«ο καραγκιοζησ μασ» τευχοσ 103 ιούλης 2016

Όσο με θάβουνε, εγώ θα φυτρώνω

Μηνιάτικη ηλεκτρονική έκδοση του Πανελλήνιου Σωματείου Θεάτρου Σκιών Περίοδος Γ’ Τεύχος 103 Ιούlιος - Άυγουστος 2016

Καλό Καλοκαίρι

ΕΙΚΟΝΕΣ ΑΠΟ ΤΟ ΦΕΣΤΙΒΑΛ

Σοφία Μιχοπούλου Σωκράτης Κοτσορές Δημήτρης Φανάρας Αλέξανδρος Μελισσηνός

Τάκης Κωστιδάκης

Ιάσων Μελισσηνός

Αλέξανδρος Μελισσηνός

Μηνιάτικη ηλεκτρονική έκδοση του Πανελλήνιου Σωματείου Θεάτρου Σκιών Τζωρτζ 6 Αθήνα 106 77

Διόρθωση κειμένων: Θωμάς Αθ. Αγραφιώτης Εξώφυλλο: Χρήστος Πλέσσας

ΕΚΔΟΤΗΣ: Πάνος Β. Καπετανίδης Τηλέφωνο: 210 46 16 664

Σελίδα

2

Κωνσταντίνος Ντούμπας

Νίκος Μπαρμπούτης

Σελίδα

3

Τάκης Κωστιδάκης

Τάσος Τσώνης

Σελίδα

4

Πάνος Καπετανίδης

Σωκράτης Κοτσορές

Μιχάλης Καντήλωρος

Λευτέρης Δημητριάδης

Λευτέρης Δημητριάδης

Μιχάλης Καντήλωρος

Σελίδα

5

Καλοκαιρινός Καραγκιόζης: • Ο Χάρης Μπιλλίνης και ο Τάσος Γεωργίου, στο παραδοσιακό θεατράκι, στο Λουτράκι. Καθημερινές παραστάσεις!

• Ο Τάσος Κώνστας στο πάρκο του Φλοίσβου. Μικροί και μεγάλοι θα διασκεδάζουν, με τις καλοκαιρινές περιπέτειες του Καραγκιόζη και της παρέας του, κάθε Παρασκευή, Σάββατο και Κυριακή, στις 20.30 το βράδυ.

• Ο Φώτης και ο Χρήστος Πλέσσας, κάθε Δευτέρα, στο "Belvedere", στην παραλία της Αγίας Μαρίνας, με προνομιακή θέα στο ηλιοβασίλεμα. Επίσης κάθε Τρίτη στην παραλία Γλύφας και κάθε Τετάρτη, στο Νησάκι, στην Κουρούτα!!

• Κάθε Κυριακή, ο Κώστας Μακρής, στο Ιόνιο Multi Stage στην Πλαζ του Ε.Ο.Τ., στην Πάτρα.

• Κάθε Δευτέρα-Τετάρτη και Παρασκευή, ο Αυγέρης Μπαλούρδος στα Ξύλινα Καισαριανή.

• Τέλος, ο Πάνος Καπετανίδης, στο Κερατσίνι, στο Πάρκο “Σελεπίτσαρι”: Όλες τις Τετάρτες του Ιούλη!

Σελίδα

6

ΕΝΑΣ ΔΕΚΑΛΟΓΟΣ ΤΩΝ ΗΡΩΙΚΩΝ ΤΟΥ «ΚΑΡΑΓΚΙΟΖΗ» & ΕΝΑΣ ΔΕΚΑΛΟΓΟΣ ΤΩΝ ΔΡΑΜΑΤΩΝ ΤΟΥ «ΚΑΡΑΓΚΙΟΖΗ» του Θωμά Αθ. Αγραφιώτη

Στα πλαίσια της συνέχισης και της ολοκλήρωσης της προσπάθειας του Γρηγόρη Σηφάκη, για τη μελέτη της δομής του δραματολογίου του νεοελληνικού Θεάτρου Σκιών (στο σύνολό του, όμως, και όχι επιλεκτικά με ένα είδος κωμωδιών, όπως έκανε ο ανωτέρω ερευνητής, στο βιβλίο: «Η παραδοσιακή δραματουργία του Καραγκιόζη», εκδόσεις: «Στιγμή», Αθήνα 1984), προχωρούμε με τη μελέτη των ηρωικών έργων και των (κοινωνικών-λαογραφικών-ιστορικών) δραμάτων του μπερντέ, έχοντας, πάντοτε, σαν βασικό γνώμονά μας την ιδιαίτερη δομή αυτών των έργων.

Εισαγωγικά, θα θέλαμε, απλώς, να αναφέρουμε ότι, πρώτον, στην περίπτωση των ηρωικών (Η), ένα βασικό κριτήριο είναι η αποθέωση, στο τέλος του έργου, που (πολύ συχνά) συνοδεύεται και από το μαρτύριο του πρωταγωνιστή, αλλά και από ένα θαύμα, ενώ (σε άλλες περιπτώσεις) κυριαρχεί, περισσότερο, το επικό στοιχείο, σε σχέση με τις μάχες. Αυτό, βεβαίως, δεν σημαίνει ότι όλα τα παραπάνω στοιχεία δεν είναι δυνατό να συνυπάρξουν, ειδικά στην περίπτωση των καλύτερων έργων αυτού του είδους. Δεύτερον, στην περίπτωση των δραμάτων (Δ), εξετάζονται έργα, που είτε αποτελούν ειδικές περιπτώσεις παραστάσεων (μίας ιδιαίτερης ποιότητας και αισθητικής), είτε λειτουργούν ως περιπτώσεις ξεχωριστών θεματικών, που, και από μόνες τους, θα μπορούσαν να αποτελέσουν μια ιδιαίτερη και πρωτότυπη κατηγορία, όπως θα δούμε και στη συνέχεια.

Κλείνοντας, αξίζει να αναφέρουμε ότι κάποια έργα είναι δυνατό να εντάσσονται σε περισσότερες από μία κατηγορίες, να θεωρούνται δηλαδή κωμωδίες, αλλά να εντάσσονται, π.χ., και στα δράματα ή στα ηρωικά, κάτι που οφείλεται σε ειδικά θεματικά κριτήρια και κυρίως σε ποιο από αυτά τα κριτήρια ρίχνει κανείς το κέντρο βάρος του ενδιαφέροντός του.

Η10. «Το ματωμένο Μοναστήρι»

Ένα ξεχασμένο ηρωικό έργο, που ξεχωρίζει από τα υπόλοιπα και το οποίο περιλαμβάνεται στο δεκάλογό μας, λόγω της ιδιαιτερότητας του δολοφόνου της. Ένας στυγερός, πλην όμως καλά κεκαλυμμένος, φονιάς κρύβεται πίσω από το μοναχικό του σχήμα. Εξοντώνει τον Νιόνιο, αλλά όχι και τον Καραγκιόζη. Μια παραγνωρισμένη παράσταση, από τα παλιά, που ελάχιστοι θυμούνται στις μέρες μας! Τα ράσα δεν κάνουν τον παπά...

Η9. «Γιάννης Μπεκιάρης»

Τα ληστρικά έργα αποτελούν, για πολλούς, μια ειδική κατηγορία παραστάσεων του νεοελληνικού Καραγκιόζη. Τα ληστρικά, ωστόσο, δεν ήταν τίποτε άλλο, παρά μια συνέχεια των «ηρωικών» της Τουρκοκρατίας και της Επανάστασης του 1821, μόνο που ο αντίπαλος είχε αλλάξει, με την έλευση της Βαυαροκρατίας. Έτσι, διακρίνοντας, απλώς, τον εχθρό, οι ήρωες των «ληστρικών» ταυτίζονται, σχεδόν απόλυτα, με τους ήρωες των «ηρωικών», έχοντας, πάντοτε, την αγάπη και την αποδοχή του λαού. Ο «Γιάννης Μπεκιάρης» είναι, ίσως, η πιο αντιπροσωπευτική περίπτωση.

