‬ ‫گوزارەوە‪ ،‬لە رووی گەشەکردنی پیشەسازیش دەتوانین‬ ‫بەشی هەرەزۆری کەرستەکانی لە کوردستان وەدەست‬ ‫بکەون‪.‬‬ ‫ئەگەر دەستێوەردانی نوخبەیەکی دیاریکراو نەبێ بۆ‬ ‫بەرژەوەندیەکانیان‪ ،‬ئەو کات لە ڕێگای گرتنەبەری‬ ‫سەرمایەی ئازاد بەبێ هیچ کۆسپ و تەگەرەیەک‪،‬‬ ‫ئەوا دەتوانرا ئابووری کوردستان پێیەوە گەشە بکات‪.‬‬ ‫دەکرا لە گه‌ڵ ئابووری ئازادەوەو بە ڕێژەیەکی کەمتر‬ ‫لە ئەوەوە کەرتی حکومی و کەرتی تێکەاڵو و کەرتی‬ ‫هەرەوەزی گرنگی پێ بدرێ‪.‬‬ ‫کەرتی هەرەوەزی زیاتر وەبەرهێنانی کشتوکاڵ و‬ ‫ئاژەڵداری دەگرێتەوە واتە بەرهەمهێنانە بچووک و‬ ‫مام ناوەندیەکان‪ .‬ئەو کەرتە پێویستی بە پاڵپشتی‬ ‫حکومەتەوە هەیە لە ڕێگەی قەرزی کشتوکاڵی و باج‬ ‫خستنە سەر کەل و پەلە بیانیەکان تا بتوانن مونافەسەی‬ ‫وەبەرهێنانی ناوخۆ بکەن‪.‬‬

‫بەتاڵەی موقەنەعەشەوە زۆر کەم دەبێتەوەو پێیەوە‬ ‫خەرجیاتی حکومەت کەمدەبێتەوەو بەو هۆیەوە دەتوانێ‬ ‫ئیستسماراتی پارەی نەوتی فرۆشراو بۆ بەرهەمهێنانی‬ ‫گەورە وەگەڕ خەی‪ .‬هۆکارێکیشە بۆ کەمتر پشت بەستن‬ ‫بە داهاتی نەوت‪.‬‬

‫ــ لە کۆتایدا ئەگەر بۆچون و پێشنیاریکی جیاوازتان هەبێت؟‬ ‫شه‌یما‪ :‬بۆ ئەوەی بتوانین ئابووریەکی پتەومان هەبێت‬

‫ئەبێ چیتر پشت بە بەرهەم هێنانی نەوت بە تەنها‬ ‫نەبەستین و گرنگی زیاتر بدەین بە سێکتەرەکانی تر‬ ‫بەتایبەت کشتوکاڵ و گەشتوگوزار چونکە هەرێمی‬ ‫کوردستان سروشتێکی جوانی هەیە کە دەتوانرێ سودی‬ ‫لێ ببینرێ بۆ گەشتوگوزار و لە هەموو دنیاوە خەڵک‬ ‫بێن بۆ سەردانی‪ ،‬ئەگەر سەیری بە پیتی خاکەکەی و‬ ‫دەستی کار بکەین ئەوە دەبینن کوردستان زۆر گونجاوە‬ ‫بۆ بەروپێشچونی کەرتی کشتوکاڵ‪ .‬ئەگەر گرنگی بەو‬ ‫دوو کەرەت ‌ه بدرێ ئەوە بە شێوەیەکی ئەوتۆ کاتێک‬ ‫سێکتەری پیشەسازی پێش دەکەوێت و بەو کارەش ئەوە‬ ‫گەنجان و ژنانمان بێکار نابن و ڕوو لە واڵتانی دەرەوە‬ ‫ــ ڕۆڵی ژنان لە پێشخستنی ئابووری هەرەوەزی چیە و دەتوانن ناکەن بۆ ئەوەی لە بێکاری و نەبوونی ڕزگاریان بێ‪.‬‬

‫چی بکەن؟‬ ‫شه‌یما‪ :‬بە حوکمی ئەوەی ئابووری هەرەوەزی سنوورێکی‬

‫بەرباڵوی هەیەو زیاتر پشت بەدەستی کار دەبەستێت‬ ‫بۆیە بە گرنگیدان بەو کەرتە بە سەدان هەزار دەستی‬ ‫کاری گەنجان بە هەردو تۆخمی ژن و پیاو تیایا دەتوانن‬ ‫کاری تێدا بکەن‪ .‬ئەو کەرتە ئەگەر پاڵپشتی حکومەتی‬ ‫پێوە بێت و رێوشوێنی وەها بگرینە بەر تا ئەو کەرتە‬

‫ژماره‌ی‬

‫‪162‬‬

‫سپتامبری ‪2017‬‬

‫‪15‬‬

‫‪.....‬م‪.‬روناك مه‌جید‪ ،‬هاوسه‌رۆكی ته‌ڤگه‌ری ئازادی ل ‌ه سلێمانی‬

‫ل ‌ه دوای تێپه‌ربوونی سه‌د ساڵ ب ‌ه سه‌ر دابه‌شكردنی‬ ‫رۆژهه‌اڵتی ناوه‌ڕاست به‌تایبه‌تی كوردستان و ناوچه‌ك ‌ه‬ ‫و پاش شه‌ڕی جیهانی یه‌كه‌م دووبار ‌ه زلهێزه‌كانی دونیا‬ ‫ده‌یانه‌وێت دابه‌شكردنێكی تر به‌اڵم ب ‌ه شێوه‌یه‌كی تر‬ ‫ئه‌نجام بده‌ن‪ ،‬بۆی ‌ه ئه‌م دۆخه‌یان ب ‌ه سه‌ر ناوچه‌كه‌دا‬ ‫ن و به‌داگیركردنی‬ ‫سه‌پاندووه‌‪ .‬هه‌ر ل ‌ه سااڵنی نه‌وه‌‌ده‌كا ‌‬ ‫عێراق؛ ب ‌ه ده‌ستێوه‌ردانی ئامریكا و رزگاركردنی كۆه‌یت‬ ‫ل ‌ه ده‌ست رژیمی به‌عس‪ ،‬نه‌چاركردنی ناوچه‌كانی‬ ‫‪،‬‬ ‫كه‌نداو بۆ ئه‌وه‌ی ژێرخانی ئابووریان به‌تااڵن بردووه ‌‬ ‫بۆی ‌ه ب ‌ه نرخێكی كه‌م نه‌وتی سعودی ‌ه و كوه‌یت ل ‌ه‬ ‫الیه‌ن ئامریكاو ‌ه تااڵن ده‌كرێت‪ .‬هه‌روه‌ها ب ‌ه هۆی‬ ‫به‌هاری عه‌ره‌بیه‌و ‌ه ئه‌و نائارامیه‌ی ك ‌ه كه‌وت ‌ه ناوچ ‌ه‬ ‫عه‌ربیه‌كانه‌وه‌‪ ،‬پاش رزگاركردنی عێراق له‌ ده‌ستی‬ ‫سه‌دام حۆسێن و رژێمی به‌عس بارۆدۆخێكی زۆر دژوار‬

‫گۆڤارێكی رۆشنبیری‪،‬‬ ‫كۆمه‌اڵیه‌تی‪ ،‬ئه‌ده‌بی و هزری ‌ه‬

‫‪16‬‬

‫ل ‌ه ناوچه‌كه‌دا تێپه‌رده‌بێت‪ .‬پاش قاعید ‌ه و جۆنداالسالم‬ ‫ده‌ركه‌وتنی رێكخستنی تیرۆریستی وه‌كوو داعش ل ‌ه‬ ‫ناوچه‌ك ‌ه به‌تایبه‌تی ل ‌ه سوریا و عێراق بوو ‌ه هۆكاری‬ ‫ناكۆكی ل ‌ه ناوچه‌ك ‌ه وبه‌تایبه‌تی ل ‌ه جه‌له‌وال و هه‌تا‬ ‫كوبانێ شه‌ڕێكی قورس ڕووبه‌ڕووی گه‌لی كورد بووه‌وه‪،‬‬ ‫ش بوو ‌ه هۆی كۆمه‌ڵكوژیه‌كی یه‌كجار گه‌ور ‌ه و‬ ‫ئه‌م ‌ه ‌‬ ‫به‌تااڵن كردنی ژنی كورد و فرۆشتنیان ل ‌ه بازاره‌كانی‬ ‫ره‌قا و مووسڵ و گه‌یشتنی دۆخی ژن ل ‌ه ناوچه‌كه‌دا‬ ‫بۆ لێواری مه‌رگ و به‌و هۆیه‌و ‌ه بوو ب ‌ه دروستكردنی‬ ‫سه‌رهه‌ڵدانی گه‌ور ‌ه و به‌تایبه‌تی ل ‌ه شه‌نگال و رۆژئاوا‬ ‫و ژنان توانیان رۆڵی به‌رچاویان هه‌بێت ل ‌ه رزگاركردنی‬ ‫ناوچه‌ك ‌ه و خۆیان و ب ‌ه هه‌موو هێزێكیانه‌و ‌ه رووبه‌ڕووی‬ ‫دوژمن بوونه‌و ‌ه و تۆڵه‌یان له‌و ڕێكخستن ‌ه تیروریستی ‌ه‬ ‫گرته‌وه‌‪.‬‬ ‫ل ‌ه باشوری كوردستانیش ئه‌و ئاڵۆزی ‌ه سیاسیه‌ی ل ‌ه‬

‫بووه هۆی ناسه‌قامگیری ل ‌ه ناوچه‌ك ‌ه‬ ‫‌‌‬ ‫نێوان حیزبه‌كان‪،‬‬ ‫و باشور‪ .‬هه‌روه‌ها باشور رووبه‌ڕووی قه‌یرانێكی دارایی‬ ‫قورس بووه‌ته‌و ‌ه ك ‌ه بوه‌ت ‌ه هۆی دروستبوونی ژیانێكی‬ ‫تاڵ و مه‌ترسیدار ل ‌ه كۆمه‌ڵگه‌دا‪ .‬هه‌روه‌ها دروستكردنی‬ ‫تاكێكی بێ ئیراد ‌ه ل ‌ه كۆمه‌ڵگه‌دا و كۆچكردنی گه‌نجان بۆ‬ ‫ی باشور به‌هه‌مان‬ ‫ده‌ره‌وه‌ی واڵت‪ .‬ژنیش وه‌ك هه‌ر تاكێك ‌‬ ‫شێو ‌ه رووبه‌ڕووی ئه‌و هه‌موو قه‌یران ‌ه و ئاڵۆزیان ‌ه‬ ‫بووه‌ته‌و ‌ه ك ‌ه ڕۆژان ‌ه هه‌واڵی كوشتن و خۆسووتانی‬ ‫ژنان ده‌بیستین به‌ هۆی ئه‌و ئه‌قڵیه‌ت ‌ه پیاوساالریه‌ی‬ ‫ك ‌ه ل ‌ه باشوری كوردستاندا زاڵه‌‪ .‬هه‌روه‌ها‬ ‫به‌سزانه‌دانی تۆمه‌تباران یه‌كێك ‌ه‬ ‫له‌و هۆكارانه‌ی ك ‌ه‬ ‫ب ‌ه‬ ‫وا‬ ‫به‌رد ه‌وامی‬ ‫ب ‌ه بیانووی‬ ‫نا مو و سه‌و ‌ه‬ ‫ژن ده‌كۆژرێت‬ ‫و پیاوان ب ‌ه‬ ‫لێبو ر د نێكی‬ ‫ل ‌ه‬ ‫ئاسایی‬ ‫سزاكانی رزگاریان‬ ‫ناو كۆمه‌ڵگ ‌ه‬ ‫ده‌بێت و ده‌گه‌ڕێنه‌و ‌ه‬ ‫ژنان ده‌ده‌ن‪ .‬هه‌روه‌ها‬ ‫و درێژ ‌ه ب ‌ه كوشتنی‬ ‫به‌شداریكردنی ژن ل ‌ه كای ‌ه سیاسی و ئابووریه‌كان دا‬ ‫ل ‌ه باشور ب ‌ه شێوه‌یه‌كی كارتونی و زۆر سیمبۆلی ‌ه‬ ‫بێ ئه‌وه‌ی هیچ حیسابێكی بۆ بكرێت‪ ،‬یانیش ئه‌گه‌ر‬ ‫هه‌بوونێكی ره‌واڵه‌تیان هه‌بێت‪ ،‬رۆلیان نیه‌‪ .‬وه‌ك‬ ‫نموون ‌ه ل ‌ه هه‌ندێ حیزب وه‌كوو گۆڕان ل ‌ه "خانه‌ی‬ ‫ڕاپه‌راندن" ك ‌ه ب ‌ه هیچ شێوه‌یه‌كی ژنیان تێدا نی ‌ه و‬ ‫ل ‌ه هه‌ندێ حیزبه‌كان هێشتا ب ‌ه كۆتا نموونه‌ی حیزبی‬ ‫شیوعی ژن به‌شداری ده‌كه‌ن ل ‌ه مه‌كته‌بی سیاسیدا‪.‬‬ ‫نموونه‌یه‌كی تر ئه‌وه‌ی ‌ه ك ‌ه كابینه‌ی ‪8‬ی حكومه‌تی‬ ‫كوردستان ته‌نیا وه‌زیرێكی ژن تێدا به‌شدار ‌ه و ل ‌ه‬ ‫زۆربه‌ی حیزبه‌كانی تریشدا ژن ل ‌ه بڕیارداندا بوونی‬ ‫نیه‌‪ .‬چونك ‌ه هه‌تاكوو ئێستاك ‌ه ئه‌قڵیه‌تی پیاوساالری‬ ‫و پیرساالریان تێنه‌په‌راندووه‌‪ ،‬هه‌ر بۆی ‌ه ل ‌ه باشوردا‬ ‫پێویست ‌ه سه‌ره‌تا شۆڕشی ژن ده‌ستپێبكات و ژن ئازاد‬ ‫بێت تا بتوانێت كۆمه‌ڵگه‌ش ئازاد بێت‪ .‬ئازادی ژن ل ‌ه‬ ‫یه‌كبوون و رێكخستن كردنی دایه‌‪.‬‬ ‫بابه‌تێكی تر ك ‌ه ده‌مه‌وێت ئاماژه‌ی پێبكه‌م؛ بابه‌تی‬ ‫ریفراندۆمه‌‪ .‬پارتی دیموكراتی كوردستان ده‌یه‌وێت‬

‫حیزبه‌كانی تر ڕابكێشێت ‌ه دیواخانی خۆی بۆ ئه‌نجامدانی‬ ‫ریفراندۆم‪ ،‬ك ‌ه گوای ‌ه بۆ دروستكردنی ده‌وڵه‌تی كوردی ‌ه‬ ‫و مافی سه‌ربه‌خۆیی‪ .‬هه‌رچه‌ند ‌ه ئێستا كوردستان‬ ‫نیمچ ‌ه سه‌ربه‌خۆیه‌ ل ‌ه ساڵی ‪2003‬وه‌ ل ‌ه فرۆشتنی نه‌وت‬ ‫و هێزی سه‌ربازی و ڕێوه‌بردنی كاروباری هه‌رێم‪ .‬ل ‌ه‬ ‫ی و دیكتاتوریه‌ت و تاك‬ ‫ژێر ئه‌م نیمچ ‌ه سه‌ربه‌خۆی ‌‬ ‫بنه‌ماڵه‌یی واڵت به‌ڕێو ‌ه‬ ‫الیان ‌ه و به‌شێوه‌یه‌كی‬ ‫تااڵنكردنی‬ ‫هه‌روه‌ها‬ ‫د ه‌با ت ‪.‬‬ ‫سه‌روه‌ت و سامانی‬ ‫واڵتمان ئه‌گه‌ر بێت‬ ‫و ده‌وڵه‌ت دروست‬ ‫بكات‪ ،‬ده‌بێت ئه‌م‬ ‫جاره‌یان ب ‌ه چ‬ ‫شێوه‌یه‌ك بێت؟‬ ‫د ه‌و ڵه‌تێكی‬ ‫ژ نكو ژ ‪،‬‬ ‫پیا و سا ال ر‬ ‫و پیرساالر و دوور ل ‌ه‬ ‫هه‌موو بنه‌ماكان و پره‌نسیپه‌كانی‬ ‫دیموكراسی‪ .‬هه‌روه‌ها دروستبوونی ده‌وڵه‌ت‬ ‫‌وه ل ‌ه سه‌ر ئه‌ساسی دروستبوونی‬ ‫ل ‌ه الیه‌نی په‌ده‌كه ‌‌‬ ‫ئاڵۆزیه‌كی زیاتر ل ‌ه ناوچه‌ك ‌ه دایه‌‪ ،‬چونك ‌ه ده‌وڵه‌ت‬ ‫ـ نه‌ته‌و ‌ه بنه‌ماكه‌ی یه‌ك زمان و یه‌ك كه‌لتوور و‬ ‫یه‌ك ئااڵ و یه‌ك دین به‌رپا ده‌كات‪ ،‬به‌اڵم ئه‌وه‌ی ك ‌ه‬ ‫ده‌زانین ل ‌ه باشوردا فره‌ره‌نگی ‌ه ل ‌ه زمان ول ‌ه دین و‬ ‫باوه‌ڕیه‌كاندا‪ ،‬بۆی ‌ه ئه‌و كات ‌ه ده‌بێت ‌ه هۆی دروستبوونی‬ ‫شه‌ڕ وئاڵۆزیه‌كی زۆر ل ‌ه نێوان پێكهاته‌كانی ناوچه‌كه‌‪.‬‬ ‫ئه‌و كات ‌ه كورد زیاتر رووبه‌ڕووی كۆمه‌ڵكوژی ده‌بێته‌‪.‬‬ ‫به‌رامبه‌ر ب ‌ه دۆخێكی وه‌ها هه‌ستیار بێگومان گه‌له‌كه‌مان‬ ‫و به‌تایبه‌تی ژنان خاوه‌ن رۆل و به‌رپرسیاریه‌تین‪.‬‬ ‫به‌رپرسیارین به‌رامبه‌ر ب ‌ه ئه‌نجامنه‌دانی ریفراندۆم‪،‬‬ ‫چونك ‌ه ریفراندۆمێك ك ‌ه رێگه‌خۆشكه‌ر بێت بۆ داگیركردنی‬ ‫واڵتمان و وێرانكردنی و به‌تااڵن بردنی سه‌روه‌ت و‬ ‫سامانی‪ ،‬نه‌بوونی دیموكراسی و رۆژان ‌ه ژن كوشتن و‬ ‫بڕینی قوتی خه‌ڵك و برسیكردنیان‪ ،‬نابێت ‌ه ریفراندۆم‪.‬‬ ‫بۆی ‌ه به‌رپرسیارین به‌رامبه‌ر ب ‌ه گه‌ل و نیشتمان ك ‌ه‬ ‫بڵێین ن ‌ه بۆ ئه‌نجامدانی ریفراندۆم‪.‬‬

‫ژماره‌ی‬

‫‪162‬‬

‫سپتامبری ‪2017‬‬

‫‪17‬‬

‫گوند‪،‬‬ ‫خاك و‬ ‫كشتوكاڵ‬

‫باشترین‬ ‫بنگه‌هه‌‬ ‫‌‬ ‫بۆ‬ ‫پێشخستنی‬

‫چاالكی‌ ئابووری‬

‫ن| ڕاپه‌رین عه‌لی‬

‫گۆڤارێكی رۆشنبیری‪،‬‬ ‫كۆمه‌اڵیه‌تی‪ ،‬ئه‌ده‌بی و هزری ‌ه‬

‫‪18‬‬

‫ل ‌ه سه‌ره‌تای ژیانی مرۆڤایه‌تیه‌وه‌ هه‌تا رۆژی‬ ‫ئه‌مڕۆ ل ‌ه هه‌موو گه‌ردوندا بۆ به‌رده‌وامی ژیان‪،‬‬ ‫هه‌موو گیانله‌به‌ران پێویستیان ب ‌ه سێ شت هه‌یه‌؛‬ ‫خۆپاراستن‪ ،‬خۆزیاد كردن و خۆتێركردن‪ ،‬ئابووری‬ ‫واڵمی ئه‌و خۆتێركردنه‌یه‌‪ .‬ب ‌ه ئامانجی دابین كردنی‬ ‫پێداویستی ژیان ئابووری ده‌بێت ‌ه رۆژه‌ڤی مرۆڤایه‌تی‪.‬‬ ‫وه‌كوو هه‌میش ‌ه ب ‌ه پێ بۆچوونی ده‌سه‌اڵتداران هه‌موو‬ ‫شتی ژیانی و پێشكه‌وتوو ل ‌ه سومه‌ریه‌كانه‌و ‌ه ده‌ستی‬ ‫پێكردو ‌ه و گوای ‌ه ئابووریش ل ‌ه هه‌مان سه‌رده‌مه‌و ‌ه‬ ‫ده‌ستی پێكردوه‌‪ .‬ئه‌گه‌ر بناخه‌ی ئه‌م وشه‌ی ‌ه ب ‌ه وردی‬ ‫لێكۆڵین بكه‌ین به‌م ره‌نگه‌یه‌‪ :‬بناخه‌ی وشه‌ی ئابووری‬ ‫له‌ زمانی كوردیدا واتا لێبوردن‪ ،‬ته‌دبیر و پێكهانینی‬ ‫پێداویستیه‌كانه‌‪ .‬ئێكۆنۆمی ل ‌ه زمانی عه‌ره‌بیدا ئیقتساد‬ ‫وات ‌ه پێكهانینی پێداویستی‪ ،‬ل ‌ه زمانی یونانیدا‬ ‫ئێكۆنۆمۆسه‌‪ .‬ئێكۆنۆمۆس وشه‌یه‌كی ك ‌ه ل ‌ه یونانی كۆن‬ ‫‌كه ئۆیكۆسه‌؛‬ ‫و قه‌دیم دا ب ‌ه كار هاتووه‌‪ .‬ڕیشه‌ی وشه ‌‌‬ ‫ئۆیكۆس ـ نۆمۆس‪ .‬ئۆیكۆس وات ‌ه جێگایه‌كی ك ‌ه مرۆڤ‬ ‫تێدا ده‌ژی‪" .‬نۆمۆس"یش وات ‌ه یاسای به‌ڕێوه‌بردنی ماڵ‬ ‫و كۆمه‌ڵگه‌‪ ،‬ب ‌ه گشتی ئێكۆنۆمی ل ‌ه هه‌موو زمانه‌كاندا‬ ‫وات ‌ه پێكهێنانی پێداویستیه‌كانی ژیان ل ‌ه هه‌ر بارو‬ ‫دۆخێكی كۆمه‌اڵیه‌تی و سروشتیدا‪ .‬ل ‌ه ئه‌نجامدا‬ ‫تێده‌گه‌ین ك ‌ه مێژووی ئابووری زۆر كۆنه‌‪ .‬ئابووری ل ‌ه‬ ‫گه‌ڵ ب ‌ه كۆمه‌اڵیه‌تی بوونه‌و ‌ه پێشكه‌وتوو ‌ه و چرك ‌ه ب ‌ه‬ ‫چركه‌ی ژیانی ل ‌ه گه‌ڵ خۆیدا به‌واتا كردووه‌‪ .‬چونك ‌ه‬ ‫شێوازی ژیانی كۆمه‌ڵگه‌ی سروشتی شێوازێكی كۆمین‬ ‫بوو‪ ،‬خۆی له‌ سه‌ر بنه‌مای خۆبه‌ڕێوه‌بردن و خۆپاراستن‬ ‫دامه‌زراندووه‌‪ .‬پره‌نسیپی ئه‌ندامانی كۆمین؛ پره‌نسیپی‬ ‫ئه‌خالقی‪ ،‬سیاسی و ره‌نجدایین بوو‪ ،‬پره‌نسیپی "تاك‬ ‫بۆ هه‌موو و هه‌موو بۆ تاك" و هه‌روه‌ها ل ‌ه سه‌ر بنه‌مای‬ ‫ره‌نج دامه‌زرابوو‪ .‬ئه‌و مرۆڤه‌ی ك ‌ه خاوه‌ن ره‌نج بوای ‌ه‬ ‫ده‌یتوانی ژیانی خۆی و ده‌رده‌وری واتادار بكات‪ .‬پێویست ‌ه‬ ‫ل ‌ه بیر نه‌كه‌ین ك ‌ه دایك ـ خوه‌داوه‌ند بۆ به‌ڕێوه‌بردنی‬ ‫كۆمه‌ڵگ ‌ه ل ‌ه سه‌ر بنه‌مای عه‌داله‌ت‪ ،‬یه‌كسانی و ره‌نج‬ ‫ئه‌و پره‌نسیپانه‌ی ده‌ستنیشانكرد‪ .‬ئه‌مه پره‌نسیپ و‬ ‫پێوه‌ره‌ی خۆبه‌ڕێوه‌بردن و پێكهانینی پێداویستی ژیانی‬ ‫ژنه‌‪ .‬ئه‌و ژنه‌ی ك ‌ه ل ‌ه ڕۆژی ئه‌مڕۆدا وه‌كوو هیچ چاوی‬ ‫لێده‌كرێت ل ‌ه كاتی خۆیدا ئافرێنه‌ری یه‌كه‌مین گۆڕه‌پانی‬ ‫ئابووری كۆمه‌ڵگ ‌ه بوو‪ ،‬ئه‌و ژنه‌ی ك ‌ه ئێستا ته‌نیا وه‌كوو‬ ‫ژنی ماڵ چاوی لێده‌كه‌ن‪ ،‬ڕێوه‌به‌ر و كه‌یبانووی هه‌موو‬ ‫كۆمه‌ڵگ ‌ه بوو‪ ،‬بۆی ‌ه ده‌یتوانی خۆڵقكار بێت‪ ،‬ته‌گبیر‬

‫بگرێت و ب ‌ه پێ پێویستی هه‌موو شت دابه‌ش بكات‪ .‬ل ‌ه گه‌ڵ‬ ‫پێشكه‌وتنی فكر‪ ،‬ئه‌قڵییه‌ت و زمان مرۆڤ ل ‌ه قۆناخێكی‬ ‫نوێدا تێپه‌ر ده‌بێت و شۆڕشی چاندنی‪ ،‬خۆماڵی كردنی‬ ‫حه‌یوانات و گوندنشینی پێشخست‪ .‬هه‌موو شۆڕشه‌كان‬ ‫هه‌تا ڕۆژی ئه‌مڕۆ به‌رده‌وامن و هه‌روه‌ها بناخه‌یه‌كی‬ ‫به‌هێزیان بۆ ئابووری مرۆڤایه‌تی دامه‌زراند‪ .‬به‌تایبه‌ت‬ ‫شۆڕشی چاندنی یه‌كێك ل ‌ه ده‌ستكه‌وته‌كانی ژنی‬ ‫خوه‌داوه‌نده‌‪ ،‬چون ل ‌ه نێوان ژن و ژیاندا پێوه‌ندیكی‬ ‫زۆر ناسك و هه‌ستیار و جوان هه‌یه‌‪ .‬زۆرتر ژن پێوه‌ندی‬ ‫ل ‌ه گه‌ڵ خاك هه‌یه‌‪ ،‬هه‌ر كات ده‌ستكه‌وته‌كانی دایك ل ‌ه‬ ‫كۆمه‌ڵگه‌دا چه‌كه‌ر ‌ه ده‌كات‪ ،‬ل ‌ه هه‌مان كاتدا له‌ خاكیشدا‬ ‫سه‌وز ده‌بێت‪ .‬ل ‌ه ئه‌نجامی ب ‌ه ده‌ستخستنی ده‌ستكه‌وتی‬ ‫پیرۆزی زه‌راعه‌ت دایك زۆرتر له‌ جاران ل ‌ه كۆمه‌ڵگه‌دا‬ ‫پێشه‌نگایه‌تی ل ‌ه گۆڕه‌پانی ئابوورید‌ا ده‌كات‪ .‬پێوه‌ره‌و‬ ‫پره‌نسیپه‌كانی ده‌كه‌ون ‌ه خزمه‌تی كۆمه‌ڵگ ‌ه و هه‌ر كه‌س‬ ‫ده‌بێت ‌ه خاوه‌ن پێداویستی‪ .‬نموونه‌‪ :‬ب ‌ه پێ كه‌لتوری‬ ‫دابه‌شكردن ل ‌ه گه‌ڵ ژنی خوه‌داوه‌ند‪ ،‬كه‌لتووری "ئاڵوگۆڕ‬ ‫ی هه‌ر‬ ‫كردنی پێداویستیه‌كان" پێشده‌خات‪ .‬بۆ ئه‌و ‌ه ‌‬ ‫كه‌س پێداویستیه‌كانی دابین بكات‪ ،‬ب ‌ه پێ پێداویستی‬ ‫خۆی كه‌ڵكی وه‌رده‌گرت و پێویستی ‌ه زیاده‌كانیان باڵو‬ ‫ده‌كرایه‌و ‌ه ب ‌ه سه‌ر ئه‌وانی تر‪ .‬ل ‌ه ئه‌نجامدا هه‌ركه‌س‬ ‫پێداویستیه‌كه‌ی پێكده‌هات و به‌م ره‌نگه‌ش ئابووریه‌كی‬ ‫كۆمین‪ ،‬سروشتی و ته‌ندروستیان پێشخست‪.‬‬ ‫مرۆڤ ده‌توانێ به‌م ره‌نگ ‌ه شرۆڤه‌ی بكات‪ :‬ب ‌ه بۆچوونی‬ ‫ده‌سه‌اڵتداران قۆناخی دایك ـ ژن‪ ،‬كۆمه‌ڵگه‌یه‌كی نه‌زان‬ ‫و دواكه‌وتوو بوون‪ ،‬به‌اڵم ب ‌ه پێ ئه‌و لێكۆڵینان ‌ه مرۆڤ‬ ‫تێده‌گات ك ‌ه ئه‌و قۆناخ ‌ه زۆرتر له‌ هه‌ر قۆناخێكی تر‬ ‫مرۆڤایه‌تی و شارستانیه‌ت ب ‌ه پێشه‌نگایه‌تی دایك ‌ه‬ ‫خوه‌داوه‌ند پێشكه‌وتوون و ل ‌ه الیه‌ن دایكه‌و ‌ه به‌ڕێو ‌ه‬ ‫چووه‌‪ .‬به‌اڵم ئه‌م جوانی و باشیان ‌ه بۆچی ب ‌ه جارێك‬ ‫ونبوو؟ كه‌ی و ل ‌ه كوێ و بۆچی مرۆڤه‌كان بێ ئابووری‬ ‫مانه‌وه‌؟ ل ‌ه كوێ مرۆڤایه‌تی ڕووبه‌ڕووی ئازاری مردن و‬ ‫له‌ناو چوون بووه‌؟ پێویسته‌ لێره‌دا لێكۆڵینی ل ‌ه سه‌ر‬ ‫بكه‌ین‪ .‬ڕێبه‌ر عه‌بدواڵ ئۆجه‌الن ل ‌ه سه‌ر ئه‌م بابه‌ت ‌ه وه‌ها‬ ‫شرۆڤه‌ ده‌كات‪" :‬خودای حه‌سوود به‌رده‌وام دزیان كرد و‬ ‫فرۆشتیان‪ .‬ژنیان تووشی شكست كرد‪ .‬ل ‌ه گه‌ڵ شكستی‬ ‫ژن كۆمه‌ڵگه‌ش به‌ره‌به‌ر ‌ه به‌ره‌و هه‌ژاربوون رویشت و ئه‌م‬ ‫ئه‌قڵیه‌ت ‌ه خۆی وه‌كوو چاره‌نووسێك ب ‌ه سه‌ر كۆمه‌ڵگه‌دا‬ ‫سه‌پاند"‪ .‬ل ‌ه ئه‌نجامی بۆچوونی ڕێبه‌ر ئۆجه‌الندا‬ ‫كاتێك پیاوی فێڵباز و زۆردار ئابووری ل ‌ه ده‌ستی ژن‬

‫ژماره‌ی‬

‫‪162‬‬

‫سپتامبری ‪2017‬‬

‫‪19‬‬

‫ده‌رخست و ژنی ل ‌ه گۆڕه‌پانی ئابووری دوور خسته‌وه‌‪،‬‬ ‫ئه‌و كات ‌ه بوو ك ‌ه ئابووری ل ‌ه خزمه‌تی كۆمه‌ڵگه‌دا نه‌ما‬ ‫و كه‌وت ‌ه نێو په‌نجه‌ی خوێنمژه‌كان و زۆرتر ل ‌ه خزمه‌تی‬ ‫به‌رژه‌وه‌ندی مادییدا مایه‌وه‌‪ .‬گۆڕه‌پانی ئابووری بوو ب ‌ه‬ ‫مه‌یدانی شه‌ڕ‪ ،‬تااڵن و داگیركاری و ویژدانی مرۆڤه‌كان‬ ‫له‌ تاریكی دا مایه‌وه‌‪ .‬له‌ هه‌ر الیه‌كه‌و ‌ه بوو ب ‌ه ئامێرێك‬ ‫بردنه سه‌ر كۆمه‌ڵگ ‌ه و سروشت‪ ،‬هه‌م ژن و‬ ‫‌‌‬ ‫بۆ هێرش‬ ‫هه‌م كۆمه‌ڵگ ‌ه و هه‌م سروشتیش ل ‌ه ده‌ره‌وه‌ی گۆڕه‌پانی‬ ‫ئابووری مانه‌و ‌ه و ته‌نیا له‌م گۆڕه‌پانه‌دا وه‌كوو ئامێرێك‬ ‫چاویان لێكرا‪ .‬گۆڕه‌پانی ئابووری ته‌نیا بوو ب ‌ه مۆڵكی‬ ‫پیاوی ده‌وڵه‌مه‌ند‪ ،‬بازرگان و ده‌سه‌اڵتدار‪ .‬ئه‌مه‌ش‬ ‫بوو ب ‌ه سه‌رچاوه‌ی زۆر ل ‌ه خراپیه‌كان‪ ،‬چینایه‌تی‬ ‫و داگیركاری و هه‌روه‌ها كۆمه‌ڵگه‌یان ب ‌ه بنده‌ستی‬ ‫مه‌حكووم كرد‪ .‬ئه‌گه‌ر كۆمه‌ڵگه‌یه‌ك ل ‌ه ئابووری خۆی‬ ‫داببڕێ‪ ،‬ناتوانێ بژی‪ .‬ئه‌وه‌ی ك ‌ه كۆمه‌ڵگه‌ی كاپیتالیست‬ ‫ئه‌نجامی ده‌دا‪ ،‬دابڕانی كۆمه‌ڵگه‌ بوو ل ‌ه ئابووری‌‪.‬‬ ‫ئینجا مرۆڤه‌كان نه‌چار ده‌كات ل ‌ه سه‌ر ئه‌و ئابووری ‌ه ك ‌ه‬ ‫ده‌سه‌اڵت پێشیخستوه‌‪ ،‬بژیوی ژیانیان به‌ده‌ست بخه‌ن‪.‬‬ ‫گۆڕه‌پانی ئابووری زیاتر ل ‌ه هه‌ر گۆڕه‌پانێك بوو ب ‌ه‬ ‫هۆكاری زۆڵم و بێچاره‌سه‌ری به‌رامبه‌ر ب ‌ه مرۆڤایه‌تی‪.‬‬ ‫بۆ ئه‌وه‌ی ئه‌م دۆخ ‌ه بگۆڕدرێت و سه‌ر ل ‌ه نوێ عه‌داله‌تی‬ ‫كۆمه‌اڵیه‌تی سه‌روه‌ر بێت و گۆڕه‌پانی ئابووری رزگاری‬ ‫بێت ل ‌ه ئه‌قڵیه‌تی سه‌رمایه‌داری‪ ،‬ژنۆلۆژی زانستێك ‌ه‬ ‫ی‬ ‫بۆ چاره‌سه‌ركردنی هه‌موو كێشه‌كان ل ‌ه گۆڕه‌پانه‌كان ‌‬ ‫كۆمه‌ڵگه‌دا و له‌و بڕوایه‌دای ‌ه ك ‌ه ئه‌م زۆڵم و بێچاره‌بوون ‌ه‬ ‫چاره‌نووسی كۆمه‌ڵگ ‌ه نیی ‌ه و ڕێكخستنی هاوبه‌شی‬ ‫پێویسته ببێت ‌ه هۆكاری كۆتایی هێنان به‌م‬ ‫‌‌‬ ‫كۆمه‌ڵگه‬ ‫ئه‌قڵیه‌ته‌‪ .‬بۆ ئه‌وه‌ی ل ‌ه كۆمه‌ڵگه‌دا باوه‌ڕی پێش بخات‪،‬‬ ‫ئه‌م گۆڕه‌پانه‌ ب ‌ه تیوری‪ ،‬رێكخستن و چاالك بوونیه‌و ‌ه‬ ‫شرۆڤ ‌ه ده‌كات‪.‬‬ ‫ژنۆلۆژی سه‌ره‌تا ژن ـ دایك ب ‌ه بنه‌ما وه‌رده‌گرێت‪ ،‬چون‬ ‫ژن ل ‌ه ده‌ره‌وه‌ی گۆڕه‌پانی ئابووری ماوه‌ته‌وه‌‪ ،‬كه‌وات ‌ه‬ ‫پێویست ‌ه ژن ئابووری وه‌كوو گۆڕه‌پانێكی تایبه‌ت ب ‌ه خۆ‬ ‫بزانێ‪ ،‬تێدا قووڵ ببێته‌وه‌‪ ،‬لێكۆڵین بكات و خاوه‌ن پرۆژ ‌ه‬ ‫و پالن بێت‪ .‬له‌م بابه‌ته‌دا پره‌نسیپی سه‌ره‌كی ژنۆلۆژی؛‬ ‫به‌ڕێوه‌بردن و به‌رێكخستن كردنی خه‌باتێكی هاوبه‌شی‬ ‫ئابوورییه‌‪ .‬ژنۆلۆژی گۆڕه‌پانی ئابووری ل ‌ه گه‌ڵ هه‌ندێ‬ ‫پره‌نسیپی بنگه‌هین ئه‌ڕازێنێته‌وه‌‪ .‬به‌ر ل ‌ه هه‌ر شت ل ‌ه‬ ‫سه‌ر بنه‌مای رێنماییه‌كانی ڕێبه‌ر عه‌بدۆاڵ ئۆجه‌الن ك ‌ه‬ ‫وه‌كوو تیۆری ل ‌ه سه‌ر ره‌نجی دایك پێشیخستبوو‪،‬‬ ‫پێویست ‌ه واتا بده‌ین ب ‌ه ره‌نجی ژن به‌تایبه‌تیش ل ‌ه‬

