Parki Krajobrazowe Podlasia by Tomasz Kryjan

Parki Krajobrazowe Podlasia

Autorzy tekstów:

Elżbieta Czernicka Elżbieta Gromadzka Joanna Kurzawa Teresa Świerubska Korekta:

Elżbieta Czernicka Projekt okładki:

Karolina Prończyk Wydawca:

Park Krajobrazowy Puszczy Knyszyńskiej ul. Konarskiego 14, 16-030 Supraśl

Album powstał w ramach projektu „Poznajemy Parki Krajobrazowe Polski – Podlaski Finał IX Edycji Konkursu Ogólnopolskiego”. Trzy parki krajobrazowe województwa podlaskiego składają podziękowanie Urzędowi Marszałkowskiemu Województwa Podlaskiego oraz Wojewódzkiemu Funduszowi Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Białymstoku za pomoc finansową i organizacyjną podczas realizacji projektu. Organizatorzy konkursu:

Skład:

Agencja Wydawniczo-Edytorska EkoPress Andrzej A. Poskrobko • 601 311 838 • pracownia@list.pl Druk i oprawa:

Zakład Poligraficzny DRUK-PAR

Suwalski Park Krajobrazowy Park Krajobrazowy Puszczy Knyszyńskiej Łomżyński Park Krajobrazowy Doliny Narwi

Wydawnictwo finansowane ze środków Wojewódzkiego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Białymstoku

Parki Krajobrazowe Podlasia Szanowni Państwo! Album „Parki krajobrazowe Podlasia” powstał z okazji ogólnopolskiego finału IX edycji konkursu „Poznajemy parki krajobrazowe Polski”, który odbył się w dniu 18 maja 2010 roku w siedzibie Urzędu Marszałkowskiego w Białymstoku. Mamy nadzieję, że zawartość albumu – fotografie i garść informacji na temat parków – przedstawiająca bajkową wręcz różnorodność krajobrazów województwa podlaskiego, zachęci Państwa do kontynuacji przygody związanej z poznawaniem naszych przyrodniczych i historycznych skarbów.

Dyrektor Parku Krajobrazowego Puszczy Knyszyńskiej

Dyrektor Suwalskiego Parku Krajobrazowego

Dyrektor Łomżyńskiego Parku Krajobrazowego Doliny Narwi

Park Krajobrazowy Puszczy Knyszynskiej , im. Prof. Witolda Sławinskiego Dawno, dawno temu, w epoce, którą nazwano później plejstocenem, nastał na Ziemi wielki chłód. Od strony Skandynawii nadciągnął ogromny lądolód, który przygniótł swym ciężkim cielskiem powierzchnię północno-wschodniej Polski, a więc i obszar dzisiejszej Puszczy Knyszyńskiej. Ponieważ w plejstocenie temperatury nie zawsze były niskie, okresy przejmującego zimna, a więc okresy lodowcowe, przeplatały się z okresami ocieplenia klimatu, czyli okresami międzylodowcowymi. Lodowiec na przemian to postępował śmiało naprzód, to przystawał i wycofywał się na północ – zupełnie jak niezdecydowany najeźdźca. Obszar PKPK: 74447 ha • Obszar otuliny: 52 255 ha • Obszar lasów i zadrzewień: ponad 80% ogólnej powierzchni parku • Struktura gatunkowa drzewostanów: sosna – ok. 68%, świerk – ok. 15%, brzoza – ok. 8%, olsza – ok. 4%, dąb – ok. 2,5% • Rezerwaty: 19 podlegających ochronie częściowej, 1 o ochronie mieszanej – częściowej i ścisłej, 1 o ochronie ścisłej • Fauna: różnorodna i bogata w gatunki, typowa dla północno-wschodniej Polski • Flora: ponad 800 gatunków roślin naczyniowych, około 200 gatunków mchów i wątrobowców, ok. 280 gatunków porostów • Szlaki turystyczne: 15 pieszych, 4 rowerowe, 4 wodne, 2 autokarowe • Siedziba PKPK: „Biały Dworek”, ul. Konarskiego 14, 16-030 Supraśl, tel. 85 71837-85, e-mail: sekretariat@pkpk.pl, www.pkpk. pl, bip.pkpk.wrotapodlasia.pl