Η8. «Ο Χριστιανομάχος»

Ο Καραγκιόζης τίθεται, και πάλι, στις υπηρεσίες ενός επικίνδυνου φονιά. Εδώ όμως, τα πράγματα είναι σαφή. Ο Χριστιανομάχος Τούρκος απαιτεί από τον ξυπόλυτο ήρωα να αλλάξει το όνομά

Σελίδα

7

του, συνεπώς και το θρήσκευμά του. Ο Καραγκιόζης, τελικά, παραμένει πιστός στον Χριστό. Αρπάζει την κουμπούρα, παίρνει την κατάσταση στα χέρια του, για να πάρει, στο τέλος, και τα βουνά, μαζί με κλέφτες και αρματολούς. Μια αρχέγονη ηπειρώτικη παράσταση και μήτρα, κατά τον Τζούλιο Καΐμη.

Η7. «Ο Καπετάν Χρόνης»

Μια τραγωδία, με την πλήρη σημασία του όρου, από τη δημοτική μας ποίηση: «-Πώς τα ’χεις, Χρόνη μ’, τα παιδιά, τι κάνουν τα παιδιά σου; -Σε προσκυνούν, μπουλούκμπαση, και σου φιλούν τα χέρια, δώδεκα μέρες έλειπα, τι κάνουνε δεν ξέρω. -Γι’ άπλωσε, Χρόνη, στον τορβά, για λύσε το δισάκι, θα βρεις δυο μήλα κόκκινα, δυο πατρινά λεμόνια. Πάει κι ο Χρόνης και κοιτά μες τον τορβά και βλέπει, βλέπει το πρώτο του παιδί, το πρώτο παλικάρι, τηρά κι άλλη μια φορά, τ’ άλλο παιδί του βλέπει. Πέφτει στραβός με το σπαθί στο τούρκικο τ’ ασκέρι, βαρεί δεξιά, βαρεί ζερβά, βαρεί μπροστά και πίσω, κόβει Αρβανίτες δώδεκα και δυο μπουλουκμπασήδες».

Η6. «Ο Μάρκος Μπότσαρης»

Ένα έργο, το οποίο (κατά πολλούς) αποτελεί τριλογία, μαζί με τον «Διάκο» και τον «Κατσαντώνη», με μοναδική μας ένσταση την έλλειψη του μαρτυρίου, στο τέλος του μύθου. Ο Μπότσαρης πεθαίνει ένδοξα μεν, αλλά στο πεδίο της μάχης. Δεν σφυροκοπείται, ούτε σουβλίζεται. Αυτό, όμως, σε καμία περίπτωση, δεν περιορίζει την αξία της θυσίας του και τη σπουδαιότητα της παράστασης Θεάτρου Σκιών, που φέρει το όνομά του.

Η5. «Η κρεμάλα του Πατριάρχη Γρηγορίου του Ε’»

Ένα ηρωικό έργο, το οποίο καταξιώθηκε χάρη στη μαστοριά του Ντίνου Θεοδωρόπουλου και το οποίο θα μπορούσε να αποτελέσει μέρος μιας τριλογίας, μαζί με τον «Διάκο» και τον «Κατσαντώνη», με κοινό συνδετικό κρίκο το τελικό μαρτύριο. Ο Κατσαντώνης σφυροκοπείται, ο Διάκος σουβλίζεται και ο Γρηγόριος απαγχονίζεται. Οι αρκετοί ιστορικοί αναχρονισμοί του έργου περνάνε σε δεύτερη μοίρα, καθώς η ουσία είναι μία: το τελικό μαρτύριο, στο δρόμο για την εδραίωση της Επανάστασης.

Η4. «Ο Μέγας Αλέξανδρος και το καταραμένο φίδι»

Το έργο του Μεγαλέξανδρου με το καταραμένο φίδι θεωρείται, από πολλούς, κωμωδία και ίσως να έχουν δίκιο, εξαιτίας της παρέλασης των τύπων, οι οποίοι κυριαρχούν, στην πορεία του έργου. Πέρα, όμως, από την κλασική ανωτέρω παρέλαση, το ηπειρώτικο αυτό έργο δεν είναι τίποτε άλλο, παρά μια ηρωική παράσταση, που, βασισμένη στο έπος της δρακοντοκτονίας, πηγάζει εξ αρχαιοτάτων χρόνων και περνά στον Άγιο Γεώργιο, για να καταλήξει στον επικό ήρωα Μεγαλέξανδρο του μπερντέ.

Η3. «Ο Καπετάν Γκρης»

Μια ακόμα παράσταση μήτρα, σύμφωνα με τον

Σελίδα

8

Τζούλιο Καΐμη, η οποία διαδραματίζεται στην Πελοπόννησο και η οποία αποδίδεται στην ευφυΐα του Δημήτρη Σαρδούνη ή Μίμαρου. Συνεπώς, αποτελεί μια από τις πιο παλιές και συναρπαστικές περιπέτειες του νεοελληνικού Θεάτρου Σκιών, καθώς δεν είναι και λίγο να καρατομείται ο Νιόνιος ή να σώζεται, κυριολεκτικά την ύστατη στιγμή, από την γκιλοτίνα, ο Καραγκιόζης μας.

Η2. «Αθανάσιος Διάκος»

Ένα θεαματικό έργο, με πολλές μάχες και το σούβλισμα του ήρωα. Η άνοδος της ψυχής του Διάκου, στους ουρανούς, φέρνει την κάθαρση (χάρη στον από μηχανής Θεό), οδηγώντας το θεατή στα επίπεδα αρχαίας τραγωδίας και στην κορυφαία, ίσως, σκηνή των έργων του Καραγκιόζη.

Η1. «Κατσαντώνης»

Στον «Κατσαντώνη», σε παρόμοια επίπεδα με τον «Διάκο» και την αρχαία τραγωδία, η κάθαρση έρχεται, ξανά, με το μαρτύριο του ήρωα και το αγγελικό θαύμα. Το αποκορύφωμα της τέχνης του θεατρικού λόγου!

ΑΠΟ ΤΑ ΗΡΩΙΚΑ, ΣΤΑ ΔΡΑΜΑΤΑ: Δ10. «Ο Θησαυρός του Θεού»

Ένα έργο, το οποίο συνδυάζει το θέαμα με την τέχνη του λόγου. Ο πρωταγωνιστής του είναι ένας αλαζόνας και εγωιστής άρχοντας, ο οποίος αν και νομίζει ότι κατέχει την αλήθεια, τελικά δεν γνωρίζει τίποτα. Χάνει τα πάντα, μέσα από τα χέρια του, συντρίβεται και αποδεικνύεται, στο τέλος, ότι αποτελεί έναν καινούριο Οιδίποδα. Περιπέτειες στη θάλασσα, μονομαχίες με πολεμιστές, τιτανομαχίες με θεριά και σκληρή λογομαχία, κατά την οποία η γλώσσα, τελικά, κόκαλα δεν έχει και κόκαλα τσακίζει.

Δ9. «Γαλάζια Πολιτεία»

Μέσα στα πλαίσια του λεγόμενου έντεχνου «παραμυθοδράματος», η «Γαλάζια Πολιτεία» πρωτοτυπεί. Ο Καραγκιόζης κατεβαίνει στο βυθό, κάτι που δεν συμβαίνει για πρώτη φορά. Η συγκεκριμένη κάθοδος, όμως, δεν εντάσσεται στα πλαίσια μιας απλής κωμικής παράστασης, καθώς έχει απαλλαχτεί από τις δεσμεύσεις της κλασικής παρέλασης των τύπων. Το κέντρο βάρους του έργου έχει πέσει, πλέον, πάνω στο λόγο και στο μύθο.

Δ8. «Το στοιχειό της Σαλονίκης»

Ένα στοιχειό απειλεί τους κατοίκους μια πόλης. Ο Καραγκιόζης, με την παρέα του, καλούνται να το αντιμετωπίσουν. Αυτό είναι η μία πλευρά του νομίσματος. Η άλλη πλευρά είναι η λαογραφικήιστορική. Η ζωή και η ιστορία μιας μεγαλούπολης, εν προκειμένω της Θεσσαλονίκης, θα ξετυλιχτεί, ενώπιόν μας, με αφορμή τις περιπέτειες του Καραγκιόζη, με το στοιχειό. Οι ήρωές της, από τον Μεγαλέξανδρο, μέχρι τον Παύλο Μελά, οι πρόσφυγές της, οι θρύλοι, οι παραδόσεις της και τα τραγούδια της, σε μια γλυκιά, νοσταλγική και αρκετά φροντισμένη λαϊκή σύνθεση.