‫گۆڤارێكی رۆشنبیری‪،‬‬ ‫كۆمه‌اڵیه‌تی‪ ،‬ئه‌ده‌بی و هزری ‌ه‬

‫‪20‬‬

‫كه گه‌ل پێویست ‌ه‬ ‫ماڵدا‪ .‬پره‌نسیپی دیكه‌ش ئه‌وه‌ی ‌ه ‌‌‬ ‫بتوانێ خاوه‌ن ئابووریه‌كی سه‌ربه‌خۆ و‌دژی سیسته‌می‬ ‫ئابووری كاپیتالیسم بێت‪ .‬گه‌ل ناتوانێ ئابووری خۆی‬ ‫ل ‌ه خزمه‌تی سیسته‌می كاپیتالیسمدا بهێڵی‪ .‬چاالكی ‌ه‬ ‫ئابووریه‌كان پێویست ‌ه دابڕاو نه‌بن له‌ خاك و كشت‬ ‫و كاڵ‌‪ .‬بۆ ئه‌م خه‌باته‌ش گوند باشترین جێگایه‌‪ .‬بۆ‬ ‫ش گوند باشترین ده‌رفه‌ت ‌ه و ل ‌ه سه‌ر‬ ‫پێشخستنی كۆمۆنی ‌‬ ‫ئه‌م بنه‌مای ‌ه پێویست ‌ه چاالكییه‌كانمان پێش بخه‌ین‪.‬‬ ‫هه‌روه‌ها پێشكه‌وتنی ژنۆلۆژی ده‌بێت ببێت ‌ه به‌رپرسیار‬ ‫به‌رامبه‌ر ب ‌ه پێشخستنی رێنمایی و په‌رسپه‌كتیڤه‌كان بۆ‬ ‫پێشخستنی ئابووری‪ .‬چه‌ند ‌ه گۆڕه‌پانی ئابووری بگات ‌ه‬ ‫رێنمایه‌كانی ژنۆلۆژی‪ ،‬پێویست ‌ه ئه‌وه‌نده‌ش برسیه‌تی‪،‬‬ ‫هه‌ژاری‪ ،‬له‌ناوچوون و بێكاری كه‌م ببێته‌وه‌‪ ،‬چون ژن‬ ‫ئابووری پێشخست‪ .‬نموونه‌ی به‌رچاویش ل ‌ه شۆڕشی‬ ‫رۆژئاوای كوردستانه‌‪ ،‬شۆڕشێك ‌ه ك ‌ه ل ‌ه گه‌ڵ شۆڕشی ژن‬ ‫ڕێكه‌وت‪ ،‬چون ژنان توانیان ل ‌ه هه‌موو گۆره‌پانه‌كانی‬ ‫ژیاندا ئاڵوگۆڕ دروست بكه‌ن‪ .‬به‌تایبه‌ت ئه‌و چه‌مكه‌ی‬ ‫سیسته‌می كاپیتالیسم ك ‌ه ده‌ڵێن‪" :‬ئابووری تایبه‌ت‬ ‫ب ‌ه سه‌رمایه‌داریی ‌ه و گه‌ل و به‌تایبه‌تیش ژنان ناتوانن‬ ‫خه‌ریكی ئابووری بن"‪ ،‬هه‌ڵیانوه‌شانده‌وه‌‪ .‬ل ‌ه ئه‌نجامی‬ ‫شۆڕشی ‪ 6‬ساڵه‌دا ژنان توانیان كۆپه‌راتیڤ (تعاونی)‬ ‫چاندی‪ ،‬خه‌یاتی‪ ،‬خواردن و هتد‪ ...‬پێشبخه‌ن‪ .‬ل ‌ه‬ ‫الیه‌كه‌و ‌ه ژنان توانیان به‌ره‌و گۆڕه‌پانی ئابووری‬ ‫پێشبكه‌ون‪ ،‬فێر بوون و سه‌ر ل ‌ه نوێ پێشه‌سازیان‬ ‫(ئه‌ندوستری)پێشخست‪ ،‬ل ‌ه الیه‌كی دیكه‌و ‌ه زنجیری‬ ‫كوێالیه‌تیان بچراند و توانیان هه‌بوونی خۆیان ل ‌ه‬ ‫گۆڕه‌پانی ئابووریدا بدۆزنه‌وه‌‪ .‬هه‌روه‌ها ژماره‌یه‌كی‬ ‫زۆریان ل ‌ه كۆمه‌ڵگ ‌ه ل ‌ه بێكاری رزگار كرد‪ .‬ژنان‬ ‫گه‌یشتن ‌ه ئه‌و ئاست ‌ه ك ‌ه كۆنفرانسی ئابووری خۆیان ل ‌ه‬ ‫هه‌ر سێ كانتۆنی جزیره‌‪ ،‬عه‌فرین و كوبانێ پێشبخه‌ن‬ ‫و له‌وێ ل ‌ه سه‌ر چاالكی ‌ه ئابووریه‌كانیان پرۆژ ‌ه‬ ‫پێشبخه‌ن و زۆر بڕیار و پالننامه‌یان ئاماد ‌ه كرد‪ .‬لێره‌دا‬ ‫زۆر راست ‌ه ئه‌گه‌ر بڵێین‪" :‬ل ‌ه گه‌ڵ ژنی تێگه‌یشتوو و‬ ‫پێشكه‌وتوو نرخی مێژوویی بگه‌ڕێنینه‌و ‌ه بۆ باوه‌شی‬ ‫كۆمه‌ڵگه‌‪ .‬هه‌رچه‌نده‌ش كه‌م بێت‪ ،‬به‌اڵم ده‌ستكه‌وت و‬ ‫سه‌ركه‌وتنی ژنان ل ‌ه ئابووری رۆژئاوای كوردستاندا‬ ‫بوو ب ‌ه سه‌رچاوه‌ی هه‌یه‌جان و خوه‌شحاڵی و‌مۆراڵ‪.‬‬

‫*ب ‌ه قه‌ڵه‌می رێزدار‬ ‫عه‌بدۆاڵ ئۆجه‌الن نووسراوه‌‬ ‫*ل ‌ه كتێبی سۆسیۆلۆژیای‬ ‫ئازادی وه‌رگیراوه‌‬ ‫*به‌شی دووهه‌م و كۆتایی‬

‫رایەڵەی نێوان سیاسەتی كۆمەڵگ ‌ه و ئازادی رەوشێكی‬ ‫بەرچاوە‪ .‬گۆڕەپانی سیاسی ئەو گۆڕەپانەیە كە ئەقڵە‬ ‫كەهانەتییەكان ــ پێشتر راستییەكان پێشبینی دەكەن‬ ‫ــ زیاترین ملمالنێی تێدا دەكەن‪ ،‬قاڵدەبنەوە و هەوڵی‬ ‫بەدەستهێنانی ئەنجام دەدەن‪ .‬لەالیەكی دیكەشەوە‬ ‫دەتوانرێت وەك ئەو گۆڕەپانە پێناسەبكرێت كە ئۆبژە‬ ‫بەشدارەكان لە رێگای هونەری سیاسەتەوە خۆیان‬ ‫ئازادكردووە‪ .‬هەر كۆمەڵگه‌یەك سیاسەتی كۆمەاڵیەتی‬ ‫پێشنەخات‪ ،‬پێویستە باش بزانێت كە بەرامبەرەكەی‬ ‫وەك بێبەشبوون لە ئازادی بەسەریدا دەشكێتەوەو وەك‬ ‫باجێك لێی دەبڕێتەوە‪ .‬لەم واتایەدا‪ ،‬شكۆداری هونەری‬ ‫سیاسەت رووبەڕوومان دەبێتەوە‪ .‬هەر كۆمەڵگه‌یەك‬ ‫(كاڵن‪ ،‬قەبیلە‪ ،‬قەوم‪ ،‬نەتەوە‪ ،‬چین‪ ،‬تەنانەت‬ ‫ئامێرەكانی دەسەاڵت و دەوڵەتیش) سیاسەتی خۆی‬

‫پێشنەخات مەحكومی شكسته‌‪ .‬هەڵبەتە پێشنەخستنی‬ ‫(ئاوانەكردنی) سیاسەت‪ ،‬بەواتای دان نەنانی‬ ‫بەویژدان‪ ،‬بەرژەوەندییە ژیانییەكان و ناسنامەی خۆی‬ ‫دێت‪ .‬كەوتن و ژێركەوتنێكی لەمە قورستر بۆ هیچ‬ ‫كۆمەڵگه‌یەك جێگای باس نابێت‪ .‬تەنیا كاتێك لەپێناو‬ ‫بەرژەوەندی و ناسنامەی خۆیان و ویژدانی هاوبەشیان‬ ‫رابوونە سەرپێیان‪ ،‬بە واتایەكی دیكە كاتێك كەوتنە‬ ‫ێ داواكاری ئازادی‬ ‫ناو تێكۆشانی سیاسییەوە‪ ،‬دەكر ‌‬ ‫ئەمجۆرە كۆمەڵگه‌یانە جێگای باس بێت‪ .‬داواكردنی‬ ‫ێ سیاسەت‪ ،‬بەهەڵەداچوونێكی ترسناكە‪.‬‬ ‫ئازادی بەب ‌‬ ‫بۆئەوەی پەیوەندی نێوان سیاسەت و ئازادی چەواشە‬ ‫نەكرێت پێویستە بەهەستیارییەوە جیاوازییەكەی لەگەڵ‬ ‫سیاسەتی دەوڵەت و دەسەاڵت (لە راستیدا ناوبردنی‬ ‫ێ‬ ‫ێ سیاسەتی راستترە) دەستنیشان بكرێت‪ .‬دەش ‌‬ ‫بە ب ‌‬

‫ژماره‌ی‬

‫‪162‬‬

‫سپتامبری ‪2017‬‬

‫‪21‬‬

‫ئامێرەكانی (دامودەزگاكانی) دەوڵەت و دەسەاڵت لەپێناو‬ ‫مەیسەركردنی كاروبارەكانیان ستراتیژ و تەكتیكیان‬ ‫هەبێت‪ ،‬بەاڵم بە واتا راستەقینەكەی سیاسەتیان نابێت‪.‬‬ ‫هەڵبەتە خودی دەوڵەت و دەسەاڵت لەو سەردەمەدا‬ ‫دێنە ئاراوە كە نكوڵیكردن لە سیاسەتی كۆمەڵگ ‌ه‬ ‫فەراهەم دەبێت‪ .‬لەو شوێنەی سیاسەت كۆتایی پێدێت‬ ‫بونیادەكانی دەوڵەت و دەسەاڵت دەست بەكاردەبن‪.‬‬ ‫دەسەاڵت و دەوڵەت ئەو شوێنەیە كە گوتەی سیاسی‬ ‫كۆتایی پێدێت‪ ،‬واتە ئەو شوێنەیە كە ئازادی ون دەبێت‪.‬‬ ‫لەوێدا تەنیا ئیدارەكردن‪ ،‬گوێڕایەڵی‪ ،‬فەرماندان‬ ‫و فەرمان وەرگرتن جێگای باسە؛ یاسا و پەیڕەوی‬ ‫ناوخۆ لە ئارادایە‪ .‬هەر دەسەاڵت و دەوڵەتێك ئەقڵێكی‬ ‫بەستەڵەكە‪ .‬هێز و الوازیەكەشیان لەم تایبەتمەندیانەوە‬ ‫وەردەگرن‪ .‬لە دۆخێكی وەهادا ناشێت و نابێت دەوڵەت‬ ‫و دەسەاڵت جێگای بەدواداگەڕان و بەدیهێنانی ئازادی‬ ‫بێت‪ .‬كاتێك هیگل دەوڵەت وەك گۆڕەپانی راستەقینەی‬ ‫بەدیهاتنی ئازادی پێشكەش دەكات‪ ،‬بناخەی تەواوی‬ ‫بۆچوون و بونیادە بااڵدەستەكانی مۆدێرنیتە (فەرمی)‬ ‫دادەنێت‪ .‬هەروەها فاشیزمی هیتلەر لەسەرووی ئەو‬ ‫نموونانەوە دێت كە چۆنیەتی دەرەنجامەكانی ئەم‬ ‫بۆچوونە رووندەكاتەوە‪ .‬هەروەها كاتێك ماركس و‬ ‫ئەنگلس لەمیانەی چەمكی سۆسیالیزمی زانستییەوە كە‬ ‫خۆیان پێشەنگایەتییان دەكرد‪ ،‬دەوڵەت و دەسەاڵتیان‬ ‫وەك ئامرازی سەرەكی بونیادی سۆسیالیزم پێشبینی‬ ‫ێ ئەوەی ئاگاداری بن‪ ،‬جەرگبڕترین گورز‬ ‫كرد‪ ،‬بەب ‌‬ ‫بوو بەر ئازادی و یەكسانی كەوت‪ .‬لیبڕالەكان باشتر‬ ‫هەستیان بە گوتەی "چەندە دەوڵەت هەبێت‪ ،‬هێندە‬ ‫ئازادی كەم دەبێتەوە" كردووە‪ .‬بۆ سەركەوتنەكانیشیان‬ ‫قەرزداری ئەم دووربینییەن‪.‬‬ ‫دەوڵەت و دەسەاڵت بەو سیفەتەی ئامرازەكانی بااڵدەستی‬ ‫و زۆردارین‪ ،‬وەك پێویستییەكی گەوهەرەكەیان‪ ،‬جگە‬ ‫لەو بەهاو زێدە ــ بەرهەمانەی لەرێگای توندوتیژییەوە‬ ‫دەستیان بەسەردا گرتووە‪ ،‬واتە جگە لە جۆرێكی‬ ‫جیاوازی كۆی سەرمایە هیچ واتایەكی دیكەیان نییە‪.‬‬ ‫سەرمایە دەكرێت بە دەوڵەت‪ ،‬دەوڵەتیش دەكرێت بە‬ ‫سەرمایە‪ .‬هەمان خاڵ بۆ هەموو جۆرە ئامێرەكانی‬ ‫دەسەاڵت لەجێگەی خۆیدایە‪ .‬چەندە گۆڕەپانی‬ ‫سیاسەتی كۆمەڵگ ‌ه (كۆمەاڵیەتی) ئافرێنەری ئازادییە‪،‬‬ ‫بەو ئەندازەیەش گۆڕەپانەكانی دەوڵەت و دەسەاڵتی‬ ‫گۆڕەپانی لەدەستدانی ئازادیین‪ .‬لەوانەیە بونیادەكانی‬ ‫دەوڵەت و دەسەاڵت چەندین كەس‪ ،‬گڕوپ و نەتەوە‬ ‫دەوڵەمەندتر و رزگار بكات‪ .‬بەاڵم هەروەكو لە نموونەی‬ ‫یەهودیەكاندا بینیمان‪ ،‬ئەمە تەنیا لەمیانەی كۆیالیەتی‬ ‫و هەژاری كۆمەڵگه‌كانی دیكە بەدیدێت‪ .‬دەرەنجامەكەشی‬

‫گۆڤارێكی رۆشنبیری‪،‬‬ ‫كۆمه‌اڵیه‌تی‪ ،‬ئه‌ده‌بی و هزری ‌ه‬

‫‪22‬‬

‫هەموو جۆرە وێرانكارییەكە‪ ،‬لەجینۆسایدەوە تا‬ ‫دەگاتە هەموو جۆرە شەڕە دژوار و مەترسیدارەكان‪ .‬لە‬ ‫سەردەمی سیستەمی جیهانی سەرمایەداریدا سیاسەت‬ ‫گەورەترین زیانی بەركەوتووە‪ .‬لەم قۆناخەی كە‬ ‫سیستەمی شارستانی ناوەندی درێژایی تەمەنی مێژوو‬ ‫بە لوتكە گەیشتووە‪ ،‬دەشێت باس لەمردنی راستەقینەی‬ ‫سیاسەت بكرێت‪ .‬لەم سۆنگەوە لە رۆژگاری ئەمڕۆماندا‬ ‫بەجۆرێك لەناوچوونی سیاسەت لە ئارادایە كە‬ ‫لەگەڵ هیچ سەردەمێكدا بەراورد ناكرێت‪ .‬وەك چۆن‬ ‫نەمانی ئەخالق ــ كە بە گۆڕەپانی ئازادی دادەنرێت ــ‬ ‫دیاردەیەكی رۆژی ئەمڕۆمانە‪ ،‬لەو زیاتر لەناوچوونی‬ ‫گۆڕەپانی سیاسەت جێگای باسە‪ .‬هەربۆیە ئەگەر‬ ‫ئازادیخوازین‪ ،‬بەر لەهەموو شتێك پێویستە لە رێگای‬ ‫ێ ویژدانی هاوبەشی‬ ‫هێزی رۆشنبیریمان سەرلەنو ‌‬ ‫كۆمەڵگ ‌ه واتە ئەخالق و ئەقڵی هاوبەشی (سیاسەت)‬ ‫لەهەموو الیەنێكەوە بیخەینە سەرپێیان و كارای بكەین‪،‬‬ ‫لەمەش زیاتر هیچ چارەیەكی دیكەمان نییە‪.‬‬ ‫پەیوەندیەكانی نێوان ئازادی و دیموكراسی ئاڵۆزترە‪.‬‬ ‫كامەیان سەرچاوەی ئەویتریانە جێگای گفتوگۆیەكی‬ ‫بەردەوامە‪ .‬بەاڵم بەدڵنیاییەوە دەتوانین بڵێین چڕی‬ ‫هەردوو پەیوەندییش خۆراك پێدەر و تەواوكەری‬ ‫یەكترن‪ .‬بەو ئەندازەیەی پەیوەست بە ئازادی‬ ‫بیر لەسیاسەتی كۆمەڵگ ‌ه بكەینەوە‪ ،‬دەتوانین‬ ‫پەیوەندییەكەی لەگەڵ دیموكراسیش دروستبكەین‪.‬‬ ‫دۆخی هەرە بەرجەستە (كۆنكریتی)ی پۆلیتیكای‬ ‫كۆمەڵگ ‌ه سیاسەتی دیموكراتیانەیە‪ .‬لەم سۆنگەیەوە؛‬ ‫دەتوانرێت سیاسەتی دیموكراتییانە وەك هونەری‬ ‫راستەقینەی ئازادبوون پێناسە بكرێت‪ .‬تا سیاسەتی‬ ‫دیموكراتییانە بەڕێوە نەبرێت‪ ،‬بەشێوەیەكی گشتی‬ ‫ێ هیچ گەل و جڤاتێك‬ ‫كۆمەڵگه‌‪ ،‬بەتایبەتیش ناش ‌‬ ‫ێ یان لەرێگای سیاسییەوە ئازادی‬ ‫پۆلیتیك ب ‌‬ ‫بەدەست بێنێت‪ .‬سیاسەتی دیموكراتییانە قوتابخانەی‬ ‫راستەقینەی ژیاندن و فێربوونی ئازادییە‪ .‬كاروبارەكانی‬ ‫پۆلیتیكا چەندە سۆبژەی دیموكراتی بئافرێنێت‪ ،‬تا ئەو‬ ‫رادەیەش سیاسەتی دیموكراتییانە كۆمەڵگ ‌ه پۆلیتیزە‬ ‫دەكات‪ ،‬لەم سۆنگەیەشەوە ئازادی دەكات‪ .‬ئەگەر‬ ‫سیاسیبوون وەك شێوەی سەرەكی ئازادبوون پەسەند‬ ‫بكەین‪ ،‬ئەوكاتە پێویستە بزانین كە چەندە كۆمەڵگ ‌ه‬ ‫پۆلیتیزە بكەین ئەوەندەش دەتوانین ئازادی بكەین‪،‬‬ ‫بەپێچەوانەشەوە چەندە كۆمەڵگ ‌ه ئازادبكەین ئەوا‬ ‫پۆلیتیزەی دەكەین‪ .‬بێگومان چەندین گۆڕەپانی كۆمەڵگ ‌ه‬ ‫هەیە كە خۆراك پێدەری ئازادی و سیاسەتن‪ ،‬سەرچاوە‬ ‫ئایدیۆلۆژییەكانیش لەسەرووی ئەمانەوە دێن‪ .‬بەاڵم‬ ‫دوو سەرچاوەی سەرەكی كە ئافرێنەرو خۆراك پێدەری‬

‫یەكترن‪ ،‬سیاسەتی كۆمەڵگ ‌ه و ئازادییە‪.‬‬ ‫زۆرجار پەیوەندی نێوان یەكسانی و ئازادی بەزۆری‬ ‫تێكەڵ دەكرێت‪ .‬لە راستیدا بەالنی كەم هێندەی‬ ‫پەیوەندییەكانیان لەگەڵ دیموكراسی‪ ،‬پەیوەندی نێوان‬ ‫هەردووكیان ئاڵۆز و بەكێشەیە‪ .‬هەندێك جار دەبینین‬ ‫كە یەكسانی تەواو لەسەر حیسابی ئازادی بەدیهاتووە‪.‬‬ ‫زیاتر جەخت لەسەر ئەوە دەكرێتەوە‪ :‬ناشێت هەردووكیان‬ ‫بەیەكەوە بەدیبێن‪ ،‬پێویستە یەكێكیان سازش بكات‪.‬‬ ‫هەروەها باسی ئەوەش دەكرێت‪ ،‬بۆ دەستەبەركردنی‬ ‫ئازادی هەندێكجار پێویستی بە تەعویزدان لەبواری‬ ‫یەكسانیدا دەبینرێت‪.‬‬ ‫روونكردنەوەی جیاوازی نێوان سروشتی هەردوو دیاردە‬ ‫یان زاراوە‪ ،‬لەپێناو دەستنیشانكردنێكی راست بۆ‬ ‫كێشەكە پێویستە‪ .‬یەكسانی زیاتر زاراوەیەكی حقوقە‪.‬‬ ‫ێ جیاوازی كردن لەنێوان تاك و جڤاتەكان‪ ،‬هەمان‬ ‫بەب ‌‬ ‫مافیان بۆ رەوا دەبینێت‪ .‬كەچی لە راستیدا هێندەی‬ ‫گەردوون‪ ،‬جیاوازی خەسڵەتێكی بنەڕەتی كۆمەڵگه‌شە‪.‬‬ ‫جیاوازێتی دەستەواژەیەكە بەرامبەر بە دابەشكردنی‬ ‫هەمان جۆری ماف داخراوە‪ .‬ئەوكاتە یەكسانی واتادار‬ ‫دەبێت كەجیاوازییەكان بە بنەما بگرێت‪ .‬گرنگترین‬ ‫هۆكاری سەرنەكەوتنی چەمكی یەكسانی سۆسیالیستی‪،‬‬ ‫رەچاونەكردنی جیاوازییەكان بوو‪ .‬ئەمەش یەكێك‬ ‫لەهۆكارە گرنگەكانی لەناوچوونی بوو‪ .‬دادپەروەری‬ ‫راستەقینە تەنیا لەمیانەی چەمكێكی یەكسانی بەدیدێت‬ ‫كە جیاوازییەكان بەبنەما بگرێت‪.‬‬ ‫باسی ئەو خاڵەمان كرد كە ئازادی هۆگریەكی زۆری بۆ‬ ‫زاراوەی جیاوازی هەیە‪ ،‬هەربۆیە تەنیا كاتێك یەكسانی‬ ‫گرێدراوی جیاوازی بێت دەشێت پەیوەندییەكی واتاداری‬ ‫لەگەڵ ئازادی دروست بكرێت‪ .‬گونجاندنی یەكسانی‬ ‫لەگەڵ ئازادی یەكێك لە ئامانجە سەرەكییەكانی‬ ‫سیاسەتی كۆمەڵگه‌یە‪.‬‬ ‫ێ ئاماژەكردن بە گفتوگۆكانی پەیوەندی نێوان‬ ‫بەب ‌‬ ‫دەستەواژەكانی ئازادی تاك و كۆمەڵ ئەم بابەتە‬ ‫تێپەڕناكەین‪ .‬روونكردنەوەی پەیوەندی نێوان ئەم دوو‬ ‫پۆلێنە كە وەك ئازادی پۆزەتیف و نێگەتیڤیش هەوڵی‬ ‫پێناسەكردنیان دەدرێت‪ ،‬تائێستاش گرنگی و بایەخی‬ ‫خۆی پاراستووە‪ .‬بێگومان لە دەرەنجامی تێكدانە‬ ‫مەترسیدارەكەی كۆمەڵكاری كۆمەڵگه‌وە مۆدێرنیتەی‬ ‫سەرمایەداری ئازادی تاك (ئازادی نێگەتیف)‬ ‫ی خرۆشاندووە‪ .‬ئاماژەكردن بەو راستییە جێگای‬ ‫بایەخە كە لە رۆژگاری ئەمڕۆماندا ئازادی تاكەكەسی‬ ‫بەالنی كەم هێندەی دیاردەی دەسەاڵت سیاسەتی‬ ‫كۆمەڵگه‌ی لەناوبردووە‪ .‬روونكردنەوەی رۆڵی‬ ‫تاكڕەوێتی لە داڕووخاندنی كۆمەڵگه‌‪ ،‬بەتایبەتیش‬

‫رۆڵی لەنكوڵیكردن لە ئەخالق و سیاسەت‪ ،‬كێشە‬ ‫هەرە سەختەكانی گفتوگۆكانی ئازادییە‪ .‬كاتێك بڵێین‬ ‫ئەو كۆمەڵگه‌یەی لە رێگەی تاكڕەوێتییەوە كراوە‬ ‫بەئەتۆم‪ ،‬توانای بەرخودانی بەرامبەر هیچ ئامێرێكی‬ ‫سەرمایە و دەسەاڵت نەماوە‪ ،‬ئەو كاتە باشتر لە‬ ‫مەترسی شێرپەنجەی كێشەكانی كۆمەڵگ ‌ه تێدەگەین‪.‬‬ ‫دەستنیشانكردنی تاكڕەوێتی لیبڕالیزم وەك سەرچاوەی‬ ‫سەرەكی لەناوبردنی ئازادی و سیاسەتی كۆمەڵگه‌‪،‬‬ ‫دەشێت زەمینە بۆ پێهەڵگرتنێكی واتادار ئامادەبكات‪.‬‬ ‫بێگومان لێرەدا كەسێتی تاك جێگای باس نییە‪ ،‬گفتوگۆ‬ ‫لەبارەی پێویستی كەسێتی تاكەوە ناكەین‪ .‬ئەوەی‬ ‫گفتوگۆی لەبارەوە دەكرێت‪ ،‬تاكڕەوێتی ئایدیۆلۆژی و‬ ‫لیبڕالیزمە‪ ،‬كە لەمیانەی ئایدیالیزەكردنەوە ئازادی و‬ ‫سیاسەتی كۆمەڵگه‌ی لەناوبردووە‪.‬‬ ‫هەرچی ئازادی هاوبەشە‪ ،‬لە راستیدا وا خەریكین‬ ‫گفتوگۆی لەبارەوە دەكەین‪ .‬پێویستە بەگرنگییەوە‬ ‫ئاماژە بەم خاڵە بكەین‪ :‬ئازادی راستەقینە بەئەندازەی‬ ‫كەسێتی تاك بە دەستنیشانكردنی ناسنامە‪ ،‬بەدیهاتنی‬ ‫بەرژەوەندی و پاراستنی ئاسایشی هەرجۆرە جڤاتێك‬ ‫(هۆز‪ ،‬قەوم‪ ،‬نەتەوە‪ ،‬چین‪ ،‬پیشە‪..‬هتد) دا تێپەڕ دەبێت‪،‬‬ ‫لەسەر ئەم بنەمایە واتادار دەبێت‪ .‬تەنیا كاتێك لەسەر‬ ‫ئەم بنەمایە ئازادییەكانی تاك و كۆمەڵ لەگەڵ یەكتری‬ ‫گونجان‪ ،‬دەتوانرێت باس لە سیستەمێكی سەركەوتووی‬ ‫سروشتی كۆمەڵگه‌ی ئازاد بكرێت‪ .‬هەرچەندە ئەو‬ ‫ئازادییەی لیبڕالیزم بە واتای تاكڕەوێتی هاری كرد‬ ‫لەگەڵ ئەو ئازادییەی سۆسیالیزمی بونیادنراو بەناوی‬ ‫هاوبەشێتی خرۆشاندی وەك دووجەمسەری دژ پێناسە‬ ‫بكرێن‪ ،‬بەاڵم لەمیانەی ئەزموونی سەدەی بیستەم‬ ‫ئاشكرابووە كە لێكچوونێكی زۆر لەنێوانیاندا هەیە‪.‬‬ ‫هەردووكیشیان بژاری لیبڕالیزمن‪ .‬كاتێك چاودێری‬ ‫ئەو راستییە بكەین كەچۆن گەمەكانی دەوڵەتگەرایی‬ ‫و تایبەتیبوون لەالیەن هەمان دەستەوە پراكتیزە‬ ‫دەكرێت‪ ،‬باشتر دەرك بەوخااڵنە دەكرێت كە خوازیاری‬ ‫ئاماژە پێكردنیانین‪.‬‬ ‫لەدوای تاقیكردنەوەی مۆدێلەكانی تاكڕەوێتی (لیبڕالیزمی‬ ‫هۆڤ) و هاوبەشێتی (سۆسیالیزمی فیرعەون) سەدەی‬ ‫بیستەم‪ ،‬كە ماڵوێرانی و كاولكارییەكی گەورەیان لەگەڵ‬ ‫خۆیاندا هێنا‪ ،‬ئاشكرابووە كە كۆمەڵگه‌ی دیموكراتی‬ ‫لەبارترین زەمینەیە بۆ گونجاندنی ئازادییەكانی تاك‬ ‫و ئازادییەكانی كۆمەڵ‪ .‬دەتوانین بڵێین بەو ئەندازەیەی‬ ‫كۆمەڵگه‌ی دیموكرات ئازادییەكانی تاك و كۆمەڵ لەگەڵ‬ ‫یەكدی هاوسەنگ دەكات‪ ،‬گونجاوترین رژێمی سیاسی‬ ‫كۆمەڵگه‌شە كە لەسەر بنەمای جیاوازییەكان چەمكێكی‬ ‫یەكسانی فەراهەم دەكات‪.‬‬

‫ژماره‌ی‬

‫‪162‬‬

‫سپتامبری ‪2017‬‬

‫‪23‬‬

‫ئابووری‬

‫هەرێمی کوردستان‬ ‫بە بێ‬

‫ژن‬

‫بەرەو کوێ !؟‬ ‫‪.....‬ئارین زانا‬ ‫ئەوەی کە لەم دواییانە بۆتە هۆی ناڕەزایەتی‬ ‫هاوواڵتییانی هەرێمی کوردستان و کاریگەرییەکانی‬ ‫بە ئاشکرایی لە سەر کۆمەڵگ ‌ه زۆر بەرچاوە‪ ،‬کێشەی‬ ‫ئابوری و کەمی بوودجەی حکومەتە کە زۆر هۆکاری‬ ‫هەیە وەک‪ :‬وابەستە بوون بە نەوت‪ ،‬گەندەلی بەرباڵو‪،‬‬ ‫بوونی باندەکانی ڕانت خۆری‪ ،‬خۆماڵی نەکردنی‬ ‫وەبەرهێنان‪ ،‬گرنگی نەدان بە کەرتی کشت و کاڵ‪،‬‬ ‫نەبوونی هاوسەنگی لە نێوان هاوردە و هەناردە‪ ،‬قۆرخ‬ ‫کردنی کەرتە گرنگەکان لە الیەن چەند گرووپێکەوە و‬ ‫زۆر هۆکاری تر کە لە باسی ئێمەدا ناگونجێت‪ .‬بۆ ئەوەی‬ ‫کە لە قوواڵیی ڕەوشی خراپی ئابووری لە باشوری‬ ‫کوردستان تێبگەین‪ ،‬تەنها پیاسەیەک لە شەقام یان‬ ‫بازاڕدا بەسە تا بزانین ئەم هەرێمە بۆ دابین کردنی‬ ‫بچوکترین پێداویستییەکانی هاوواڵتییانی پێویستی بە‬ ‫واڵتانی دەرەوە هەیە‪.‬‬ ‫لە کەس شاراوە نیە کە ئابووری کوردستان لە الیەن‬ ‫چەند گرووپ وحیزبێکی دیاریکراوەوە دەستی بەسەردا‬ ‫گیراوە و لە هەرکەرتێکی ژیان کە ئەڕوانیت شوێن پێی‬

‫گۆڤارێكی رۆشنبیری‪،‬‬ ‫كۆمه‌اڵیه‌تی‪ ،‬ئه‌ده‌بی و هزری ‌ه‬

‫‪24‬‬

‫ئەو الیەنانە بە ئاشکرایی دیارە و ئەوە و هەروەها‬ ‫نەبوونی مێکانیزمێکی چاودێری کردن و لێپرسین بە‬ ‫دڵنیاییەوە ئەبنە هۆی گەندەڵی بەرچاو‪.‬‬ ‫گەندەڵی ئەبێتە هۆی داڕمانی ئابووری هەر واڵتێک و‬ ‫داڕمانی ئابووری لەگەڵ خۆیدا داڕمانی کۆمەاڵیەتی‪،‬‬ ‫فەرهەنگی‪ ،‬تەندروستی‪ ،‬پەروەردە و تەنانەت داڕمانی‬ ‫بەها و نرخە کۆمەاڵیەتییەکان دێنێت و هەروەها کۆچ‬ ‫کردنی سەرمایەی فکری کۆمەڵگ ‌ه کە گەنجانن بۆ واڵتانی‬ ‫دیکە‪.‬‬ ‫داهاتی هەرێمی کوردستان‪ ،‬لەسەر بنەمای فرۆشتنی‬ ‫نەوتە و ئەوە گەورەترین زەربەی لە ئابووری ئەو‬ ‫هەرێمە داوە‪ .‬داهاتێک کە لە نەوت بەدەست دێت کاتێک‬ ‫بۆ وەبەرهێنان و دروست کردنی ژێرخانی ئابووری‬ ‫واڵتێک بەکار نەیێت‪ ،‬ئەبێتە هۆی ئەوەی کە پێش‬ ‫کەوتن لە بەشەکانی وەک کشت وکاڵ‪ ،‬ڕستن و چنین‪،‬‬ ‫پیشەسازی‪ ،‬خزمەتگوزاری و‪ ...‬دروست نەبێت و‬ ‫داهاتێک کە ئەبێ بۆ خزمەتی هاوواڵتییانی هەرێم بێت‪،‬‬ ‫دیسانەوە بچێتەوە گیرفانی واڵتانێکی وەک تورکیا و‬