Obszar naszego kraju lądolód nawiedził kilkakrotnie. Najważniejsza dla krajobrazu Puszczy Knyszyńskiej okazała się trzecia z jego wizyt, nazwana zlodowaceniem środkowopolskim. Wędrujący lodowiec przywlókł wówczas ze sobą masy zmiażdżonych i pokruszonych skał, które osadził w formie różnego rodzaju wzniesień zwanych morenami. Gdy temperatura znacznie się podniosła, topniejące lody pozostawiły po sobie takie liczne twory, jak kemy, ozy czy sandry. Czas, klimat i przyroda złagodziły ostrość ich konturów i kiedy dzisiaj patrzymy na tę polodowcową architekturę widzimy łagodne wzgórza, strome pagórki i rozległe, płytkie doliny, w czasie pogody wypełnione światłem i wiatrem. Jezior tu brakuje, a jeśli są – to nieliczne i niewielkie. Jest za to obfitość rzek i strumieni, a także duża liczba źródeł i źródlisk. Z czasem, gdy lody stopniały i odeszły na północ, ziemię porosła nieprzebyta puszcza. Setki lat temu jej gęsty dywan przykrywał szczelnie dorzecza Narwi i Niemna. Potem coraz śmielej w dziedzinę dzikiej przyrody zaczął wkraczać człowiek. Rąbał, ciął, karczował. Osiedlał się. W ciągu wieków puszczę kolonizowali od zachodu wędrowcy z Mazowsza, od północy – Jaćwingowie i Litwini, od południa i wschodu – Rusini. Jeszcze później przybyli tu Żydzi i Tatarzy, a na końcu pojawiła się ludność pochodzenia niemieckiego. Mimo różnic w zwyczajach, religii, a nawet języku wszyscy ci przybysze stworzyli spójną i jedyną w swoim rodzaju społeczność. Obszar pierwotnego lasu kurczył się jednak nieubłaganie. W czasie I wojny światowej wielki cios puszczańskim bogactwom zadały okupacyjne wojska niemieckie, które ogołociły 10 tys. hektarów lasu z najdorodniejszych drzewostanów. Dzisiaj naturalne, pierwotne zespoły roślinności stanowią zaledwie 15% obszaru Puszczy. Po II wojnie światowej ocalały kompleks leśny, który składał się uprzednio z wielu „puszcz”, zyskał jedną, ogólną nazwę Puszczy Knyszyńskiej (nazwa ta pochodzi od ulubionego przez króla Zygmunta Augusta miasta, które, mimo że leży już poza obrębem lasu, pozostawało przez długi czas ośrodkiem królewskich łowów). W latach pięćdziesiątych XX wieku zjawił się tutaj niezwykły człowiek. Był to Witold Sławiński, profesor katedry biologii Akademii Medycznej w Białymstoku, naukowiec i erudyta. Zachwycony przyrodą i pięknem puszczańskich krajobrazów, a przy tym przerażony ich postępującą dewastacją, zabiegał o utworzenie pierwszego na obszarze Puszczy rezerwatu. Tyle że nie był to odpowiedni czas dla podobnych przedsięwzięć. Dopiero po latach idee zasiane przez mądrego, światłego człowieka obumarły jak biblijne ziarno i wydały plon. W roku 1988 powołano do życia Park Krajobrazowy Puszczy Knyszyńskiej im. Prof. Witolda Sławińskiego z siedzibą w Supraślu. Objął on swymi granicami obszar niemal całej Puszczy. Zamiast jednego powstało tu dwadzieścia jeden rezerwatów. Planuje się ustanowienie dalszych dwunastu. Na terenie Parku Krajobrazowego Puszczy Knyszyńskiej znajduje się również wiele interesujących obiektów przyrodniczych, stworzonych ręką człowieka, w tym Arboretum w Kopnej Górze i Silvarium w Poczopku. Z chwilą wejścia Polski do Unii Europejskiej Park został włączony do Europejskiej Sieci Ekologicznej NATURA 2000. W najśmielszych nawet marzeniach profesor Sławiński nie przewidywał chyba takiego obrotu sprawy. A może przewidywał? Mądrzy ludzie bywają dalekowzroczni. Park od początku swego istnienia miał za zadanie chronić bogactwa krajobrazu, przyrody i dziedzictwa kulturowego Puszczy Knyszyńskiej. Jakie to bogactwa? – Spójrzcie na nie, Państwo, oczami fotografa i oceńcie sami, pamiętając, że zamieszczone zdjęcia przedstawiają jedynie niewielki ułamek skarbów puszczańskiego sezamu.