Δ7. «Βελισάριος»

Σελίδα

9

Ένα δυνατό βυζαντινό δράμα, με ήρωα το Στρατηγό Βελισάριο, με την ποιοτική σφραγίδα του καραγκιοζοπαίχτη Βασίλαρου, αλλά και του παραγνωρισμένου Γεωργόπουλου ή Μπομποτίνου, στον οποίο ο γραπτός Καραγκιόζης της εποχής του οφείλει πολλά. Πραγματικά, είναι κρίμα να προβάλλονται, σχολαστικά, τα εμπορικά φυλλάδια του Καραγκιόζη, από την εποχή του Μεσοπολέμου, χωρίς να αναδεικνύεται, στο βαθμό που θα έπρεπε, ο ρόλος προσωπικοτήτων, σαν τον Μπομποτίνο (Γεωργόπουλο).

Δ6. «Ερωτόκριτος»

Μια κλασική ιστορία, η οποία ταιριάζει στο πανί του Καραγκιόζη και την οποία έχουν τιμήσει, κατά καιρούς, οι καραγκιοζοπαίχτες. Πολύ σημαντική θεωρείται η ομώνυμη και πρωτότυπη τηλεοπτική παραγωγή της κρατικής τηλεόρασης και του Ευγένιου Σπαθάρη, με τη συνεργασία σπουδαίων ερμηνευτών, όπως, π.χ., ο ηθοποιός Λυκούργος Καλλέργης.

Δ5. «Οδύσσεια»

Άλλη μια σημαντική τηλεοπτική δουλειά του Ευγένιου Σπαθάρη και ίσως η σημαντικότερη, μαζί με τον «Ερωτόκριτο». Στην «Οδύσσεια» του Σπαθάρη, παρελαύνουν μεγάλα ονόματα τραγουδιστών, που δίνουν τη φωνή τους, με τρόπο ξεχωριστό, στους ήρωες του ομηρικού έπους.

Δ4. «Η Χάρη του Βασιλιά»

Ένα πολύ δυνατό δράμα, από τα χέρια (και πάλι) του μάστορα του είδους, Βασίλαρου. Πέρα από την πολύπλοκη δραματική δομή του έργου, η «Χάρη» ξεχωρίζει για την παρουσία του Βασιλιά Κωνσταντίνου (1868-1923), στον τίτλο, αλλά και σε έναν από τους πρωταγωνιστικούς ρόλους. Μια αμφιλεγόμενη, αλλά δημοφιλής, τότε, πολιτική προσωπικότητα, που καλείται να αποφασίσει, αν πρέπει να δοθεί χάρη σε κάποιον λιποτάκτη.

Δ3. «Η Ορφανή της Χίου»

Ένα δημοφιλέστατο ανάγνωσμα του 19ου αιώνα μεταφέρεται, με επιτυχία, στον μπερντέ, από τον Μάρκο Ξάνθο, αποβάλλοντας το όποιο υπερβολικό μελοδραματικό στοιχείο και ενισχύοντας άλλες πτυχές, όπως τη λειτουργία του θαύματος, στο πανί. Η νεκρανάσταση του Νιόνιου, στο φινάλε του έργου, αποτελεί, αναμφισβήτητα, κλασική σκηνή ανθολογίας.

Δ2. «Ο Διάβολος Κουμπάρος»

Το πιο δυνατό, ίσως, κοινωνικό δράμα του Θεάτρου Σκιών, που (έχοντας καταγωγή από το κουκλοθέατρο) έφτασε, μέχρι τις μέρες μας, ισορροπώντας ανάμεσα στο μελόδραμα και το στοιχείο του φανταστικού.

Δ1. «Κασσιανή»

Το θρησκευτικό δράμα του Βασίλαρου αποτελεί πρότυπο για την παρουσίαση-συγγραφή ενός έντεχνου έργου, στο πανί του Καραγκιόζη.

Σελίδα

10

Ο ΚΑΡΑΓΚΙΟΖΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΛΑΪΚΟ ΘΕΑΤΡΟ

Ο ΕΛΛΗΝΙΚΟΣ ΚΑΡΑΓΚΙΟΖΗΣ ΣΤΑ ΧΡΟΝΙΑ ΤΟΥ ΟΘΩΝΟΣ Του ΚΩΣΤΑ Η. ΜΠΙΡΗ (Επιμέλεια: Πάνου Καπετανίδη)

Πρέπει να γνωρίσει κανείς τους Έλληνες καραγκιοζοπαίχτες, να θαυμάσει την πνευματικότητά τους, την τέχνη του λόγου και της μιμικής που τους διακρίνει, την συνθετική τους δύναμη, και να πεισθεί ότι είναι ιδιοφυΐες προικισμένες από την φύση με φιλολογική διάθεση και με καλλιτεχνικό τάλαντο, που έτυχε όμως να μείνουν αγράμματοι και που το λαϊκό θέατρο τους έδωσε την ευκαιρία να αναπτύξουν και να αποδώσουν σε έργο τα πνευματικά και καλλιτεχνικά τους εφόδια και την δημιουργική τους πνοή. Παραθέτουμε εδώ, ως δείγμα της φιλολογικής συνειδήσεως που τους διαπνέει, αποσπάσματα από κείμενα που έγραψαν δυο από τους καλύτερους καραγκιοζοπαίχτες της προηγούμενης γενιάς. το ένα του Αντώνη Μόλλα, που δείχνει με πόσο υψηλή αντίληψη απέβλεπε στο έργο του: «Σκοπός αυτού του θεάτρου δεν είναι να ευχαρίστηση μόνον τον θεατήν προσωρινά και να τον κάνει να γελάσει, αλλά να του ρίζωση πιο βαθειά το αίσθημα της οικογενείας, του πατριωτισμού και της θρησκείας. Γενικά δε την συναίσθησιν των καθηκόντων που έχει κάθε πολίτης απέναντι της κοινωνίας και απέναντι του εαυτού του. σε κάθε παράσταση βρίσκει ο θεατής διδάγματα ωφελιμότατα, η Από την Νέα Εστία τεύχος 603, κοινωνία ολόκληρη ζωντανεύει επάνω στην σκηνή. Κάθε πρόσωποτης από σελίδα 1065 μέχρι 1070 σκηνής των σκιών αντιπροσωπεύει και από ένα τύπο ανθρώπων που ζουν 15 Αυγούστου 1954, τόμος 52ος, και κινούνται τριγύρω μας Και ένα του Σωτήρη Σπαθάρη, Πηγή: Εθνικό Κέντρο Βιβλίου μικρό αριστούργημα λογοτεχνικό, που πάλλεται από αγάπη και συγκίνηση για την τέχνη του : «Πώς ν' αρνηθώ τους άψυχους συντρόφους μου: Και τι συντρόφους! Τέτοιους, που ολάκερα σαράντα πέντε χρόνια, ποτέ δεν μ' ψύχραναν, που όταν με έβλεπαν να μπαίνω μέσα στην σκηνή του καραγκιόζη, για να παίζω, όλοι γελούσαν. Έτσι ένοιωθα όταν τους έβλεπα. Και σάμπως να μου έλεγαν όλοι μαζί: - Εμένα να πρωτοπάρεις απόψε στα χέρια σου, Σπαθάρη εγώ θα παίξω καλύτερα. Και μόλις αρχίναγα να παίζω, ξεκινούσε στο πανί του Καραγκιόζη μια πραγματική ζωντάνια-αφού δεν βρίσκω με τι λογής λόγια για να τους πω το «Έχετε γεια», θα πεθάνω μαζί τους. Όταν λοιπόν γνωρίσει κανείς με πόσο βαθιά συνείδηση και πίστη αποβλέπουν οι άνθρωποι αυτοί στο έργο τους, θα καταλάβει, γιατί η τάξις τους, κοντά στις άλλες φιλολογικές της εκδηλώσεις» διέσωσε με προφορική παράδοση πληροφορίες από την Ιστορία της τέχνης τους. Αφότου πρωτοπαρουσιάστηκε στην ελεύθερη Ελλάδα, και για τους παλαιότερους καραγκιοζοπαίχτες που την πρωτοέφεραν στον τόπο και καλλιέργησαν με δικές τους δημιουργίες την εξέλιξη της και την κάθαρσή της από βάρβαρα