‫ئێران کە باشووری کوردستانیان کردۆتە بازارێکی گەرم‬ ‫بۆ بەرهەمە پلە دوو و سێکانی خۆیان‪.‬‬ ‫سەرمایەداری جیهانی کە ئامانجی دوور خستنەوەی‬ ‫کۆمەڵگه‌یە لە ئابووری ڕاستەقینە‪ ،‬هەردەم بەدوای‬ ‫بازاڕی نوێ ئەگەڕیت بۆ خۆی و پالنی دروست‬ ‫کردنی کۆپییەکی دوبەی لە باشوری کوردستان بۆ‬ ‫دەسەاڵتدارانی هەرێم کە خۆیان و خەڵکیان فێری‬ ‫ڕاحەتییەکی مەترسیدار کردووە وەک شتێکی زۆرباش‬ ‫ئەبینرێت کە ئەوە بۆ واڵتێک کە ئیددیعای سەربەخۆیی‬ ‫هەیە مەترسییەکی زۆر جددیە‪.‬‬ ‫ئابووری بە واتای دابین کردنی پێداویستییەکانی ژیان‬ ‫دێت و ئەوەی کە هەر لە سەرەتاوە بەم کارە هەستاوە‬ ‫ژن بووە و وەک سەرۆک ئاپۆش ئەڵێ ئەگەر ژن لە‬ ‫ئابووری تێنەگات‪ ،‬ئەبێ کێ تێبگات؟!‬ ‫ژن خوڵقێنەری ئابوورییە و لەو کاتەوە ژن لە ئابووری‬ ‫دوور خرایەوە کێشەی ئابووری لە ناو کۆمەڵگه‌دا‬ ‫دروست بوو و تا کاتێک ژن دووبارە لە ناو ئابووریدا‬ ‫جێ نەگرێت ئەو کێشەش چارەسەر ناکرێت‪.‬‬ ‫زۆرێک لەو توند و تیژی‪ ،‬زۆرداری و هێرش و هەروەها‬ ‫ئەو ناحەقیانە کە هەمبەر بە ژن ئەکرێت بە هۆی‬ ‫نەبوونی پاڵپشتێکی ئابووری پتەوە‪ ،‬کە ئەوەش بەو‬ ‫واتایە دێت یەک لەو ڕێگایانە کە ژن ئەتوانێت پێگەی‬ ‫خۆی پێ باشتر بکات بەشداری کردن لە ئابووریدایە‪.‬‬ ‫ڕادەی بەشداری ژنانی کورد لە کاروباری ئابوری‬ ‫بەرامبەر بە ژنان لە واڵتانی دیکە زۆر کەمترە و ئەوەش‬ ‫ڕادەی پێشکەوتوویی ئەم هەرێمە دیار دەکات‪ .‬چونکە‬ ‫هەر وەک ئەوترێ بۆ ئەوەی ڕادەی پێشکەوتوویی‬ ‫واڵتێک هەڵسەنگێنی‪ ،‬لە ڕەوشی بەشداری ژنانی ئەو‬ ‫واڵتە لە کەرتەکانی سیاسی‪ ،‬ئابووری‪ ،‬کۆمەاڵیەتی‬ ‫و‪ ...‬بڕوانە‪.‬‬ ‫ژن کاتێک ئەتوانێت ببێتە خاوەن پێگەیەکی سەربەخۆ‬ ‫کە بتوانێت خۆی پێداویستییەکانی بێ ئەوەی مۆحتاجی‬ ‫کەسانی دیکە بێت پێک بهێنێت‪ .‬بەاڵم کاتێک کە هەر‬ ‫شتیک لە ژێر ڕکێفی پیاودا بێت‪ ،‬ئەوە پێگەی زەعیف و‬ ‫بەهێز یان بڵیین ژێردەست و بااڵدەست یان باشتر بڵێین‬ ‫چینایەتی ئاوا دەکات‪.‬‬ ‫ئەگەر سەرنج بدەین بە کەرتی ئابووری باشور بە‬ ‫ئاشکرایی ئەبینین کە ئەم بەشە تا ئاستێکی زۆر‬ ‫پیاوانەیە و ڕەنگی ژن زۆر بە کەمی دیارە کە هەڵبەت‬ ‫ئەوەش چەند هۆکارێکی هەیە وەک‪ :‬زاڵ بوونی‬ ‫عەقڵییەتی قووڵی پیاوساالری بەسەر کۆمەڵگه‌‪ ،‬بوونی‬ ‫ئەژماری زۆری کرێکاری ژنی بیانی کە بە نرخێکی‬ ‫هەرزان کار ئەکەن‪ ،‬لە ناوچوونی کەرتی کشت وکاڵ کە‬ ‫گرنگترین بەشە لە ژیانی مرۆڤ‪ ،‬بەپێویست نەزانینی‬ ‫چاالکی ئابووری لە الیەن ژنان بۆ خۆیان‪ ،‬نەبوونی‬ ‫پالنێکی درێژماوەی حکومەت بۆ ڕەخساندنی هەلی کار‬

‫بۆ ژنان و هەروەها دروست کردنی ئاستەنگ بۆ ژنانێک‬ ‫کە ئەیانهەوی بە شێوەیەکی سەربەخۆ دەرفەتی کار بۆ‬ ‫خۆیان و ژنانی دیکە بڕەخسێنن‪.‬‬ ‫ئەوەی کە ئاشکرایە ئەوەیە کە بۆ ئاواکردنی واڵتێکی‬ ‫دیمۆکراتیک وپێشکەوتوو پێویستە ڕێ بە بەشداری‬ ‫ژنانیش بدرێت‪ .‬تا ئەوڕۆکە دەسەاڵتی پیاوساالری‬ ‫کۆمەڵگه‌ی گەیاندۆتە ئەو ئاستە کە لە هەربەشێکی‬ ‫ژیان کە ئەڕوانیت بەرەو لێواری ڕووخان ئەچێت‪ ،‬هەر‬ ‫بۆیە ئەبێ ژنان بگەنەوە پێگەی ڕاستەقینەی خۆیان‪.‬‬ ‫هەرێمی کوردستان لە بەر هەڵکەوتەی ژێئۆپۆلێتیک کە‬ ‫هەیەتی خاوەن گرنگی تایبەتە و هەر پالنێک کە لەسەر‬ ‫ڕۆژهەاڵتی ناوین دروست دەبێت بێ لەبەرچاوگرتنی‬ ‫کوردستان پێک نایێت‪ .‬هەر بۆیەش لەبەر گرنگییەک‬ ‫کە هەم بۆ واڵتانی داگیرکەری کوردستان و هەم بۆ‬ ‫دەوڵەتانی ئەمپێریالیزمی جیهانی هەیەتی‪ ،‬هەموو‬ ‫هەوڵی ئەوانیش ئەوە دەبێت کە ڕێگر بن لە سەربەخۆیی‬ ‫سیاسی‪-‬ئابووری ئەم هەرێمە و لە بەرانبەردا وابەستە‬ ‫کردنی بە واڵتانی دەرەکی کە ئەوەش لە ڕێی ڕێگە نەدان‬ ‫بە پێشکەوتنی ژێرخانە ئابوورییەکان ئەکرێت و باشتر‬ ‫وایە بڵێین وابەستە کردنی هەرێمی کوردستان بە خۆیان‬ ‫وەک کارتی فشار بە کار دێنن تا هەر کات پێویستیان‬ ‫پێ بوو بۆ ئامانجی خۆیان بە کاری بێنن‪.‬‬ ‫ئابووری چاالکییەکە کە پەیوەندی بە دابین کردنی‬ ‫پێداویستییەکانی ژیانە و ئەبێ هەموو تاکەکانی‬ ‫کۆمەڵگ ‌ه پێکەوە تێیدا ڕۆڵیان هەبێت‪ .‬ئابوورییەک کە‬ ‫تەنها یەک ڕەگەز تێدا بەشدار بێت ئەبێتە ئامرازێک بۆ‬ ‫چەوساندنەوەی ڕەگەزی بەرانبەر و نەبوونی هاوسەنگی‬ ‫لە ژیان و باڵوبوونەوەی هەژاری و هەروەها دروست‬ ‫بوونی جیاوازی چینایەتی‪.‬‬ ‫سەرۆک ئاپۆ ئەڵێ ڕۆژهەاڵتی ناوین پێویستی بە‬ ‫پێکهاتنی دووهەمین شۆڕشی گوند‪ -‬جووتیاری هەیە‪.‬‬ ‫بۆیەش پێویستە یەکەمین هەنگاوێک کە بۆ باش کردنی‬ ‫ڕەوشی ئابووری هەرێمی کوردستان بکرێت پەرەپێدان‬ ‫و مۆدێرنیزە کردنی کەرتی کشت وکاڵ بێت و بەو‬ ‫شیوەیە خۆ لە وابەستە بوون بە پارەی نەوت دەرهێنان‬ ‫و ساغڵەم کردنی بنەما ئابوورییەکان و دەرکەوتن لە‬ ‫مۆحتاج بوون بە واڵتانی دیکە‪.‬‬ ‫هەر واڵتێک کە بیهەوێت ستاتۆیەکی سەربەخۆی‬ ‫سیاسی هەبێت ئەبێ سەرەتا بتوانێت سەربەخۆیی‬ ‫ئابووری خۆی پێک بهێنێت‪ ،‬بەاڵم ئایا دەسەاڵتدارانی‬ ‫هەرێمی کوردستان جیاواز لە ئابووری نەخۆشی نەوتی‬ ‫چ پالنێکی دیکەیان هەیە بۆ سەربەخۆیی ئابووری هیچ‬ ‫ئاماژەیەکی دڵ خۆشکەر و هیوابەخش دیار نیە‪.‬‬

‫ژماره‌ی‬

‫‪162‬‬

‫سپتامبری ‪2017‬‬

‫‪25‬‬

‫ژن ئه‌گه‌ر ئابوریه‌كی سه‌ربه‌خۆی نه‌بێت‪،‬‬ ‫هه‌میش ‌ه ل ‌ه جه‌نگه‌‬

‫‪.....‬ڕوناك حه‌م ‌ه ره‌شید| ئه‌ندامی ڕێكخراوی ژنانی ئازادی كوردستان‬

‫مرۆڤه‌كان كۆچیان ده‌كرد له‌م شوێن بۆ ئه‌و شوێن ب ‌ه‬ ‫دوای میو ‌ه و خواردندا‪ ،‬ژن و سروشت زۆر لێك ده‌چن‪.‬‬ ‫هه‌ر دووكیان هه‌موارن‪ ،‬ل ‌ه به‌ر ئه‌وه‌ی ‌ه ژن هه‌میش ‌ه‬ ‫حه‌زی ل ‌ه كاره‌‪ .‬ل ‌ه كۆمه‌ڵگه‌ی سروشتیدا مرۆڤه‌كان‬ ‫له‌ ده‌وری ژن كۆ ده‌بنه‌و ‌ه بۆ خواردن‪ ،‬ب ‌ه هه‌ره‌وه‌زی‬ ‫كاركردن سه‌رچاوه‌ی خۆی ل ‌ه مێژوه‌و ‌ه ده‌گرێت‪.‬‬ ‫هه‌تا ئێستاش ل ‌ه گونده‌كان كاری هه‌ره‌وه‌زی هه‌یه‌‪،‬‬ ‫هه‌رچه‌ند ‌ه كه‌میش بێت‪ .‬ل ‌ه هه‌ندێ شوێن و گه‌ڕه‌ك كار‬ ‫ب ‌ه هه‌ره‌وه‌زی ده‌كه‌ن و یارمه‌تی یه‌كتر ده‌ده‌ن ل ‌ه كاردا‪،‬‬ ‫وه‌كو كاری كشتوكاڵ و چنینه‌وه‌ی به‌رو بووم ودانه‌وێڵ ‌ه‬ ‫و میوه‌كان‪ ،‬هه‌تا نان كردن و هه‌ندێ ل ‌ه كاری ماڵیش‪.‬‬ ‫به‌داخه‌و ‌ه ك ‌ه ژنان خاوه‌ن بیرۆكه‌ی هه‌ره‌وه‌زین و‬ ‫خاوه‌ن بیرۆكه‌ی كار و كشتۆكاڵن‪ ،‬به‌اڵم ته‌نها وه‌كو‬ ‫كرێكارێك كاریان پێده‌كرێت و بڕێكی كه‌م مووچه‌یان‬ ‫پێ ئه‌درێت و ل ‌ه الیه‌ن سیسته‌می پیاوی ده‌سه‌اڵتداراو ‌ه‬ ‫هه‌موو شت قۆرخ كراوه‌‪ .‬ل ‌ه مێژووی مرۆڤایه‌تیدا ژن‬ ‫زۆرترین كاریان كردو ‌ه و كه‌مترین ده‌ستكه‌وتی هه‌بوو ‌ه‬ ‫و بگره نادادیشیان به‌رامبه‌ر كراوه‌‪ .‬كوردستان خاكی‬ ‫ب ‌ه پیت ‌ه و ل ‌ه ڕووی زه‌وی و ئاو هه‌واو ‌ه گونجاوه‌‪ ،‬بۆ‬ ‫هه‌موو كارو به‌رهه‌م هێنانێك و خاوه‌ن هه‌موو جۆر ‌ه‬ ‫ماده‌ی سه‌رزه‌وی و ژێرزه‌ویه‌‪ ،‬به‌اڵم ل ‌ه به‌ر ئه‌وه‌ی‬ ‫ئه‌و ده‌سه‌اڵته‌ی ك ‌ه ئێستا هه‌یه‌‪ ،‬بێ خه‌م ‌ه له‌ پرۆژ ‌ه‬ ‫و كارگه‌ی جۆر به‌جۆره‌كان هه‌تا هاوواڵتیان كاری تێدا‬ ‫بكه‌ن به‌تایبه‌ت ژنان‪ ،‬چونك ‌ه ژنانێكی زۆر ب ‌ه ده‌ست‬ ‫بێكاری و بێ ئابووریه‌كی نادادپه‌روه‌رانه‌وه‌ ده‌ناڵێنن و‬ ‫ئه‌وه‌ش وایكردو ‌ه ك ‌ه چاو له‌ ده‌ستی پیاو بن‪ .‬ژن ئه‌گه‌ر‬ ‫ئابوریه‌كی سه‌ربه‌خۆی نه‌بێت‪ ،‬هه‌میش ‌ه ل ‌ه جه‌نگه‌‪ .‬ژن‬

‫گۆڤارێكی رۆشنبیری‪،‬‬ ‫كۆمه‌اڵیه‌تی‪ ،‬ئه‌ده‌بی و هزری ‌ه‬

‫‪26‬‬

‫ل ‌ه كاتی جه‌نگه‌كان و ل ‌ه دوای جه‌نگیش قۆربانی زۆری‬ ‫داو ‌ه ل ‌ه به‌ر ئه‌وه‌ی كاری ئابوری ل ‌ه ده‌ستی پیاودایه‌‪،‬‬ ‫كاتێ ل ‌ه جه‌نگدایان ل ‌ه كاته‌كانی تردا پیاوه‌كه‌ی ل ‌ه‬ ‫ده‌ست داوه‌‪ ،‬ئیتر ژن باری گران تر بوو ‌ه و هه‌وڵی‬ ‫داو ‌ه نان بۆ بژیوی ژیانی منداڵه‌كانی په‌یدا بكات ك ‌ه‬ ‫ب ‌ه داخه‌و ‌ه هه‌ندێ جار پیاوی هه‌ڵپه‌ره‌ست ئه‌یه‌وێ‬ ‫ئه‌و هه‌ل ‌ه بقۆزێته‌و ‌ه و نزیكایه‌تی و داواكاری نه‌شیاو‬ ‫ڕووبه‌ڕووی ژن بكاته‌وه‌‪.‬‬ ‫ژن ناچار بوو ‌ه كار بكات هه‌تا منداڵه‌كانی ب ‌ه خێو‬ ‫و په‌روه‌رد ‌ه بكات‪ .‬ل ‌ه باشوری كوردستان سه‌ره‌ڕای‬ ‫ده‌وڵه‌مه‌ندی خاك و هه‌لی باش بۆ كار و پرۆژ ‌ه به‌اڵم ل ‌ه‬ ‫به‌ر به‌رژه‌وه‌ندی حیزبی و كه‌س و بنه‌ماڵه‌یی ئه‌و هه‌ل ‌ه‬ ‫ل ‌ه بار براو ‌ه و زیاتر بازاڕ و مۆڵی گه‌ور ‌ه ك ‌ه ده‌سه‌اڵتداران‬ ‫دروستی ده‌كه‌ن‪ ،‬بۆی ‌ه به‌رژه‌وه‌ندی و گیرفانی خۆیان‬ ‫و زۆرترین كار ب ‌ه خه‌ڵك ده‌كه‌ن ل ‌ه به‌رامبه‌ر كه‌مترین‬ ‫مووچه‌‪ ،‬به‌ده‌ر له‌وه‌ی ك ‌ه به‌رهه‌مه‌كانی ئێران و توركیا‬ ‫لێر ‌ه ساخ ده‌كه‌نه‌و ‌ه و نزمترین كوالێتیان هه‌ی ‌ه و‬ ‫ب ‌ه نرخێكی كه‌م هاورده‌ی ده‌كه‌ن و ب ‌ه گرانترین نرخ‬ ‫ده‌یفرۆشنه‌و ‌ه ب ‌ه هاوواڵتیان‪.‬‬ ‫ئێستا هه‌رێمی كوردستان ڕووبه‌ڕووی قه‌یرانێكی‬ ‫دروستكراو كراوه‌ته‌و ‌ه و خه‌ڵك ب ‌ه ده‌ست بێكاری‪ ،‬بێ‬ ‫مووچه‌یی و برسیتیه‌و ‌ه ده‌ناڵێنێ‪ .‬ئه‌ركی حكومه‌ت بوو‬ ‫خه‌ڵك بخات ‌ه ناو كار‪ ،‬هه‌لی كاریان بۆ بڕه‌خسێنێ و‬ ‫به‌رهه‌مه‌كانیان هه‌نارده‌ی ده‌ره‌و ‌ه بكات و كڕیاریان بۆ‬ ‫بدۆزێته‌و ‌ه تا كااڵ و به‌رهه‌مه‌كانیان بفرۆشرێت‪.‬‬ ‫ژ ه‌ی‬ ‫ئێستا ل ‌ه باشوری كوردستان هه‌ندێ كارو پرۆ ‬ ‫بچوك هه‌ی ‌ه ك ‌ه ژن بۆ خۆی ئه‌نجامی داو ‌ه و ب ‌ه گروپ‬

‫كار ده‌كه‌ن وه‌كو خواردنگ ‌ه و كارگه‌ی بچوكی نان و جل‬ ‫دورین و كاری ده‌ستی‪ ،‬به‌اڵم زۆر كه‌من و سه‌ره‌تاین‪.‬‬ ‫پێویست ‌ه به‌رفراوان بكرێت و هاوكاری بكرێت بۆ ئه‌وه‌ی‬ ‫ژنان ببن ب ‌ه خاوه‌ن كارو پرۆژه‌ی خۆیان و ئابوریه‌كی‬ ‫سه‌ربه‌خۆیان هه‌بێ‪.‬‬ ‫هه‌ندێ ل ‌ه ڕێكخراوه‌كان و حیزبه‌كان كۆمه‌ڵێك كارو‬ ‫پرۆژه‌ی بچوك پێش ده‌خه‌ن بۆ هه‌ندێك ل ‌ه ژنان به‌اڵم‬ ‫ب ‌ه داخه‌و ‌ه ئه‌وانیش بۆ به‌رژه‌وه‌ندی حیزبی پێش ده‌خه‌ن‬ ‫و ئه‌یانه‌وێ له‌و ڕێگایه‌و ‌ه ئه‌ندام و ده‌نگی حیزب زیاد‬ ‫بكه‌ن‪.‬‬ ‫باشوری كوردستان زۆرترین كۆمپانیای جۆر به‌جۆری‬ ‫تێدایه‌‪ ،‬هه‌ندێك له‌وان ‌ه بۆ سیخوڕی كردنیش هاتون‪.‬‬ ‫كۆمپانیاكان و هه‌موو ئه‌و شوێنان ‌ه ك ‌ه كار ده‌كه‌ن‪،‬‬ ‫ئه‌گه‌ر كه‌سێكیشیان بۆ كار بوێت مه‌رجی جۆر به‌جۆر‬ ‫ده‌كه‌ن ‌ه مه‌رجی كاركردن ك ‌ه پێویست ‌ه شه‌هاده‌ی به‌رزی‬ ‫هه‌بێ و چه‌ند زمان بزانێ و ئه‌زمونی كاركردنی هه‌بێ‪.‬‬ ‫ل ‌ه باشوری كوردستان یان ده‌وڵه‌مه‌ندن یان هه‌ژار‪ ،‬ل ‌ه‬ ‫به‌ر ئه‌و ‌ه چین ‌ه هه‌ژاره‌ك ‌ه بێكارن و ل ‌ه گوزه‌رانێكی زۆر‬ ‫خراپدا ده‌ژین و ناتوانن پرۆژ ‌ه و كار پێش بخه‌ن و‬ ‫گوزرانی پێ بكه‌ن‪.‬‬ ‫ل ‌ه به‌ر ئه‌و ‌ه پێویست ‌ه بیرۆكه‌ی كاری هه‌ره‌وه‌زی پێش‬ ‫بخرێت هه‌تا گیانی كاركردن ب ‌ه هه‌ره‌وه‌زی له‌ ئه‌قڵیه‌ت‬ ‫و كه‌سایه‌تی تاكدا بچێنرێ چونك ‌ه كارێكی له‌و شێوه‌ی ‌ه‬ ‫هه‌تا ئێستا بوونی نیه‌‪ .‬چونك ‌ه سیسته‌می فه‌رمانڕه‌وایی‬ ‫ل ‌ه هه‌رێم خه‌ڵكی دوورخستۆته‌و ‌ه ل ‌ه ره‌نج و كار‪،‬‬ ‫وابه‌سته‌ی كردون ب ‌ه بڕێكی كه‌م مووچه‌ی بن دیوارو‬ ‫دور ل ‌ه ڕه‌نج یان موچه‌ی ژنی شاخ و جۆره‌ی تر ك ‌ه‬ ‫ئه‌م جۆر ‌ه كاران ‌ه تاكه‌كانی دور خستۆته‌و ‌ه ل ‌ه كار‬ ‫و ڕه‌نج بۆ ئه‌وه‌ی به‌م جۆر ‌ه مووچان ‌ه تاكه‌كانی‬ ‫كۆمه‌ڵگ ‌ه به‌ ده‌ستو ئاره‌زووی خۆی هه‌ڵسوڕێنی ل ‌ه‬ ‫كاتی به‌رژه‌وه‌ندی حیزبی و بنه‌ماڵه‌یی و مانه‌وه‌یان‬ ‫ل ‌ه سه‌ر كورسی ده‌سه‌اڵت‪ .‬ئه‌م سیسته‌م ‌ه وای ل ‌ه تاك‬ ‫و كۆمه‌ڵگ ‌ه كردو ‌ه ك ‌ه چاو ل ‌ه ده‌ستی ده‌سه‌اڵت بێت‬ ‫بۆ نانی ڕۆژانه‌ی‪ ،‬نان خواردنی تاكه‌كان په‌یوه‌ست ‌ه‬ ‫ب ‌ه سیاسه‌تی حیزبی و بنه‌ماڵه‌یی‪ ،‬ئه‌وه‌ی ل ‌ه ناو‬ ‫حیزبه‌كاندا بێت و به‌شان و باڵیدا هه‌ڵبدات ئه‌وا بڕێك‬ ‫پار ‌ه وه‌رده‌گرێت‪ ،‬ئه‌وه‌ش قبولیان نه‌كات یان بێ الیه‌ن‬ ‫یان له‌یه‌نگری حیزبێكی تربێت‪ ،‬ئه‌وا مافی ئه‌و بڕ ‌ه‬ ‫پاره‌ی ‌ه و خزمه‌تی تری نیه‌‪ .‬بۆ دامه‌زراندیش ل ‌ه كاری‬ ‫حكومیدای به‌ هه‌مان شێو ‌ه ئه‌بێ ل ‌ه دو سێ ئۆرگانی‬ ‫حیزبی ناو‪ ،‬خزمه‌ت و پشتگیریت هه‌بێ‪ ،‬ك ‌ه زۆر جار‬ ‫هه‌ندێ به‌رپرس داوای په‌یوه‌ندی شه‌خسی و دوور ل ‌ه‬ ‫به‌ها و ئاكار و پێوه‌ر ‌ه فه‌رمیه‌كان له‌و كه‌سان ‌ه ده‌كه‌ن‬

‫داواكاریانه ڕوبه‌ڕووی‬ ‫‌‌‬ ‫ك ‌ه دایانبمه‌زرێنن‪ ،‬به‌تایبه‌ت ئه‌م‬ ‫ژنان ده‌بێته‌وه‌‪ .‬هه‌روه‌ها هۆكارێكی تریش ئه‌وه‌ی ‌ه ك ‌ه‬ ‫كۆمه‌ڵگ ‌ه و ده‌زگای خێزان ڕێگره‌ ل ‌ه به‌رده‌م ژنان ك ‌ه‬ ‫كار نه‌كه‌ن‪ ،‬چونك ‌ه ژن ب ‌ه نامووسی خۆیان ده‌زانن وا‬ ‫بیر ده‌كه‌نه‌و ‌ه ك ‌ه ژن كاری كرد و ڕۆشت ‌ه ده‌ره‌و ‌ه ئیتر‬ ‫ناموسی ده‌زگای خێزان و بنه‌ماڵ ‌ه له‌كه‌دار ده‌بێت و‬ ‫ب ‌ه بیری ئه‌وان ژن ته‌نها مافی ئه‌وه‌ی ‌ه ل ‌ه چوارچێوه‌ی‬ ‫ماڵدا خزمه‌ت بكات و كاری ده‌ره‌و ‌ه ته‌نها هی پیاوه‌‪،‬‬ ‫ل ‌ه به‌ر ئه‌و ‌ه بێ باوه‌ڕی ل ‌ه ناو ژناندا دێت ‌ه كایه‌و ‌ه و‬ ‫‪ ،‬ئه‌گه‌ر هه‌وڵیشی‬ ‫ناتوانێت هه‌وڵبدات بۆ ئه‌و مه‌به‌سته‌ ‌‬ ‫دابێ یان ل ‌ه ناخی خۆیدا ویستی هه‌بوبێ سه‌ركوت‬ ‫كراو ‌ه و هه‌میش ‌ه هه‌ڕه‌شه‌ی نامووسی ل ‌ه سه‌ره‌‪ .‬هیچ‬ ‫جۆر ‌ه یاسایه‌ك نی ‌ه له‌و باره‌یه‌وه‪ ،‬ئه‌گه‌ ‌ر هه‌ش بێت ل ‌ه‬ ‫به‌رژه‌وه‌ندی ژن نی ‌ه چونك ‌ه هێشتا ژن پل ‌ه دوو ‌ه و هه‌موو‬ ‫شت پیاو ‌ه و ئه‌بێ كاتی هاوسه‌رگیری بڕێك پار ‌ه یان‬ ‫ئاڵتون ماره‌یی بێ و بڕێكی تری ئاماد ‌ه بكرێت بۆ ژن‬ ‫‪ ،‬ل ‌ه به‌ر‬ ‫و ئه‌ركی پێكه‌و ‌ه نانی ماڵ ل ‌ه ئه‌ستۆی پیاوه ‌‬ ‫ئه‌وه‌ش پیاو وه‌كو كڕین سه‌یری ژن ده‌كات و ب ‌ه مافی‬ ‫خۆی ده‌زانێ هه‌موو جۆر ‌ه هه‌ڵسۆكه‌وتێك ل ‌ه به‌رامبه‌ر‬ ‫ژندا بنوێنێ چونك ‌ه كڕیویه‌تی یان به‌ زۆر كاركردن ب ‌ه‬ ‫ژن و ده‌ست گرتن ب ‌ه سه‌ر پاره‌كه‌یدا‪ ،‬یان فرۆشتنی‬ ‫ژن ڕۆژان ‌ه ب ‌ه بڕێك پار ‌ه نموونه‌ی تر ل ‌ه ئه‌نجامی ئه‌م‬ ‫ئه‌قڵیه‌ته‌ی ‌ه‬ ‫وات ‌ه ژن خاوه‌ن كارو ئابووری خۆی نیه‌‪ ،‬ل ‌ه به‌ر ئه‌و ‌ه‬ ‫ژن ببێ ب ‌ه خاوه‌ن كار‪ ،‬پرۆژ ‌ه و ئابووری خۆی پێویست ‌ه‬ ‫كاری كۆپه‌راتیڤ پێش بخرێت‪ ،‬هه‌ر گروپێك ل ‌ه ژنان‬ ‫‪ ،‬ده‌توانن خواردنگ ‌ه دابنن‪.‬‬ ‫ده‌توانن ئه‌و كار ‌ه بكه‌ن ‌‬ ‫كارگه‌ی جل دوورین‪ ،‬دروستكردنی كاری هه‌ویر‪ ،‬ئه‌و‬ ‫شتانه‌ی ك ‌ه پێی ده‌ڵێین كاری ده‌ست‪.‬‬ ‫ل ‌ه كۆمه‌ڵگه‌دا ژن ڕه‌نج ده‌دات و خاوه‌ن داهات و‬ ‫ئابوریه‌كه‌ی نیه‌‪ ،‬ژنان ل ‌ه كشتۆكاڵ و ئاژه‌ڵداری و‬ ‫هه‌موو كاره‌كانی تردا ڕه‌نجیان هه‌ی ‌ه و ڕۆلی سه‌ره‌كی‬ ‫هه‌ی ‌ه به‌اڵم داهات و ئابورییه‌كه‌ی بۆ خۆی نیه‌‪.‬‬ ‫ئه‌توانن ئه‌و گیا خۆڕسكه‌ی ك ‌ه هه‌ی ‌ه كۆ بكه‌نه‌و ‌ه و‬ ‫وشك بكرێت و ب ‌ه كار بهێنرێن و هه‌وڵ بدرێت زانیاریان‬ ‫ل ‌ه سه‌ر كۆ بكرێته‌و ‌ه و زانیاریه‌كان بۆ خه‌ڵك پیشان‬ ‫بدرێت‪.‬‬ ‫ئه‌توانرێ پرۆژه‌ی دروستكردنی مره‌بای میو ‌ه پێش‬ ‫بخرێت‪ ،‬كارگه‌ی نان‪ ،‬پیشخستنی چاندنی دانه‌وێڵه‌ی‬ ‫سروشتی و خۆماڵی‪ ،‬باخچه‌ی چاندنی گوڵ و گوڵزار‬ ‫و هتد‪ ، ...‬چونك ‌ه ژن خۆی بۆ خۆی تایبه‌تمه‌ندی‬ ‫سروشتی هه‌یه‌‪.‬‬

‫ژماره‌ی‬

‫‪162‬‬

‫سپتامبری ‪2017‬‬

‫‪27‬‬

‫نەبون‬ ‫ی‬ ‫ئ‬ ‫اب‬ ‫و‬ ‫ر‬ ‫ی‬ ‫س‬ ‫ە‬ ‫رب‬ ‫ە‬ ‫خ‬ ‫ۆ‬ ‫ی گەنجان و ژنان‪،‬‬ ‫کۆمەڵ‬ ‫گ‬ ‫ە‬ ‫ب‬ ‫ە‬ ‫ر‬ ‫ە‬ ‫و‬ ‫ک‬ ‫و‬ ‫ێ‬ ‫د‬ ‫ەبات!؟‬ ‫‪ .....‬سۆما پێنجوێنی‬

‫ڕەنج وە ڕەنجدەری واتای زیندوبونی کۆمەڵگەیە؛‬ ‫بە کۆمەڵگەبونی مرۆڤایه‌تیش لە ئەنجامی ڕەنجێکی‬ ‫بێ وێنه‌دا بەرهەم هاتووه‌‪ .‬کەواتە ئەگەر بتەوێت‬ ‫کۆمەڵگەیەک لەناو ببەیت پێویستە ئەو کۆمەڵگەیە بێ‬ ‫ڕەنج بهێڵیتەوە‪ ،‬ئەوکاتە ناتوانێت خۆی لە الیەنی‬ ‫(فکری‪ ،‬که‌لتوری‪ ،‬سیاسی‪ ،‬کۆمەاڵیەتی و ئابوریه‌وە)‬ ‫بەخێو بکات و ناتوانێ واتا بدات به‌ ژیان و پێوه‌ر ‌ه‬ ‫ئەخالقیەکان بەرەو لەناوچون دەچێت‪ .‬حافیزەی‬ ‫کۆمەڵگە دێتە ئاستێک کە پێویستە هەندێک لە شوێنی‬ ‫ئەو بیر بکاتەوە‪ .‬لە ئێستادا لە تەواوی دونیادا‬ ‫سیاسەتی بێ ڕەنج کردنی کۆمەڵگ ‌ه بەڕێوە دەبرێت و‬ ‫بەم شێوەیە هەوڵی دەستەمۆکردنی دەدرێت‪ ،‬لێره‌دا من‬ ‫دەمەویت لەسەر الیەنە ئابوریەکەی ڕاوه‌ست ‌ه بكه‌م‪.‬‬ ‫هەر نەتەوە‪ ،‬کۆمەڵگه‌و کەسایەتێک بۆ ئەوەی بتوانیت‬ ‫کارو باری ڕۆژانەی خۆی ڕاپەڕێنێت پێویستی بە‬ ‫ئابوریەکی سەربەخۆ هەیە کە بێ ئەوەی ئیرادەی‬ ‫تەسلیم بگرێت خۆی بەخێو بکات‪ .‬چونکە نەبونی‬ ‫ئابوری سەربەخۆ دەبێتە هۆی تەسلیم گرتنی ئیرادەی‬ ‫نەتەوەیی و تاکەکەسی و هەروەها کۆمەڵگەیەکی‬ ‫دەستەمۆ و لەڕێ دەرچو ئاوا دەکات کە هەندێک‬ ‫ئەوەندەی کە پێویستی نیە خاوەن سەرمایەیە و‬ ‫هەندێکیش فەقیرن بە ئاستێک کە ناتوانن بژێوی ژیانی‬ ‫خۆیان پەیدا بکەن‪ .‬ئەوکاتە پێویستە ئەم پرسیارانە لە‬ ‫خۆمان بکەین‪ :‬ئایا بەرژەوەندی دەسەاڵتداران لەمەدا‬ ‫چیە؟ دەرونی کۆمەڵگه‌یەکی کە ئابوریەکی سەربەخۆی‬ ‫نیە چی لێدێت؟ گەنجان کاتێک کە الیەنی ئابوریان‬ ‫الواز دەبێت چەند كاریگه‌ری لەسەر هاندانیان بەرەو‬ ‫هەڵسوکەوتی خراپ دەبێت؟ سەرمایەداری تا چەند ‌ه‬ ‫ده‌توانێ نوێنه‌رایه‌تی ڕاستینەی ئابوریەکی سه‌ربەخۆ‬ ‫بێت کە بە تەواوی پەیوەندی بە چەمکی ئازادی و‬