Bobrowe porządki w rezerwacie „Woronicza”

Leśny strumień pobliżu miejscowości Sokole

Supraśl w pobliżu „Białego Dworku”

Rzeka Supraśl w całej okazałości

Pióropusznik strusi w rezerwacie „Kulikówka”

Puszczańskie mgły

Zawilcowa polana

Jaskry

Letnia łąka w rezerwacie „Woronicza”

Zimowe pejzaĹźe

Porostowy gobelin

Pięknoróg lepki

Narośla porostów

16 Wielosił błękitny

Supraska sosna

Podejźrzon księżycowy

Krwawnik pospolity

Pełnik europejski

Lilia złotogłów

Goździk postrzępiony

Kr贸l puszczy

Sarna

JeleĹ&#x201E; na rykowisku

22 Motyle w Puszczy KnyszyĹ&#x201E;skiej

Sóweczka

Dzięcioł trójpalczasty

Rzekotka drzewna

Zaskroniec

Grzebiuszka

Charakterystyczna zabudowa

Jesienna orka

Gdy drzewo zamienia siÄ&#x2122; w drewno ...

Meczet w Kruszynianach

Kościół św. Trójcy w Supraślu

Kaplica grobowa Buchholtzów

Cerkiew św. Jana Chrzciciela w Grzybowszczyźnie

Suwalski Park Krajobrazowy Suwalski Park Krajobrazowy (SPK) powołany został w 1976 roku, jako pierwszy park krajobrazowy w Polsce, celem ochrony unikatowego polodowcowego krajobrazu, szczególnych wartości przyrodniczych i geologicznych fragmentów północnej Suwalszczyzny. Położony jest na obszarze gmin: Jeleniewo, Wiżajny, Przerośl, Rutka-Tartak i stanowi część Pojezierza Wschodniosuwalskiego. Powierzchnia parku wynosi 6284 ha, otuliny 8617 ha.

Obszar SPK: 6284 ha • Rezerwaty: 371 ha • Ilość jezior: 26 • Ilość jezior powyżej 1 ha: 23 • Najgłębsze jezioro: 108,5 m • Ptaki: 140 gatunków • Pomniki przyrody: 22 drzewa i 15 głazów narzutowych • Uzytki ekologiczne: 5 • Szlaki turystyczne: 15 pieszych, 3 rowerowe, 4 wodne, 7 ścieżek edukacyjnych • Zabytki kultury materialnej: grodzisko jaćwieskie Góra Zamkowa; osada wczesnośredniowieczna w Targowisku i Smolnikach; dwa kurhany pradziejowe w Dzierwanach; kościół drewniany w Jeleniewie; molenna staroobrzędowców w Wodziłkach; kaplica cmentarna w Smolnikach; park dworski w Starej Hańczy; cmentarz rzymskokatolicki w Smolnikach, ewangelicki w Szeszupce i Łopuchowie, żydowski w Jeleniewie oraz cmentarz wojenny w Rutce. • Siedziba SPK: Malesowizna-Turtul, 16-404 Jeleniewo • tel. 87 569 18 01; fax 87 569 76 36 • e-mail: zarzad@spk.org.pl, zarzad@spk.org. pl • www.spk.org.pl