Σελίδα

11

ξενικά στοιχεία, για να της δώσουν την καθαρά ελληνική μορφή, με την οποία γνωρίσαμε τον καραγκιόζη οι νεότεροι Έλληνες. Ακριβώς δε γι' αυτό Έχουν και μεγάλην αξία, για την σύνθεση της ιστορίας του ελληνικού καραγκιόζη, οι πληροφορίες που μας Έχουν δώσει οι πιο γέροι από τους τεχνίτες του είδους, που Έχομε γνωρίσει. Δεν ήταν άγνωστος βέβαια ο Καραγκιόζης στην Ελλάδα πριν από την Απελευθέρωση. Όπως βεβαιώνει μάλιστα ο Μόλλας, η παράδοσις διέσωσε ότι, τον καιρό που ετοιμαζόταν η Επανάστασις, τo θέατρο αυτά χρησίμευε ως τόπος συναντήσεως των αρχηγών της» που κατέστρωναν εκεί τα σχέδια τους» χωρίς να μπορούν να τους υποπτευτούν οι Τούρκοι. Παιζόταν βέβαια από τότε σε ελληνική γλώσσα, αφού αυτή εξακολουθούσε να είναι η κοινή γλώσσα του τόπου. Δεν επρόκειτο, όμως, περί θεάτρου των σκιών που είχε εδώ διαμορφωθεί και που είχε μόνιμη εγκατάσταση στον τόπο, αλλά περί θεάτρου που περιόδευε από πόλη σε πόλη, ξεκινώντας από τα μεγάλα αστικά κέντρα της Τουρκοκρατίας και Ιδίως από την Πόλη. Μόνο μετά την Απελευθέρωση. όταν πια η Ελλάς απετέλεσε ανεξάρτητη επικράτεια. με δική της πολιτική και κοινωνική συγκρότηση, καθαρά ελληνική, ο καραγκιόζης παίρνει μόνιμη εγκατάσταση στον τόπο και ύστερα από την πρώτη δεκαετία, αρχίζει να παίρνει και μορφή ελληνικού λαϊκού θεάτρου. Η πρώτη μνεία που βρίσκουμε σε γραπτή πηγή για τον καραγκιόζη στην Ελλάδα κατά την εποχή του Όθωνος. Είναι μια είδησις δημοσιευμένη σε αθηναϊκή εφημερίδα, από την οποία βεβαιώνεται η παρουσία του στο Ναύπλιο, το θέρος του 1841. Γράφει συγκεκριμένα η «Ταχύπτερος Φήμη» στα Ποικίλα της: "Την 21 του παρόντος θα παρουσιασθεί εις Ναύπλιον η κωμωδία του Καραγκιόζη. έχουσα αντικείμενον τον Χατζ-Αββάτην και Κιουτσούκ Μεΐμέτην" Το γεγονός ότι το επαρχιακό αυτό νέο θεωρείται άξιο να δημοσιευθεί ως είδησις σε εφημερίδα των Αθηνών, σημαίνει βέβαια ότι ενδιέφεραν πολύ την ζωή της παλιάς και της νέας πρωτεύουσας οι παραστάσεις του καραγκιόζη. Από την διατύπωση της ειδήσεως φαίνεται καθαρά η αλήθεια ότι ο καραγκιόζης δεν ήταν άγνωστος στο ελληνικό κοινό από τα παλιότερα χρόνια. το θέμα όμως της παραστάσεως, με ήρωα τον άγνωστο σε μας Κιουτσούκ Μεΐμέτη και με πρωταγωνιστή τον Χατζαειβάτη, μας βεβαιώνει ότι δεν έχει διαμορφωθεί ακόμα ελληνικός καραγκιόζης, αλλά εξακολουθεί να παρουσιάζεται στην Ελλάδα, δώδεκα χρόνια μετά την Απελευθέρωση με την τούρκικη μορφή του Το δημοσίευμα της "Ταχυπτέρου Φήμης" του 1841 δεν μας δίνει δυστυχώς περισσότερες λεπτομέρειες, για να μπορούμε να γνωρίσουμε καλύτερα ποια ήταν η μορφή με την οποία πρωτοεμφανίζεται ο Καραγκιόζης στην ελεύθερη χώρα. Πολύ διεξοδικότερο όμως είναι άλλο δημοσίευμα της ίδιας εφημερίδας, που μας πληροφορεί για την εμφάνιση του Καραγκιόζη στην Αθήνα στις αρχές του Φεβρουαρίου του 1852. Η παρατήρησις ότι, ενώ η «Ταχύπτερος Φήμη", που ενδιαφέρεται τόσο για τον καραγκιόζη, για πρώτη φορά ύστερα από έντεκα χρόνια ξαναγράφει γι' αυτόν μετά το δημοσίευμα του 1841 που τον εμφανίζει στο Ναύπλιο, μας πείθει ότι σπάνιες ήσαν οι επισκέψεις του στην Ελλάδα και ότι για πρώτη φορά παρουσιαζόταν στην Αθήνα. Γράφει, λοιπόν, στο δημοσίευμα της αυτό με τον τίτλο «Ανατολικόν Θέατρον» η "Ταχύπτερος φήμη": «Κατά την συνοικίαν της Πλάκας εσυστήθη ανατολικόν θέατρον, εξοδεύων δέ τις δέκα μόνον λεπτά, πέντε δηλ. διά την είσοδον και άλλα πέντε διά ένα Ναργελέν, δύναται να διασκέδαση τρεις ολοκλήρους ώρας, εξακολουθών να γελά ακαταπαύστως καθ' όλον αυτό το διάστημα Κατά την