‫گۆڤارێكی رۆشنبیری‪،‬‬ ‫كۆمه‌اڵیه‌تی‪ ،‬ئه‌ده‌بی و هزری ‌ه‬

‫‪28‬‬

‫ئازادی خوازیەوە هەیە؟ ئەم پرسیارانە هەموی بابەتی‬ ‫لێکۆڵین و لێپرسینن بەاڵم بە چاو و مێشک و زمانێکی‬ ‫مرۆڤبوون واتە بە دور لە بەرژەوەندی دەسەاڵت کە‬ ‫هۆكاری ئەساسی هەموو کێشەکانە لە تەواوی جیهانی‬ ‫مرۆڤایەتی و سروشت دا و گەیشتوەتە ئاستێک کە‬ ‫بۆ ئەوەی خۆی لەسەر پێ بگرێت دەتوانێت هەموو‬ ‫شتێک لەناو ببات‪ .‬باشوری کوردستانیش یەکێک لەو‬ ‫هەرێمانەیە کە لەگەڵ کێشەی ئابوری دا ڕووبەڕوو‬ ‫ماوەتەوە و سیاسەتێکی پاکتاوكاری بەرامبەر‬ ‫کۆمەڵگەکەی بەکاری دێت‪ ،‬گەنج و ژنانی گەنج لە‬ ‫تەواوی مێژووی مرۆڤایەتی دا دینامیکی هەڵسوڕاندنی‬ ‫هەموو کار و بارە ئابوری و نەتەویەکانی کۆمەڵگەی‬ ‫خۆی بووە‪ .‬ژنان و گەنجانی کوردیش بەهەمان شێواز‬ ‫ته‌نانه‌ت لەوانەیە لە گەنج و ژنانی زۆر شوێنی تر‬ ‫ڕەنجدەرتر بێت لەبەر ئەوەی کە واڵتەکەی واڵتی یەکەم‬ ‫کوشتوکاڵ‪ ،‬یەکەم گوڵە گەنم و یەکەم بە مرۆڤبوونە‬ ‫کە لەسەر دەستی ژنە خوداوەندەکانی ئەم جۆگرافیایە‬ ‫پێشکەوت و بە سیستەمێکی زۆر جوان ئابوری بەڕێوە‬ ‫برد و پێشەنگایەتی کرد‪ ،‬واتە واڵتی یەکەم جڤاک‬ ‫بوونە‪ .‬بەاڵم با ئێستە بێین و سەیرێکی ڕەوشی ژنان‬ ‫و گەنجان بکەین کە چۆن بێ کار ماون و بۆ دینارێک‬ ‫لەبەر دەرگای دەسەاڵت و جەلالدەکانی دەپاڕێتەوە‪،‬‬ ‫ئەوەی کە ئابووری داهێنا ئێستا بێ سەرچاوەی ئابوری‬ ‫هێڵراوەتەوە و قه‌ت بە ئیشی ئەو نازانرێت‪ .‬ئەمە‬ ‫مەترسیدارترین ئاستی بێ ئیرادەبوونە کە بە ڕێگای‬ ‫بێ ئیش کردن و دوای ئەوە فێری شتی ئاماده‌كردن و‬ ‫دوایش بە برسیەتی په‌روه‌رد ‌ه کردن بەڕێوە دەچێت‪.‬‬ ‫ئەو گەنجەی کە بە تەنیا خۆی دەیتوانی واڵتێک‬ ‫بپارێزێت و بەخێوی بکات یان ئەو ژنەی کە لە ئاستی‬ ‫خوداوەندیەتی دا پێشەنگی کۆمەڵگە بوو و داهێنەری‬ ‫هەموو سەرچاوە ئابوریە ژینگەییەکان‪ ،‬ئیستا هەوڵ‬

‫دەدرێت نەک تەنیا نەتوانێت خزمەتی کۆمەڵگەی‬ ‫خۆی بکات تەنانەت باری خۆیی ال گران بێت‪ .‬بۆیە بە‬ ‫دڵنیاییەوە لە ناو پەنچەکانی سەرمایەداری دا زۆر بێ‬ ‫ئاگا دەناڵێنێت و هەر دەچێت زیاتر هه‌ناسه‌ی دەبڕێت‬ ‫و ده‌بوورێته‌و ‌ه و بێ فكر دەبێت‪ .‬گەنج لەم واڵتەدا‬ ‫ئیتر خۆی ناناسێتەوە دەرونی هەر دەچێت زیاتر تێک‬ ‫دەچێت لەبەر ئەوە ڕێژەی خۆکوشتنی گەنجان ڕو لە‬ ‫زیادبون دەکات‪ .‬هەروەها خۆشەویستی بۆ واڵتەکەی‬ ‫الواز بووە و له‌و واڵت ‌ه ڕادەکات کە لەوێەو ‌ه فێری‬ ‫کۆمەڵگه‌بون و مەعریفەت بووه‌‪ ،‬لەبیری کردوە کە‬ ‫النکەو دایکی مرۆڤایه‌تی میزۆپۆتامیایە و ئەوەی‬ ‫ك ‌ه ئه‌نجام ده‌درێت وەکو ڕێبەری گەالنی بندەست‬ ‫عەبدوڵاڵ ئۆجەالن ناوی لێ ناو ‌ه (خیانەتی منداڵە‬ ‫لە دایکەکەی)‪ .‬ئەگەر سه‌یری ڕەوشی ژنان و ژنانی‬ ‫گەنج بکەین ئەوانیش بەدەست نەبونی ئابوریەکی‬ ‫سەربەخۆەو ‌ه دەناڵێنن و ئه‌مه‌ش نه‌چاریان دەکات‬ ‫ئەوەی بەسەریان دێت قەبوڵی بکەن و تەسلیمی‬ ‫دروستکراو‬ ‫چاره‌نووسێكی‬ ‫ئاشت کردنەوەی‬ ‫تەنانەت‬ ‫بۆیە‬ ‫ببن‪،‬‬ ‫هەڕەشەی‬ ‫کاتێکدا‬ ‫لە‬ ‫سروشت بە‬ ‫کوشتنیشیان لەسەرە خاوەن‬ ‫هەڵوێست نابن و تەسلیمی‬ ‫گەڕاندنەوەی‬ ‫مردن دەبن‪ .‬هەروەها هەندێک‬ ‫جار لەناو ژنانی گەنج دا‬ ‫نرخەکانی دەبێت‪،‬‬ ‫دەبێتە هۆی کەوتنە ناو‬ ‫بە هەمان شێوە‬ ‫ژیانێکەوە کە ته‌نانه‌ت بۆ‬ ‫پارە بەدەنی خۆی دەفرۆشێت‬ ‫ئاشتکردنەوەی‬ ‫یانیش دەفرۆشرێت‪ .‬ئەمانە‬ ‫هەمووی سەرچاوەی خۆیان‬ ‫گەنجانیش بە‬ ‫لە زۆر کێشەوە دەگرن بەاڵم‬ ‫یەکێک لەو کێشانەش کێشەی‬ ‫گەڕاندنەوەی‬ ‫نەبوونی ئابوری سەربەخۆیە‬ ‫ئێمەدا‪.‬‬ ‫کۆمەڵگه‌ی‬ ‫جەوهەریان دەبێت‪ .‬لە‬

‫«‬

‫»‬

‫ئەمانە لە کاتێکدا ڕوو دەدەن کە لە جۆگرافیای ئێمەدا‬ ‫ده‌رفه‌ت و هەلی کار و دەستکەوتی کۆمەڵگەییشیان‬ ‫زۆرە‪ .‬بەاڵم گەنجان بە باشی ئەم ڕاستیانە نابینن‬ ‫و وابەستەی هەڵخەڵەتاندنەکانی سیستەمی‬ ‫سەرمایەداری و بە ڕۆبۆت کردن بوون‪ .‬لە ڕەوشێکی‬ ‫بەم شێوەیەدا ئەوەی کە بکرێت پێشخستنی ڕێبازی‬ ‫کۆمیناڵە لە بواری ئابووری دا وەکوو کۆپەراتیف‬ ‫و کاری هەرەوەزی کە خزمەت بە ژینگە دەکات و‬ ‫لە ئارام کردنەوەی دەروونی کۆمەڵگەشدا ڕۆڵێکی‬ ‫ئەساسی دەبێت چونکە جڤاکیبوون و سۆسیالیتە‬ ‫لەناو مرۆڤه‌کان دا پێش دەکەوێت و پەیوەندیەکی‬

‫پتەو دروست دەکات‪ ،‬بۆیە بەشێوازێکی سروشتی‬ ‫چەمکێکی ئازاد پێش دەکەوێت کە کەس زه‌ره‌ ‌ر‬ ‫لە کەس نەدات و کەس مافی کەس نەخوات تەنیا‬ ‫ڕێگای ئه‌ساسی کە چینه‌کان تێکبشکێنێت ئەمەیە‪.‬‬ ‫جۆگرافیای ئێمە زۆر کراوەیە بۆ کشتوکاڵ و داهێنان‬ ‫لەم بوارەدا‪ ،‬بەاڵم ئێستا زۆر بە دواکەوتوانە سەیری‬ ‫ئەم مەسەلەیە دەکرێت‪ ،‬سیستەمی سەرمایەداری‬ ‫و کاپیتالیزم ده‌ستیان ب ‌ه سه‌ر هه‌موو ئه‌م به‌هر ‌ه‬ ‫و ده‌ستكه‌وتانه‌دا داناوه‌‪ ،‬دزیویانەو هه‌موویان بە‬ ‫دەرزی هۆڕمۆن گەورە كردو ‌ه و ئه‌مه‌ش وای لێكردو ‌ه‬ ‫کە هه‌موو ئه‌و نرخ ‌ه سروشتیان ‌ه لە جەوهەری خۆیان‬ ‫دەردەچن و نرخی کۆمەڵگە بە زەرەرەوە جارێکی‬ ‫تر بە گران دەفرۆشێتە کۆمەڵگە‪ ،‬ئەمەش ئەنجامی‬ ‫ئاستی نەزانکردنی ئینسانەکانە کە ڕێ لەبەر زۆر‬ ‫نەخۆشی جیاواز جیاواز دەکاتەوە هەم لە بواری‬ ‫مێشک و هەمیش لە بواری فیزیکەوە‪ .‬بۆیە ئاشت‬ ‫کردنەوەی سروشت بە گەڕاندنەوەی نرخەکانی‬ ‫دەبێت‪ ،‬بە هەمان شێوە ئاشتکردنەوەی گەنجانیش‬ ‫بە گەڕاندنەوەی جەوهەریان دەبێت‪ .‬گەنجان و ژنان‬ ‫ب ‌ه جێگای ئه‌وه‌ی واڵتیان ب ‌ه جێ بهێڵن ئه‌ویش ب ‌ه‬ ‫بیانووی كێشه‌ی ئابووری‪ ،‬پێویست ‌ه هه‌وڵ بده‌ن‬ ‫ئابووری سه‌ربه‌خۆ پێش بخه‌ن و باش له‌و ‌ه تێبگه‌ن‬ ‫ك ‌ه چون هه‌ڵخه‌ڵه‌تێنراون و نرخەکانیان بۆیە دەکرێت‬ ‫و بە شتێکی مۆدیڕن و گران پێیان دەفرۆشرێتەوە‪.‬‬ ‫من پێم وایە هەتا ئابووری لە دەستی دەسەاڵتداران‬ ‫و سەرمایەداراندا بێت‪ ،‬ئاستی برسی کردن و بێ‬ ‫نرخ کردنی ڕەنجی ڕەنجدەران خۆی گەورە دەکات‪،‬‬ ‫وه‌های لێدێت کە ڕەنجی سەر شان بە عەیبە ببینرێت‬ ‫و مرۆڤه‌کان ل ‌ه كاركردن بێزار بن‪ .‬ئەمانە ئەو‬ ‫ڕاستیەمان زۆر بە ڕونی بۆ دەردەخەن کە ئابووری‬ ‫کاری ئەساسی ژنانە و دوای ئەوەش گەنجان‪،‬‬ ‫چونکە خاوه‌ن چەمکێكی دادپه‌روه‌ر و یەکسانخواز و‬ ‫هەرگیز دوور لە ویژدان نیه‌‪ .‬ئەگەر ئابوریەکی بە‬ ‫چەمکی ئازاد و دوور ل ‌ه ئه‌قڵیه‌تی به‌رژه‌وه‌ندیخواز‬ ‫وسه‌رمایه‌دار پێش بکەوێت بە دڵنیاییەوە بناخه‌ی‬ ‫سیستەمی سەرمایەداری به‌ره‌و هه‌ڵوه‌شان ده‌چێت‬ ‫و کۆتایی پێدێت‪ ،‬چونکە ئیتر ناتوانێت په‌رد ‌ه ب ‌ه‬ ‫سه‌ر ڕاستیه‌كاندا بدات و مێشکەکان بکاتە ڕۆبۆتێکی‬ ‫کە کۆنتڕۆڵەکەی لەدەست خۆیدا بمێنێتەوە‪.‬‬ ‫کۆمەڵگە ب ‌ه بێ ئابوریەکی سەربەخۆ ناتوانێ درێژ ‌ه‬ ‫ب ‌ه هه‌بوونی خۆی بدات بەاڵم ئابووریه‌كی بەم‬ ‫شێوه‌یه‌ کۆمەڵگەو کۆمەڵگە بوونیش لەناو دەبات‪.‬‬

‫ژماره‌ی‬

‫‪162‬‬

‫سپتامبری ‪2017‬‬

‫‪29‬‬

‫ژن‬ ‫ﺋﯿﺮو دﺋﺎﺑﻮری ژی دە ﺑﻮﯾ‪ ‬ﻟﯿﺴﺘﻮک‬

‫‪ .....‬هێالن چیا‬

‫دیرۆکا پێشەنگ یا کو دیرۆک دپەژرێنیت دیرۆکا دایک ـ ژن ئانگو بێژین جڤاکا دایکا پیروزه‌‪ ،‬یا کو به‌ڕێڤه‌به‌را‬ ‫پولیتیکی ئابوری و جڤاکی دکر یا کو ژ ژنا خوەداوەند ستار و مارگرێت و ئانینا و ئەدولێ دەستپێکری‪ .‬ژن و‬ ‫ئابوری دوو میکانیزمن کو ژھەڤ جودا نابن ژبەرکو د کۆکا ژنێ دە ئابوری ھاتیە پەرگال کرن‪ ،‬ھەردوو مینا ھەڤ‬ ‫پێش دکەڤن‪ ،‬لێ مخابن ئەڤ پێنچ سەد و حەفت سالە ئەو دەسھەالتە ژ ژنێ ڤەقەتیای و ژێ ھاتیە وەرگرتن‪ ،‬مینا‬ ‫نھا ئەم دبینین ژنا وێرەک ئاڤاکەر و خوەدی زێھنیەتەک بازرگانی ھەیە‪ ،‬لێ گەر ئەم مێزە بکەین لسەرتاسەری‬ ‫کوردستانێ ناڤێن دوو ژنان لسەر زمانێ مە نایێ گوتن کو بازرگان بن و ئەو رێبەرتیا ئابوری بکەن‪ ،‬گەلو‬ ‫سەدەمێ ڤێ ڤەقەتیانێ کیە و چما ژێ ڤەقەتیا؟ بێگومان مێرێ زۆردار و ب دەسھەالت و کالسیکە‪ ،‬بۆیە سەدەم‬

‫گۆڤارێكی رۆشنبیری‪،‬‬ ‫كۆمه‌اڵیه‌تی‪ ،‬ئه‌ده‌بی و هزری ‌ه‬

‫‪30‬‬

‫ژبووی کو ھێزا ژنێ دئابوری دا وەرە ئینکار کرن‪ ،‬دڤێ‬ ‫چارچوڤێ دە ئەڤ شاشتیەک دیرۆکیە کو ژن ژکەدا خوە‬ ‫وەرە ئینکار کرن‪ ،‬مینا گەلەک ئاستەنگێن دی ل ھەمبەر‬ ‫ژنێ‪ .‬ئابوری چاالکیا راست یا جڤاکیە‪ ،‬جڤاک ژی‬ ‫ژنە‪ ،‬د دیرۆکێ دە گەر ئەم ڤەگەرین و روپەلێن دیرۆکێ‬ ‫ڤەدین ئەمێ ببینن کو سەردەمێ جڤاكا دایك ـ ژن ھەیا‬ ‫نھا ژن خوەدی کار و ئافرێنەرە و خوەداوەندیێ دکە‪،‬‬ ‫ژن خوەدی تایبەتمەندیەک دیرۆکیە‪ ،‬ژن ب خوەزایێ‬ ‫رە ھەڤسەنگیەک ھەیە‪ ،‬ھەم ژی ژ جڤاکی رە خوەدی‬ ‫دەردکەڤە‪ ،‬خوەزا ب ھەموو دار و بەران رە ب زیندی تێ‬ ‫دیتن و گرینگیەک مەزن ھەیە ژبوو مرۆڤ و ژینگەھێ‪،‬‬ ‫چ قاس تشتان بن دەست دکە لێ ل پەی بەرھەم ژی‬ ‫دئینە‪ ،‬ژبەر ڤێ ژی نابە بێ رێزی ل ھەمبەر وەرە کرن‪،‬‬ ‫ژبەر ئابوری تایبەتمەندیا ژنا کەدکارە‪ ،‬ھەر کەس ژی‬ ‫دڤێ وەکە خوەداوەند ببینە و رێزێ لێ بگرە و بپەژرینە‪.‬‬ ‫ژن و خوەزا‪ ،‬ژن و دەمسال‪ ،‬ژن و ئاژەل‪ ،‬ژن و چاند و‬ ‫گەلەک راستیێن دن دوستێن ھەڤن و دناڤا ئاشتیەکێ دە‬ ‫ژیان دکن‪ ،‬ژبەرکو رێھەڤالێن ھەڤن و ھەڤدوو تەمام‬ ‫دکەن و تونەناکەن‪ ،‬بەروڤاژی ڤێ ھەڤ دپارێزن ب ھێز‬ ‫تێخن و ژھەڤ قازانج دکەن‪ .‬ھەموو بونەوەرێ زیندی‬ ‫ل دەردورێن ژنێ کوم دبن و د مێھرەبانیێ دە ژیان‬ ‫دکن‪ ،‬ئەو خوەشیا دناڤبەرا خوەزایێ دە ژیانەک وەک‬ ‫ھەڤە‪ .‬ئەڤ سەردەمە دەستپێکا ساال ئاڤاکرنا مرۆڤاتیێ‬ ‫یە وەکە د دەستپێکا ئافرێنەریا مرۆڤاتیێ د دەستێن‬ ‫ژنێ دە ھاتی ئاڤاکرن‪ ،‬مینا چەمەکی ئاڤەک خوناڤی‬ ‫لێ دحەرکە‪ ،‬دناڤا مرۆڤان دە حەزکریێن مەزن‪ ،‬نرخ‪،‬‬ ‫رێز‪ ،‬رێھەڤالتی‪ ،‬دوستاتی و گەلەک تایبەتمەندیێن‬ ‫دن ھەنە‪ ،‬ژبەرکو پیرۆزی ھەیە ژن پیروز تێن دیتن‪،‬‬ ‫ئەڤ سەردەمە مینا دەمساال بھارێ یە‪ ،‬بەرێ ھەرتشت‬ ‫ب خوەزایێ رە دھات کرن‪ ،‬ھەرتشت لسەر بنگەھا‬ ‫ژیانێ یە‪ ،‬ھەموو مرۆڤ چ قاس ژیانێ بدۆمینن ئەوێ‬ ‫پێتر تشتان ببینن و ب دەست بێخن‪ .‬نێچیر و شینکاتی‬ ‫کوم دکن‪ ،‬ئەڤ خوەزا نێزیکاتیا ئەخالقیە و رێبەرتی‬ ‫ھەیە و نایێ تاالن کرن وچاڤ تێرکرن نینە‪ ،‬ژبەر ڤێ‬ ‫نێزیکاتیێ رێ لبەر تشتەک وەھا ناکەڤە و دجڤاک دە‬ ‫نایێ دیتن‪ .‬د رۆژا مەیا ئیرودە تایبەتمەندیا ژنێ یا‬ ‫شینکاتیێ تونەیە‪ .‬نایێ کۆم کرن‪ ،‬تەنێ روژئاڤایێ‬ ‫کوردستانێ نەبیت لێ تێن ھین کرن و پارڤەکرن مینا‬ ‫جەھ و گەنم‪ .‬ژبەرکو مرۆڤان بەرھەمێ وان دیتیە و رێزێ‬ ‫لێ دگرە‪ ،‬ب رونی مرۆڤ دکارە ببێژە د وێ سەردەمێ‬ ‫دە ئابوری مینا گەلەک تشتان ھینا نەبویە سازی و‬

‫ژمرۆڤان رە و جڤاک و ھەرێ گرنگ ژی ھینا ژ خوەزایێ‬ ‫جودا نەھاتیە دەستگرتن‪ ،‬ناکوکیێن توند و دژی ھەڤدوو‬ ‫نەچێبون‪ ،‬ھەر کەس وەک ھەڤ دورە پارڤە دکە‪ ،‬ژبەر‬ ‫ڤان راستیان جەوھەرێ مرۆڤاتیێ د وێ سەردەمێ دە‬ ‫ڤەشارتیە‪ ،‬لێ ئەو جڤاکا ئیرو و تێگەھا نھا ئەم تێدە‬ ‫یا بابساالرکیە ئانگو مێر دەسھەالتێ لێ دکە‪ ،‬ئەڤ‬ ‫ژی پسگرێکێن پولیتیکی(سیاسی)‪ ،‬جڤاکی‪ ،‬ئابوری‪،‬‬ ‫چاندی و پسکولوجی(دەرونی)دبینە و ئەڤ ژیوارە ژنێ‬ ‫تێخە بن باندورا ستەم‪ ،‬پاشکەتن و بن پێکرنا مافێن‬ ‫وێ‪ .‬یەک ژوان مافان کو کەدا وێ یە و دڤێ ھەڤکار یان‬ ‫خوەدیا سەرەکی یا روال ئابوری بە ھەم د وێ ھەرێمێ‬ ‫دا ھەم دجڤاک دا‪ ،‬ژبەر کو ئەڤ پسگرێکێن دکەڤن درێیا‬ ‫ژنێ دا یێن جڤکاینە‪،‬رلێ مخابن ژن ژڤی کار و رولێ بێ‬ ‫بەھر بویە مینا ھەمی بەھرێن دی د ھەبونێ دا‪ ،‬مینا ژن‬ ‫شونا ببن خوەدیێن کارگەھ و ئەو رێبەرتیێ بکەن دبن‬ ‫نمایشکەر د ناڤا بازار و کارگەھاندە وەکا ئااڵڤ تێن‬ ‫دیتن و گەلەک جاران ژبوو بەرژەوەندێن تاکەکەسی تێن‬ ‫بکارئانین و دبە لیستوک دناڤا دەستێن زاڵمان‪ .‬مخابن‬ ‫کو ئیرو دەما ئەم مژارا ئابوری ڤەدکن یان دبھیسن‬ ‫بەری ھەر تشتی بیرا مە ل مێران تێ و ژبوو ھەر کەسی‬ ‫ئەڤ کار ئێدی کارێ مێران تێ دیتن‪ ،‬ژبەر کو ھەموو‬ ‫دەسھەالت و ھەموو جڤاک و قادێن ژیانێ ژئالیێ‬ ‫زێھنیەتا مێری ڤە ھاتیە تاالن کرن و دوورپێچکرن‪.‬‬ ‫ژ جڤاکا خوەزایێ رە ھەیا ئیرو ژن د جڤاکی دە ھێزا‬ ‫ھەری سەرەکیە‪ ،‬لێ خوەدی ڤێ ھێزێ دەرناکەڤە‪ ،‬مە‬ ‫ب سەدان ژنێن سەرمایەدار ھەنە کو دھێزا وێدەیە یان‬ ‫د فکرا وێ دەیە پرۆژەک ئابوری دەرخیت یان ل کەدا‬ ‫خوە خوەدی دەرکەڤیت لێ خوە نابینە د وی ئاست دا‬ ‫کو ئەو ببیت خوەدی ئابورەک تایبەت‪ ،‬ئەڤ ژی مێر‬ ‫قازانج دکە ھەرتم ژن مینا خزمەتکار لبەر دەستێ وی‬ ‫ب ھێڤی و ب منەت ئابورێ خوە کوم ڤە بکەت‪ .‬ژنێ‬ ‫بێ ھەمپا کەد دڤێ و تێکوشینێ بکە ژبوو ڤەگەراندنا‬ ‫جەوھەرێ ژنا دیرۆکی‪ ،‬دیسان مخابن کەدا ئیرو ژن ددە‬ ‫نایێ ژمارتن ژ پەرگاال ئیرو تێ مەشاندن مینا یا مێران‬ ‫نایێ ژمارتن و ب نرخ نینە‪.‬‬ ‫دتەڤا شارستانیەتا وەالت پارێزیێ دە تایبەتی ژی یا‬ ‫ھەری زێدە د مودرێنیەتا کاپیتەلیستی دە ژن بەروڤاژی‬ ‫نرخێن وێ تێ نراخاندن‪ ،‬مودرێنیەتا کاپیتەلیست‬ ‫ژبو کو ھەگمونیا خوە پێش بێخە و پەرگاال خوە یا‬ ‫مێتینگەریێ پارڤە بکە‪ ،‬بەری ھەر تشتی جڤاک لدەردورا‬ ‫ژنێ پێش دکەڤە و ئابوریا ژن یا کومون نا ھەژمێرە‪،‬‬

‫ژماره‌ی‬

‫‪162‬‬

‫سپتامبری ‪2017‬‬

‫‪31‬‬

‫ئێک دبە کو وەکە چاندەک وەھا پێش نەکەتیە و ب‬ ‫پێشخستنا زێھنیەتەکا سەردەست دخوازە ڤێ یەکێ‬ ‫ب تەڤاھیا جڤاکێ بدە قەبول کرن بڤی ئاوایی تێکەلیا‬ ‫خوەزا‪-‬ئابوری‪ ،‬خوەزا‪-‬ژن‪ ،‬ئابوری ژی ژ ھەڤ قوت‬ ‫دکە‪ ،‬واتە ئەو نرخاندن دمژارێ دە ژی بێ بەھر دکە‪،‬‬ ‫ئەڤ یەکە ژی بەس نابینە و راستا وێ یا ئابوریێ رە‬ ‫جودا دگرە‪ ،‬ھەلبەت کو ھەری زێدە ژن قوربانی ددە‬ ‫و زەرەر دکە‪ .‬مودرێنیەتا کاپیتەلیست ژبوو دوماندنا‬ ‫پەرگاال خوە بەری ھەر تشتی ژن کریە قوربان و وسا‬ ‫لێ کریە بیست و چوار دەمژمێران کاربکە‪ ،‬بارێ ھەری‬ ‫گران لسەر ملێ وێیە‪ ،‬لێ یا ھەری زێدە کەدا وێ تێ‬ ‫ئینکار کرن‪ ،‬ب دەست گوھەرتنا جڤاکا دایکا پیرۆز‬ ‫ھەر تشت ھاتە گوھەرتن‪ ،‬ھەیا ناسکرنا ئابوری ژی‬ ‫بەروڤاژی کرو ھات تێگەھاندن‪ ،‬ئابوری ئێدی نە ژیانە‬ ‫یا ھەری گرنگ کریە پارە و قازانج‪ ،‬و ولداریێ ژی‬ ‫باندورا خوە لسەر ژنان کریە کو ژن ببن خوەدی زێڕ‬ ‫و ئەلماس لێ ئەو ژی ژدەست مێری ژبوو دەردکەڤە‪،‬‬ ‫یان دەما زەواجێ دکە ئابوریەک پر ب نرخ ژ مالباتا‬ ‫مێری یان ژ مێری دخوازە‪ ،‬ئەڤ ژنێ بن دەست و کولە‬ ‫دکە و ل دویف پارەیان دبەزن و کریە ئارمانج و ژیانا‬ ‫خوە‪ ،‬تەنێ بەرھەما زێدە ژی پارەیە‪ ،‬ئابوری تەنێ‬ ‫وەکە ب دەستخستن ھین زێدەتر پارە فکراندن و لدویف‬ ‫بەزاندنە‪ ،‬ئەڤ ژی بخوە نە فام کرنا ئابورییە‪ .‬درۆژا‬ ‫مە یا ئیرۆدا ھەری زێدە لیستوکێن وەھا لسەر ژنێ تێن‬ ‫مەشاندن و ب ناڤێ تەڤلیبونا وان ب ئابوری رە کەدا وێ‬ ‫تێ ئینکار کرن و ئەو دەرڤەی ئابوری تێھشتن‪ .‬پەرگاال‬ ‫ھەیی ل ژێر ناڤێ ھن قادێن ئابوری مرۆڤی بێ ئیرادە‬ ‫دکە و زێدەتر مرۆڤ خوە پێڤە گرێدەت و پێویستی پارە‬ ‫دکە‪.‬‬ ‫ئابورێ دڤ ‌ه ل دورا ژنێ پێش بکەڤە‪ ،‬دکوکا خوەدە‬ ‫ئابوریا کو وەکە زاگونا مالباتێ و زاگونا مالێ کی‬ ‫دزانێت‪ ،‬ھەر چەند د ئیرودە ھاتیە بەروڤاژی کرن کو‬ ‫ژن ژدەرڤەی ڤێ ھشتن‪ ،‬یا راست ژی ئەڤ رەنگێ ژیانێ‬ ‫یا کو ب دەستێ ژنێ ھاتی ئاڤاکرن ب دوورخستنا ژنێ‬ ‫دقادا ئابوری دا تێ خواستن کو ژنێ ژجڤاکا خوەزایی‬ ‫دوربخیت‪ ،‬ژبەرکو ئابوریەک لگور ژیانا خوەزایێ و‬ ‫بخوەزایێ رە دناڤ ھەڤسەنگیەکێ دە ئەنجام ل دەردورا‬ ‫ژنێ و دایکێ دکارە پێش بکەڤە‪ .‬ژبوو ڤێ ژی پەرگاال‬ ‫دەسھەالتدار ب پێش گرتنا ژنێ رێ ل ھەرکیا خوەزایێ‬ ‫رە دگەرە و ئاھەنگا خوەزایێ تێک دبە‪ .‬ئابوریا کو‬ ‫دناڤ پیرۆزیێن خوەزایێ رە پێش دکەڤە دبنگەھ دا‬

‫گۆڤارێكی رۆشنبیری‪،‬‬ ‫كۆمه‌اڵیه‌تی‪ ،‬ئه‌ده‌بی و هزری ‌ه‬

‫‪32‬‬

‫ب کەدا ژن یا دایکێ ھاتیە ئاڤاکرن‪ ،‬پەرگاال ژنێ کو‬ ‫پەرگالەک ژیانا کومونان و لسەر بنگەھێ خوەزایێ رە‬ ‫دوست و ھەڤالێن وێ یێن ژیانێ ھەبون‪ ،‬ئه‌ڤ پەرگال‬ ‫مێر دزی و تاالنێ كر ب زێھنیەتا خوە یا سەروەر و‬ ‫دەسھەالتدار‪ ،‬و ھەموو نرخێن ژیانێ یێن ب ئاڤاکرن و‬ ‫کەدا ژنێ بن پێکرن و نە ھەژمارتن‪ .‬ژبو ڤێ مرۆڤ دکارە‬ ‫بێژە ئەڤ پرسگرێک و کریزێن جڤاکی و یێن ئابوریێ‬ ‫چاڤکانیا خوە ژ دەسھەالتداری و دەستەسەرکرنا‬ ‫کەدا ژنێ یا ژ ئالیێ مێران رە دگرە‪ ،‬دیسان ژی ژن‬ ‫خوەدی کارە چوک بوو وێ زولمێ نەدانان یا کو ژئالیێ‬ ‫باڤکساالریێ لسەر وان دا ھاتیە کرن‪ .‬دھەموو کارگەھان‬ ‫دە مینا کارکەر کار دکە‪ ،‬لێ ژبەر ژنە مافێ وێ ژیێ‬ ‫مێری کێمترە و کەدا وێ تێت ئینکار کرن‪ ،‬فەرقا وێ تەنێ‬ ‫ژنبونیا وێیە‪ ،‬ژ ئەنجاما ئەو پەرگاال دەسھەالتداریا‬ ‫مێران دھەر شانەیەکا جڤاکی دە ھاتیە ب جھ کرن‪،‬‬ ‫لێ یا ھەری بالکێش ئەڤە کو ژن ئابوری کارێ خوە‬ ‫نابینە‪ ،‬مینا کارێ مێر کارەکێ ب زەحمەت دبینە‪ ،‬ئەڤ‬ ‫ژی دبە سەدەما کو ژن دقادا ئابوری دە خوە نە بینە‪،‬‬ ‫پێش نەکەڤە و نەبە خوەدی باندور‪ ،‬ھەرتم ژی مێر ل‬ ‫پێش خوە دیتیە و ئەو بخوە ب سەربەخو ناکەڤە ھیچ‬ ‫قادەکا ژیانێ‪ ،‬ژبەر ڤێ یەکێ زەحمەتا سەرەکی یا کو‬ ‫ژن دکشینە تەنگەزاریێن ئابوری نە‪ .‬ئێدی دجڤاکا مەیا‬ ‫ئیرودە ژنان پرسگرێکێن ھەری سەرەکینە‪ ،‬لێ گەلوو‬ ‫چارەسەریا ڤان پرسگرێکان چنە؟ یا یەکەمین دڤێ ژن‬ ‫دەستپێکێ ئابورێ کارێ خوە ببینە کو ب کارێ دڤێ‬ ‫قادێ دە پێش کەفتنێ بدە دروستکرن و ھەر ژێ حەزبکە‬ ‫و گەر ژێ حەزکر ئەوێ پێش بکەڤە و چ زەحمەتێ‬ ‫نابینە‪ .‬دیسان پروژەیێن باش یێن ئابوریەکێ ھەڤپار‬ ‫و پێشکەفتنا ئابوری لسەر بنیاتێ کومونان ڤە ساز‬ ‫بکەن و دھەر ئالیەکێ جڤاکی دا بھێنە رێکخستیکرن‪،‬‬ ‫لێ دیسا یا گرنگ ھەڤپاری دەستپێکێ دزێھنیەتا‬ ‫مرۆڤان دە وەرە ئاڤاکرن‪ ،‬ژبەرکو دەلیڤەک راست ڤێ‬ ‫ژیانێ زێھنیەتەک سوسیالیزم و ھەڤپار و راست ب‬ ‫خوەرە ژیانەکا کومونال و سوسیالیست ئاڤادکە‪ ،‬ئەڤ‬ ‫یەکا ھەنێ ژی زڤراندنا جەوھەرێ خوەیە‪ .‬ژن ھێزا‬ ‫ئاڤاکرنا ژیانا سوسیال و ھەڤپار و خوەدی روال مەزن‬ ‫یا پێشەنگە‪ ،‬ھێزا ئابوری ژبوو ژنێ تشتەک وەھایە‬ ‫کو ژن دکارە خوەدی بریار بە و وێ چەوساندنا لسەر‬ ‫وێ ھەیی راکە و نەپەژرینە و دژی وێ ژیانا فەرسکری‬ ‫دەربەکەڤە‪.‬‬