RZEŹBA TERENU. Obecny krajobraz tego terenu ukształtował plejstoceński lądolód skandynawski, a zwłaszcza ostatnia faza zlodowacenia północnopolskiego. Topniejący lodowiec pozostawił tutaj grubą warstwę osadów tworzących różnorodne formy polodowcowe, spośród których najbardziej charakterystycznymi są wysoczyzny morenowe. Działalność erozyjna wód lodowcowych spowodowała powstanie licznych zagłębień, rozcięć i rynien wypełnionych często wodami rzek i jezior. Występuje tu także wiele drugorzędnych form rzeźby polodowcowej: ozy, kemy, głazowiska, zagłębienia wytopiskowe i inne. Ponad dwie trzecie powierzchni parku stanowi polodowcowe zagłębienie Szeszupy, pozostała część to wysoczyzny, które otaczają jezioro Hańcza. Dno zagłębienia Szeszupy otaczają strome wzniesienia osiągające wysokość prawie 280 m n.p.m. Wysokość względna wyniesień otaczających jezioro Jaczno osiąga ponad 120 m, co stanowi największą deniwelację (różnice wysokości) w Polsce niżowej. SIEĆ WODNA. Obszar parku należy do dorzecza Niemna i odwadniany jest przez systemy rzeczne Czarnej Hańczy oraz Szeszupy. Znajduje się tu 26 jezior, w tym 24 o powierzchni powyżej 1 ha. Największym (305 ha) i najgłębszym jest jezioro Hańcza (głębokość maksymalna 108,5 m). Pozostałe – znacznie mniejsze i płytsze – tworzą niezwykle ciekawe krajobrazowo i przyrodniczo kompleksy. Ważną rolę w obiegu wody odgrywają wypływy wód podziemnych: źródła, wycieki i wysięki, których liczbę szacuje się na ponad 100. KLIMAT. Suwalski Park Krajobrazowy należy do suwalskiego regionu klimatycznego województwa podlaskiego, gdzie zaznaczają się wpływy mas powietrza arktycznego i kontynentalnego, co decyduje o tym, że jest to najchłodniejszy obszar w kraju. Okres wegetacyjny jest tu krótki (180 dni), zimy mroźne (śr. temp. od –6,7 do –2,7oC) i długie (listopad–kwiecień), wiosna opóźniona i chłodna, lato krótkie i upalne (śr. temp. 16–18oC). Średnia roczna prędkość wiatru (4 m/s) jest największa w województwie podlaskim. Średnia roczna suma opadów to około 650 mm. ŚWIAT ROŚLIN. Park należy do geobotanicznego działu północnego, który cechuje obecność zbiorowisk i gatunków roślin o charakterze borealnym (północnym) i kontynentalnym. Wśród zbiorowisk leśnych na uwagę zasługuje bór łochyniowy oraz źródliskowy łęg olszowy nad jeziorem Jaczno. Otwarte przestrzenie ukwiecają różnobarwne łąki, wśród których osobliwością są zespoły roślinności ciepłolubnej. W SPK stwierdzono występowanie ok. 700 gatunków roślin zielnych, z czego wiele to rośliny rzadkie i podlegające ochronie gatunkowej, m.in. skrzyp olbrzymi, podejźrzon księżycowy, wielosił błękitny, rosiczka długolistna, lipiennik Loesela, ozorka zielona, kłoć wiechowata. ŚWIAT ZWIERZĄT. Pomimo rolniczego użytkowania i niewielkich kompleksów leśnych Suwalski Park Krajobrazowy słynie z wielu osobliwości faunistycznych. Interesujący jest tleno- i chłodnolubny zespół skorupiaków skandynawsko-bałtyckich jeziora Hańcza. Spośród ryb – obok gatunków wód głębokich i czystych (sieja i sielawa) – rzadkość stanowią głowacz pręgopłetwy i białopłetwy oraz strzebla potokowa. W obrębie awifauny zaobserwowano występowanie około 140 gatunków ptaków, m.in.: zimorodka, orzechówkę, bąka, pluszcza, bociana czarnego, płaskonosa, orlika krzykliwego. Osobliwością wśród ssaków jest smużka oraz nietoperz nocek łydkowłosy. Licznie występuje bóbr europejski, wydra, kuna domowa, gronostaj, łasica, tchórz, dzik i sarna. OCHRONA PRZYRODY. Obszary o szczególnych walorach przyrodniczych i krajobrazowych objęte są ochroną rezerwatową. Są to: „Jezioro Hańcza”, „Głazowisko Bachanowo nad Czarną Hańczą”, „Głazowisko Łopuchowskie”, „Rutka”. Jeziorom – Kojle, Perty, Purwin, Szurpiły i Jeglówek – nadano status użytków ekologicznych. Pomnikami przyrody są 22 pojedyncze drzewa, aleja lipowa oraz 15 głazów narzutowych. Park, jako Ostoja Suwalska, jest częścią Europejskiej Sieci Ekologicznej NATURA 2000.