Σελίδα

12

τελευταίαν παράστασιν εωρτάσθησαν οι γάμοι του Καραγκιόζη, όστις κατά την φράσιν του, επροθυμοποιήθει να προσκαλέσει διαφόρους από την Δύσιν και Ανατολήν, Άρκτον και Μεσημβρίαν, και από όλα τα Δωδεκάνησα εκεί λοιπόν έβλεπε τις διαφόρων εθνών ανθρώπους με ποικίλας ενδυμασίας οίον Καβούκια, Σαρίκια, Καλπάκια, Σερβέτες, Σκούφιες. Φέσια. Μπονέταις, Πιπεριαις, Καπέλλα. Κασκέτα, και κατά συνέπειαν Τζουμπέδες, Μπινίσια, Μπουρνούζια, Αντεριά, Ζιπούνια, Καβάδια, Γούνες, Πουτούρια, Σαλβάρια, Γιαμπουρλούκια, Καπότα, Σουρτούκα, Μαντέλα, Ράσα κτλ Ο ίδιος ο Καραγκιόζης με λαχούρι σάλι εις την κεφαλήν και φέρων την επίσημόν του στολήν (in fustibus) υπεδέχετο τους προσκεκλημένους έπαναλαμβάνων συχνά "επειδή και εις γάμον εκλήθης μη τσάτρα-πάτρα". Ο Ναστραδήν Χότζας καβαλικευμένος εις καμήλαν ισταμένην μεταξύ τεσσάρων μιναρέδων και περιστοιχισμένος από δώδεκα Δερβίσηδες ήτον επιφορτισμένος την θρησκευτικήν τελετήν Κουμπάρος δε ήτον ο Χατζή "Απτούραχμάνης, φέρων επισημοτέραν του Καραγκιόζη στολήν, και κουμπαρατζίδικον καβούκι. Εις το επόμενον φύλλον μας θέλομεν διαλάβει τα καθέκαστα του γάμου και το δοθέν υποθετικόν γεύμα, όπου ο Καραγκιόζης έλεγεν εις τους ζητούντας φαγητά «Κατάπινε», και ακολούθως ο Χατζή Αϊβάτης ανέπτυξε το ζήτημα αποδείξας επί τη βάσει της Στωικής φιλοσοφίας ότι τα πάντα κατορθούνται δια των ιδεών. Διαρκούσης της τελετής ο Κουτσουτζούκ Αντριάς. ανεψιός του Καραγκιόζη, έπαιζε το Κουμουζουλουπέ Μασκαρατζίκ με το κύμβαλον επί τη βάσει του διαπασών μακάμ ατζιρέμ, ή ήχον πρωτόβαρον κατά Κουτουζέλην, εξομοιούμενον με την δυωδίαν (duetto) της Νόρμας. Βλέπομε από το νέο αυτό δημοσίευμα της «Ταχυπτέρου Φήμης» να χαρακτηρίζεται ο Καραγκιόζης ως «Ανατολικόν θέατρον". Και πραγματικά, όπως διαφαίνεται από την περιγραφή, κυριαρχούν στην μορφή του χαρακτηριστικά εντελώς ανατολίτικα. Ανάμεσα στους καλεσμένους που ετίμησαν τον γάμο του Καραγκιόζη, βλέπομε να υπάρχουν και Ευρωπαίοι με μπονέτες, καπέλα και κασκέτα, αλλά οι περισσότεροι εμφανίζονται ως ανατολίτες, με καβούκια, σαρίκια, καλπάκια, σερβέτες, σκούφιες, φέσια, τζουμπέδες, μπινίσια, τσακτσίρια, μπουρνούζια, αντεριά. ζιπούνια, καβάδια, γούνες, πουτούρια, σαλβάρια, γιαμπουρλούκια, καπότα και σουρτούκα, που μας θυμίζουν το πλήθος των τσελεμπήδων και των γειτόνων που μας παρουσιάζουν στις εκδόσεις τους για τον τουρκικό καραγκιόζη ο Ρίττερ και ο Σιγιαβουσγκήλ. Ο ίδιος ο γαμπρός φοράει λαχούρι σάλι. Η θρησκευτική τελετή ευλογείται από τον Ναστραδίν χότζα, που τον περιστοιχίζουν δώδεκα δερβίσηδες. Έρχεται ο χότζας καβάλα σε γκαμήλα, η οποία σταθμεύει ανάμεσα σε τέσσερις μιναρέδες. Ωστόσο, δεν είναι τούρκικος ο γάμος ούτε Τούρκος ο Καραγκιόζης, όπως θα μπορούσε να υποθέσει κανείς από την συγκρότηση αυτή της Ιεροτελεστίας, γιατί στην σύναψη του γάμου υπάρχει και κουμπάρος. Φοράει πιο επίσημη στολή από τον γαμπρό και τα καθιερωμένο για το αξίωμα του κατά την εποχή εκείνη καβούκι» το κουμπαρατζίδικο. Είναι γνωστό δε ότι κουμπάρος δεν υπάρχει στους γάμους των μωαμεθανών. Αλλά γιατί είναι μωαμεθανικό το ιερατείο που θα ευλογούσε το γάμο του Καραγκιόζη ; η εξήγησις δεν είναι δύσκολη ο σεβασμός προς την Εκκλησία και προς τους θρησκευτικούς τύπους, ο όποιος υπάρχει και σήμερα στην συνείδηση του κοινού και των δημοσίων άρχων, την εποχή εκείνη που η προσήλωσις στην θρησκεία ήταν πολύ εντονότερη, δεν επέτρεπε όχι μόνο την διακωμώδηση μιας χριστιανικής ιεροτελεστίας, αλλά ούτε και την απλή εμφάνιση ιερωμένου στις κωμωδίες του Καραγκιόζη. Αντίθετα, η παρεμβολή του χότζα αποτελούσε μια λύση στο αδιέξοδο

Σελίδα

13

στο οποίο προσέκρουε η παράστασις του γάμου και έδινε απόλυτη ελευθερία σε γελοιογράφηση της ιεροτελεστίας και στις απαραίτητες απρέπειες του ήρωα. Δεν ήταν δε αυτή η μόνη ασυμβίβαστη συνθήκη που υπήρχε στον γάμο τού Καραγκιόζη. Υπήρχε και άλλη, ότι ο κουμπάρος ήταν Τούρκος, ο Απτουραχμάνης, ενώ ούτε οι Τούρκοι, όπως είπαμε. Έχουν κουμπάρο στους γάμους τους, ούτε στον χριστιανικό γάμο μπορεί να γίνει κουμπάρος ένας μωαμεθανός. Όλο αυτό το δογματικό σύμφυρμα, εκτός από την σκοπιμότητα που το επέβαλλε για τους λόγους που είπαμε, συνέφερε και την κωμωδία, γιατί δημιουργούσε στην σκηνή εξαιρετικά κωμική κατάσταση. Για το περιεχόμενο της παραστάσεως δίνει ελάχιστες πληροφορίες η «Ταχύπτερος Φήμη» και υπόσχεται στους αναγνώστες της ότι θα γράψει περισσότερα στο επόμενο φύλλο. Δυστυχώς ούτε στο επόμενο ούτε στα μεθεπόμενα φύλλα της «διέλαβε τα καθέκαστα του γάμου του Καραγκιόζη». Από όσα γράφει στο δημοσίευμα της 9 Φεβρουαρίου 1852 μπορούμε πάντως να συλλάβουμε. όχι βέβαια την πλοκή τού έργου, αλλά τα γενικά χαρακτηριστικά του πνεύματος, των τύπων και των παραστάσεων, τα οποία και ενδιαφέρουν περισσότερο. ο Καραγκιόζης δέχεται τους καλεσμένους του λέγοντας «επειδή και εις γάμον εκλήθεις, μη τσάτρα-πάτρα». Παρωδεί με τε λόγια αυτά και ειρωνεύεται τα λογύδρια με τα οποία δέχονταν τους καλεσμένους τους οι νεοφερμένοι άρχοντες της Αθήνας, που ήσαν όχι μόνο ανόητα αλλά και ακατανόητα, γιατί λέγονταν σε γλώσσα καθαρεύουσα, όπως επέβαλλε ο καθωσπρεπισμός της πρώτης Αθηναϊκής κοινωνίας. Αν θελήσουμε να αναζητήσουμε κάποιο νόημα στα λόγια που απευθύνει ο Καραγκιόζης στους καλεσμένους του, κωμικό νόημα βέβαια, μπορούμε να πούμε ότι τους καθιστά προσεκτικούς στην επισημότητα της βραδιάς. Η πείνα τού Καραγκιόζη ήταν ανέκαθεν το απαραίτητο χαρακτηριστικό της προσωπικότητας του. Γι’ αυτό και το γεύμα που προσφέρει στους καλεσμένους που τίμησαν τον γάμο του είναι μόνο υποθετικό σε όσους παραξενεύονται για το ότι δεν υπάρχει ούτε τραπέζι ούτε φαΐ, προσφέρει την παραίνεση να καταπίνουν, έχοντας την ιδέα ότι τρώνε. ο δε μωροφιλόσοφος Χατζαειβάτης, πρόθυμος σε κάθε περίσταση να υπηρέτηση μια ψευτιά, τους εξηγεί ότι όλος ο κόσμος είναι μια ιδέα και όλα κατορθώνονται με ιδέες. Ο Καραγκιόζης δεν έχει ακόμα παιδί. Όχι γιατί έως την στιγμή εκείνη ήταν ανύπαντρος, αφού στο θέατρο του δεν λείπουν ποτέ ούτε πρωθύστερα ούτε ασυνέπειες, αλλά γιατί δεν έχει διαμορφωθεί ακόμα ο τύπος του Κολλητήρη. Στη θέση του, υπάρχει ο ανιψιός του Καραγκιόζη, ο Κιουτσούκ Άντριας, ο μικρούλης Ανδρέας δηλαδή, ο οποίος παίζει κάποιον τούρκικο λαϊκό σκοπό, κωμικό ασφαλώς, κτυπώντας για συνοδεία τα τάσια. Ή παρουσίασις του Καραγκιόζη ως χριστιανού, Έλληνα βέβαια, καθώς και των άλλων προσώπων του περιβάλλοντος του, η διακωμώδησις χοτζάδων και δερβισάδων με την παρεμβολή τους στον γάμο του, πράγμα που θα ήταν τελείως απαράδεκτο στον τούρκικο καραγκιόζη, και τέλος η σάτιρα ηθών της "καθώς πρέπει" ελληνικής κοινωνίας της εποχής, μαρτυρούν ότι είχε κιόλας αρχίσει η προσαρμογή τού τούρκικου καραγκιόζη στις συνθήκες της ελεύθερης ελληνικής ζωής. Ωστόσο, η παρατήρησις ότι ο ανιψιός του Καραγκιόζη έχει χριστιανικό όνομα σε τούρκικη, γλώσσα διατυπωμένο, αφήνει την υπόνοια ότι και στο τούρκικο λαϊκό Θέατρο των Σκιών ο Καραγκιόζης ήταν Έλληνας η τουλάχιστο Χριστιανός Γύφτος. Δεν μας δίνει ατυχώς η «Ταχύπτερος Φήμη" το όνομα του καραγκιοζοπαίχτη, που αρχίζει πρώτος η που εμφανίζει πρώτος την διαμόρφωση του ελληνικού Καραγκιόζη-Πάντως ο τεχνίτης που έστησε στις αρχές τού 1852 στην Πλάκα την σκηνή του χάρτινου θιάσου του, αν δεν είναι κάποιος Κωνσταντίνου πολίτης Ηλίας, που έμεινε άγνωστο το επώνυμο του και που αναφέρεται αόριστα ως ένας από τους πρώτους καραγκιοζοπαίχτες μετά την Απελευθέρωση, η κάποιος Γιώργης, επίσης ανεπώνυμος, θα είναι ασφαλώς ο Μπαρμπαγιάννης Βράχαλης. που οι διάδοχοί του τον αναφέρουν