‫كۆ‬ ‫م‬ ‫ه‬ ‫‌ڵ‬ ‫گ‬ ‫‌‬ ‫ه‬ ‫ی‬ ‫ب‬ ‫ێ‬ ‫ئ‬ ‫اب‬ ‫ور‬ ‫ی‬ ‫و برسی‪،‬‬ ‫هه‬ ‫‌ر‬ ‫كا‬ ‫ت‬ ‫ئا‬ ‫ما‬ ‫د‬ ‫ه‬ ‫‌‬ ‫ی‬ ‫‌‬ ‫ه‬ ‫ب‬ ‫ۆ‬ ‫كۆیل ‌هكردن‬ ‫‪ .....‬د‪.‬ڕابێعه‌ قاسم‬ ‫باری ئابوری ل ‌ه هه‌رێمی كوردستان و ل ‌ه هه‌ر سێ شاره‌كه‌ی‬ ‫سه‌ر به‌ر هه‌رێم و ئه‌و ناوچانه‌ی ك ‌ه ل ‌ه ده‌ره‌وه‌ی هه‌رێمی‬ ‫كوردستانن زۆر خراپه‌‪ ،‬چون هه‌موو خه‌ڵك كراو ‌ه ب ‌ه‬ ‫مشه‌‌خۆر‪ .‬كارێكی ك ‌ه خه‌ڵك ده‌ستكه‌وته‌كانی ببینێت‪ ،‬ل ‌ه‬ ‫ئارادا نیه‌‪ ،‬كۆمه‌ڵگ ‌ه كراو ‌ه ب ‌ه ته‌مبه‌ڵخان ‌ه و هه‌ر كه‌س ل ‌ه‬ ‫دایره‌كاندا چه‌ند كاتژمێرێك ئیش ده‌كات و ل ‌ه به‌رامبه‌ر ئه‌و ‌ه‬ ‫مووچه‌یك وه‌رده‌گرێ‪ .‬ئه‌مه‌ش بوو ب ‌ه هۆكاری خراپبوونی‬ ‫باری ئابوری كوردستان‪ ،‬خه‌ڵك ب ‌ه ده‌ست بێ پاره‌یی و بێ‬ ‫ده‌رئامه‌دییه‌و ‌ه ده‌ناڵێنێ‪ .‬ئه‌گه‌ر به‌رپرسانی حكومه‌تی هه‌رێم‬ ‫دڵسۆزی گه‌لی كورد بوایه‌‪ ،‬پێویست ‌ه بوو گه‌لێكی ب ‌ه به‌رهه‌م‬ ‫و ده‌ستكه‌وتی پێشخستبا نه‌ك گه‌لێكی مشه‌خۆر‪ ،‬ك ‌ه ته‌نیا‬ ‫ده‌خوات و هیچ شتێك دروست ناكات‪.‬‬ ‫بۆی ‌ه گرنگ ‌ه ك ‌ه به‌تایبه‌تی ل ‌ه كوردستاندا جارێكی دیك ‌ه بۆ‬ ‫دابینكردنی بژیوی ژیان و كۆمه‌ڵگه‌كه‌مان ڕوو ل ‌ه ئابوری‬ ‫هه‌ره‌وه‌زی بكه‌ین‪ .‬جاران خه‌ڵك ل ‌ه ئیشی زراعه‌ت و چاندندا‬ ‫بوو و ده‌یتوانی خۆی به‌ خێو بكات‪ .‬ئه‌و كات ‌ه ل ‌ه كاتی‬ ‫كۆكردنه‌وه‌ی به‌رهه‌می كشتۆكالدا كاره‌كان دابه‌ش ده‌كرا‪،‬‬ ‫هه‌ر چه‌ن رۆژ جارێ گرووپێك به‌رپرسیار بوو ل ‌ه كاركردن و‬ ‫كۆكردنه‌وه‌دا هه‌تا وه‌رزی دوورین و كۆكردنه‌و ‌ه ته‌واو ده‌بوو‪.‬‬ ‫هاوكات ده‌بوو ب ‌ه هۆكاری به‌هێزبوونی پێوه‌ندی كۆمه‌اڵیه‌تی‪،‬‬ ‫چون پێكه‌و ‌ه خواردنیان ده‌خوارد و قسه‌یان ده‌كرد‪ .‬كه‌لتوورێك‬ ‫ك ‌ه زۆر باو بوو ل ‌ه دوای ته‌واوبوونی وه‌رزی كشتوكاڵ ب ‌ه‬ ‫ده‌هۆڵ وزۆڕنا شاییان ده‌گرت و كۆتاییان به‌و وه‌رز ‌ه ده‌هێنا‬ ‫و ئاماده‌كاری وه‌رزێكی نوێ بۆ كار ده‌كرا‪ ،‬ئه‌م ‌ه پێ ده‌ڵێن‬ ‫گه‌لێكی ئینتاجی و ب ‌ه ده‌ستكه‌وت‪ .‬زۆر ب ‌ه جوانی ل ‌ه بیرم‬ ‫دێت ته‌نیا شه‌كر و چایمان له‌ ده‌ره‌وه‌ ده‌كڕی‪ ،‬هه‌موو شتێكی‬ ‫ماڵه‌وه‌مان دایكم دروستی ده‌كرد‪ ،‬هه‌موو كۆمه‌ڵگ ‌ه و خه‌ڵك‬ ‫وه‌ها بوو‪ ،‬شتی سه‌رنج ڕاكێش ئه‌و ‌ه بوو ك ‌ه خه‌ڵك پێكه‌و ‌ه‬ ‫و ب ‌ه یارمه‌تی یه‌كتر ئه‌م كارانه‌یان ئه‌نجام ده‌دا‪ .‬بێگومان‬ ‫تامی ئه‌و خواردنان ‌ه زۆر جیاوازتر بوو‪ ،‬چون هه‌م ره‌نجی‬ ‫تێدا بوو و هه‌م سروشتی بوو‪ ،‬ئێستاكه‌ش هه‌مان شت دیسان‬ ‫ده‌توانین ل ‌ه گونده‌كاندا زیندوو بكه‌ینه‌وه‌‪.‬‬ ‫ئینجا ل ‌ه شاره‌كانیشدا بۆ ڕاكێشانی خه‌ڵك ده‌كرێ ك ‌ه‬ ‫هه‌ر چه‌ند كه‌س پێكه‌و ‌ه پرۆژه‌یه‌كی ده‌ست پێبكه‌ن و‬ ‫خه‌ڵكانی دیكه‌ش بخه‌ن ‌ه ئیش و حكومه‌تیش له‌م الیانه‌نه‌و ‌ه‬ ‫ده‌توانێ یارمه‌تیده‌ر و پشتیوان بێت‪ .‬ئێمه‌ی خه‌ڵكی كورد‬ ‫مشه‌خۆرین‪ ،‬چون یه‌ك به‌رهه‌ممان نی ‌ه ك ‌ه ل ‌ه سه‌ری نووسرا‬ ‫بێت دروستكراوی كوردستانه‌‪ .‬به‌ بۆچوونی من ئه‌م ‌ه زۆر ب ‌ه‬

‫زانابوون ئه‌نجام دراوه‌‪ .‬ل ‌ه ساڵه‌كانی ‪ 96‬و ‪ 97‬خه‌ڵكی باشور‬ ‫هه‌موو خه‌ریكی به‌خێوكردنی حه‌یوان و باخ و بێستان بوو‪،‬‬ ‫ل ‌ه دوای ساڵێك ئیتر ئه‌و ‌ه نه‌ما‪ ،‬چون خه‌ڵك به‌تایبه‌تی‬ ‫پیاوه‌كانیان بۆ ئاسایش وپێشمه‌رگایه‌تی ناونووس ده‌كرد‬ ‫و مووچه‌ی ‪ 200‬دیناری ئه‌و كاته‌ی عێراقیان ده‌دا‪ ،‬ئیتر‬ ‫خه‌ڵكیان ل ‌ه باخداری‪ ،‬حه‌یوانداری و زراعه‌ت و ئابوری گوند‬ ‫دوور خسته‌وه‌‪ ،‬بێگومان ئه‌م ‌ه ب ‌ه زانابوون كرا‪ ،‬كه‌سێك ك ‌ه‬ ‫واڵته‌كه‌ی خۆش بوێت كارێكی وه‌ها ناكات‪.‬‬ ‫ل ‌ه كاتێكدا ك ‌ه سه‌دام ل ‌ه سه‌ر حۆكم بوو‪ %85 ،‬به‌رهه‌مه‌كانی‬ ‫عێراق هه‌موو دروستكراوی عێراق بوون‪ ،‬هه‌ر ل ‌ه هه‌ولێر‬ ‫كارگه‌ی مافوور‪ ،‬شیره‌مه‌نی‪ ،‬ته‌مات ‌ه (له‌ حه‌ریر)‪ ،‬جگار ‌ه‬ ‫(كه‌باشترین جگار ‌ه بوو ل ‌ه ئاستی دونیادا)‪ ،‬شه‌كر و زۆر‬ ‫شتی دیكه‌ هه‌بوون‪ .‬ئه‌ی بۆ ئێستا نه‌ماو ‌ه و هه‌موو داخراوه‌؟!‬ ‫ئه‌گه‌ر ب ‌ه زانابوون ژێرخانی ئابوری كوردستان تێكناده‌ن‪،‬‬ ‫بۆچی ئێستا ئه‌و شتان ‌ه نه‌ماوه‌‪ ،‬چیان ب ‌ه سه‌ردا هات؟! چون‬ ‫ئه‌م ده‌سه‌اڵت ‌ه ب ‌ه ناو كوردی ‌ه بۆ خۆی كۆیله‌ی ده‌وڵه‌تانی‬ ‫دراوسێیه‌‪ ،‬ئه‌م سیاسه‌تانه‌ش بۆ ڕاده‌ستكردنی كۆمه‌ڵگه‌ی ‌ه ب ‌ه‬ ‫ده‌وڵه‌تی توركیا و ئێران‪ .‬ئه‌گه‌ر بێت و خه‌ڵك پرسیار بكات‬ ‫ئه‌ی حكومه‌ت بۆچی یارمه‌تی ده‌وڵه‌تی داگیركاری ئه‌ردۆغان‬ ‫ده‌كه‌ی ك ‌ه هێرش بكات ‌ه سه‌ر كوردستان‪ ،‬ئه‌و بڵێن ك ‌ه من‬ ‫ئه‌گه‌ر سنووره‌كان دابخه‌م‪ ،‬خه‌ڵك ل ‌ه برسیدا ده‌مرن‪ .‬ل ‌ه‬ ‫كاتی حكومه‌تی سه‌دامیش دا یه‌كه‌م كار ك ‌ه كردی تێكدانی‬ ‫‪ 500‬گوندی كوردستان بوو‪ ،‬بۆ ئه‌وه‌ی خه‌ڵكی كورد خاوه‌ن‬ ‫به‌رهه‌م نه‌بێت و مشه‌خۆر بن‪ .‬ده‌سه‌اڵتی كوردیش ئه‌م پیالنه‌ی‬ ‫ته‌واو كرد و چی ژێرخانی ئابوری ل ‌ه كوردستاندا هه‌بوو‪،‬‬ ‫هه‌موو تێكدا و ڕاده‌ستی كرد‪ .‬بۆی ‌ه دووباره‌ی ده‌كه‌مه‌و ‌ه ك ‌ه‬ ‫ئه‌مه‌ شتێكی زۆر ب ‌ه زانابوونه‌‪ ،‬چون ئه‌م ده‌سه‌اڵت ‌ه كوردی‬ ‫نیه‌‪ ،‬خه‌مخۆری گه‌لی كورد نی ‌ه و قه‌تیش بۆیان گرنگ نی ‌ه‬ ‫ك ‌ه خه‌ڵك چه‌ند ‌ه برسی و هه‌ژار بژیت‪ .‬گرنگ ئه‌وه‌ی ‌ه ك ‌ه‬ ‫بۆ مانه‌وه‌ی ل ‌ه سه‌ر كورسی ده‌سه‌اڵت و بۆ چه‌واشه‌كاری‬ ‫كۆمه‌ڵگه‌ی كوردستان‪ ،‬بۆ ئه‌وه‌ی ببێت ‌ه مۆڵگه‌یه‌كی بۆ‬ ‫تێكدانی به‌شه‌كانی دیكه‌ی كوردستان‪ ،‬بۆ دژایه‌تی كردنی‬ ‫شۆڕشه‌كانی دیك ‌ه ل ‌ه به‌شه‌كانی تری‬

‫ژماره‌ی‬

‫‪162‬‬

‫سپتامبری ‪2017‬‬

‫‪33‬‬

‫كوردستان و به‌تایبه‌ت بزاڤی ئازادیخوازی گه‌لی كورد ب ‌ه‬ ‫پێشه‌نگایه‌تی په‌كه‌ك ‌ه مشه‌خۆریان ل ‌ه ناو گه‌لدا پێشخست‬

‫و كۆمه‌ڵگه‌یان ملیتاریزه‌كرد‪ .‬به‌تایبه‌ت ئه‌قڵیه‌تێكیان‬ ‫ل ‌ه گه‌لی كورددا دروستكردو ‌ه ك ‌ه ئه‌گه‌ر‬ ‫ساڵوێكی بده‌ی‪ ،‬ده‌ڵێت چه‌ند ‌ه پاره‌م‬ ‫پێده‌ده‌ی‪ .‬ئه‌مه‌شیان بۆ بێ تواناكردنی‬ ‫ه و گه‌ل ئه‌نجامدا‪ .‬به‌ڕاستی ل ‌ه ماوه‌ی‬ ‫كۆمه‌ڵگ ‌‬

‫ئه‌م چه‌ند ساڵ ‌ه ك ‌ه ده‌سه‌اڵت خه‌ڵكی برسی هێشتوه‌‪ ،‬ئیتر‬ ‫خه‌ڵك پێویسته‌ بچن زراعه‌ت بكه‌ن و خۆیان ب ‌ه خێو بكه‌ن‪،‬‬ ‫ل ‌ه خاكی كوردستان ب ‌ه پتتر نی ‌ه بۆ كشتۆكاڵ‪ ،‬خه‌ڵك بچن‬ ‫ئابوری هه‌ره‌وه‌زی بكه‌ن و چه‌ند ژن وه‌كو گرووپ پێكه‌و ‌ه‬ ‫كارێك ئه‌نجام بده‌ن‪ .‬نمون ‌ه ل ‌ه رۆژئاوا كارگ ‌ه دروستكراوه‌‪،‬‬ ‫به‌س ژنان و ئه‌وانه‌ی ك ‌ه ل ‌ه شه‌ڕدا كه‌م ئه‌ندامن تێدا ئیش‬ ‫ده‌كه‌ن‪ .‬رۆژئاوای كوردستان ئه‌گه‌ر ئه‌وه‌ند ‌ه ل ‌ه ناو شه‌ڕ‬ ‫و ئابڵوقه‌دای ‌ه و ده‌توانێ ده‌رفه‌تی وه‌ها پێش بخه‌ن‪ ،‬ئه‌ی‬ ‫بۆچی ل ‌ه باشوری كوردستاندا نه‌توانین ده‌رفه‌تێكی وه‌ها‬ ‫پێشبخه‌ین؟ بۆ ئه‌وه‌ی ‌ه ك ‌ه خه‌ڵك به‌رده‌وام كۆیله‌ی ده‌سه‌اڵت‬ ‫و ده‌سه‌اڵتیش كۆیله‌ی ده‌وڵه‌تانی ده‌ره‌كی بێت‪ .‬چون بۆ‬ ‫خۆیان كۆیله‌ن‪ ،‬نابێت كه‌سیش ب ‌ه ئازادی بژیت و ئابوریه‌كی‬ ‫ئازادیان هه‌بێت‪ .‬خه‌ڵك چون كۆیل ‌ه ده‌كرێت‪ ،‬بێگومان ب ‌ه‬ ‫بێ ئابوری هێشتن و برسی كردن‪ ،‬ئه‌م سیاسه‌ته‌یان ل ‌ه ‪91‬‬ ‫به‌مالو ‌ه ده‌ستپێكرد‪ ،‬به‌داخێكی زۆر گه‌وره‌و ‌ه گه‌لی كورد هیچ‬ ‫دركی پێنه‌كرد‪ .‬من وه‌كو تاك ب ‌ه جاران ل ‌ه سه‌ر ئه‌م بابه‌ت ‌ه‬ ‫ڕای خۆمم بۆ ڕاگه‌یانده‌كان باسكردو ‌ه ك ‌ه ئه‌م سیاسه‌ت ‌ه زۆر‬ ‫ب ‌ه زانابوون ده‌كرێت بۆ بێ ئابوری هێشتنه‌وه‌ كۆمه‌ڵگه‌‪،‬‬ ‫به‌اڵم به‌داخه‌وه‌! كۆمه‌ڵگه‌یه‌كی ئه‌گه‌ر ئابوری سه‌ربه‌خۆی‬ ‫هه‌بێت‪ ،‬په‌كی ب ‌ه ده‌سه‌اڵت نابێت‪.‬‬ ‫بۆی ‌ه گرنگه‌ ك ‌ه گه‌لی كورد بیر له‌و ‌ه بكاته‌وه‌ ك ‌ه هه‌تا كه‌ی به‌م‬ ‫ڕه‌نگ ‌ه خۆی ده‌كات ‌ه كۆیل ‌ه بۆ مووچه‌یك؟ ده‌سه‌اڵت بۆ مووچ ‌ه‬ ‫كورد ده‌كه‌ن ‌ه كۆیل ‌ه و دژ ب ‌ه گه‌لی كورد به‌كاریان ده‌هێنن‪،‬‬ ‫نمون ‌ه ب ‌ه كارهێنانی ئاسایشه‌كان ب ‌ه دژی گه‌لی كورد نه‌ك‬ ‫بۆ ئاسایشی كۆمه‌ڵگه‌‪ .‬ئه‌گه‌ر وه‌ها نه‌بێت ئه‌و هه‌موو كوشتن‬ ‫و تیرۆران ‌ه كی ئه‌نجامی ده‌دات؟ بێگومان ئه‌و كه‌سانه‌ی ك ‌ه‬ ‫هه‌ڕه‌شه‌ی بڕینی مووچه‌كه‌ی لێده‌كه‌ن‪ .‬دیسان ل ‌ه زۆرینه‌ی‬ ‫خۆپیشانه‌كاندا ئاسایش دژ ب ‌ه گه‌ل به‌كار ده‌هێنن‪ ،‬قسه‌ی‬ ‫ناشیرین و زۆڵم و زه‌خت دروست ده‌كه‌ن‪ ،‬چونك ‌ه كۆیله‌ی‬ ‫چه‌ند دینار مووچه‌ن‪ ،‬ئه‌و مووچه‌ی ‌ه ك ‌ه سێ مانگ جارێ‬ ‫چاره‌كێكی وه‌رناگرن‪.‬‬ ‫ئه‌مان ‌ه ك ‌ه باسده‌كه‌م بێگومان نه‌ك ته‌نیا پیاوان‪ ،‬به‌داخه‌و ‌ه‬ ‫ژنانیش ل ‌ه بواری ئابوریه‌و ‌ه تووشی هاتوون‪ .‬ته‌نیا بۆ‬ ‫وه‌رگرتنی مووچ ‌ه و ته‌نیا بۆ ئه‌وه‌ی ل ‌ه ده‌ره‌وه‌ی ماڵ كارێك‬ ‫ئه‌نجام بده‌ن‪ ،‬ئاماده‌ن چاویان ل ‌ه هه‌موو ڕاستیه‌ك بگرن‪.‬‬ ‫جگ ‌ه له‌وه‌ش ژنان وه‌كو جاران ئیتر گرنگی به‌ كاری ده‌ست‬ ‫و خۆ ب ‌ه خێوكردن ل ‌ه بواری ئابوریه‌و ‌ه ناده‌ن‪ ،‬هه‌ر شت‬ ‫ده‌كڕن‪ ،‬چون ژنان ئیتر ئه‌وه‌ند ‌ه ب ‌ه ئینته‌رنه‌ت‪ ،‬تیڤی و‬

‫گۆڤارێكی رۆشنبیری‪،‬‬ ‫كۆمه‌اڵیه‌تی‪ ،‬ئه‌ده‌بی و هزری ‌ه‬

‫‪34‬‬

‫دراماو ‌ه سه‌رقاڵن‪ ،‬كات بۆ شتی وه‌ها ناهێڵنه‌و ‌ه و ئه‌مه‌ش‬ ‫ل ‌ه هه‌مان كاتدا سیاسه‌تێكی زۆر ب ‌ه زانابوون ‌ه به‌رامبه‌ر‬ ‫بێ ره‌نج كردنی ژنان و وابه‌ست ‌ه كردنیان ب ‌ه هاورده‌كانی‬ ‫ده‌ره‌و ‌ه ك ‌ه هه‌مووشیان ناسروشتی و ب ‌ه هۆرمۆن گه‌ور ‌ه‬ ‫كراون‪ .‬زۆر به‌داخه‌و ‌ه ئێستا ژنان زۆر ب ‌ه عه‌یب ده‌بینن‬ ‫ك ‌ه ئه‌م كاران ‌ه ئه‌نجام بده‌ن‪ .‬جاران ژنان ل ‌ه كاتی به‌رهه‌م‬ ‫هێناندا فه‌ستیڤاڵیان پێش ده‌خست‪ .‬بێگومان ئه‌م خواردن ‌ه‬ ‫ك ‌ه هه‌مووی هۆرمۆنی ‌ن ده‌بێت ‌ه هۆی نه‌خۆشی و تووشبوون‬ ‫ب ‌ه شێرپه‌نجه‌‪ .‬پێویست ‌ه ژنان ئیتر هه‌وڵ بده‌ن خۆیان ل ‌ه‬ ‫شێوازی ژیان بۆرژوازی رزگار بكه‌ن و به‌رهه‌می ماڵه‌وه‌یان‬ ‫خۆیان دروستی بكه‌ن‪ .‬بۆ پێشخستنی شتێكی وه‌ها پێویست ‌ه‬ ‫سه‌ره‌تا ئه‌قڵیه‌ت بگۆڕین‪ .‬شت به‌رهه‌م هێنان ل ‌ه ماڵه‌و ‌ه ب ‌ه‬ ‫عه‌یب نه‌زانین‪ .‬ئیشكردن شتێكی عه‌یب نیه‌‪ ،‬ب ‌ه پێچه‌وان ‌ه‬ ‫مشه‌خۆری عه‌یبه‌‪ .‬ئه‌گه‌ر سبه‌ی سنور دابخرێت‪ ،‬ئه‌و كات ‌ه‬ ‫گه‌ل چیده‌كات و چون خۆی ده‌ژینێ‪ .‬من ته‌مه‌نا ده‌كه‌م ئه‌گه‌ر‬ ‫ده‌سه‌اڵت ڕاست ده‌ڵێن با ده‌وڵه‌تی كوردی ڕابگه‌ێنن‪ ،‬ئینجا‬ ‫سنوره‌كانمان لێ دابخه‌ن‪ ،‬ئه‌و كاته‌ی ‌ه ك ‌ه گه‌لی كورد نه‌چار ‌ه‬ ‫ب ‌ه خۆیدا بچێته‌وه‌‪ ،‬به‌اڵم ئه‌نجامه‌كه‌ی زۆر قورس ده‌بێت بۆ‬ ‫خه‌ڵك‪ .‬چون ل ‌ه دۆخی ئێستادا هه‌ر كه‌س وازی ل ‌ه ژیانی گوند‬ ‫و كشتۆكاڵ هێناو ‌ه و ڕوویان ل ‌ه ژیانی شاره‌‪ ،‬بۆی ‌ه ل ‌ه كاتی‬ ‫وه‌هادا گه‌ل تووشی زه‌ره‌ر و زیان ده‌بێت‪ .‬بۆی ‌ه پێویست ‌ه ك ‌ه‬ ‫هه‌ر ل ‌ه ئێستاو ‌ه بتوانین خۆمان بژینین و چاوه‌ڕێی مووچه‌ی‬ ‫ده‌سه‌اڵت نه‌بین‪ .‬پێویست ‌ه ئه‌و ‌ه باش تێبگه‌ین ك ‌ه هه‌تا ژنانی‬ ‫كورد ئازاد نه‌بن‪ ،‬كۆمه‌ڵگ ‌ه ن ‌ه ئازاد ده‌بێت و ن ‌ه له‌م دۆخ ‌ه‬ ‫رزگاری ده‌بێت‪ .‬ژنان ل ‌ه رۆژئاوادا ل ‌ه الیه‌ك خواردن دروست‬ ‫ده‌كه‌ن و ل ‌ه الیه‌كی دیكه‌شه‌و ‌ه چه‌كیان ب ‌ه ده‌سته‌وه‌ی ‌ه و‬ ‫پاراستنی خۆیان ده‌كه‌ن‪ .‬گه‌نجان له‌وێ یه‌ك چرك ‌ه بێكار نین‬ ‫و به‌رده‌وام ل ‌ه ئیش و خه‌باتدان‪ ،‬به‌اڵم به‌داخه‌و ‌ه ل ‌ه باشوردا‬ ‫ل ‌ه ئاسایشه‌كاندان و ئه‌مه‌ش ب ‌ه ئازادی ده‌زانن‪ .‬بێگومان‬ ‫ئه‌م ‌ه ئازادی نیه‌‪ ،‬به‌رهه‌م هێنان ب ‌ه ده‌ستی خۆت ئازادییه‌‪،‬‬ ‫متمان ‌ه كردن ب ‌ه هێزی خۆت ئازادییه‌‪ ،‬كاركردن ئازادیی ‌ه و‬ ‫قبووڵ نه‌كردنی كۆیالیه‌تی ئازادییه‌‪ ،‬نه‌ك سه‌ردانه‌واندن بۆ‬ ‫ژیانی بۆرژوازی و سه‌رمایه‌داری‪.‬‬ ‫ڕه‌نگ ‌ه زۆر ل ‌ه ژنان ل ‌ه ده‌ره‌وه‌ی ماڵ ئیش و كاریان هه‌بێت‪،‬‬ ‫باش ‌ه ئه‌مه‌ش پێویسته‌‪ ،‬به‌اڵم ئه‌گه‌ر بێت و سنورمان لێ‬ ‫داخرا ئه‌و پاره‌ی ‌ه ب ‌ه كه‌ڵكی هیچ نایه‌ت‪ .‬بۆی ‌ه هه‌ر كارمه‌ند‬ ‫و فه‌رمانبه‌رێكیش پێویست ‌ه بتوانێ جگه‌ ل ‌ه كاری ده‌ره‌و ‌ه‬ ‫خاوه‌ن به‌رهه‌م و ده‌ستكه‌وت بێت‪ .‬ژیانی شاره‌كان پێویست ‌ه‬ ‫ل ‌ه گه‌ڵ ژیانی گوند هاوته‌ریب و پێكه‌و ‌ه به‌ڕێو ‌ه بچێت‪،‬‬ ‫خه‌ڵك پێویست ‌ه بتوانێ زراعه‌ت بكات و سه‌ربه‌خۆ بێت‪.‬‬ ‫ئه‌گه‌ر خه‌یار و ته‌ماته‌ی ئێم ‌ه ل ‌ه ده‌ره‌و ‌ه دێت ‌ه كوردستان‪،‬‬ ‫ناتوانین باسی سه‌ربه‌خۆیی بكه‌ین‪ .‬تاز ‌ه دیاریش نی ‌ه ك ‌ه‬ ‫شتی باش بێت ‌ه كوردستان ك ‌ه ب ‌ه تاكید باشیش نین‪ .‬ئه‌گه‌ر‬ ‫رۆڵه‌كانی كورد بتوانن خزمه‌تی واڵتی خۆیان بكه‌ن‪ ،‬ئه‌و‬ ‫كات ‌ه ده‌توانین باسی سه‌ربه‌خۆیی خۆمان بكه‌ین‪ .‬بۆی ‌ه به‌ر‬ ‫ل ‌ه هه‌ر شتێك پێویستیمان ب ‌ه ژێرخانی ئابوری هه‌یه‌‪.‬‬

‫ژنان‬ ‫ هێمای ژیان و ئاشتی و ئارامین‬

‫‪ .....‬م‪ .‬ویژدان نوره‌دین‬

‫ئاشتی زۆر واتا لە خۆدەگرێت كە بە مانای‬ ‫لێكگەیشتن و ڕێكەوتنی نێوان تاكەكانی‬ ‫كۆمەڵگە دێت‪ ،‬و هەستكردنی تاكە بە ئاسایش‬ ‫كە پێویستە ئەمەش هەموو الیەنەكانی ژیانی‬ ‫بگرێتەوە‪ ،‬كە وابێت ئاشتی بریتیە لە ژیان بە‬ ‫هەموو ماناكانیەوە‪ .‬ژیان نرخی نابێت بەبێ‬ ‫ئاشتی و ئاسایش‪ .‬چونكە ئەمە كار لە ڕوح و‬ ‫دەرونی تاكەكانی كۆمەڵگە دەكات كە لە دۆخێكی‬ ‫هێمن و ئارام بمێننەوە‪ ،‬هەڵبەتە كە باسی‬ ‫ئاشتی دەكەین مەبەستمان لە ئاشتی سیاسی‪،‬‬ ‫ئابوری‪ ،‬كۆمەاڵیەتی‪ ،‬ڕۆشنبیری و‪....‬هتد‪،‬‬ ‫هەروەها هۆ و پێناوێكە بۆ بە دیهێنانی تێگەشتن‬ ‫و یەكسانی لە نێوان نەتەوەكاندا‪ ،‬كاتێك ئاشتی‬ ‫وێنەی جوانی خۆی دەكێشێت ڕێگە ئاوااڵ دەبێت‬ ‫بۆ كۆتایی هێنانی كێشمەكێشی نێوان تاكەكان و‬ ‫نەتەوەكان و دەوڵەتان‪.‬‬ ‫بە پێی قۆناغەكانی مێژوو ئیمپراتۆریەتی‬ ‫ڕۆمانی كۆن بە پێشەنگی دەوڵەتان دادەنرێت‬ ‫لە هەوڵی بەدیهێنان و پاراستنی ئارامی لە‬ ‫نێوان شار و دەوڵەتەكاندا‪ ،‬پاشان كڵێسەكان لە‬ ‫ماوەی سەدەكانی ناوەڕاستی ئەوروپادا ڕۆلێكی‬ ‫گرنگیان بینی لە بانگەشەی ئاشتی لە واڵتانی‬ ‫ئەوروپا‪ ،‬دواتر ڕۆلی ماكسیمیالنی فەرەنسی و‬ ‫دۆق سلڤی هۆڵەندی ئەم ئەركەیان لە ئەستۆگرت‬ ‫و لەو پێناوەدا چەندین هەنگاوی گرنگیان داوە‪.‬‬ ‫لە تیكستە ئاینیەكاندا بایەخێكی‬ ‫ ‬ ‫گرنگیان بە مەسەلەی ئاشتی داوە بونمونە لە‬ ‫ئاینی مەسیحیدا زۆر لە مەسیحیەكان ناوی‬ ‫(یسوع) دێنن بە میری ئاشتی‪ ،‬لە ئاینی ئیسالمدا‬ ‫(خوداوەند) بەسەرچاوەی ئاشتی دادەنرێت‪،‬‬ ‫بەاڵم لە ئاینی هیندوسیدا بابەتی ئاشتی بە‬ ‫ڕەگەزە جیاوازەكان سروشت دەبەستیتەوە‬ ‫وەكو(ئاسمان‪ ،‬ئاو‪ ،‬گەردوون‪ ،‬ئەستێرەكان‪،‬‬ ‫درەخت)‪ ،‬بوزیەكان الیان وایە ئاشتی كاتێك‬ ‫بەرقەرار دەبێت كە هەموو ئەو كێشانە لە‬ ‫ئەنجامی ئارەزوی تاك سەریانهەڵداوە كوتایی‬ ‫هاتبێت‪ .‬كەوابێت ئاشتی دەركی زامنی ئاشتی‬ ‫ناوەكی دەرونە‪.‬‬ ‫ڕەهەندەكانی ئاسایش تەنها جەنگ نیە بەڵكو‬ ‫لەمڕۆماندا چەندین ڕەهەندی دیكەی وەكو(مافی‬ ‫مروڤــ و پارێزگاریكردن لە ژینگەو وەستان دژی‬

‫ژماره‌ی‬

‫‪162‬‬

‫سپتامبری ‪2017‬‬

‫‪35‬‬

‫توندو تیژی‪...‬هتد)هەموو ئەمانە لە چوارچێوەی ئاشتی‬ ‫خۆی نیشان دەدا‪ ،‬بوئەوەی ڕونتر لە پروسەی ئاشتی‬ ‫ێ چەمك هەیە ماناكانیان بەتەواوی‬ ‫تێبگەین پیویستە س ‌‬ ‫المان ڕونبێت ئەوانیش چەمكی (ئاشتی جیهانی) یەكێكە‬ ‫لەو كارانەی كە كۆمەڵەی نەتەوەكان لەپاش جەنگی‬ ‫دووەمی جیهانی كەدروست بوو ئەنجامیدا ئەمەش‬ ‫لەئەنجامی تێپەربونی جیهان دێت بە دوو جەنگی گەورە‬ ‫بەهۆی ئەو نەهامەتیەی دوچاری كومەڵگه‌ی مرۆڤایەتی‬ ‫بوو جا بۆ كۆتایی هێنان بەو ئاكارەو ملمالنیەی‬ ‫دەوڵەتە بااڵدەستەكان و كوتایی هێنان بەم دۆخە‬ ‫یەكەم كار كە كۆمەڵگە لە ڕێگای بڕیارو ئامانجەكان‬ ‫بۆ بەدیهینانیدا ئاشتی جیهانی لەپێناوی ئارامی‬ ‫ومافی نەتەوەكان هەنگاوی گرنگی ناوە‪ ،‬هەوڵەكانی‬ ‫كومەڵەكە لە سااڵنی ‪1981‬و ‪ 1982‬بو ئەم پڕۆژە‬ ‫چڕكرایەوە دواتر بەپێی یاسای نێودەوڵەتی ‪ 21‬ئه‌یلولی‬ ‫‪ 2001‬كرایە ڕۆژی ڕووبەڕووبونەوەی دژی توندوتیژی و‬ ‫ڕاگەیاندنی ئاگربڕ‪ ،‬بەاڵم مانای ئاشتی هەرێمی بریتیە‬ ‫لە هێنانەدی ئاشتی لە هەندێك هەرێمی دیاریكراودا‬ ‫و ڕێزگرتنی مافی هاوسێتی‪ ،‬دواتر ئاشتی ناوخۆیمان‬ ‫هەیە كە خۆی لە ئارامی نێوخۆی دەوڵەتێك دەبینێتەوە‬ ‫نمونەی (ئاسایشی ئاینی و مەزهەبی‪ ،‬ئاسایشی نێوان‬ ‫نەتەوەی چینەكانی كۆمەڵگه‌)‪ .‬هەڵبەتە بۆ بەدیهێنانی‬ ‫ئاشتی ڕۆلی ژنان هیچ كەمتر نەبوە لە ڕۆلی پیاوان‬ ‫و ڕونیشە كە هەموو ملمالنێه‌كان بەپلەی یەكەم ژنان‬ ‫بونەتە قوربانی جا لەبەر ئەوەی ژیان بەرهەمی‬ ‫ژنەو ژیانێكی مرۆڤانە بونی نیە ئەگەر لەژیرسێبەری‬ ‫ئاسایش و ئاشتیدا نەبێت لەژێر ڕۆشنایی ئەم باسەو‬ ‫بۆ ئەوەی ژنان كاراكتەرێكی چاالك بن بۆ بەدیهێنان‬ ‫و سەرخستنی ئاشتی پێویست دەكات چەندین بوار‬ ‫بۆ ژنان بڕەخسێنن تاكو پرۆسەكە بتوانێت ئامانجی‬ ‫خۆی بپێكێت لەوانەش مەسەلەی خۆ ڕۆشنبیركردن و‬ ‫خوێندن و خوێندەواریە و پێداچونەوە بەپروگرامەكانی‬ ‫خوێندن لە هەموو قوناغەكانی خوێندندا بەچەشنێك‬ ‫كە پارێزگاری لە پێكەی ژن بكات‪ ،‬زامنكردنی مافەكانی‬ ‫ژنان و یاساش لەم روەوە ڕۆلی خۆی بە ئەنجام‬ ‫بگەیەنێت بە البردنی هەموو ئەو بەندە یاساییانەی‬ ‫كە ژنان كۆتدەكات و پێگەی ژن لە بەندەكانیدا بەرز‬ ‫رابگرێت‪ ،‬فراوان كردنی مەودای بەشداری پێكردنی ژنان‬ ‫لەبواری سیاسی و پێكەوەنانی حكومەتدا و دامەزراندنی‬ ‫ژنان لە دەستەی سەربازی و ئاسایشی دا بۆ ئەوەی‬ ‫بەكرداری ژنان لە بەجێگەیاندنی پرۆسەكەدا بەشداربن‬