Cisowa G贸ra

Oz tutulski

Staw turtulski

Jaz w Turtulu

Czarna HaĹ&#x201E;cza

Głazowisko w dolinie Czarnej Hańczy

od góry: okolice Góry Zamkowej, Błaskowizna, Głazowisko Łopuchnowskie

Rezerwat przyrody „Głazowisko Łopuchowskie”

Zagłębienie Szeszupy

Oz w Szeszupce

Ścieżka edukacyjna „Porosty”

Rezerwat Rutka

Jezioro Jaczno

Widok na jezioro Jaczno

G贸ra Zamkowa

Widok z G贸ry Zamkowej na jezioro Jegl贸wek

Jezioro Krejwelek

Jeziora kleszczowieckie

Jezioro HaĹ&#x201E;cza

Rzeka Czarna HaĹ&#x201E;cza

Jezioro HaĹ&#x201E;cza

Czajewszczyzna

Okolice Szurpił

Rezerwat przyrody „Rutka”

G贸ra Cisowa (256 m n.p.m.)

Widok na Wodziłki, u góry: ścieżka poznawcza „Doliną Czarnej Hańczy”

Aleja lipowa w Starej HaĹ&#x201E;czy Kapliczna w Jacznie

Łomzynski Park Krajobrazowy Doliny Narwi Łomżyński Park Krajobrazowy Doliny Narwi

Miejsce to człowiek odkrył już u schyłku paleolitu, zamieszkiwał je w epoce neolitu, brązu i wpływów rzymskich. W VI w. upodobali sobie te tereny Słowianie i pozostali tu do dnia dzisiejszego. Co ich urzekło w tych terenach? Na pewno ukształtowanie terenu umożliwiające budowę bezpiecznych grodów, natura zapewniająca lasy bogate w zwierzynę łowną, rzeka obfitująca w ryby, urodzajna ziemia oraz korzystne położenie przy głównych szlakach handlowych, wiodących z południa na północ Europy.

Obszar ŁPKDN: 7353,5 ha • Obszar otuliny: 12 310,5 ha • Położenie: zachodnia część województwa podlaskiego • Fauna: 178 gatunków ptaków (w tym 125 gatunków lęgowych), 40 gatunków ssaków, 13 gatunków płazów, 4 gatunki gadów, ok. 30 gatunków ryb • Flora: 667 gatunków naczyniowych • Rezerwaty: 2 • Użytki ekologiczne: 4 • Szlaki turystyczne: 1 pieszo-rowerowy, 2 piesze. Siedziba ŁPKDN: Łomżyński Park Krajobrazowy Doliny Narwi, 18-421 Piątnica, Drozdowo ul. Główna 52 • tel. 86 219 21 75 • e-mail: lpkdn.drozdowo@wp.pl, www.lpkdn4lomza. pl, www.bip.lpkdn.wrotapodlasia.pl