Σελίδα

14

ως τον πρώτο που έφερε την τέχνη τους στην Ελλάδα. Μας πληροφορούν γι' αυτόν ότι ήταν Καλαματιανός, ότι είχε μάθει την τέχνη στην Πόλη και ότι ήλθε στον Πειραιά κατ' άλλους το 1850 και κατ' άλλους το I860. Οι χρονολογίες ανάμεσα στις όποιες κλείνει η παράδοσις την εμφάνιση του Βράχαλη στην Ελλάδα και η προέλευση του από την Πόλη, ενισχύουν την υπόθεση ότι αυτός είναι ο καραγκιοζοπαίχτης που παίζει στην Πλάκα τον γάμο του Καραγκιόζη τον Φεβρουάριο του 1852. και αφήνει για τους δύο ανεπώνυμους, τον Γιώργη ή τον Ηλία, την εμφάνιση του καραγκιόζη στο Ναύπλιο τα 1841, για τους οποίους άλλωστε έχω την πληροφορία από τον γηραιό καραγκιοζοπαίχτη Ανδρέα Αγιομαυρίτη ότι έπαιξαν στην Πελοπόννησο και μάλιστα ότι ο δεύτερος δίδαξε στην Πάτρα την τέχνη στον περίφημο αργότερα καραγκιοζοπαίχτη Μίμαρο. "Αν οι νεότεροι καραγκιοζοπαίχτες αναφέρουν συγχρόνως ότι ήλθε ο Βράχαλης στον Πειραιά και ότι εκεί έστησε το θέατρό του, ο ισχυρισμός αυτός οφείλεται μάλλον σε πλάνη, γιατί στα χρόνια Εκείνα δεν υπήρχαν ακόμα στον Πειραιά αρκετοί κάτοικοι ώστε να δικαιολογείται μιας τέτοια προτίμησις, ενώ αντίθετα και ο πληθυσμός και η κοινωνική συγκρότησις της Αθήνας του παρείχαν την υπόσχεση για πολύ περισσότερη πελατεία. Εάν η πλάνη δεν οφείλεται στο γεγονός ότι ο Βράχαλης έφθασε με το καράβι και βγήκε στον Πειραιά για να έρθει στην Αθήνα,

ασφαλώς θα προήλθε από κάπως μεταγενέστερη δράση του στον Πειραιά Άλλωστε αν είχε προηγηθεί άλλος καραγκιοζοπαίχτης στην Αθήνα, αυτός θα γινόταν και ο πρώτος δάσκαλος του ελληνικού Καραγκιόζη στην πρωτεύουσα και δεν

θα υπήρχε λόγος να διδάξει αργότερα την τέχνη ο Βράχαλης, ερχόμενος από την Πόλη. Από τα ονόματα των προσώπων του θιάσου που αναφέρει στην περιγραφή της παραστάσεως του γάμου το Καραγκιόζη η «Ταχύπτερος Φήμη», από το τραγούδι της παραστάσεως και από τα ντυσίματα που είδαμε να παρελαύνουν, διαπιστώνομε ότι στις τυπικότερες πλευρές του Καραγκιόζη της Οθωνικής εποχής, διατηρείται ακόμα ο τούρκικος χαρακτήρας. Συνέτεινε σ’ αυτό και το γεγονός ότι την εποχή εκείνη δεν είχε ακόμα στην Ελλάδα σβήσει η ανάμνηση της τούρκικης λαογραφίας και, κατά συνέπεια, το τούρκικο στοιχείο απ’ τους τύπους του Καραγκιόζη ήταν ακόμα γνώριμοι ευπρόσδεκτο και διασκεδαστικό για το ελληνικό κοινό. Ιδίως της κατώτερης τάξεως» της αγοράς και των καφενέδων, στο οποίο απευθυνόταν το θέατρο του Μια άλλη όμως κληρονομιά που έφερνε ακόμα από τον τούρκικο καραγκιόζη ο νεόφυτος ελληνικός ευρέθηκε ασυμβίβαστη προς τα ήθη που συντηρούσε ανέκαθεν η ελληνική κοινωνία και που προστάτευαν πια και οι αρχές του νεαρού Ελληνικού Κράτους: η αισχρότης των σκηνών και των λόγων. Συχναζόταν το θέατρο του τούρκικου Καραγκιόζη και του ελληνικού εκείνων των χρόνων μόνο από άνδρες, και μάλιστα, όπως είπαμε, της αγοραίας τάξεως, η γυναίκα δεν είχε βγει ακόμα από την σπιτική ζωή και η ανώτερη κοινωνική τάξις ήταν ξένη από τα θεάματα των καφενέδων Έτσι μπορούσε το λαϊκό θέατρο των σκιών να διατηρεί κατά τα Οθωνικά χρόνια την χυδαιότητα που χαρακτήριζε τις παραστάσεις του στην Τουρκία, και να κινεί μ’ αυτήν περισσότερο το ενδιαφέρον και το γέλιο του κοινού του. Επειδή όμως στην Αθήνα, έκτος από τους μεγάλους, άρχισαν να πηγαίνουν και παιδιά στις παραστάσεις του Καραγκιόζη, το πράγμα εκίνησε τις διαμαρτυρίες των νοικοκυραίων στην Αστυνομία, η οποία και απαγόρευσε τότε τις παραστάσεις. Φαίνεται δέ ότι σ' αυτό οφείλεται και το γεγονός ότι η «Ταχύπτερος Φήμη» Δεν μπόρεσε να δώσει στα επόμενα φύλλα της λεπτομερέστερη περιγραφή του γάμου του Καραγκιόζη, όπως είχε υποσχεθεί στους αναγνώστες της. Φεύγει τότε ο Καραγκιόζης από την Αθήνα και επί πολύν καιρό

Σελίδα

15

παύει εντελώς να γίνεται λόγος γι αυτόν. Και μόνο ύστερα από δυο χρόνια ξαναπαρουσιάζεται στην πρωτεύουσα. Είναι όμως και πάλι αδιόρθωτος ως προς την αισχρολογία του και προκαλεί γι’ αυτό την κατακραυγή της καλής τάξεως των Αθηναίων. την απήχησή της βρίσκουμε στις στήλες της «Αθήνας της 4 Ιανουαρίου 1854, η οποία υπενθυμίζει στην Αστυνομία την παλιά της απαγόρευση και επικρίνει δριμύτατα την νέα εμφάνιση του καραγκιόζη, μ’ αυτά τα λόγια: «Λυπούμεθα βλέποντες την Διεύθυνσιν της