‫گۆڤارێكی رۆشنبیری‪،‬‬ ‫كۆمه‌اڵیه‌تی‪ ،‬ئه‌ده‌بی و هزری ‌ه‬

‫‪36‬‬

‫لەالیەكی دیكەوە باشتركردنی ئاستی ژیانی ژنان و‬ ‫توانا ئابوریەكانی ژنان بە هەند وەربگیرێت و هەموو‬ ‫دەرگاكان لەڕوی بە ئابوری كردنی ژنان وااڵ بكرێت‬ ‫ئەویش بەوەی ئاستی بێكاری لە نێو توێژی ژناندا كەم‬ ‫بكرێتەوەو پێدانی پارە بە ژنە بەڵێندەرەكان بە سویەكی‬ ‫كەم ‪...‬هتد‪ ،‬بڕوا بەخۆبونی ژنان بە كەسێتی خۆیان‬ ‫ویەكسانی مافەكانیان بەبەراوردی پیاوان چونكە تاكو‬ ‫ژنان متمانەی تەواویان بە یەكسانی مافەكانیان نه‌بێت‬ ‫ناتوانن ئامانجی خۆیان لە بەدیهێنانی ژیانێكی ئارام‬ ‫بۆ كۆمەڵگەو خۆدی خۆیان دەستەبەر بكەن‪ ،‬كەوابێت بۆ‬ ‫زامنكردنی بەشداری ژنان لە پرۆسەی ئاشتی پێویست‬ ‫دەكات بانگەشەیەكی وە ئاگا هێنانەوەی گەورە بە‬ ‫ئەنجام بگەیەنرێت لەو بوارانەی كە ڕاستەوخۆ لەگەڵ‬ ‫پرسی ژن هەڵسوكەوت دەكەن و بەتایبەتیش مەسەلەی‬ ‫ئاین‪ ،‬چونكە ئاین لە ڕۆژگاری ئەمڕۆماندا و لە كۆمەڵگە‬ ‫ڕۆژهەاڵتیەكان بەتایبەتی كراوەتە پێناوێك كە ژنان‬ ‫لە چوارچێوەی ئه‌قڵیه‌تی پیاو و بەخێوكردنی مناڵدا‬ ‫خۆی ببینێتەوە و بەدەر لەوە هیچ پێگەیەكی نێو ژیانی‬ ‫كۆمەڵگە نەبیت لەكاتێكدا ژنان هێمای ژیان و ئاشتی و‬ ‫ئارامین بۆ ئەم مەبەستە ئێمەی ژن پێویست دەكات زۆر‬ ‫وردترو ڕۆشنبیرتر لەگەڵ ئەم دۆخە مامەڵە بكەین‪،‬‬ ‫رێگە نەدەین هیچ كۆسپێك ڕێگە لە هەنگاوەكانمان‬ ‫بگرێت بەرەو هەڵكشانی ژیانێكی باشترو ئاسایشێكی‬ ‫خۆشبەختانە لەو كەسایەتیانەی هەڵگری خەاڵتی‬ ‫ئاشتین لە نێویشیاندا ژمارەیەك ژنی تێدایە‪ ،‬ئەمەش‬ ‫مانای ئەوەیە ژنان هەمیشە لەدۆخە جیاوازەكاندا‬ ‫كۆڵیان نەداوە لە بەجێگەیاندنی پرۆسەكە‪ ،‬ژنان و‬ ‫پیاوانی كورد بەپێی ئەو دۆخە سیاسیەی كە كوردستانی‬ ‫پێدا تێپەڕیوە لە هەوڵی بە دیهێنانی ئاشتی و ئارامی‬ ‫كوردستاندا بون‪ .‬بەڵگەش بۆ ئەمە ئەو هەواڵنەی ژنانی‬ ‫باكور لەمەڕ هەڵنەگیرسانەوەی جەنگ لەنێوان پارتی‬ ‫كرێكارانی كوردستان و حكومەتی توركیا لە سااڵنی‬ ‫ڕابردودا لە نێو پیاوانی كورددا بۆ وەرگرتنی خەاڵتی‬ ‫ئاشتی جیهانی بەرێز (عەبدواڵ ئۆجەالن) لە ساڵی‬ ‫‪2017‬دا ئەم خەاڵتەی پێبەخشراو لەكاتێكدا كە خۆی لە‬ ‫زینداندایە‪.‬‬

‫ئه‌م‬ ‫به‌ش ‌ه تایبه‌ت ‌ه ب ‌ه چاوپێكه‌وتن‬ ‫ل ‌ه گه‌ڵ به‌ڕێز «ده‌رسیم كوبانێ» یه‌كێك‬ ‫ل ‌ه فه‌رمانده‌كانی شه‌ڕی كوبانێ‪ .‬له‌م‬ ‫چاوپێكه‌وتنه‌دا ئه‌مانه‌وێت چۆنیه‌تی پێشكه‌وتنی‬ ‫ئه‌م شه‌ڕ ‌ه و ئه‌نجامه‌كانی شه‌ڕ ل ‌ه زمانی ئه‌م‬ ‫به‌ڕێزه‌و ‌ه بۆ ئێوه‌ی ئازیز باس بكه‌ین‪ .‬ل ‌ه ڕاستیدا‬ ‫چی بوو ب ‌ه هۆكاری سه‌ركه‌وتنی شه‌ڕ سه‌ره‌ڕای ئه‌و‬ ‫هه‌موو هێز و ته‌كنیكه ك ‌ه له‌ الیه‌نی داگیركاری‬ ‫دڕنده‌ی داعشه‌و ‌ه به‌كار هاتبوو؟ ڕاستیه‌كان‬ ‫چیبوون ل ‌ه شه‌ڕدا ئه‌گه‌ر ب ‌ه كورتیش‬ ‫بێت ده‌مانه‌وێت بیخه‌ین ‌ه به‌رده‌ستی‬ ‫خوێنه‌رانی تروسكه‌‪.‬‬

‫به‌ڕێز ده‌رسیم ل ‌ه سه‌ره‌تای قسه‌كانیدا باسی چۆنیه‌تی‬ ‫ده‌ستپێكردنی شه‌ڕی كوبانێ ده‌كات و وه‌ها ده‌دوێ‪:‬‬

‫ــ قۆناخی شه‌ڕ ل ‌ه مانگی ‪9‬دا ده‌ستی پێنه‌كردبوو‪ ،‬پێش‬ ‫ئه‌وه‌ش شه‌ڕ ل ‌ه كوبانێ هه‌بوو‪ .‬قۆناخی شه‌ڕی كوبانێ ل ‌ه‬ ‫ڕاستیدا ل ‌ه شۆڕشی رۆژئاوادا خاوه‌ن ڕۆل بوو‪ .‬ل ‌ه ‪2013‬دا ل ‌ه‬ ‫سه‌ر كوبانێ ئابڵوقه‌یان دروستكرد‪ ،‬ڕێگای هاتن وچوون‪،‬‬ ‫خواردن و پێداویستی رۆژانه‌یان داخست و پێویستیه‌كان ب ‌ه‬ ‫ڕێگای قاچاخه‌و ‌ه ده‌كه‌وتن ‌ه كوبانێ‪ .‬هاتوچووی شاره‌كانی‬ ‫وه‌كو عین العیسی‪ ،‬ڕه‌قا‪ ،‬گرێ سپی‪ ،‬ممبج و ده‌رده‌وری ل ‌ه‬ ‫ده‌ست دوژمندا بوو‪ .‬دوژمن به‌ره‌به‌ر ‌ه ئه‌م ناوچ ‌ه و شارانه‌ی‬ ‫ل ‌ه ده‌ستی رژیمی سوریا ده‌رخستبوو‪ .‬كوبانێ بۆ خۆی ل ‌ه‬ ‫نێوانی ئه‌و شاران ‌ه و له‌م الشه‌و ‌ه نزیكی سنوری توركیایه‌‪،‬‬ ‫بۆی ‌ه ئه‌م ئابڵۆقه‌ی ‌ه هه‌تا ‪ 2015‬به‌رده‌وام بوو‪ .‬ل ‌ه دوای ده‌ست‬ ‫به‌سه‌رداگرتنی عین العیسی (ك ‌ه جێگای هێزه‌كانی رژیم‬ ‫بوو) ل ‌ه الیه‌ن داعشه‌وه‌‪ ،‬ئیتر مه‌زه‌نده‌ی ئه‌وه‌مان ده‌كرد‬ ‫ك ‌ه هێرش بكه‌ن ‌ه سه‌ر كوبانێ‪ .‬بۆی ‌ه ب ‌ه پێ ده‌رفه‌تێك ك ‌ه‬ ‫ل ‌ه ده‌ستماندا بوو‪ ،‬ئێمه‌ش ئاماده‌كاری خۆمان ل ‌ه ئاستی‬ ‫دروستكردنی خه‌نده‌ق‪ ،‬چه‌ك و ته‌قه‌مه‌نی‪ ،‬ئاماده‌كردنی‬ ‫هێزی پاراستن‪ ،‬كۆبوونه‌وه‌ی ل ‌ه ئاستی هوشیاری بۆ خه‌ڵك‬ ‫و ئاماده‌كردنی خه‌ڵك بۆ شه‌ڕێكی ناكاو پێشخست‪ .‬ل ‌ه‬ ‫دوای ئه‌و قۆناخ ‌ه داعشیش پالنی خۆی بۆ هێرش ل ‌ه سه‌ر‬ ‫كوبانێ راگه‌یاند(داعش ناو ‌ه عه‌ره‌بیه‌كه‌یان ده‌گوت ك ‌ه عین‬ ‫العرب بوو)‪ .‬داعش ده‌یه‌ویست وه‌كوو چون هێرشی كردوه‌ت ‌ه‬ ‫سه‌ر شه‌نگال و خه‌ڵك ل ‌ه شه‌نگال ده‌ركه‌وتن و ب ‌ه هه‌زاران‬

‫هه‌ڤاڵه‌تی‬

‫نیوه‌ی‬ ‫سه‌ركه‌وتن بوو‬ ‫له‬ ‫شه‌ڕی كوبانێدا‬ ‫ئا| تروسكه‌‬

‫ژنیان رفراند‪ ،‬هه‌مان پالن ل ‌ه كوبانێش ئه‌نجام بده‌ن‪،‬‬ ‫بۆی ‌ه ئه‌م ‌ه بمانه‌وێت و نه‌مانه‌وێت ل ‌ه سه‌ر گه‌لی كوبانێ‬ ‫كاریگه‌ری خۆی ب ‌ه جێهێشت‪ .‬بێگومان داعش له‌م الیه‌نه‌و ‌ه‬ ‫شه‌ڕێكی تایبه‌تی به‌ڕێو ‌ه ده‌برد‪ ،‬ئه‌ویش زۆر به‌ زانابوون‬ ‫و سیاسه‌تێكی بوو بۆ ترساندنی خه‌ڵك و شكاندنی ئاستی‬ ‫به‌رخۆدانی‪ .‬هێرشێكی زۆر قورس و هه‌م ‌ه الیه‌ن ‌ه بۆ سه‌ر‬ ‫كوبانێ پێشكه‌وت‪ ،‬ئامانجی داعش ئه‌و ‌ه بوو ك ‌ه ب ‌ه شكستی‬ ‫كوبانێ‪ ،‬بتوانن ئه‌و ژنانه‌ی ك ‌ه ل ‌ه شه‌نگال به‌دیلیان گرتبوو‬ ‫و هاوكات كه‌سانی ده‌ره‌و ‌ه هه‌موو ل ‌ه كوبانێ نیشته‌جێ‬ ‫ببن و ده‌ستی ب ‌ه سه‌ردا بگرن‪ .‬ته‌نانه‌ت سه‌ره‌تاییه‌كانی‬ ‫ده‌ستپێكردنی شه‌ڕ ژنیان ل ‌ه گه‌ڵ بوو‪ ،‬ده‌یانه‌ویست زوو‬ ‫كوبانێ به‌ده‌ست بخه‌ن و ب ‌ه بنه‌ماڵه‌و ‌ه له‌وێ نیشته‌جێ‬ ‫ببن‪ .‬ئێمه‌ش ب ‌ه پێ پێداویستی شه‌ڕه‌ك ‌ه ئاماده‌كاریمان ده‌كرد‬ ‫و گرووپ گرووپ خه‌ریكی ئاماده‌كاری خه‌نده‌ق‪ ،‬ئه‌رزاق‪،‬‬ ‫چه‌ك و‪ ...‬بووین‪ .‬ن ‌ه ژماره‌مان و ن ‌ه چه‌كمان ب ‌ه پێ ئه‌و‬ ‫شه‌ڕ ‌ه نه‌بوو‪ ،‬زۆر كه‌م بوون چون ئابڵۆقه هه‌بوو‪ ،‬بۆی ‌ه هه‌ر‬ ‫شتێكمان ب ‌ه جوانی به‌كار ده‌هێنا ك ‌ه تێرمان بكات‪ .‬زۆر ل ‌ه‬ ‫هه‌ڤااڵنێك ك ‌ه له‌م شه‌ڕه‌دا بوون به‌ڵێنیان دابوو ك ‌ه ئه‌گه‌ر‬ ‫داعش ب ‌ه سه‌ر الشه‌مانیشدا تێپه‌رێت‪ ،‬ناهێڵین كوبانێ شكست‬ ‫بهێنێ‪ ،‬ئه‌م به‌ڵێنه‌شیان ب ‌ه جێ هێنا و زۆریش كاریگه‌ری ل ‌ه‬ ‫سه‌ر شه‌رڤانانی دیكه‌ش كرد و زۆریش به‌واتا بوو‪.‬‬ ‫یه‌كه‌م جار هێرشیان كرد ‌ه سه‌ر سه‌رزۆرێ‪ ،‬ل ‌ه مه‌كته‌بی‬ ‫سه‌رزۆری ‪ 6‬شه‌رڤانی ژن و ‪ 6‬شه‌رڤانی پیاو شه‌ڕیان‬ ‫ده‌كرد‪ ،‬داعش ده‌رده‌وری مه‌كته‌بیان گرت‪ ،‬ئه‌و هه‌ڤااڵنه‌ش‬ ‫به‌رخۆدانیان ده‌كرد و هه‌موویان شه‌رڤانی تاز ‌ه بوون و ل ‌ه‬

‫ژماره‌ی‬

‫‪162‬‬

‫سپتامبری ‪2017‬‬

‫‪37‬‬

‫كاتی شه‌ڕدا به‌شداری شه‌ڕبوون و ئه‌زموونی زۆریشیان‬ ‫نه‌بوو‪ .‬چه‌ند رۆژ له‌وێ به‌رخۆدان و شه‌ڕیان كرد‪ .‬داعش‬ ‫ده‌رده‌وری مه‌كته‌بی مینرێژ كردبوو‪ ،‬ئه‌و هه‌ڤااڵن ‌ه هه‌تا‬ ‫فیشه‌كی كۆتایی شه‌ڕیان كرد ك ‌ه فیشه‌كیان ته‌واو بوو‪،‬‬ ‫چون زانیان ڕزگاریان نابێت‪ ،‬بڕیاریان دا ك ‌ه خۆیان شه‌هید‬ ‫بخه‌ن‪ ،‬چون به‌ڵێنی سه‌ركه‌وتنیان ب ‌ه هه‌ڤااڵنیان دابوو‪،‬‬ ‫نه‌یانویست ك ‌ه بكه‌ون ‌ه ده‌ستی دوژمن‪ ،‬بۆی ‌ه ل ‌ه سه‌ر بێ تێل‬ ‫خواحافیزیان ل ‌ه هه‌موو هه‌ڤااڵن كرد و ویستیان خۆیان ب ‌ه‬ ‫ته‌قاندنی نارنجۆك شه‌هید بخه‌ن‪ .‬هێشتا بێ تێل كراو ‌ه بوو‬ ‫‌له و ده‌نگی نارنجۆك ئیتر‬ ‫ك ‌ه ب ‌ه به‌رزبوونه‌و ‌ه ده‌نگی هه‌لهه ‌‌‬ ‫ده‌نگی بێ تێلیش ده‌بڕێ و به‌م ره‌نگ ‌ه په‌یوه‌ستی كاروانی‬ ‫شه‌هیدان ده‌بن‪ .‬به‌ڕاستی زۆر ل ‌ه هه‌ڤااڵنیش بۆ ڕزگاركردنی‬ ‫ئه‌و هه‌ڤااڵن ‌ه ب ‌ه رۆحێكی فیدایی هێرشیان برد ‌ه سه‌ر دوژمن‪،‬‬ ‫به‌اڵم چون هێزی داعش له‌وێ زۆربوو‪ ،‬ئه‌وانیش شه‌هید بوون‬ ‫و نه‌‌گه‌یشتن ‌ه جێگای مه‌كته‌به‌كه‌‪ .‬داعشیش ل ‌ه دوای ئه‌و ‌ه‬ ‫مه‌كته‌ب ده‌ته‌قێنێته‌وه‌‪ .‬ڕه‌نگ ‌ه ئه‌م شتان ‌ه ك ‌ه باسی ده‌كه‌م زۆر‬ ‫شتی سه‌ره‌تایی ‌ه و به‌شێكی زۆر كه‌می ئه‌م به‌رخۆدانیه بێت‌‪.‬‬ ‫ئه‌و هه‌ڤااڵن ‌ه و به‌ سه‌دان هه‌ڤاڵی دیكه‌ ك ‌ه شه‌هید بوون‪ ،‬ب ‌ه‬ ‫تێكۆشان و قاره‌مانی خۆیان‪ ،‬مورگی خۆیان له‌م به‌رخۆدانی‬ ‫و حه‌ماسه‌یه‌دا‪ .‬سه‌لماندیان ك ‌ه كوبانێ شكست ناهێنێ‪ ،‬و‬ ‫واڵمی دوژمنیان داوه‌‪ .‬ئه‌وه‌یان سه‌لماند ك ‌ه دوژمن چه‌ند ‌ه‬ ‫چه‌كی به‌هێز و زۆریشیان هه‌بێت‪ ،‬به‌اڵم دیسان ناتوانن‬ ‫شكست ب ‌ه كوبانێ بهێنن‪.‬‬

‫ده‌رسیم ل ‌ه به‌شێكی دیكه‌ی قسه‌كانیدا ئاماژ‌ه ب ‌ه كاریگه‌ریه‌كانی شه‌ڕ‬ ‫ل ‌ه سه‌ر گه‌لی كوبانێ و شێوه‌ی به‌شداربوونی گه‌ل و هه‌روه‌ها باسی‬ ‫هه‌ڤاڵه‌تی نێو شه‌ڕ و ئاستی به‌شداری نه‌ته‌وه‌یی و به‌شه‌كانی دیكه‌ی‬ ‫كوردستان ده‌كات‪:‬‬

‫ی كۆمه‌ڵگه‌شدا پێش ده‌خست‪.‬‬ ‫ــ ئه‌م هێرشان ‌ه ترسی له دڵ ‌‬ ‫زۆر له‌و بنه‌مااڵن ‌ه ژن و منداڵیان ده‌برد ‌ه ده‌ره‌وه‌ی كوبانێ‬ ‫و پیاوان بۆ خۆیان ده‌گه‌ڕانه‌و ‌ه به‌شداری شه‌ڕ ده‌بوون‪.‬‬ ‫به‌رپرسیار و فه‌رمانده‌كانی شه‌ڕی كوبانێ خه‌ڵكی كوبانێ‬ ‫بوون‪ ،‬ڕێوه‌به‌ری كانتۆنی كوبانێ‪ ،‬به‌ڕێوه‌به‌ری كونگره‌ی‬ ‫ستار و ل ‌ه زۆر ئاستی دیكه‌دا خه‌ڵكی ئه‌وێ بوون‪ .‬ئه‌وانه‌ی‬ ‫ك ‌ه توانیان شه‌ڕ بكه‌ن‪ ،‬له‌وێ مانه‌وه‌‪.‬‬ ‫شه‌ڕ به‌ره‌به‌ر ‌ه به‌ره‌و قورسبوون ده‌چوو‪ .‬كاتێك هه‌ر كه‌س‬ ‫زانی ك ‌ه بۆ سه‌ركه‌وتنی كوبانێ پێداگری هه‌یه‌‪ ،‬ئه‌مه‌ش‬ ‫بوو ب ‌ه هۆی دروستبوونی هیوا و ور ‌ه ل ‌ه خه‌ڵكدا‪ .‬دوژمن‬ ‫ئامانجی گرتنی كوبانێ بوو‪ ،‬هه‌ر رۆژ ب ‌ه ده‌هان سه‌یاره‌یان‬ ‫ده‌ته‌قاند‪ ،‬ل ‌ه بواری تاكتیك و ترساندن و شه‌ڕی تایبه‌ته‌و ‌ه‬ ‫وه‌ستانی بۆ نه‌بوو و هه‌ر ره‌نگ ‌ه رێبازی به‌كار ده‌هێنا‪ .‬قه‌ت‬ ‫ده‌رفه‌تی ڕاوه‌ستانی نه‌ده‌دا ل ‌ه هه‌ر الیه‌نه‌وه‌ هێرشیان ده‌كرد‪.‬‬ ‫هاوكات ل ‌ه گه‌ڵ به‌رخۆدانی كوبانێ‪ ،‬پشتیوانی خه‌ڵكی‬ ‫باكور‪ ،‬باشور‪ ،‬رۆژهه‌اڵت پاڵنه‌ر بوو‪ .‬كوبانێ میالدێكی‬ ‫‌ریه هه‌موو‬ ‫بوو بۆ خه‌ڵكی كورد‪ .‬ئه‌م هه‌ڵوێست و جه‌نگاوه ‌‌‬ ‫پیالنه‌كانی دوژمنی پووچه‌ڵ كرده‌وه‌‪ .‬ئه‌م میالد ‌ه ته‌نیا بۆ‬ ‫خه‌ڵكی كوبانێ نه‌بوو‪ ،‬بۆ هه‌موو رۆژهه‌اڵتی ناوین بوو‪،‬‬

‫گۆڤارێكی رۆشنبیری‪،‬‬ ‫كۆمه‌اڵیه‌تی‪ ،‬ئه‌ده‌بی و هزری ‌ه‬

‫‪38‬‬

‫كوبانێ یه‌كێتی نێونه‌ته‌وه‌یی پێشخست‪ .‬له‌م شه‌ڕه‌دا‬ ‫خوێنه‌كان تێكه‌ڵ بوو‪ .‬گه‌نجی كورد‪ ،‬عه‌ره‌ب و ئه‌وروپی له‌م‬ ‫شه‌ڕه‌دا پێكه‌و ‌ه شه‌ڕیان كرد و سه‌ركه‌وتنیان قازانج كرد‪ ،‬ل ‌ه‬ ‫ڕاستیدا ئه‌م ‌ه رۆحێكی نێونه‌ته‌وه‌یی ل ‌ه گه‌ڵ خۆیدا پێشخست‪،‬‬ ‫كه‌سانی سوسیالیست‪ ،‬دژ ب ‌ه توندو تیژی و ئاشتیخواز و زۆر‬ ‫كه‌سایه‌تی دیك ‌ه به‌شداری ئه‌م شه‌ڕ ‌ه بوون‪ .‬ل ‌ه نه‌ته‌وه‌كانی‬ ‫دیك ‌ه نمونه‌ی ئیتالیا‪ ،‬ئامریكا‪ ،‬چه‌پی تورك‪ ،‬ئیران‬ ‫به‌شداربوون‪ .‬ره‌نگ ‌ه هه‌موویان نه‌یانتوانی به‌شداری شه‌ڕ‬ ‫ببن‪ ،‬به‌اڵم ل ‌ه ئاستی خزمه‌تگوزاری‪ ،‬ته‌ندروستی‪ ،‬لۆجستیك‬ ‫و ‪ ...‬پشتیوانی زۆریان ئه‌نجامدا‪ .‬چون ڕێگه‌ داخراوبوو‪،‬‬ ‫زۆر كه‌س نه‌یتوانی ل ‌ه سه‌ره‌تانی شه‌ڕدا بگه‌ن ‌ه كوبانێ‪،‬‬ ‫به‌اڵم ل ‌ه ئاستی كه‌سایه‌تدا ئه‌وه‌ی ك ‌ه ده‌رفه‌تی خوڵقاند هاتن‬ ‫به‌شدار بوون‪ .‬ئه‌مه‌ش واڵمێك بوو به‌رامبه‌ر ب ‌ه سیاسه‌تی‬ ‫داگیركاری دوژمن‪ .‬هه‌ستی نه‌ته‌وایه‌تی ل ‌ه ئاستێكی زۆر‬ ‫به‌رزدا بوو‪ ،‬ل ‌ه هه‌ر چوار به‌شی كوردستان پشتیوانی زۆر‬ ‫به‌هێز بوون‪ .‬باكوری كوردستان قه‌ت ڕانه‌وه‌ستا‪ ،‬ل ‌ه گه‌ڵ‬ ‫برسیبوون و بێ خه‌وی گه‌لی كوبانێ گه‌لی كوردیش برسی‬ ‫بوون و بێ خه‌و مان و هه‌ر كه‌س مه‌راقی ئه‌م شه‌ڕه‌ی ده‌كرد‪.‬‬ ‫ل ‌ه كوبانێدا هه‌ڤاڵه‌تی بوو ب ‌ه هۆكاری نیوه‌ی سه‌ركه‌وتن ل ‌ه‬ ‫شه‌ڕدا‪ ،‬كاتێك هه‌ست ده‌كه‌ی ك ‌ه هه‌ڤاڵه‌كانت ل ‌ه گه‌ڵتن‪،‬‬ ‫یان كاتێك هه‌ڤاڵێكت شه‌هید ده‌بوو‪ ،‬هه‌ر كه‌س بۆ ئه‌وه‌ی‬ ‫تۆڵه‌ی هه‌ڵبگرێت‪ ،‬ده‌كه‌وتن ‌ه جووڵ ‌ه و ئه‌نجامدانی چاالكی‪،‬‬ ‫هه‌موو ئه‌م بابه‌تان ‌ه ل ‌ه سه‌ركه‌وتنی شه‌ڕدا سه‌ره‌ڕای ئیمكان‬ ‫و ده‌رفه‌تی كه‌م كاریگه‌ری زۆری هه‌بوو‪ .‬ل ‌ه گه‌ڵ ئه‌وه‌ش‬ ‫هه‌وڵمانده‌دا كه‌ هه‌موو شته‌كانم ل ‌ه فیشه‌كه‌و ‌ه بگره‪ ،‬هه‌تا‬ ‫نه‌وت و خواردن و هه‌ر شتی دیك ‌ه ب ‌ه جارێ به‌كار نه‌هێنین‬ ‫و ده‌مانهێشته‌و ‌ه بۆ كاتی ته‌نگانه‌‪ .‬ئه‌و كات ‌ه فڕنی كوبانێ‬ ‫ڕاوه‌ستابوو‪ ،‬كه‌سێكی پێشنیاركرد ك ‌ه به‌ ڕۆژ نان دروست‬ ‫بكات بۆ شه‌رڤانانی شه‌ڕ‪ ،‬هه‌ر كه‌س زۆر خوه‌شحاڵ ده‌بوو‬ ‫و ده‌یانگوت ئه‌گه‌ر ل ‌ه كوبانێدا نان دروست ده‌كرێت‪ ،‬ك ‌ه وات ‌ه‬ ‫كوبانێ سه‌ركه‌وتووه‌‪ .‬هێزی خوڵقكاری و نوێكردنه‌و ‌ه زۆر‬ ‫ل ‌ه پێشبوو‪.‬‬

‫ده‌رسیم هه‌روه‌ها ئاماژه‌ ده‌دات ب ‌ه ئاستی به‌شداربوون و پێشه‌نگایه‌تی‬ ‫ژنان ل ‌ه شه‌ڕدا و وه‌ها درێژه‌ ب ‌ه قسه‌كانی ده‌دات‪:‬‬

‫ــ كوبانێ خاوه‌ن تایبه‌تمه‌ندی عه‌شیره‌ییه‌‪ ،‬بۆی ‌ه‬ ‫به‌شداربوونی ژنان زه‌حمه‌ت بوو‪ ،‬به‌اڵم ل ‌ه كاتی شه‌ڕی‬ ‫كوبانێدا ئیدی باوك بۆ خۆی كچی ده‌هێنانه‌ شه‌ڕ‪ ،‬چون‬ ‫ده‌یانزانی ئه‌گه‌ر خۆیان نه‌پارێزن ل ‌ه ناو ده‌چن‪ .‬ئیتر بنه‌ماڵ ‌ه‬ ‫ل ‌ه گه‌ڵ یه‌ك پێكه‌و ‌ه ده‌كه‌وتنه‌ شه‌ڕ‪ ،‬ئه‌و ئه‌ندامانه‌ی ك ‌ه‬ ‫هێزی شه‌ڕكردنیان نه‌بوو‪ ،‬ب ‌ه جیاواز ده‌یانه‌ویست خزمه‌ت‬ ‫بكه‌ن‪ .‬ل ‌ه دوای به‌شداربوون و مه‌زنبوونی هێزی پاراستن ئیتر‬ ‫خه‌ڵكی كوبانێش گه‌ڕانه‌وه‌‪ .‬شه‌ڕ ل ‌ه هه‌ر الیه‌نه‌و ‌ه گۆڕتر‬ ‫ده‌بوو‪ ،‬داعش جارجار ل ‌ه نێو مه‌ڕ و مانگادا هێرشیان ده‌كرد‪،‬‬ ‫سه‌یاره‌ی ته‌قه‌مه‌نی ل ‌ه كوێ خۆی بته‌قاندبای ‌ه دیار نه‌بوو‪.‬‬ ‫زۆر ل ‌ه هه‌ڤااڵن ك ‌ه هه‌ر خه‌ڵكی كوبانێ بوون ل ‌ه‬ ‫سه‌نگه‌ره‌كانیاندا هه‌تا چركه‌ی كۆتایی شه‌ڕیانكرد و فیدایان ‌ه‬

‫به‌شداربوون‪ .‬زۆر ل ‌ه هه‌ڤااڵن بۆ ئه‌وه‌ی سه‌رنجی دوژمن‬ ‫ڕابكێشن ‌ه سه‌رخۆیان بۆ رزگاركردنی هه‌ڤااڵنیان‪ ،‬چاالكی‬ ‫فیدایی ئه‌نجام ده‌دا‪ .‬دیسان دوو هه‌ڤاڵی خه‌ڵكی كوبانێ‬ ‫هه‌بوون‌ ل ‌ه كاتی شه‌ڕكردندا به‌ڵێن ده‌ده‌ن ك ‌ه ئه‌گه‌ر تانكی‬ ‫دوژمن ل ‌ه سه‌ر الشه‌شمان تێپه‌رێت‪ ،‬سه‌نگه‌ری خۆمان چۆڵ‬ ‫ناكه‌ین و پێویست ‌ه دوژمن پاشگه‌ز بێته‌و ‌ه و نه‌توانێ به‌ره‌و‬ ‫پێش بڕوات‪ ،‬به‌ڕاستیش ئه‌نجامی قاره‌مانی ئه‌و هه‌ڤااڵن ‌ه‬ ‫وه‌ها بوو و دوژمن كاتێك ویستی بكه‌وێت ‌ه كوبانێ ل ‌ه سه‌ر‬ ‫جنازه‌ی ئه‌و هه‌ڤااڵن ‌ه تێپه‌ری‪.‬‬ ‫مرۆڤ ب ‌ه خۆی ده‌ڵێت خوزگ ‌ه بمانتوایای ‌ه ك ‌ه هه‌ر كات و‬ ‫ساتی ئه‌و شه‌ڕ و قاره‌مانێتی ‌ه بكه‌ین ب ‌ه ڤیدیۆ‪ ،‬با بۆ داهاتوو‬ ‫بمێنێته‌وه‌‪ .‬ڕۆلی ژنان بێ وێن ‌ه بوو له‌م شه‌ڕه‌دا‪ .‬نموون ‌ه‬ ‫جارێك یه‌ك ل ‌ه فه‌رمانده‌كانی شه‌ڕ كاتێك گوێبیستی بێ‬ ‫تێله‌كان ده‌بێت ده‌ڵێت ك ‌ه زۆرینه‌ی ده‌نگه‌كان ل ‌ه سه‌ر بێ تێل‬ ‫ده‌نگی ژن ‌ه و به‌ڕاستی ژنان ل ‌ه زۆرینه‌ی سه‌نگه‌ره‌كان و ل ‌ه‬ ‫ئاستی شه‌رڤان و فه‌رمانده‌دا خاوه‌ن رۆلی پێشه‌نگ بوون‪،‬‬ ‫شه‌هید بوون و زۆریشیان هێشتا زیندوو و زۆریشیان ل ‌ه‬ ‫ئه‌نجامی شه‌ڕدا ئێستا كه‌م ئه‌ندامن‪ .‬ل ‌ه دوای شه‌ڕی جیهانی‬ ‫دووهه‌م دیار ‌ه زۆر سه‌رباز تووشی بیركردنه‌و ‌ه بوون‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫ل ‌ه شه‌ڕی كوبانێدا ئه‌م ‌ه به‌ پێچه‌وانه‌وه بوو و حافیز ‌ه و‬ ‫فكردا پێشكه‌وت‪ ،‬ئاڵ وگۆڕ و مه‌زنبوون و نوێبوونه‌وه‌ی‬ ‫دروستبوو‪ .‬زۆر ل ‌ه هه‌ڤااڵن هێشتا بریندار بوون ده‌یانه‌ویست‬ ‫ته‌نیا بتوانن ل ‌ه سه‌ر پێ خۆی ڕاوه‌ستن و بگه‌ڕێنه‌و ‌ه شه‌ڕ‪.‬‬ ‫گرێدان ب ‌ه هه‌ڤاڵه‌تی و سووربوون بۆ گه‌یشتن ب ‌ه سه‌ركه‌وتن‬ ‫ئه‌نجامه‌كه‌ی ئه‌و ‌ه بوو ك ‌ه كوبانێ بۆ دوژمن نه‌بوو ب ‌ه‬ ‫گولستان ب ‌ه پێچه‌وان ‌ه بوو ب ‌ه گوڕستان و ئه‌مه‌ش ئه‌و هه‌ڤاڵ ‌ه‬ ‫قاره‌مانان ‌ه ب ‌ه ئه‌نجامیان گه‌یاند‪.‬‬ ‫شتێكی ك ‌ه ل ‌ه شه‌ڕدا گرنگه‌‪ ،‬پێویست ‌ه فه‌رماند ‌ه هێزی خۆی‬ ‫بناسێ‪ ،‬سه‌نگه‌ر و جوغرافیا و هه‌رێمه‌ك ‌ه بناسێ‪ ،‬به‌اڵم ل ‌ه‬ ‫شه‌ڕی كوبانێدا زۆرینه‌ی ئه‌و شه‌رڤانانه‌ی ك ‌ه به‌شداربوون‬ ‫ئه‌و ناوچه‌یان ‌ه نه‌ده‌ناسی و به‌و ره‌نگه‌ش به‌شدار بوون‪،‬‬ ‫چون زۆر له‌و هه‌ڤااڵن ‌ه ل ‌ه ده‌ره‌وه‌ی كوبانێ به‌شداری شه‌ڕ و‬ ‫شه‌هید ده‌بوون‪ .‬جارێك رۆژنامه‌نووسێك بۆ ته‌سویركردنی‬ ‫شه‌ڕ دێت ‌ه كوبانێ‪ ،‬ده‌بینێ ك ‌ه هه‌ڤاڵێكی ژن فه‌رمانده‌ی شه‌ڕ ‌ه‬ ‫و شه‌ڕ به‌ڕێوه‌ی ده‌بات‪ ،‬له‌وێدا ب ‌ه خوێ ده‌ڵێت‪" :‬مسۆگه‌ر‬ ‫كوبانێ شكست ناخوات و سه‌رده‌كه‌وێت‪".‬‬

‫ل ‌ه به‌شی كۆتایی قسه‌كانیدا باس له‌ كاریگه‌ری شه‌ڕ و سه‌ركه‌وتنه‌كانی‬ ‫ئه‌م شه‌ڕه‌ ل ‌ه سه‌ر ئاستی دونیا ده‌كات و وه‌ها ده‌ڵێ‪:‬‬

‫ــ شه‌ڕی كوبانێ ل ‌ه ئاستی دونیادا كاریگه‌ری زۆری دانا‬ ‫چون كوبانێ به‌رامبه‌ر ب ‌ه گه‌وره‌ترین دوژمنی مرۆڤایه‌تی‬ ‫شه‌ڕی كرد‪ .‬ئه‌گه‌ر شه‌ڕی كوبانێ پێشنه‌كه‌وتبای ‌ه ره‌نگ ‌ه‬ ‫دۆخی هه‌رێم و جیهانیش جیاوازتر بوایه‌‪ .‬چون داعش زۆر‬ ‫ب ‌ه دڕندان ‌ه هێرشی ده‌كرد و ژن‪ ،‬ماڵ و منداڵ و هه‌رشتی‬ ‫ب ‌ه غه‌نیمه‌ت ده‌برد و ترسێكی دروستكردبوو‪ .‬داعش ئیتر ل ‌ه‬ ‫كونترۆڵ ده‌ركه‌وتبوو‪ .‬شكست هێنان ب ‌ه دوژمنێك وه‌كوو‬ ‫داعش بۆ هه‌موو دونیا بوو ب ‌ه هیوا و باوه‌ڕی‪ ،‬ئه‌م ‌ه ل ‌ه‬