Dolina Narwi na całej swojej długości ma złożony i kręty przebieg. W jej obrębie występują rozległe baseny i przewężenia, z których odcinek w granicach Łomżyńskiego Parku Krajobrazowego Doliny Narwi zasługuje na wyróżnienie ze względu na morfologię i położenie. W górnym odcinku Narwi, od ujścia do niej rzek: Łojewek od północy i Gać od południa, dolina rozszerza się i przechodzi w szeroką, zatorfioną równinę Bagna Wizna. W dolnym odcinku, od ujścia Łomżyczki Narew płynie szeroką doliną. Na odcinku od Rakowa do Łomży dolina ma charakter głęboko wciętego (40–50 m) w wysoczyznę parowu, po którego zniwelowanym dnie meandruje Narew, pozostawiając liczne starorzecza i odnogi. Podczas wiosennych zalewów na przewężonym odcinku bystry prąd modeluje nie tylko koryto rzeki, ale i całe dno doliny. W okresie letnich niżówek poziom wód znacznie opada, co przy piaszczystym przepuszczalnym podłożu powoduje znaczne zróżnicowanie szaty roślinnej dna doliny. W bliskim sąsiedztwie występuje tu roślinność wodna, szuwarowa, łąkowa i psammofitowa. Stwierdzono tutaj występowanie 667 gatunków roślin, 40 gatunków ssaków, 13 gatunków płazów, kilka – gadów i ryb. Jednym z najbardziej dostrzegalnych składników środowiska podnoszących jego walory estetyczne, czyniących środowisko urozmaiconym i bardziej atrakcyjnym, są ptaki. Na terenie doliny Narwi pomiędzy Bronowem i Piątnicą stwierdzono występowanie 178 gatunków ptaków, z czego 125 to gatunki lęgowe. Narew na omawianym odcinku spełnia również ważną rolę w okresie migracji wiosennej. Występujące wówczas rozlewiska, ze względu na znaczną żyzność i zróżnicowanie, stanowią doskonałe miejsce do żerowania i odpoczynku ptaków z różnych grup ekologicznych. Bogactwo flory, fauny i awifauny, a także szereg zabytków kultury i historii, godnych zachowania i ochrony, spowodowały utworzenie w 1994 roku Łomżyńskiego Parku Krajobrazowego Doliny Narwi. Powierzchnia podlegająca ochronie wynosi 7353,5 ha i obejmuje zachowaną w naturalnym stanie dolinę Narwi na odcinku Piątnica – Bronowo oraz jej strefę krawędziową, z malowniczymi wzniesieniami sięgającymi 40–50 m nad poziom rzeki. Obecny kształt doliny jest wynikiem zachowania naturalnego biegu rzeki płynącej nieuregulowanym korytem, tworzącej meandry, odnogi i jeziora zakolowe. Na terenie Parku utworzono 2 rezerwaty: Kalinowo – wielogatunkowy las liściasty o naturalnym charakterze i Wielki Dział – kompleks lasów łęgowych. Biegną tu również cztery ścieżki przyrodnicze o ogólnej długości 20 km: dwie ścieżki w rezerwacie Kalinowo (1 i 1,5 km); • ścieżka Pniewo Utrata – Pniewo Dziedziniec (8 km); • ścieżka Koty – Bronowo (9,5 km). Przez teren Parku przebiega również część szlaków turystycznych o łącznej długości w jego granicach 35 km: szlak pieszorowerowy Chwały Oręża Polskiego Piątnica – Bronowo (18 km); • pieszy Stara Łomża – Siemień Nadrzeczny – Pniewo – Gać (13 km); • pieszy Podgórze – Siemień Rowy – Siemień Nadrzeczny (4 km). Najpiękniejsze zabytki kultury materialnej to: ponad tysiącletnie grodzisko w Starej Łomży; • siedziba rodu Lutosławskich z parkiem dworskim, neoromańskim kościołem, plebanią i kaplicą z XIX w. w Drozdowie; • stare młyny wodne w Bronowie i Gaci; • cmentarz z I wojny światowej w Gaci; • XIX wieczne forty obronne w Piątnicy; • cmentarz rzymskokatolicki z XIX w. w Puchałach. Bogactwo siedlisk przyrodniczych podziwiać można zarówno na lądowych ścieżkach przyrodniczych, trasach pieszych i rowerowych, jak i podczas wycieczek wodnych organizowanych przez firmy skupione w Lokalnej Organizacji Turystycznej „Ziemia Łomżyńska”. Szeroka oferta skupionych w tej organizacji firm turystycznych pozwala w pełni wypocząć na ciekawym i cennym przyrodniczo terenie, a wiedzę o walorach tych terenów można zdobyć w siedzibie Parku i Muzeum Przyrody w Drozdowie.

Widok na Narew z Góry Królowej Bony

od góry: Czyżby połonina, Widok na Dolinę Suchych Drzew

Narew â&#x20AC;&#x201C; przeprawa promowa

Dolina Narwi

Wiosenne rozlewiska

72 Narwica

Starorzecz Narwi – ostoja rzadkich roślin

Olszyna Pniewska

GrÄ&#x2026;d w Rezerwacie Kalinowo

Narew w okolicach Siemienia

Grzybień biały

Sadziec konopiasty KukuĹ&#x201A;ka

Młyn w Gaci

Muzeum

PrzystaĹ&#x201E;

Forty w PiÄ&#x2026;tnicy

Kościół w Piątnicy

Kościół w Drozdowie

Cmentarz w Drozdowie

Wzgórze św. Wawrzyńca

Cmentarz w Puchałach

Pamięci zołnierzy Armii Krajowej

86 WieĹźa Bronowo

Autorzy fotografii PKPK: Grzegorz Dworakowski Paweł Grycuk Piotr Jucha Sonja Kaupe Marek Kurzawa Agnieszka Radulska Marek Rogulski Piotr Szymczuk Wojciech Szyszko Marcin Wereszczuk archiwum PKPK SPK: Hubert Stojanowski Teresa Świerubska Roman Zaborowski ŁPKDN: Marcin Boguski Mariusz Sachmaciński