Αστυνομίας ανεχομένην και συγχωρούσαν την εν τισί καφενείοις παράστασιν του λεγομένου Καραγκιόζη, ενώ άλλοτε αυστηρώς εμποδίζετο αύτη. Αγνοεί φαίνεται ο κ. Διευθυντής οποίων αισχρών και ασέμνων πράξεων σκηναί παρίστανται δια των νευροσπάστων εις τα βωμολογικά ταύτα των Ασιατών θέατρα, και οποία διαφθορά διαχέεται ως εκ τούτων εις όλην την κοινωνίαν μας, αφού απειράριθμον πλήθος διαφόρων παίδων, και πολλοί μάλιστα εκ των μαθητών των Γυμνασίων και των λοιπών σχολείων μας, δεν παύουσι συχνάζοντες εις αυτά καθ' εσπέραν αδιακόπως» Γράφει η "Αθηνά" για εμφάνιση του Καραγκιόζη «Εν τισι καφενείοις» στον πληθυντικό. δεν νομίζομε όμως ότι πρόκειται για δυο η για περισσότερους καραγκιοζοπαίχτες, που ήρθαν συγχρόνως να στήσουν τα θέατρα τους στην ίδια πόλη, αφού το κοινό δεν ήταν τόσο μεγάλο ώστε να τους παρέχει ικανοποιητικό αριθμό θεατών κάθε βράδυ. Αν η "Αθηνά" δεν έχει χρησιμοποιήσει τον πληθυντικό για να

Σελίδα

16

δώσει κάποιαν αοριστία στο σημείο αυτό της καταγγελίας της, και να αποφύγει την δυσφήμηση ενός ορισμένου καφενείου, ασφαλώς θα πρόκειται περί ενός καραγκιοζοπαίχτη, ο οποίος, για να έχει ανανέωση του κοινού του, έχει στήσει δυο σκηνές και παίζει πότε σ’ ένα καφενείο και πότε σε άλλο. Δεν υπάρχει δε κανένα δεδομένο που να μας κάνει να υποθέσουμε ότι ο καραγκιοζοπαίχτης αυτός είναι κάποιος άλλος και όχι ο Μπαρμπαγιάννης ο Βράχαλης πάλι. Κι αυτό, όχι τόσο γιατί οι παραστάσεις του εμφανίζουν το ίδιο χαρακτηριστικά της χυδαιότητας, που γίνεται πάλι η αιτία του διωγμού του, αλλά κυρίως γιατί μέσα στο 1854 επαληθεύεται περισσότερο η παράδοσις που υπάρχει γι' αυτόν ότι εγκαταστάθηκε και έπαιξε στον Πειραιά. τον Απρίλιο της χρονιάς εκείνης άρχισε, όπως ξέρομε. η κατοχή του Πειραιώς από γαλλικά και αγγλικά στρατεύματα, η οποία κράτησε τρία χρόνια περίπου. Η παρουσία αργόσχολων ξένων, από τα πλοία της κατοχής, ήρθε να προστεθεί στην συνηθισμένη κίνηση του λιμανιού και να δώσει κάποιαν εξαιρετική ένταση στην ζωή του, η οποία, κοντά στα άλλα, δικαιολογούσε και την παρουσία λαϊκών θεαμάτων. Είναι λοιπόν πολύ πιθανό ο Βράχαλης, είτε επειδή δεν μπορούσε να εργασθεί ελεύθερα με την λογοκρισία που του επέβαλε η Αστυνομία στην Αθήνα, είτε γιατί είχε εξαντλήσει το ενδιαφέρον του κοινού της «Αθήνας», να μετέφερε την σκηνή του σε κάποιο σημείο, στου Ξαβέριου η της Τρούμπας η στου Τζελέπη, στον Πειραιά όπου η κίνησις λαϊκών τύπων του υποσχόταν περισσότερη πελατεία. Μετά βασικά χαρακτηριστικά του τούρκικου καραγκιόζη με τα όποια ήρθε από την Πόλη, το λαϊκό θέατρο των σκιών στην ελεύθερη Ελλάδα συνέχισε την εξέλιξή του έως τα τέλη της Οθωνικής περιόδου και κατά τις πρώτες δεκαετίες της βασιλείας του Γεωργίου Α΄ με περιορισμένη προσαρμογή στις ελληνικές συνθήκες, που τις ακολουθούσε όμως με βραδύτατο και άτονο ρυθμό, πέφτοντας μάλλον σε παρακμή, ενόσω προχωρούσε η εποχή Χαρακτηριστικό της χυδαιότητας που διατηρούσε και της χαμηλής πνευματικής στάθμης του ως θεάτρου, με την οποία συνέχιζε τον δρόμο του, είναι το περιεχόμενο μερικών από τις παραστάσεις του,

που μας περιγράφουν γέροι καραγκιοζοπαίχτες, οι οποίοι ζουν ακόμα σε μεγάλην ηλικία και oι όποιοι τις είδαν στα νεανικά τους χρόνια από τους συντεχνίτες τους εκείνης της εποχής. Μεταφέρομε εδώ την περιγραφή μιας τέτοιας παραστάσεως, της οποίας το θέμα είναι εντελώς υποτυπώδες και δεν έχει άλλο σκοπό παρά να δώσει την ευκαιρία στον καραγκιόζη να ξεστομίσει όσο μπορεί περισσότερες και πιο χοντρές αισχρολογίες. Στην μέση της σκηνής ήταν στημένη η σκηνογραφία ενός κτιρίου με κουμπί. Είναι το χαμάμ. Από το ένα μέρος της σκηνής έρχονται γυναίκες που πηγαίνουν για να λουστούν, και από το άλλο στέκεται ο Καραγκιόζης και πειράζει κάθε μια που παρουσιάζεται, με λόγια που για την αισχρότητά τους δεν μπορούν να γράψουν. Στο τέλος παρουσιάζεται ο Μουσταφά Μπεκρής και δίνει το φινάλε στην παράσταση. με γερό ξυλοφόρτωμα του Καραγκιόζη. Ξέρομε ότι απαραίτητη προϋπόθεσις για την επιβίωση του κωμικού θεάτρου είναι το δέσιμο του με την τρέχουσα ζωή. την οποία παρακολουθεί, από την οποία αντλεί το θέμα του και της οποίας τους τύπους και τα ήθη σατιρίζει, ενόσω λοιπόν η ζωή τού τόπου προχωρούσε σε καινούργιες καταστάσεις και μάκραινε από την εποχή της τουρκοκρατίας, το «Ανατολικόν Θέατρον» επόμενο ήταν να χάνει έδαφος, να χάνει το ενδιαφέρον του κοινού - ενώ η νέα ζωή έχει δώσει πια τους τύπους της, τον Ρουμελιώτη, τον Επτανήσιο, τον ψευτοπαλληκαρά της πρωτεύουσας, ενώ έχει διαπλάσει και λατρεύει θρυλικούς ήρωες από τις μορφές που έχει δώσει η Επανάστασις, ενώ η κοινωνική ζωή παρουσίαζε νέες αντιθέσεις και νέα θέματα και ενώ από το άλλο μέρος οι νεότερες γενιές δεν είχαν καν γνωρίσει την ζωή και τους τύπους της Τουρκοκρατίας» ο Ελληνικός καραγκιόζης έμενε πίσω ως προς την βασική συγκρότηση τού θεάτρου του και του ρεπερτορίου του και ως προς το ήθος του. συνεχίζοντας ως προς το περιεχόμενό του αυτό την κληρονομιά του τούρκικου λαϊκού θεάτρου, με ελάχιστες προσαρμογές, που δεν ήσαν καθόλου επαρκείς για να ολοκληρώσουν τον συγχρονισμό του, ούτε και για να τον στηρίξουν στο ενδιαφέρον και στην εκτίμηση τού κοινού. Οι δεκαετίες προχωρούσαν προς το τέλος τού αιώνα και ούτε ο Μπάρμπα Γιώργος, ούτε ο σιορ Διονύσιος, ούτε ο Πασάς, ούτε