‫ئاستی سیاسیداش به‌م ڕه‌نگ ‌ه بوو‪ .‬تێكۆشانی ژنانی كورد‬ ‫خۆی ل ‌ه سه‌ر هه‌موو جیهان سه‌لماند‪ .‬به‌رخۆدانی كوبانێ‬ ‫زۆر ب ‌ه ئاشكرایی ناسنامه‌ی كوردی سه‌پاند‪ .‬هه‌روه‌ها ب ‌ه‬ ‫دوژمنی سه‌پاند ك ‌ه ئێم ‌ه تیكه‌یه‌كی ئاماد ‌ه نین و خه‌ڵكێكی ب ‌ه‬ ‫شه‌ره‌ف و كه‌رامه‌تین‪ .‬دیسان هه‌تا ئێستاش كورد به‌رامبه‌ر ب ‌ه‬ ‫داعش شه‌ڕ ده‌كات‪ .‬به‌اڵم ده‌وڵه‌تانی وه‌كوو ئامریكا داعشیان‬ ‫دروستكرد‪ .‬ئه‌م شه‌ڕیان خست ‌ه رۆژهه‌اڵتی ناوه‌ڕاست بۆ‬ ‫ئالۆزی زیاتر‪ .‬ئه‌مڕۆش ل ‌ه رۆژئاوا به‌رامبه‌ر ب ‌ه داعش شه‌ڕ‬ ‫ده‌كات‪ ،‬چون ئیتر ل ‌ه كونترۆڵی ده‌ركه‌وتوو ‌ه و هه‌ست ب ‌ه‬ ‫مه‌ترسیداربوونی داعش ده‌كات‪ .‬چه‌ند ‌ه هێزی هه‌وایی هه‌یه‌‪،‬‬ ‫به‌اڵم هه‌بوونی هێزی سه‌ر زه‌ویش گرنگ ‌ه و ئامریكا ئه‌مه‌ی‬ ‫نیه‌‪ ،‬زۆر ده‌وڵه‌تی دیك ‌ه وه‌كوو توركیاش پاڵپشتی سیاسه‌تی‬ ‫گه‌وره‌كردنی داعش بوون‪ .‬ئامریكا ئه‌مڕۆ زۆر ب ‌ه خۆشی و‬ ‫له‌ سه‌ر خێر شه‌ڕی داعش ناكات‪ ،‬چون به‌رژه‌وه‌ندی تێدای ‌ه‬ ‫شه‌ڕ ده‌كات و گه‌لی كورد شه‌ڕكه‌رن و له‌م بواره‌دا ده‌یه‌وێت‬ ‫كه‌ڵك وه‌ربگرێ‪.‬‬ ‫هیوایمان ئه‌وه‌ی ‌ه ك ‌ه ئه‌م مێژوو ‌ه بۆ ئێمه‌ی گه‌لی كورد‬ ‫ببێت ‌ه ئه‌زموونێكی مه‌زن و نه‌چار نه‌بین كه‌مێژوو دووبار ‌ه‬ ‫بژین‪ .‬ئیتر گه‌لی كورد و به‌تایبه‌تیش ژنانی كورد گه‌یشتون ‌ه‬ ‫ئاستی خۆپاراستن و پێشه‌نگایه‌تی و ڕۆل وه‌رگرتن ل ‌ه‬ ‫سیاسه‌تدا و ڕاوه‌ستان به‌رامبه‌ر ب ‌ه ئه‌قڵیه‌تی ده‌سه‌اڵتداری‬ ‫و پیاوساالری‪ .‬ژنی كورد مێژوویه‌كی به‌نرخی خوڵقاند‬ ‫ل ‌ه شه‌ڕی كوبانێدا‪ .‬ل ‌ه دۆخی ئێستاشدا مه‌ترسی ل ‌ه سه‌ر‬ ‫كوردستان كۆتایی پێنه‌هاتووه‌‪ .‬ل ‌ه باشوری كوردستانیشدا‬ ‫ئه‌م مه‌ترسی ‌ه دوو چه‌ندانه‌‪ .‬پێویست ‌ه نرخی گه‌لی كورد‬ ‫بپارێزین‪ ،‬چون ئه‌م نرخان ‌ه ب ‌ه قوربانیدان و خوێنرشتن ب ‌ه‬ ‫ده‌ستكه‌وتووه‌‪ .‬زۆر الیه‌ن و حیزب ته‌نیا خزمه‌تی بنه‌ماڵ ‌ه و‬ ‫شه‌خسی خۆیان ده‌كه‌ن‪ .‬شۆڕشی رۆژئاوا باشترین نمونه‌ی ‌ه‬ ‫بۆ سوودوه‌رگرتن‪ .‬به‌ڕیوه‌بردنی سیاسه‌تی ده‌ره‌كی ل ‌ه سه‌ر‬ ‫باشور و به‌شداربوونی ده‌سه‌اڵتدارانی باشور و ل ‌ه خۆبایی‬ ‫بوون ل ‌ه باشوردا پێشكه‌وت و ب ‌ه نرخه‌كانی كۆمه‌ڵگه‌ و گه‌ل‬ ‫یاری كرا‪ .‬داعش زۆر ب ‌ه ئاسانی هێرش ده‌كه‌ن ‌ه سه‌ر شاره‌كانی‬ ‫كوردستان به‌تایبه‌ت كه‌ركوك و جه‌له‌وال‪ .‬به‌تایبه‌ت ئه‌م هێڵ ‌ه‬ ‫بێ پاراستن ماوه‌ته‌و ‌ه و ئه‌مه‌ش سیاسه‌تی ده‌سه‌اڵتداران ‌ه ك ‌ه‬ ‫به‌رده‌وام گه‌ل موحتاجی خۆی بكات‪ .‬ل ‌ه سه‌ر باشور ب ‌ه گشتی‬ ‫مه‌ترسی هه‌یه‌‪ ،‬بۆی ‌ه كۆمه‌ڵگ ‌ه و گه‌ل پێویست ‌ه ل ‌ه هه‌ر بواره‌و ‌ه‬ ‫و به‌تایبه‌ت پاراستن خاوه‌ن ته‌گبیر و ئاماده‌كاری بن‪،‬‬ ‫هه‌تا كوبانێكی دیك ‌ه دووبار ‌ه نه‌بێته‌وه‌‪ .‬ده‌سه‌اڵت پێویست ‌ه‬ ‫نرخی كۆمه‌ڵگ ‌ه نه‌خات ‌ه خزمه‌تی خۆی و به‌رژه‌وه‌ندیه‌كانی‪،‬‬ ‫ده‌ستی ده‌ره‌كی ببڕێ ل ‌ه ده‌ستێوه‌ردانی سه‌ر كوردستان و ئه‌م‬ ‫زه‌مین ‌ه هه‌ی ‌ه ك ‌ه كوبانێ دووبار ‌ه نه‌بێته‌وه‌‪ .‬بێگومان یه‌كێتی‬ ‫نه‌ته‌وه‌یی و یه‌كگرتنی گه‌لی كورد زۆر پێویست ‌ه و كات كاتی‬ ‫ئه‌وه‌شه‌‪ ،‬ك ‌ه بێگومان یه‌كگرتنی گه‌لی كورد‪ ،‬واتا كورتكردنی‬ ‫ده‌ستی ده‌ره‌كی و داگیركارانی سه‌ر كوردستان‪.‬‬

‫ژماره‌ی‬

‫‪162‬‬

‫سپتامبری ‪2017‬‬

‫‪39‬‬

‫‪،‬ﺳﻪرۆﻛﯽ ﺣﻜﻮﻣﻪﺗﯽ ھﻪر‪‬ﻢ‬

‫ﺋﺎﯾﺎ ﻧﺎﺗﻮاﻧ‪ ‬ﭘ‪‬ﺶ‬

‫ﻟﻪ داﮔﯿﺮﻛﺎری ﺑﯚ‬

‫ﺳﻪرﻛﻮردﺳﺘﺎن ﺑﮕﺮ‪‬ﺖ؟‬

‫كاره‌ساتی گوندی زه‌رگه‌لێ‪ ،‬سه‌ر ب ‌ه بناری‬ ‫قه‌ندیل ل ‌ه به‌رواری ‪ 1.8.2015‬به‌ هۆكاری‬ ‫بۆمباردمانی فڕۆك ‌ه جه‌نگیه‌كانی توركیا ڕویدا و‬ ‫له‌ ئه‌نجامدا ‪ 8‬كه‌س له‌و گونده‌ شه‌هید بوون‪.‬‬

‫‪.....‬م‪ .‬یه‌كێك ل ‌ه كه‌سۆكارانی شه‌هیدانی زه‌رگه‌لێ‬

‫گۆڤارێكی رۆشنبیری‪،‬‬ ‫كۆمه‌اڵیه‌تی‪ ،‬ئه‌ده‌بی و هزری ‌ه‬

‫‪40‬‬

‫سه‌رۆكی حكومه‌تی هه‌رێم‪ ،‬ئایا ناتوانێ‬ ‫پێش ل ‌ه داگیركاری بۆ سه‌ركوردستان بگرێت؟‬ ‫ئه‌و كات ‌ه ك ‌ه فڕۆكه‌كانی توركیا گوندی‬ ‫ئه‌نزێیان بومباران كرد ب ‌ه بیانووی هه‌بوونی‬ ‫په‌كه‌ك ‌ه ل ‌ه بناری قه‌ندیل بوو‪ .‬ئه‌م ‌ه ل ‌ه‬ ‫كاتێكدای ‌ه ك ‌ه هه‌بوونی هێزی په‌كه‌ك ‌ه له‌و‬ ‫ناوچه‌یه‌ نیه‌‪ ،‬به‌اڵم ل ‌ه ڕاستیدا ئامانجیان‬ ‫كوشتن و له‌ناو بردنی گه‌لی كورد بوو‪ .‬بۆ‬ ‫ئه‌وان گرنگ نی ‌ه ك ‌ه ئه‌و كه‌س ‌ه گه‌ریال بێت‪،‬‬ ‫یان هاوواڵتیكی مه‌ده‌نی‪ .‬ئه‌وان گه‌ریالیان‬ ‫كرد ب ‌ه بیانوو و هه‌موو گه‌لی ئه‌و ناوچه‌یان ‌ه‬ ‫كۆمه‌ڵكوژ كرد ك ‌ه یه‌كیان خزمی من بوو ك ‌ه ب ‌ه‬ ‫درێژایی ته‌مه‌نی ل ‌ه به‌ره‌كانی جه‌نگ بوو بۆ‬ ‫پاراستنی خاكی كوردستان‪ ،‬به‌اڵم سه‌د جار‬ ‫ده‌ڵێم به‌داخه‌و ‌ه خۆزگ ‌ه ل ‌ه به‌ره‌نگاربوونه‌وه‌ی‬ ‫شه‌ڕی تیرۆردا شه‌هید بوایه‌‪ ،‬نه‌ك ب ‌ه ده‌ستی‬ ‫ئه‌و دز و جه‌رد ‌ه و نامه‌ردان ‌ه بكوژرێت‪ .‬چون‬ ‫ئێر ‌ه شه‌ڕی لێ نه‌بوو‪ ،‬جا بڵێین گه‌ریالش‬ ‫له‌وێ هه‌بێت‪ ،‬ئایا ڕاست ‌ه به‌و بیانوه‌و ‌ه‬ ‫خه‌ڵكی بێ چه‌كیش بكرێت ب ‌ه ئامانج‪ ،‬جا‬ ‫گه‌ریالش هه‌ر خۆشك و برای ئێمه‌ن‪ .‬بۆچی‬ ‫تاوانی ئێم ‌ه چیبوو ك ‌ه ده‌وڵه‌تی توركیا به‌و‬ ‫ڕه‌نگ ‌ه هێرشی كرد ‌ه سه‌رمان‪ ،‬ئایا تاوانمان‬ ‫ته‌نیا كورد بوونمانه‌؟ خۆزگ ‌ه و هیوادارم ك ‌ه‬ ‫ئه‌و كه‌سانه‌ی ك ‌ه ده‌ستیان هه‌بوو له‌م پیالنه‌دا‬ ‫ماڵیان وه‌كو هی منی لێ بێت‪ ،‬منداڵیان و‬ ‫ژیانیان وه‌كو هی منی لێ وه‌رێت ك ‌ه ئه‌م ‌ه‬ ‫دوو ساڵ ‌ه شه‌وان ‌ه ناتوانم به‌ ئاسووده‌یی ل ‌ه‬ ‫ماڵه‌كه‌ی خۆم بنووم و وه‌كو پێویست تێدا‬ ‫بژیم‪ .‬توركیا چی ل ‌ه گه‌لی كورد ده‌وێت؟‬ ‫بێگومان دوژمنی داگیركار ته‌نیا دوژمنی‬ ‫گه‌ریالی كوردستان نیه‌‪ ،‬دوژمنایه‌تی هه‌موو‬ ‫كوردستان ده‌كه‌ن‪ ،‬بۆی ‌ه ئاوا ب ‌ه ئاسانی‬ ‫چه‌كدار و بێ چه‌ك پێكه‌و ‌ه ده‌كه‌ن ‌ه ئامانج‪،‬‬ ‫ته‌نانه‌ت بۆ ئه‌وه‌ی گه‌لی كوردیش به‌رامبه‌ر‬ ‫ب ‌ه یه‌ك هه‌ستێنێ و بیانكات ب ‌ه دوژمنی‬ ‫یه‌كتر‪ .‬ئه‌وان زۆر ل ‌ه گه‌لی كورد ده‌ترسن و‬ ‫چاویان ب ‌ه كورد هه‌ڵنایه‌ت‪ .‬چ پێشمه‌رگه‌یك‬ ‫بكوژرێت و چ گه‌ریالیه‌ك یانیش كه‌سێكی‬ ‫مه‌ده‌نی وه‌كو یه‌ك وای ‌ه الیان‪ .‬قسه‌یكی‬ ‫گه‌وره‌كان هه‌ی ‌ه ك ‌ه ده‌ڵێن‪" :‬كورد ل ‌ه خۆیدا‬ ‫كورته‌"‪ ،‬كورد ئه‌گه‌ر یه‌كگرتوو و یه‌ك زمان‬

‫بێت و ئه‌گه‌ر خه‌یانه‌ت ل ‌ه یه‌ك نه‌كه‌ن‪ ،‬ده‌توانن ببن ‌ه هێزێكی‬ ‫مه‌زن ك ‌ه هیچ شتێك نه‌توانێ شكستیان پێ بێنێت‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫به‌داخه‌و ‌ه ك ‌ه گه‌لی كورد یه‌كگرتوو نین‪ .‬ئه‌گه‌ر ئێم ‌ه وه‌كوو‬ ‫كورد پێوه‌ندیمان ل ‌ه گه‌ڵ یه‌ك هه‌بێت و دۆستی یه‌ك نه‌بین‪،‬‬ ‫ئه‌گه‌ر ل ‌ه پشته‌و ‌ه خه‌نجه‌ر ل ‌ه یه‌ك بده‌ین ئه‌و ‌ه گه‌وره‌ترین‬ ‫تاوانه‌‪ .‬به‌ڵێ بوونی كورد بۆ ئه‌و ده‌وڵه‌ت ‌ه داگیركاران ‌ه‬ ‫سه‌خته‌‪ ،‬بۆی ‌ه نایانه‌وێت كورد سه‌ركه‌ون و گه‌ش ‌ه بكه‌ن‪.‬‬ ‫ئێستاكه‌ش ك ‌ه حكومه‌تی هه‌رێم گوای ‌ه ده‌یانه‌وێت ریفراندۆم‬ ‫بكه‌ن‪ ،‬هه‌ندێ ل ‌ه ده‌وڵه‌تان ده‌ڵێن به‌ڵێ و هه‌ندێكیان‬ ‫نارازین به‌رامبه‌ر ب ‌ه ریفراندۆم‪ ،‬به‌اڵم ل ‌ه ڕاستیدا ده‌یانه‌وێت‬ ‫ریفراندۆم پێك وه‌رێت‪ ،‬چون كورد زه‌ره‌رمه‌ندی یه‌كه‌مه‌‪ ،‬بۆ‬ ‫ئه‌وه‌ی كوردی پێ ل ‌ه ناو ببات ده‌ڵێن ریفراندۆم بكه‌ن‪ .‬مه‌گه‌ر‬ ‫ن ‌ه چۆن ده‌بێت ئه‌وانه‌ی ك ‌ه دوژمنی كوردن ئێستا ل ‌ه كاتی‬ ‫ریفراندۆم دا ببن ب ‌ه دۆست و دڵسۆزی كورد؟ نه‌خێر‪ ،‬شتێكی‬ ‫وه‌ها ل ‌ه ئارادا نی ‌ه و ب ‌ه پێچه‌وان ‌ه ئه‌مان ‌ه تاوان ده‌كه‌ن‪،‬‬ ‫هیوادارم ك ‌ه خودا حه‌قی گه‌لیان لێ بستێنێ‪ .‬جا ئه‌گه‌ر‬ ‫سه‌رۆكی حكومه‌ت سه‌رۆك بێت و گوای ‌ه ده‌یه‌وێت ریفراندۆم‬ ‫ڕابگه‌ێنێت‪ ،‬ئه‌گه‌ر ده‌یه‌وێت سه‌رۆكێكی عادیل و متمان ‌ه‬ ‫پێكراو بێت الی خه‌ڵكی‪ ،‬ئایا ل ‌ه گه‌ڵ ئه‌ردۆغان ئه‌وند ‌ه نزیكی‬ ‫یه‌ك نین ك ‌ه بتوانێ رێگر بێت به‌رامبه‌ر به‌م داگیركارایان ‌ه‬ ‫ك ‌ه ل ‌ه كوردستاندا ده‌كرێت؟ به‌اڵم ژێر ب ‌ه ژێرێك هه‌ی ‌ه و ل ‌ه‬ ‫پشتی په‌رده‌و ‌ه هه‌ندێ یاری شاردراو ‌ه له نێوانیاندا هه‌یه‌‪.‬‬ ‫ئه‌گه‌ر كه‌سێك خۆی ب ‌ه به‌رامبه‌ره‌كه‌ی دۆڕاندبێت‪ ،‬بێگومان‬ ‫ناتوانێ هیچ بكات ئه‌گه‌ر بیه‌وێ ئه‌نجامیشی بدات‪ ،‬ئه‌وانیش‬ ‫ڕێك وه‌هایان لێهاتووه‌‪ ،‬جارێك دۆڕاندوویانه‌‪ ،‬چه‌نده‌ش‬ ‫په‌شیمان بن چاره‌سه‌ری نیه‌‪ .‬جا سه‌رۆكی حكومه‌تی هه‌رێم‬ ‫ئه‌گه‌ر سه‌رۆك بێت‪ ،‬بێگومان ده‌توانێ ئاسته‌نگ بێت‬ ‫به‌رامبه‌ر به‌م هێرشانه‌‪ ،‬به‌اڵم ك ‌ه دۆڕاندی ئیدی حیسابی‬ ‫رویشت و هیچی پێناكرێ و دوژمنیش ئه‌و هه‌ل ‌ه بۆ خۆی‬ ‫ده‌قۆزێته‌وه‌‪.‬‬ ‫به‌رژه‌وه‌ندی ده‌وڵه‌تانی داگیركار وبه‌تایبه‌ت توركیا ل ‌ه گه‌ڵ‬ ‫سه‌رۆكی حكومه‌تی هه‌رێم زۆره‌‪ ،‬به‌تایبه‌تی سه‌رنه‌كه‌وتنی‬ ‫گه‌لی كورد به‌رنامه‌ی هاوبه‌شیانه‌‪ .‬سه‌رۆكی هه‌رێم ب ‌ه ناو‬ ‫كورده‌‪ ،‬وه‌كو دیك ‌ه ره‌فتار و فكرێكی كوردی نیه‌‪ .‬ئه‌گه‌ر كورد‬ ‫بوایه‌‪ ،‬قه‌ت ئاواتی ئه‌و ‌ه نه‌بوو ك ‌ه دوو پێشمه‌رگ ‌ه ل ‌ه به‌ره‌كانی‬ ‫جه‌نگ بگه‌ڕێنه‌و ‌ه ك ‌ه پاراستنی خاك و نیشتمان ده‌كه‌ن‪،‬‬ ‫به‌اڵم ب ‌ه بێ شه‌ڕ فڕۆكه‌كانی توركیا شه‌هیدیان بخات‪ .‬نه‌‪،‬‬ ‫ئه‌وان كورد نین و من له‌و ‌ه دڵنیام‪ .‬هه‌تا ئه‌و رۆژه‌ی ك ‌ه بمرم‬ ‫و بچم ‌ه ژێر خاك‪ ،‬قه‌ت ب ‌ه سه‌رۆكی حكومه‌تی هه‌رێمیان‬ ‫نازانم‪ .‬ئه‌گه‌ر مه‌به‌ستیان بێت و بیانه‌وێت‪ ،‬ده‌توانن هه‌موو‬ ‫شتێك بكه‌ن‪ ،‬به‌اڵم نایانه‌وێت‪ .‬ئه‌گه‌ر ئێمه‌ وه‌كو گه‌لی كورد‬ ‫متمان ‌ه ب ‌ه یه‌ك نه‌كه‌ین‪ ،‬سه‌ركه‌وتنی كوردستانیش مسۆگه‌ر‬ ‫نابێت‪ .‬ڕاست ‌ه سه‌ركه‌وتنی گه‌لی كورد نزیكه‌‪ ،‬به‌اڵم هاوكات ‌ه‬ ‫ل ‌ه گه‌ڵ خیانه‌ت‪ ،‬له‌ناو چوونی گه‌لی كورد و یاریی ‌ه پشت‬

‫په‌رده‌كان‪ .‬ئه‌گه‌ر ئه‌م خیانه‌ت ‌ه ل ‌ه نێوان گه‌لی كورددا نه‌مێنێ‪،‬‬ ‫ل ‌ه هه‌ر چوار به‌شی كوردستان هێزێكی مه‌زن و سه‌ركه‌وتووه‌‪.‬‬ ‫ئه‌گه‌ر سه‌رنجی بواری مادییه‌كه‌شی بده‌ین‪ ،‬هیچ ناوچ ‌ه و‬ ‫هه‌رێمێكی وه‌كو هه‌رێمی ئێم ‌ه ده‌وڵه‌مه‌ند نیه‌‪ ،‬به‌اڵم بۆ نمون ‌ه‬ ‫من بنه‌ماڵ ‌ه شه‌هیدم و توانای خانوو گرتنێك و ب ‌ه خێوكردنی‬ ‫منداڵه‌كانمان نیه‌‪ .‬ئه‌گه‌ر ئه‌وان تێڕوانینێكی یه‌كسانیان‬ ‫به‌رامبه‌ر ب ‌ه هه‌موو گه‌ل هه‌بێ‪ ،‬ئایا بنه‌ماڵه‌یكی شه‌هید وه‌كو‬ ‫ئێم ‌ه نیازمه‌ند ده‌بن؟ ل ‌ه دوای ئه‌و كاره‌ساته‌ش هه‌تا ئێستا ن ‌ه‬ ‫یه‌ك به‌رپرس و نه یه‌ك كارمه‌ندی ئاساییم نه‌بینیوه‌‪ .‬هه‌موو‬ ‫دونیا ئاگادار بوون ك ‌ه ئه‌م بومباردمان ‌ه كاره‌سات بوو‪ ،‬بۆی ‌ه‬ ‫قه‌ت پێویستیشمان نه‌بینی ك ‌ه شكایه‌ت بكه‌ین‪ ،‬بمانه‌وێتیش‬ ‫شكایه‌ت بكه‌ین‪ ،‬ل ‌ه كێ بیكه‌ین و بچین ‌ه الی كی؟ هه‌موویان‬ ‫تێكه‌اڵون‪ .‬ل ‌ه دوای ئه‌و كاره‌سات ‌ه ل ‌ه سه‌ر هه‌ندێ كه‌ناڵی‬ ‫ڕاگه‌یاندن قسه‌م كرد‪ ،‬به‌و هۆیه‌و ‌ه مووچه‌كه‌یان لێ بڕیم و‬ ‫زۆر شتی دیك ‌ه ك ‌ه بۆ ئه‌و شه‌هیدان ‌ه ئه‌نجام دران‪ ،‬منیان بێ‬ ‫به‌ش كر ب ‌ه هۆی قسه‌كردنم ل ‌ه ڕاگه‌یاندندا‪ .‬ده‌یانگوت چون‬ ‫الینگری په‌كه‌ك ‌ه و یه‌كێتی‪ ،‬الی ئێم ‌ه قسه‌ت ناڕوات‪ .‬كاتێ‬ ‫یارمه‌تی بۆ بنه‌ماڵه‌ی شه‌هیدان هات‪ ،‬ل ‌ه منیان شارده‌و ‌ه‬ ‫و دایان ب ‌ه كه‌سێك ك ‌ه قه‌ت شه‌هیدیشیان نه‌بوو‪ ،‬ته‌نانه‌ت‬ ‫ته‌له‌فۆنیشم بۆكرا و پێیان وتم ل ‌ه به‌ر ئه‌و ‌ه وامانكرد‬ ‫چون ل ‌ه گه‌ڵ ڕاگه‌یاندنه‌كان قسه‌ت كردوه‌‪ .‬من ل ‌ه گه‌ڵ هه‌ر‬ ‫كه‌ناڵێكی ڕاگه‌یاندن قسه‌م كردو ‌ه و ڕاستیه‌كانم باسكردوه‌‪.‬‬ ‫ئێستاش ده‌ڵێم یاڕه‌بی سه‌رنه‌كه‌ون و ئینشااڵ سه‌ركه‌وتووش‬ ‫نابن‪ .‬ئه‌گه‌ر بابیشم بێت‪ ،‬ئه‌گه‌ر خه‌یانه‌تی كرد‪ ،‬یاڕه‌بی‬ ‫سه‌رنه‌كه‌وێت‪.‬‬ ‫ل ‌ه كۆتاییدا داوا ل ‌ه به‌رپرسانی حكومه‌ت ده‌كه‌م ئه‌گه‌ر‬ ‫ب ‌ه ڕاستی به‌رپرسن و خۆیان ب ‌ه ئه‌ركدار ده‌زانن‪ ،‬با ئه‌م‬ ‫هێرش و بومباردمانه‌ی سه‌ر قه‌ندیل و به‌گشتی كوردستان‬ ‫ڕاوه‌ستێنن‪ ،‬ئه‌گه‌ر ب ‌ه چاوپێكه‌وتن و ڕاوێژ بوو ‌ه و یا ب ‌ه‬ ‫هه‌ر شێوازێكی دیك ‌ه بتوانن پێش له‌م كاره‌ساتان ‌ه بگرن ك ‌ه‬ ‫دووبار ‌ه نه‌بێته‌وه‌‪ .‬بۆچی ئه‌گه‌ر كه‌سێكی له‌و ده‌وڵه‌تان ‌ه‬ ‫ده‌مرێت‪ ،‬ده‌چن ‌ه سه‌ردان‪ ،‬ئه‌ی بۆ ناتوانن بۆ پێشگرتن ل ‌ه‬ ‫كاره‌ساتی وه‌ها گفتوگۆیان ل ‌ه گه‌ڵ بكه‌ن؟ پێیان ده‌كرێ‪،‬‬ ‫به‌اڵم نایكه‌ن‪ ،‬چون شتێك ل ‌ه نێوانیاندا هه‌یه‌‪ ،‬بۆی ‌ه ناتوانن‬ ‫ببن ب ‌ه به‌ربه‌ست و داواكاری پێش بخه‌ن‪ .‬ئه‌وان واژۆی په‌نجا‬ ‫ساڵه‌یان ل ‌ه گه‌ڵ ده‌وڵه‌تی توركیا كردوه‌‪.‬‬ ‫من وه‌كو تاكێك قه‌ت ناچم ‌ه به‌رده‌ستی ئه‌و به‌رپرسانه‌و‬ ‫داوای هیچیان لێ ناكه‌م‪ ،‬به‌اڵم سه‌د مه‌خابن ك ‌ه خوێنی‬ ‫ئه‌و شه‌هیدان ‌ه ب ‌ه فێرۆ چوو‪ .‬هه‌زاران هه‌زار فرمێسك ل ‌ه‬ ‫ژیانمدا هه‌ڵئه‌رێژم‪ ،‬ئه‌و كه‌س وكارم ئه‌گه‌ر ل ‌ه شه‌ڕی په‌كه‌ك ‌ه‬ ‫و توركیاش كوژرابا‪ ،‬زۆر پێ خوه‌شحاڵ ده‌بووم‪ ،‬نه‌ك ل ‌ه‬ ‫ماڵی خۆیدا ب ‌ه ته‌یار ‌ه بكوژرێن‪.‬‬

‫ژماره‌ی‬

‫‪162‬‬

‫سپتامبری ‪2017‬‬

‫‪41‬‬

‫ نەخێر‬ ‫بۆ‬ ‫دەوڵەتی‬ ‫بنەماڵەیی‬ ‫و‬ ‫دژە ژن‬ ‫لەئێراق وباشوری كوردستاندا ژنان خاوەنی مێژوویەكی‬ ‫دورودرێژن لەتێكۆشاندا‪ .‬سەرەڕای هەموو رێگری‬ ‫وئاستەنگیەكانی سیستەم و هێزە دەسەاڵتدارەكان‬ ‫بەردەوام ژنان هەوڵیانداوە رۆلیان هەبێت لە‬ ‫هەموو كایەكانی ژیاندا‪ .‬ئاشكرایە لە هەموو شەڕو‬ ‫كۆمەڵكوژییەكاندا ئەوەی پشكی شێری بەركەوتووە هەر‬ ‫ژنان بوون‪ .‬لە ئەنفال و كیمیاباران بەروونی ئەمانە‬ ‫دەبینین‪ .‬لەدوایشدا هێرشەكانی داعش لەسەر شەنگال‬ ‫ومەخمور و ڕاكردنی (پەدەكە) لە شەنگال و بەكااڵكردنی‬ ‫ژنان و فرۆشتنیان بە كۆمپانیا ئەوروپیەكان تەنها‬ ‫كۆمەڵكوژی فیزیكی گەلێك نیە‪ .‬بەڵكوو لە كەسایەتی‬ ‫ژنی ئێزیدیدا كۆمەڵكوژی كه‌لتوری رەسەنی ژنانیان‬ ‫كردە ئامانج‪ ،‬خواستیان ئیرادەی تەواوی ژنانی‬ ‫كورد بشكێنن‪ ،‬بەاڵم ئاواكردنی هێزی پاراستنی ژنانی‬ ‫شەنگال و تۆماركردنی زۆرترین داستانی قارەمان‬ ‫وسەركەوتوانەی ژنانی كورد لە شەنگال و هەموو‬ ‫رۆژئاوای كوردستاندا ڕووی راستەقینەی داعش و (پارتی‬ ‫دیموكراتی كوردستان) و تەواوی هێزە كالسكیەكانی‬ ‫ئاشكراكرد‪ ،‬كە چەندە بەكرێگیراوی دەوڵەتانی‬ ‫داگیركەری كوردستانن‪ .‬ئەم بەرخودانیە بێ وێنانەی‬ ‫شەرڤانانی ژنانی كورد‪ ،‬سەرتاسەری جیهانی هەژاند‬ ‫راستەوخۆش كاریگەری لە سەرهەموو گەالنی ئێراق و‬

‫گۆڤارێكی رۆشنبیری‪،‬‬ ‫كۆمه‌اڵیه‌تی‪ ،‬ئه‌ده‌بی و هزری ‌ه‬

‫‪42‬‬

‫باشوری كوردستان كرد‪.‬‬ ‫ژنانی ئازادیخوازو تێكۆشەر‪:‬‬ ‫وەك هەموو الیەك ئاگادارە كە حكومەتی هەرێمی‬ ‫كوردستان لە یەكەم رۆژی ئاوابوونیەوە هەتا رۆژی‬ ‫ئەمڕۆ حكومەتێكی ناسەربەخۆ و وابەستەبووە‪ .‬بە‬ ‫بەردەوامی ئەجیندای دەوڵەتانی داگیركەری كوردستانی‬ ‫پێك هێناوە‪ .‬بێگومانە لە پێناوی بەدەست هێنانی ئەم‬ ‫دەسكەوتانە بە هەزاران كەس لە پیاوان و ژنانی ئەم‬ ‫واڵتە گیانی خۆیان بەختكردووە‪ .‬بە سەدان هەزار كورد‬ ‫كۆمەڵكوژكراون‪ ،‬بەاڵم لەماوەی سااڵنی حوكمرانیاندا‬ ‫دەسەاڵتداران جگە لە كێشەو ئاڵۆزی و شەڕی ناوخۆیی‬ ‫و ژن كوشتن و هەژاری و كۆچی بەكۆمەڵی گەنجان بۆ‬ ‫دەرەوەی واڵت‪ .‬هیچ خزمەتێكیان بەخەڵك نەكردووە‪.‬‬ ‫لەباشوری كوردستاندا بەالیەنی كەمەوە سااڵنە هەزار‬ ‫ژن دەبنە قوربانی و دەكوژرێن یان دەسوتێنرێن‪ .‬ئەمە‬ ‫جگە لە هەموو جۆرەكانی توندوتیژی‪ .‬حكومەتی‬ ‫هەرێمی كوردستان لەالیەن رێكخراوی مافی مرۆڤی نێو‬ ‫دەوڵەتیەوە چەندین جار هۆشیاری دراوەتێ لەسەر‬ ‫كوشتنی ژنان‪ .‬بێگومان هۆكاری سەرەكی سیاسەت و‬ ‫یاسای حوكمەتی هەرێمی كوردستانە سەرەڕای كۆمەڵێك‬ ‫یاسا و گوتنی بریقەدار كەتەنها لەسەر كاغەزەكان‬ ‫نوسراون كاریان پێناكرێت‪ .‬هەموو ساڵێك بەبڕیاری‬ ‫سەرۆكی هەرێم لەژێرناوی لێبوردنی گشتی كۆمەڵێك‬

‫پیاوی ژنكوژ ئازاد دەكرێت‪ .‬ئێستاش نزیكەی سێ ساڵە‬ ‫كە حكومەتی هەرێمی كوردستان هیچ رەوایەتێكی نەماوە‬ ‫نە پەرلەمانی هەیەو نەسەرۆكی هەرێمی یاساییە‪،‬‬ ‫كێشەكانی گەیشتۆتە لوتكەو چەندین ساڵە خەڵك بە‬ ‫كێشەی سیاسی و كۆمەاڵیەتی ئابوری و هەژاریەوە‬ ‫دەناڵینێت‪ .‬لەماوەی ‪ 25‬ساڵی رابردووداو هەتا ئەمڕۆش‬ ‫تەنها یەك بنەماڵە لەسەر حوكمە‪ .‬لەدوای ئەوەی‬ ‫تەواوی سەروەت وسامانی ئەم واڵتەیان بەهەدەرداوە و‬ ‫رادەستی دەوڵەتانی داگیركەری كوردستانیان كردووە‪.‬‬ ‫ئێستا باس لە ئەنجامدانی ریفراندۆم و دەوڵەتی كوردی‬ ‫دەكەن‪.‬‬ ‫لەالی هەموو كەسێك روون و ئاشكرایە كاتێك پەدەكە‬ ‫تەنگاو دەبێت و لە پرۆژە هاوبەشەكانی لەگەڵ دەوڵەتانی‬ ‫داگیركەردا ئەنجام ناگرێت دەست بە دروشمی ئاواكردنی‬ ‫دەوڵەت دەكات‪ .‬ئەمەش وەك پیشەی هەمیشەییان بۆ‬ ‫كڕینەوەی خۆیان و هەڵخەڵەتاندنی ئیرادەی خەڵكە‪.‬‬ ‫ئێمە وەك رێكخراوی ژنانی ئازادیخوازی كوردستان‬ ‫كەناوەندەكەمان لە شاری كەركوكەو لەهەموو باشوری‬ ‫كوردستان و ئێراقدا كاردەكەین و زۆرترین خزمەتمان‬ ‫بە پرسەكانی ژنان كردووە‪ .‬ماوەی سێ ساڵ و سێ‬ ‫مانگ دەبێت ئۆفیسی رێكخراوەكەمان لەهەولێر لەالیەن‬ ‫هێزەكانی پەدەكەوە داخراوەو دەستی بەسەر داگیراوە‬ ‫هۆكارەكی ئەوەیە كە ئێمە رێكخراوێكی رادیكاڵین و‬ ‫داكۆكی لە مافەكانی ژنان دەكەین و روی رەشی دەسەاڵت‬ ‫ئاشكرا دەكەین لە بەرامبەر ژنان‪ .‬بێگومان تەنها‬ ‫رێكخراوەكەی ئێمە نیە بەدەیان رێكخراو لە هەوڵێر و‬ ‫دهۆك دەستیان بەسەردا گیراوە لەالیەن پەدەكەوە‪.‬‬ ‫ئێمە وەك (رێكخراوی ژنانی ئازادی كوردستان) پێمان‬ ‫وایە كە پەدەكە دەیەوێت لەرێگەی ریفراندۆمەوە‬ ‫تەواوی هەڵوێستە نادیموكراتی و نانەتەوەیەكانی‬ ‫لەرێگەی‬ ‫و دوژمنایەتیەكانی لەبەرامبەر بەژن‬ ‫ریفراندۆمەوە بە فەرمی بكات‪ .‬واتا كاردەكەن بۆ‬ ‫ئەوەی دەوڵەتێكی بنەماڵەیی و دەوڵەتێكی دژە ژن و‬ ‫دژە نەتەوەیی بونیات بنێن‪ .‬كە ئەمەش پیالنێكی تری‬ ‫دەوڵەتانی داگیركەری كوردستانە‪ .‬ئەمە لە كاتێكدایە‬ ‫كە لە هەموو بەشەكانی كوردستاندا گەلێك دەسكەوتی‬ ‫نەتەوەیی و دیموكراتی و دەسكەوتی سەركەوتنی‬ ‫ئیرادەی ژنان بەدەست هاتووە‪ .‬بەتایبەتی لەرۆژئاوای‬ ‫كوردستاندا پێشكەوتووترین سیستەم بونیاتنراوە كە‬ ‫سیستەمی خۆبەرێوەبردنی دیموكراتیە‪.‬‬ ‫مۆدێلی دەوڵەت ـ نەتەوە مۆدێلی كۆنی سەدەكانی‬ ‫رابردوو بوو‪ .‬دەوڵەت ـ نەتەوە زۆرترین عەقڵیەتی‬ ‫نەتەوەگەرایی و رەگەزگەرایی و دەسەاڵتگەرایی ودین‬ ‫و مەزهەبگەرایی وەك نەخۆشی شێرپەنجە توشی‬ ‫گەالنی ناوچەكەی كردەوە‪ .‬بێگومانە گەالنی رۆژهەاڵتی‬ ‫ناوەڕاست و كوردستان بەهۆكاری هەبوونی فرە‬ ‫نەتەوەیی و فرەئاینی و مەزهەبیەوە بەهیچ شێوەیەك‬ ‫لەگەڵ مۆدێلی دەوڵەت ـ نەتەوەدا ناگونجێ‪ .‬دەوڵەت‬

‫بەهەموو جۆرەكانیەوە دوژمنی ژنە‪ .‬چونكە دەوڵەت‬ ‫لە سەر بنەمای نكۆڵی كردن و كۆیلەكردنی ژنان‬ ‫پێشكەوتووە‪ .‬دەوڵەت بەهیچ شێوەیك سەربەخۆیی‬ ‫ئاوا ناكات‪ .‬هەربۆیە ئێمە لەجیاتی دەوڵەت ـ نەتەوە‬ ‫پرۆژە و مۆدێلی سیستەمی خۆبەرێوەبردنی دیموكراتی‬ ‫گونجاو دەبینین كە پرۆژەی رێبەری گەلی كورد بەرێز‬ ‫"عەبدواڵ ئۆجەالنە" و پێشكەشی هەموو گەلی كورد‬ ‫ومرۆڤایەتی كردووە كە سیستەمێكی دیموكراتی گەالنەو‬ ‫پێشەنگایەتیەكەی لەالیەن ژنان و الوانەوە بەرێوە‬ ‫دەچێت‪ .‬بە هەموو شێوەیەك سەربەخۆیی كوردستان‬ ‫گەرەنتی دەكات‪ .‬ئێمە پێمان وایە تاكە سیستەم كە‬ ‫دەتوانێت گەرەنتی ئیرادەی سەربەخۆیی كوردو ژن‬ ‫بكات و ژن بتوانێ كێشەكانی تێدا چارەسەر بكات‬ ‫و پێشەنگایەتیەكی جەوهەری تێدا بكات سیستەمی‬ ‫خۆبەرێوەبردنی دیموكراتیە‪ .‬لە گەڵ ئەم راستیانەدا‬ ‫ئەو حكومەتی هەرێمی كوردستانەی كە ئێستا نیمچە‬ ‫دەوڵەتێكە كە لە الیەن یەك پارتی و یەك بنەماڵەوە‬ ‫بەرێوە دەچێت‪ .‬پارتی والیەنەكانی تر لەحوكمەتدا‬ ‫تەنها لە شكلدا هەن و هەبوونیان نیە‪ .‬لە سایەی‬ ‫ئەم دەسەاڵتەدا زۆرترین كۆمەڵكوژی ئەنجامدراوە‪.‬‬ ‫بێگومانە كە بونیاتنانی دەوڵەتیش بەفەرمی كردنی‬ ‫تەواوی و كۆمەڵكوژییەكانی ژنانە ‪.‬‬ ‫هەربۆیە ئێمە وەك رێكخراوی ژنانی ئازادی كوردستان‬ ‫لە ریفراندۆمدا بە "نەخێر" دەنگ دەدەین و دەڵێن نەخێر‬ ‫بۆ ریفراندۆم‪ ،‬نەخێر بۆ دەوڵەتی بنەماڵەیی‪ ،‬نەخێر‬ ‫بۆ دەوڵەتی ژنكوژ‪ .‬داوا لە هەموو رێكخراوەكانی ژنان‬ ‫و رێكخراوە مەدەنیەكان و كەسایەتی رۆشنبیرو كەسانی‬ ‫دیموكراتخواز دەكەین هەمووان دەنگی نەخێر بەكار‬ ‫بهێنن‪ ،‬ئێمە دەڵین نەخێر بۆ ریفراندۆم و دەوڵەتی‬ ‫بنەماڵە‪ ،‬نەخێر بۆ ژن كوشتن‪ ،‬نەخێر بۆ عەقڵیەتی‬ ‫پارچەگەری و نەخێر بۆ پەراوێزكردنی كەركوك و‬ ‫خانەقین و شەنگال و موسڵ‪ .‬بەڵێ بۆ خۆبەرێوەبردنی‬ ‫دیموكراتی و بەڵێ بۆ كۆنفیدرالیزمی دیموكراتی‪ ،‬بەڵێ‬ ‫بۆ بەیەكەوە ژیانكردنی گەالن و هەموو باوەریەكان‪،‬‬ ‫بەڵی بۆ پێشەنگایەتی و ژنان‪ ،‬بەڵێ بۆ یەكێتی‬ ‫نەتەوەی لەكوردستاندا‪ ،‬بەڵێ بۆكۆنفیدراسیۆنی ژنانی‬ ‫كورد لە هەموو بەشەكانی كوردستان‪ ،‬بەڵێ بۆ هێزی‬ ‫پاراستنی هاوبەشانەی ژنان‪.‬‬ ‫رێكخراوی ژنانی ئازادی كوردستان‬ ‫‪2017- 8-21‬‬

‫ژماره‌ی‬

‫‪162‬‬

‫سپتامبری ‪2017‬‬

‫‪43‬‬

‫خاوه‌نداریه‌تی كردن ل ‌ه ڕێبه‌ر ئۆجه‌الن‬ ‫ه ئازادی ڕاسته‌قینه‌ی ژن‬ ‫هل‌‬ ‫خاوه‌نداریه‌تی كردن ‌‬ ‫ه هه‌رێمی گه‌ریمان‪.‬‬ ‫ڕا و بۆچوونی چه‌ندین چاالكوانی چاالكی «ئازادی بۆ عه‌بدۆاڵ ئۆجه‌الن» ل ‌‬

‫ئه‌ندامی‬ ‫غه‌ریب‬ ‫چنور‬ ‫به‌ڕێوه‌به‌رایه‌تی ڕێكخراوی ژنانی‬ ‫ئازادی كوردستان‬

‫رێبه‌ر ئاپۆ‬ ‫الیه‌قی زیندانیكردن و ئه‌و گۆشه‌گیریی ‌ه نیه‬ ‫ئێم ‌ه وه‌كوو ڕه‌ژاك ل ‌ه شارۆچكه‌ی كه‌الر و به‌شداربوونی‬ ‫هه‌رێمه‌كانی دیكه‌ش ده‌ستمان ب ‌ه هه‌ڵمه‌تی "ئازادی بۆ‬ ‫رێبه‌ر ئۆجه‌الن" كردوه‌‪ .‬وه‌كوو ئاگادارین ماوه‌یه‌كی‬ ‫درێژ ‌ه ك ‌ه هه‌واڵێك ل ‌ه رێبه‌ر ئۆجه‌الن نازانرێت و‬ ‫ته‌نانه‌ت ل ‌ه الیه‌ن پارێزه‌ره‌كان و بنه‌ماڵه‌كه‌شیه‌و ‌ه‬ ‫چاوپێكه‌وتن ئه‌نجام نه‌دراو ‌ه و ئه‌مه‌ش بوه‌ت ‌ه هۆی‬ ‫نیگه‌رانی گه‌لی كورد ب ‌ه گشتی و ژنان به‌تایبه‌تی‪ .‬ئێم ‌ه‬ ‫وه‌كوو ژن رێبه‌ر ئۆجه‌الن ب ‌ه پێشه‌نگی ژن ده‌زانین ل ‌ه‬ ‫هه‌ر چوار به‌شی كوردستان‪ .‬بۆی ‌ه خاوه‌نداری كردنی‬ ‫ل ‌ه رێبه‌ر ئۆجه‌الن خاوه‌نداریكردن ‌ه ل ‌ه مافی ژنان و‬ ‫خاوه‌نداریكردن ‌ه ل ‌ه ڕێگایه‌كی ڕاست‌‪ ،‬دروشمی ئێمه‌ش‬ ‫"ئازادی بۆ ئۆجه‌الن‪ ،‬ئاشتی بۆ كوردستانه‌"‪ .‬بێگومان‬ ‫كلیكی چاره‌سه‌ری كێشه‌كانی رۆژهه‌اڵتی ناوه‌ڕاست‬ ‫ب ‌ه گشتی و كوردستان به‌تایبه‌تی ل ‌ه ده‌ستی رێبه‌ر‬ ‫ئۆجه‌الندایه‌‪ .‬ل ‌ه سه‌ر ئه‌م بنه‌مای ‌ه ل ‌ه رۆژێكی وه‌كوو‬ ‫ئه‌مڕۆ ك ‌ه رۆژی ئاشتی جیهانییه‌‪ ،‬ئێم ‌ه چاالكیی خۆمان‬ ‫ئه‌نجامدا و داواكارم ل ‌ه هه‌موو ژنان و به‌تایبه‌تی ژنانی‬ ‫كورد ك ‌ه خاوه‌نداریه‌تی ل ‌ه رێبه‌ر ئۆجه‌الن بكه‌ین‪.‬‬ ‫وه‌كوو ده‌زانین ئێستاك ‌ه ل ‌ه ئاستی هه‌موو كۆمه‌ڵگه‌دا‬

‫گۆڤارێكی رۆشنبیری‪،‬‬ ‫كۆمه‌اڵیه‌تی‪ ،‬ئه‌ده‌بی و هزری ‌ه‬

‫‪44‬‬

‫قه‌یرانی سیاسی‪ ،‬ئابووری و‪ ...‬قووڵ بوه‌ته‌و ‌ه و زیاتر‬ ‫ل ‌ه هه‌ر كه‌س ژن له‌م نێوانه‌دا ده‌بێت ‌ه قوربانی و كلیكی‬ ‫چاره‌سه‌ری هه‌موو ئه‌م كێشان ‌ه الی رێبه‌ر ئۆجه‌النه‌‪،‬‬ ‫بۆی ‌ه پێویست ‌ه ژنان خاوه‌نداریه‌تی ل ‌ه رێبه‌ر ئۆجه‌الن‬ ‫بكه‌ن‪.‬‬ ‫ل ‌ه ئه‌وروپا‪ ،‬باكورو رۆژئاوا هه‌ڵمه‌تی چاالكی‬ ‫درێژخایه‌ن بۆ ئازادی رێبه‌ر ئۆجه‌الن پێشكه‌وتوو ‌ه‬ ‫و ئێمه‌ش بڕیاریامان داو ‌ه ك ‌ه ب ‌ه ئه‌نجامدانی چاالكی‬ ‫جیاجیا ل ‌ه پاڵ خۆشك و براكانمان ل ‌ه به‌شه‌كانی‬ ‫دیكه‌ی كوردستان و ده‌ره‌وه‌ی كوردستان بین و ل ‌ه‬ ‫پێناو ئازادی بۆ رێبه‌ر ئۆجه‌الن تێكۆشانێكی هاوبه‌ش‬ ‫به‌ڕێو ‌ه ببه‌ین‪ .‬په‌یامێك به‌ داگیركاران و زلهێزانی‬ ‫جیهانی بده‌ین ك ‌ه ئیتر رێبه‌ر ئاپۆ الیه‌قی زیندانیكردن‬ ‫و ئه‌و گۆشه‌گیرییه‌ نیه‌‪ ،‬بۆی ‌ه پێویست ‌ه ب ‌ه زووترین‬ ‫كات ده‌سه‌اڵتدارانی ناوچه‌كه‌‪ ،‬نێوده‌وڵه‌تی و ئه‌و الیه‌ن‬ ‫و كه‌سانه‌ی ك ‌ه ده‌ستیان ل ‌ه پیالنگێڕیه‌كه‌دا هه‌بوو‪،‬‬ ‫جارێكی دیك ‌ه ب ‌ه خۆیاندا بچنه‌وه‌‪ .‬ئێمه‌ش هه‌تا كۆتایی‬ ‫هاتن ب ‌ه گۆشه‌گیری و ئازادبوونی ڕێبه‌ر ئاپۆ درێژ ‌ه‬ ‫ب ‌ه چاالكیه‌كانمان ده‌ده‌ین و ئیتر ناكرێ كه‌سایه‌تێكی‬ ‫گه‌ور ‌ه وه‌كوو ڕێبه‌ر ئۆجه‌الن ل ‌ه زیندانی تاكه‌كه‌سی‬ ‫ئیمراڵیدا بێت‪.‬‬ ‫هه‌موو ژنان و به‌تایبه‌تی ل ‌ه باشوری كوردستان‬ ‫قوربانی هه‌موو ئه‌و كێشانه‌ن ك ‌ه ل ‌ه باشوردا هه‌یه‌‪،‬‬ ‫بۆی ‌ه بانگم ئه‌وه‌ی ‌ه ك ‌ه بۆ كۆتایی هاتن به‌م كێشان ‌ه‬ ‫بتوانن خاوه‌نداریه‌تی ل ‌ه ڕێبه‌ر ئۆجه‌الن بكه‌ن‪ ،‬چون‬ ‫ته‌نیا ئه‌و ‌ه ك ‌ه هه‌تا ئێستا توانیوی ‌ه تێكۆشان بۆ ئازادی‬ ‫ژن پێشبخات‪ ،‬چون خاوه‌نداریه‌تی كردن ل ‌ه ڕێبه‌ر‬ ‫ئۆجه‌الن خاوه‌نداریه‌تی كردن ‌ه ل ‌ه ئازادی ڕاسته‌قینه‌ی‬ ‫ژن‪.‬‬

‫سه‌میرا شه‌هابی‪ ،‬خوێندكار‬

‫بە خەبات و هاودەنگیمان دەگەینە ئاسۆ‬ ‫من وەک کچێکی کوردو تاکێکی ناو ئەم گۆمەڵگایە بە‬ ‫ئەرکی سەرشانی خۆم دەبینم کە هەڵوێستم هەبێت‬ ‫له بەرامبەر هەر هێرش وکارێکی ناڕەوا کە دەرحەق‬ ‫بە گەلەکەم دەکرێت وبێگومان ئەنجامدانی ئەم‬ ‫چاالکییە لە دەڤەری گەرمیان و لە شاری کەالر‪ ،‬بە‬ ‫مەبەستی ئیدانەکردنی گۆشەگیری وئەو گوشارانەیە‬ ‫کە لەسەر دۆخی ڕێبەر ئاپۆ دروست دەکرێت‪ .‬هەروەها‬ ‫سیاسەتەکانی داگیرکاران‪ ،‬سەلمێنەری ئەوەیە کە‬ ‫زۆرترین ڕێگا دەگرنە بەر بۆ لەناوبردنی ئێمەی‬ ‫کورد وکەسایەتییەک وەک ڕێبەرئاپۆ کە وەک مۆمێک‬ ‫بەردەوام ڕێگای یەک بەیەکمان ڕووناک دەکاتەوە‬ ‫وزیاتر چاومان دەکاتەوە لەئاست کردەوە چەپەڵەکانی‬ ‫دوژمن کە بەناو درواسێیەتی ودۆستایەتی هەوڵی‬ ‫لەناوبردنمان دەدەن‪.‬‬ ‫دەنگمان‬ ‫وهەڵبڕینی‬ ‫سەرشەقاممان‬ ‫هاتنە‬ ‫ویەکگرتووییمان‪ ،‬ئەگەر بەتەواوی بە مافی ڕەوی‬ ‫خۆمان نەمانگەیەنێ ئەوا هیچ نەبێ چەند هەنگاوێک‬ ‫نزیکمان دەکاتەوە لەسەرکەوتن‪.‬‬ ‫بە خەبات و هاودەنگیمان دەگەینە ئاسۆ‪.‬‬

‫زارا ئه‌حمه‌د‪ ،‬ئه‌ندامی دیوانی‬ ‫هه‌ڵبژاردنی ته‌ڤگه‌ری ئازادی‬

‫ئه‌گه‌ر رێبه‌ر ئاپۆ ئازاد نه‌بێت‪ ،‬ئێمه‌ی ژنیش‬ ‫ئازاد نابین‬

‫بۆ شه‌رمه‌زاركردنی گۆشه‌گیری ل ‌ه سه‌ر رێبه‌ر ئاپۆ‬ ‫ب ‌ه ده‌سپێشخه‌ری ڕێكخراوی ژنانی ئازادی كوردستان‬ ‫(ره‌ژاك) و هاوكات ب ‌ه به‌شداربوونی ته‌ڤگه‌ری ئازادی‪،‬‬ ‫ژنانی گه‌نج و ب ‌ه ئاماده‌بوونی الیه‌نه‌كانی به‌شه‌كانی‬ ‫دیكه‌ی كوردستان ل ‌ه شارۆچكه‌ی كه‌الر چاالكیه‌كی‬ ‫به‌ڕێو ‌ه چوو‪ .‬رێبه‌ر ئاپۆ ماوه‌ی ‪ 18‬ساڵ ‌ه ل ‌ه زیندانی‬ ‫تاكه‌كه‌سی ئیمراڵیدایه‌‪ .‬بۆ دژ به‌م سیاسه‌ت ‌ه نامرۆڤان ‌ه‬ ‫ئامانجمان ئه‌و ‌ه بوو ك ‌ه ل ‌ه دوو هه‌رێمی ڕاپه‌رین و‬ ‫گه‌رمیان چاالكی بكرێت و هه‌رێمه‌كانی دیكه‌ش به‌شدار‬ ‫ببن‪ .‬ئاستی به‌شداربوون زۆر باش بوو و چاالكیش‬ ‫باش به‌ڕێو ‌ه چوو‪.‬‬ ‫ئامانج له‌م چاالكی ‌ه به‌رزكردنی چاالكی بۆ ئازادی‬ ‫ڕێبه‌ر ئاپۆ و البردنی ئه‌و گۆشه‌گیریی ‌ه بوو ك ‌ه ‪19‬‬ ‫ساڵ ‌ه ب ‌ه پیالنێكی نێوده‌وڵه‌تی به‌ڕێو ‌ه ده‌چێت‪ .‬ئه‌م‬ ‫چاالكی ‌ه هاوكات بۆ ئه‌و ‌ه بوو ك ‌ه كه‌سانی رۆشنبیر‪،‬‬ ‫خاوه‌ن ئیراد ‌ه و فكری ئازاد و مافی مرۆڤ به‌رامبه‌ر به‌م‬ ‫ناعه‌داڵه‌تی ‌ه بێده‌نگ نه‌مێنن و خاوه‌ن هه‌ڵوێست بن‪،‬‬ ‫ده‌نگمان بگه‌ینین ‌ه یه‌ك‪ .‬چو هه‌ركه‌س ك ‌ه بیه‌وێت فكر و‬ ‫ڕامانی ئازادی هه‌بێت‪ ،‬دوژمنان هێرشی ده‌به‌ن ‌ه سه‌ر و‬ ‫ئامانجی ئه‌وه‌ی ‌ه ئه‌و ده‌نگ ‌ه ئازاد ‌ه كپ بكه‌ن‪.‬‬ ‫سیسته‌می خۆبه‌ڕێوه‌به‌ری ك ‌ه ل ‌ه هه‌موو جیهان ده‌نگی‬ ‫داوه‌ته‌وه‌‪ ،‬سیسته‌می ڕێبه‌ر ئاپۆیه‌‪ ،‬بۆی ‌ه گرنگ ‌ه‬ ‫ك ‌ه ڕێبه‌ر ئاپۆ ئازاد ببێت‪ .‬چون ئه‌گه‌ر رێبه‌ر ئاپۆ‬ ‫ئازاد نه‌بێت‪ ،‬ئێمه‌ی ژنیش ئازاد نابین‪ .‬ئامانج له‌و‬ ‫چاالكیه‌ش گوشار خستن ‌ه سه‌ر دوژمنانی گه‌لی كورده‌‪.‬‬ ‫چون دوژمن ده‌یه‌وێت ئیمه‌ی كورد و به‌تایبه‌ت ژن ك ‌ه‬ ‫ل ‌ه گه‌ڵ له‌دایكبوونی ڕێبه‌ر ئاپۆ ل ‌ه دایك بووین‪ ،‬فێری‬ ‫بێ رێبه‌ر بوونمان بكات‪ .‬بێگومان ڕێبه‌ر ئاپۆ به‌رده‌وام‬ ‫ده‌ڵێت ك ‌ه من ل ‌ه هه‌مووتان ئازادترم‪ ،‬به‌اڵم بێگومان‬ ‫ئازادی جه‌سته‌یی ڕێبه‌ر ئاپۆ بۆ ئێمه‌ی گه‌لی كورد و‬ ‫ژنان زۆر گرنگ ‌ه و ب ‌ه به‌رزكردنه‌وه‌ی ئاستی تێكۆشانی‬ ‫كه‌سایه‌تی‪ ،‬فكری و كۆمه‌اڵیه‌تیمانه‌ ك ‌ه ده‌توانین ئازادی‬ ‫ڕێبه‌ر ئاپۆش گه‌ره‌نتی بكه‌ین‪ .‬به‌تایبه‌ت ل ‌ه باشوری‬ ‫كوردستان و ل ‌ه قۆناخێكی وه‌هادا په‌ره‌دایین ب ‌ه پرۆژ ‌ه‬ ‫و فكری ڕێبه‌ر ئاپۆ ل ‌ه پێناو كۆمه‌ڵگه‌یه‌كی ئازاد و‬ ‫یه‌كساندا ده‌بێت ‌ه هۆی ئه‌و ‌ه ك ‌ه زه‌مینه‌ی ئازادی رێبه‌ر‬ ‫ئاپۆش زیاتر بره‌خسێ و دوژمنانی گه‌لی كورد دان ب ‌ه‬ ‫هه‌بوونی رێبه‌ر ئاپۆدا بنێن و پیالنه‌كانیان پووچه‌ڵ‬ ‫بێته‌وه‌‪.‬‬ ‫داواشم ئه‌وه‌ی ‌ه ك ‌ه هه‌ر كه‌سایه‌تێكی بیرو ڕای ئازاد با‬

‫ژماره‌ی‬

‫‪162‬‬

‫سپتامبری ‪2017‬‬

‫‪45‬‬

‫ده‌نگی بخات ‌ه پاڵ ده‌نگی ئێمه‌و ‌ه و گۆشار بخه‌ین ‌ه سه‌ر‬ ‫دوژمن با گۆشه‌گیری سه‌ر ڕێبه‌ر ئاپۆ كۆتایی بێت و‬ ‫هاوكات هه‌موو زیندانیانی سیاسی ئازاد ببن‪.‬‬

‫خه‌یاڵ خالید‪ ،‬خوێندكار و ئه‌ندامی‬ ‫ئه‌نجومه‌نی ژنانی گه‌نجی تێكۆشه‌ر‬

‫ڕێبه‌ر ئاپۆ وات ‌ه ده‌نگی دیموكراسی‬ ‫و سیسته‌می كۆنفیدراڵی دیموكراتیك‬ ‫ب ‌ه ده‌ستپێشخه‌ری ڕه‌ژاك ل ‌ه ژێر دروشمی "ئازادی رێبه‌ر‬ ‫ئاپۆ‪ ،‬ئاشتی بۆ هه‌موو جیهان" و ل ‌ه رۆژی ئاشتی‬ ‫جیهانیدا ئه‌م چاالكیه‌مان ئه‌نجامدا‪ .‬ئێمه‌ش وه‌كوو‬ ‫ژنانی گه‌نج له‌م چاالكیه‌دا به‌شدار بووین‪ .‬ئاستی‬ ‫به‌شداربوون ب ‌ه گشتی باش بوو‪ .‬هه‌رێمه‌كانی باشور‬ ‫كه‌ركوك‪ ،‬پێنجوێن‪ ،‬سلێمانی و ناوچه‌كانی ده‌رده‌وری‬ ‫و هه‌رێمی گه‌رمیان ب ‌ه گشتی به‌شداری ئه‌م چاالكی ‌ه‬ ‫بوون و خه‌ڵكانی ده‌ره‌وه‌ی چاالكیش پێشوازی باشیان‬ ‫له‌م چاالكی ‌ه كرد‪ .‬ئاستی به‌شداربوونی گه‌نجانیش زۆر‬ ‫باش بوو‪ ،‬چون هه‌موو گه‌نجان ل ‌ه باشوری كوردستان‬ ‫باش ده‌زانن ك ‌ه ڕێبه‌ر ئاپۆ ب ‌ه هۆی تێكۆشان ل ‌ه پێناو‬ ‫مافی گه‌لی كورد ئێستا ل ‌ه زیندانی ئیمراڵیه‪.‬‬ ‫ل ‌ه قۆناخێكی وه‌ها ك ‌ه گشتی هه‌رێم و كوردستان ل ‌ه‬ ‫ئاڵۆزی دایه‌‪ ،‬ئازادی رێبه‌ر ئاپۆ ته‌نیا رێگا چاره‌سه‌ریه‌‪.‬‬ ‫ڕێبه‌ر ئاپۆ ئه‌و كه‌سایه‌ته‌ی ‌ه ك ‌ه به‌رامبه‌ر به‌م شه‌ڕه‌ی‬ ‫ك ‌ه ل ‌ه كوردستاندا گوڕ بووه‌‪ ،‬ده‌نگی ئاشتیه‌‪ .‬ڕێبه‌ر‬ ‫ئاپۆ وات ‌ه ده‌نگی دیموكراسی و سیسته‌می كۆنفیدراڵی‬ ‫دیموكراتیك‪ ،‬ئێمه‌ش ل ‌ه سه‌ر ئه‌و بنه‌مای ‌ه درێژ ‌ه ب ‌ه‬ ‫كارو خه‌باتتمان ده‌ده‌ین‪ .‬ئه‌گه‌ر چی ده‌زانین ك ‌ه رێبه‌ر‬ ‫ئاپۆ ل ‌ه بواری فكره‌و ‌ه زۆر ل ‌ه هه‌موومان ئازادتره‌‪،‬‬ ‫به‌اڵم ل ‌ه بواری جه‌سته‌ییه‌و ‌ه ل ‌ه ئیمراڵی ئه‌سیر كراوه‌‪،‬‬ ‫ئێمه‌ش ئه‌وه‌مان پێ قبووڵ ناكرێ و داوای ئازادبوونی‬ ‫رێبه‌ر ئاپۆ ده‌كه‌ین و ته‌نیا ئازادی رێبه‌ر ئاپۆی ‌ه ك ‌ه‬ ‫ده‌توانێ ئاشتی بۆ هه‌موو جیهان و گه‌لی كورد مسۆگه‌ر‬

‫گۆڤارێكی رۆشنبیری‪،‬‬ ‫كۆمه‌اڵیه‌تی‪ ،‬ئه‌ده‌بی و هزری ‌ه‬

‫‪46‬‬

‫بكات‪ .‬ته‌نیا ڕامانی ڕێبه‌ر ئاپۆیه‌ ك ‌ه هه‌موو ڕامان و‬ ‫بیرو باوه‌ڕی و نه‌ته‌و ‌ه جیاوازه‌كانی قبووڵه‌‪ .‬ته‌نیا ئه‌و‬ ‫ڕامانه‌ی پێكه‌و ‌ه ژیانی ڕێبه‌ر ئاپۆی ‌ه ك ‌ه ده‌توانێ ئێم ‌ه ل ‌ه‬ ‫ئاگری ئه‌م شه‌ڕ ‌ه ڕزگار بكات ك ‌ه مرۆڤه‌كان به‌رده‌وامن‬ ‫ل ‌ه كوشتن و بڕینی یه‌كتر‪.‬‬ ‫ئێمه‌ی ژنانیش پێویسته‌ خاوه‌نداریه‌تی ل ‌ه ڕێبه‌ر ئاپۆ‬ ‫بكه‌ین‪ ،‬چون ل ‌ه دوای مێژووی ‪ 5000‬ساڵه‌ی ئه‌قڵیه‌تی‬ ‫پیاوساالری ك ‌ه ب ‌ه سه‌ر كۆمه‌ڵگ ‌ه و ژندا به‌تایبه‌ت‬ ‫سه‌پاوه‌‪ ،‬ڕێبه‌ر ئاپۆ ته‌نیا كه‌سێك بوو ك ‌ه توانی مێژووی‬ ‫ڕاسته‌قینه‌ی ژن ل ‌ه نێو ئه‌م مێژوو ‌ه ڕه‌شه‌دا ده‌ربخات‬ ‫و په‌رده‌ی ب ‌ه سه‌ردا البات و ڕێوه‌به‌ری ژنانی قبووڵ‬ ‫كردو ‌ه و ڕێگای ئازادی ب ‌ه ئێمه‌ی ژن ناساندوه‌‪ .‬هیوامان‬ ‫ئه‌وه‌ی ‌ه ك ‌ه ئیدی ژنان ئه‌و فكر ‌ه ده‌سه‌اڵت و داگیركار ‌ه‬ ‫قبووڵ نه‌كه‌ن و به‌رامبه‌ر به‌م فكر ‌ه چه‌وسێنه‌ر ‌ه خاوه‌ن‬ ‫هه‌ڵوێست بن و به‌ ده‌نگ بێن‪ .‬ب ‌ه پێشه‌نگایه‌تی ڕامانی‬ ‫ڕێبه‌ر ئاپۆ ئیتر ژنان پێشه‌نگایه‌تی بۆ كۆمه‌ڵگ ‌ه ده‌كه‌ن‬ ‫و ل ‌ه پێناو ئازادی و پاراستنی واڵتدا شه‌هیدیان داوه‌‪،‬‬ ‫ئیتر خۆیان‪ ،‬خۆیان به‌ڕێو ‌ه ده‌به‌ن و هێزی سیاسی‪،‬‬ ‫ڕێكخستنی و سه‌ربازی ژنان پێشكه‌وتووه‌‪ .‬ئێمه‌ی ژنیش‬ ‫ب ‌ه ڕێگای ئه‌م فكره‌یه‌و ‌ه ك ‌ه ده‌توانین بگه‌ڕینه‌و ‌ه بۆ‬ ‫جه‌وهه‌ری خۆمان‪.‬‬ ‫بانگه‌وازی من تایبه‌ت بۆ ژنانی گه‌نجه‌‪ ،‬ئه‌و ژنانه‌ی ك ‌ه ل ‌ه‬ ‫بواری فكریه‌و ‌ه ب ‌ه ماڵ به‌ستراونه‌ته‌و ‌ه و زیندانی كراون‪،‬‬ ‫پێویست ‌ه ئیتر له‌و بیرۆك ‌ه و ئازادی ساخت ‌ه ده‌ربكه‌ن‪.‬‬ ‫پێویست ‌ه ژنانی گه‌نج ئه‌و ‌ه تێبگه‌ن ك ‌ه ته‌نیا رویشتن ‌ه‬ ‫ده‌ره‌و ‌ه ل ‌ه ماڵ‪ ،‬رویشتن بۆ كافه‌ته‌ریا‪ ،‬زه‌واج ب ‌ه دڵی‬ ‫خۆت ئازادی نیه‌‪ ،‬پێویست ‌ه ل ‌ه بواری فكره‌و ‌ه خۆمان‬ ‫ئازاد بكه‌ین‪ .‬ئیتر زۆڵم و زۆری ئه‌م ئه‌قڵیه‌ت ‌ه قبووڵ‬ ‫نه‌كه‌ین و ئه‌و وزه‌ی ‌ه ك ‌ه ده‌رونماندا هه‌یه‌‪ ،‬ده‌ریببڕین‪،‬‬ ‫به‌رده‌وام تێكۆشان بكه‌ین‪ .‬تێكۆشانی ئێمه‌ی ‌ه ك ‌ه ده‌توانێ‬ ‫بۆ كۆمه‌ڵگ ‌ه ببێت ‌ه پێشه‌نگ و ڕێوه‌به‌ر‪ ،‬چونك ‌ه بنچین ‌ه‬ ‫و ئه‌ساسی كۆمه‌ڵگ ‌ه ژنان و گه‌نجانن‪ .‬ئێمه‌ی ژنانی‬ ‫‪ ،‬ئه‌ركمان قورس‬ ‫گه‌نج چون هه‌م ژنین و هه‌م گه‌نجین ‌‬ ‫و مێژووییه‌‪ .‬پێویست ‌ه ئێمه‌ی ژنانی گه‌نج خاوه‌ن ل ‌ه‬ ‫رێبه‌رمان‪ ،‬ل ‌ه نیشتمان و مافه‌كانمان ده‌ربكه‌وین‪ .‬ئیتر‬ ‫به‌س ‌ه بۆ بن ده‌ستكردنی نرخه‌كانمان‪ .‬وه‌كوو ژنی گه‌نج‬ ‫ئیتر نابێت له‌م ئه‌قڵیه‌ت ‌ه و سه‌پێنراوه‌كانیان بترسین و‬ ‫ل ‌ه پێناو ئازادی خۆمان و ڕێبه‌رماندا بتوانین تێكۆشان‬ ‫بكه‌ین‪ ،‬خۆمان په‌روه‌رد ‌ه بكه‌ین ل ‌ه چوارچێوه‌ی فكر و‬ ‫ڕامانی ڕێبه‌ر ئاپۆدا‪ ،‬هیوادارم ك ‌ه هه‌موو ژنانی گه‌نج ل ‌ه‬ ‫كوردستان خاوه‌نداریه‌تی ل ‌ه فكرێكی وه‌ها مه‌زن بكه‌ن‪.‬‬

‫ئافرەتانی واڵتی من‬ ‫له پیاوانی گشت واڵتان‬ ‫ماندووترن‬ ‫بۆ کار و خەبات و واڵت‬ ‫‪،‬له گشت هەوااڵنی خۆیان به‬ ‫هێزترن‪،‬‬ ‫دڵدارترن‪،‬‬ ‫ئاشق‌ترن‪،‬‬ ‫زۆر جوان‌ترن‪،‬‬ ‫ئافرەتانی واڵتی من‪،‬‬ ‫له پیاوانی گشت واڵتان پیاوترن‬ ‫چون هەموو کات له هەر شوێنێ‬ ‫بەجێ مابووی‪ ،‬ئەوان حازرن‪.‬‬ ‫ئافرەتانی واڵتی من‬ ‫که دێنه گــۆ‪:‬‬ ‫دڵی هەمووان دەلەرزێنن‪،‬‬ ‫هەرگیز سەریان دانانوێنن‬ ‫تەنانەت گوللەشیان بۆ بێت‬ ‫چاوەکانیان ناتروکێنن!‬ ‫ئافرەتانی واڵتی من‪،‬‬ ‫دڵرفێنن‪،‬‬ ‫دڵرفێنن‪،‬‬ ‫زامدارترینن!‬ ‫«مه‌لكشا»‬

‫‪TRUSKA‬‬

‫”ژﻧﺎن ھ‪‬ﻤﺎی ژﯾﺎن‪ ،‬ﺋﺎﺷﺘﯽ و ﺋﺎراﻣﯿﻦ“‬ ‫رۆژی ﺟﯿﮫﺎﻧﯽ ﺋﺎﺷﺘﯽ ﻟﻪ ھﻪﻣﻮو ژﻧﺎن و ﮔﻪﻟﯽ ﺗ‪‬ﻜﯚﺷﻪر‪،‬‬ ‫ﺑﻪرﺧﯚد‪‬ﺮ و ﺋﺎزادﯾﺨﻮاز ﭘﯿﺮۆز ﺑ‪‬ﺖ‪.‬‬