ο Κολλητήρης. Ούτε ο Βεληγκέκας, ούτε ο Δερβέναγας είχαν ακόμα παρουσιασθεί στον μπερντέ του ελληνικού καραγκιόζη. Μ' όλο που είχε προχωρήσει πολύ ο εξελληνισμός του, κυριαρχούσαν όμως σ' αυτόν oι τύποι του λαϊκού τούρκικου καραγκιόζη. Ο Φρεγκ διατηρούσε το τούρκικο όνομά του ως Φριγκ, δεν είχε γίνει ακόμα Φρίγκος, είχε όμως κατά τα άλλα εξελληνιστεί. Παρίστανε ένα φτωχό και αφελή τύπο εξευρωπαϊσμένου Έλληνα, χωρίς όμως να έχει εντοπισθεί ως επτανήσιος. Ο Μπεμπέ Ρουί επήρε εντελώς ανθρώπινη υπόσταση, ως ένας κοντούλης, κεφάλας και μυταράς ερωτύλος τύπος και μετονομάσθηκε σε Ζαχαρία. Ήταν ίσως ακατανόητος και στον τούρκικο καραγκιόζη. Εκεί όμως oι μυστηριώδεις μορφές έστεκαν περισσότερο, γιατί διατηρούσε ο τούρκικος καραγκιόζης περισσότερες σχέσεις με το μυστηριακό θέατρο των σκιών, και στον χαρακτήρα του ταίριαζαν* μαζί με άλλα απόκοσμα στοιχεία και οι ανεξήγητοι νάνοι, Ο ελληνικός καραγκιόζης όμως, και όταν ακόμα διατρέχει την περίοδο των τούρκικων επιδράσεων, διαπλάθεται από την αρχή πνευματικότερος. Δεν στάθηκαν σ' αυτόν ούτε ο Μπεμπέ Ρουί, ούτε τα διάφορα Τζίνι, ούτε οι άλλες τερατώδεις μορφές, που οι φιγούρες τους σώζονται στο λαογραφικό μουσείο της Πόλης. Οι δυο βασικοί ήρωες, ο Καραγκιόζης και ο Χατζηαβάτης, εξελληνισμένοι κιόλας από τα Οθωνικά χρόνια, συνθέτουν ως τόσο έως το τέλος του αιώνα, μαζί με τους υπόλοιπους ανατολίτικους τύπους. εικόνα τού υπόδουλου Ελληνισμού πρώτος εκπροσωπεί τού ελληνικού πνεύματος την αντίδραση στην δουλεία, και ο δεύτερος τον ταπεινό, κουτοπόνηρο και γαλίφη ραγιά και επισφραγίζει την εικόνα της δουλείας παρουσία τού μεθύστακα και παλικαρά της Πόλης Μπεκρή Μουσταφά. Αυτός εξακολουθεί να είναι ο γενικός κυρίαρχος της σκηνής, που τους δέρνει αλύπητα όλους και δίνει το στερεότυπο τέλος στις ατροφικές παραστάσεις τού παλιού ελληνικού καραγκιόζη, ακολουθώντας μια καθυστερημένη και παρηκμασμένη πια παράδοση.

ΚΩΣΤΑΣ Η. ΜΠΙΡΗΣ Σημείωση: Στο παραπάνω κείμενο, έγινε προσπάθεια να διατηρηθεί, τόσο η γλώσσα, όσο και, μερικώς, η ορθογραφία, που επιτρέπει το μονοτονικό σύστημα του περιοδικού.

Σελίδα

17

Καραγκιοζο-σταυρόλεξο

ΛΥ Σ Η τ ε ύ χ ο υ ς 1 0 2

Θέλετε να συμβάλλετε στην οικονομική στήριξη του Σωματείου;

Μπορείτε να κάνετε κατάθεση στην Τράπεζα Eurobank, Αριθμός λογαριασμού: 0026.0062.17.0200632294

IBAN: GR0802600620000170200632294

Σελίδα

18

Καραγκιοζο-σταυρόλεξο τεύχους 103

5ο Φεστιβάλ Καραγκιόζη Νέας Ιωνίας

ΟΡΙΖΟΝΤΙΑ 2. Παρουσίασε τον “Πρόλογο”, στο 5ο Φεστιβάλ Καραγκιόζη Νέας Ιωνίας 3. Παρουσίασε το “Μαγεμένο Πλάτανο”, στο 5ο Φεστιβάλ Καραγκιόζη Νέας Ιωνίας 4. “Επτά γαμπροί στο...”, μια από τις κωμωδίες του 5ου Φεστιβάλ Καραγκιόζη Νέας Ιωνίας 6. Το 5ο Φεστιβάλ Καραγκιόζη Νέας Ιωνίας διεξήχθη, στην πλατεία Αγίου...

7. Έπαιξε τον “Καραγκιόζη στο Λούνα-Παρκ”, στο 5ο Φεστιβάλ Καραγκιόζη Νέας Ιωνίας 8. Καραγκιοζοπαίχτης, στον οποίο έχει αφιερωθεί το 5ο Φεστιβάλ Καραγκιόζη Νέας Ιωνίας

ΚΑΘΕΤΑ 1. “Ο Καραγκιόζης κυνηγός...”, μια από τις παραστάσεις του 5ου Φεστιβάλ Καραγκιόζη Νέας Ιωνίας 5. Το 5ο Φεστιβάλ Καραγκιόζη Νέας Ιωνίας είχε, ως εναρκτήρια παράσταση, τον Καραγκιόζη στο “Νησί του...”

Σελίδα

19

ΤΑΞΙΔΙΑ ΣΤΟ ΧΡΟΝΟ ΜΕΣΑ ΑΠΟ ΤΟ ΠΕΡΙΟΔΙΚΟ «Ο ΚΑΡΑΓΚΙΟΖΗΣ ΜΑΣ»

Σαν σήμερα Πριν από 5 χρόνια: Τέλη Αυγούστου 2011 Ετοιμάζεται να δημοσιευτεί το 50ό τεύχος της εφημερίδας του Πανελλήνιου Σωματείου Θεάτρου Σκιών, «Ο Καραγκιόζης μας»: «Συμπληρώνονται 50 τεύχη της νέας περιόδου, όπου η εφημερίδα «Ο Καραγκιόζης μας» πέρασε στην ηλεκτρονική μορφή. Η πρώτη περίοδος ήταν η «φωτοτυπημένη», όπου τα τεύχη εκδίδονταν και διανέμονταν φωτοτυπημένα, στα μέλη και τους φίλους, σε ελάχιστα αντίτυπα. Η δεύτερη μορφή ήταν, τότε, που με χρήματα ορισμένων χορηγών, εξέδωσε ελάχιστα φύλλα εκτυπωμένη, με τον παραδοσιακό τρόπο των εφημερίδων. Σήμερα πια, με την ηλεκτρονική μορφή, η εφημερίδα μας έχει αποκτήσει ένα ευρύ αναγνωστικό κοινό, που τη διαβάζει μέσα από τον υπολογιστή του ή την τυπώνει και τη διαβάζει με τον παραδοσιακό τρόπο. Αυτή η διαδικασία αφ’ ενός σέβεται το περιβάλλον, αφού δεν χρησιμοποιούνται χαρτί και μελάνια, έχει μηδενικό κόστος και εξ’ αυτού του λόγου μπορεί και είναι μηνιάτικη», (Πάνος Καπετανίδης, σελ. 2). Τα τεύχη, ήδη, έγιναν 103… http://www.karagkiozis.com/50_SEPTEMBRHS_2011.pdf

Γίνε μέλος του Σωματείου, με ένα “κλικ”! Κ ά νο ν τ α ς η λ ε κ τ ρ ο ν ι κ ή α ί τ η σ η σ τ ο : http://www.karagkiozis.com/somateio/

Σελίδα

20

Σελίδα

21