Natura 2000 w Puszczy Knyszyńskiej oczami młodych.

NATURA 2000 W PUSZCZY KNYSZYŃSKIEJ OCZAMI MŁODYCH WYBRANE GATUNKI PTAKÓW

Literatura Gooders J. 2003 Ptaki Polski i Europy, Larousse Polska, Wrocław (red.) Gromadzki M., Gromadzka J., Mokwa K., Sikora A., Wieloch M., Zagalska-Neubauer M., Zielińska M., Zieliński P. 2004 Ptaki (część I), Poradniki ochrony siedlisk i gatunków Natura 2000 - podręcznik metodyczny, T.7: 315, Ministerstwo Ochrony Środowiska, Warszawa (red.) Gromadzki M., Gromadzka J., Mokwa K., Sikora A., Wieloch M., Zagalska-Neubauer M., Zielińska M., Zieliński P. 2004 Ptaki (część II). Poradniki ochrony siedlisk i gatunków Natura 2000 – podręcznik metodyczny, T. 8: 315, Ministerstwo Ochrony Środowiska, Warszawa Jonsson Lars 2006 Ptaki Europy i obszaru śródziemnomorskiego, Muza SA, Warszawa Kruszewicz A.G. 2007 Ptaki Polski. Encyklopedia ilustrowana, MULTICO Oficyna Wydawnicza www.oiseaux.net www.iucnredlist.org http://www.iucnredlist.org/apps/redlist/details/141719/0

Wstęp Co to jest: ekologia, ochrona przyrody, biocenoza, ekosystem?

Ochrona przyrody nie jest kaprysem naszych czasów. Człowiek przekształcając i wykorzystując naturę do swoich potrzeb, już od początku dostrzegał konieczność i potrzebę jej ochrony.

Początkowo chronił ją, gdyż sądził, że zamieszkują ją bóstwa. Potem, zwłaszcza w średniowieczu, dobra przyrody w danym państwie, podobnie jak samo państwo, stały się własnością władcy.

Chroniono więc je, aby nie uległy pomniejszeniu, bo to zubożyłoby króla lub księcia. Na koniec uświadomiono sobie, że człowiek jest również częścią przyrody i że jego zdrowie i dobrobyt zależą od jej „zdrowia” i zasobów. Powstała więc nauka badająca strukturę i funkcjonowanie przyrody, a przede wszystkim oddziaływania wzajemne między organizmami oraz oddziaływania między organizmami i środowiskiem, w którym żyją. Naukę tę nazwano ekologią. Termin ten został wprowadzony w 1869 roku przez Ernesta Haeckla. Bywa mylony często i używany zamiennie z wyrażeniem: ochrona przyrody. Naukę o problemach ochrony przyrody i jej zasobów, badającą przyczyny i skutki przemian w naturalnych lub zmienionych przez człowieka układach przyrodniczych, zachodzących na skutek działalności człowieka nazywamy sozologią. Najwyżej zorganizowany układ przyrodniczy, obejmujący wszystkie gatunki żyjące na tym samym terenie i wchodzące ze sobą w rozmaite relacje nazywamy biocenozą. Biocenoza wraz z jej środowiskiem nieożywionym, czyli biotopem, tworzy ekosystem. Jednym z najważniejszych problemów ochrony przyrody jest ochrona i zachowanie bioróżnorodności.

Co oznacza termin „bioróżnorodność”?

Bioróżnorodność albo różnorodność biologiczna to – ogólnie rzecz ujmując – rozmaitość form życia na Ziemi.

Różnorodność biologiczna występuje na trzech poziomach organizacji przyrody: * ekosystemowym, a więc jest to bioróżnorodność biocenoz, ekosystemów oraz krajobrazów; * gatunkowym, czyli jest to bioróżnorodność roślin, zwierząt i grzybów * genetycznym, gdzie bioróżnorodność przejawia się w rozmaitości genów obecnych w pulach genowych różnych populacji.

Populacja – grupa organizmów jednego gatunku, zasiedlających ten sam obszar w tym samym czasie i mogących oddziaływać na siebie wzajemnie.

Te trzy poziomy są ściśle ze sobą powiązane i oddziałują na siebie. Najmniejsze zakłócenie w łańcuchu tych zależności może spowodować załamanie całej struktury i wywołać trudne do przewidzenia skutki. Na przykład większość roślin jest zapylana przez owady, głównie przez pszczoły, miesierki i trzmiele. Samych pszczół naliczono w Polsce ok. 450 gatunków, z których najważniejsza dla gospodarczej działalności człowieka jest pszczoła miodna. Zdecydowana większość zapyleń odbywa się za jej sprawą. Co się stanie, jeśli rośliny przestaną być zapylane? – Zabraknie nie tylko miodu. Jak wykazały ostatnie badania populacje pszczele drastycznie maleją na całym świecie. I to do tego stopnia, że w jednej z chińskich prowincji wyginęły definitywnie i drzewa owocowe muszą być zapylane ręcznie przez człowieka!

Czy bioróżnorodność jest ważna?

Tak. Cywilizacja powstała dzięki wykorzystaniu przez człowieka jej darów. Często nie

3

uświadamiamy sobie, że korzystamy z produktów, będących wytworem elementów składających się na różnorodność biologiczną (lekarstwa, kosmetyki, tekstylia, galanteria skórzana, meble).

Ponad 40% lekarstw przeciwnowotworowych jest pochodzenia roślinnego. Bez wierzby nie byłoby aspiryny, bez naparstnicy – leków nasercowych, bez wydzieliny jedwabników – jedwabiu, bez sosny supraskiej – masztów okrętowych, bez pszczół – miodu, bez krów – mleka i jego przetworów, bez bawełny – cenionych tkanin itd. Należy sobie przy tym uświadomić, że każdy z tych produktów to właściwie efekt „pracy” całego ekosystemu – łańcucha związków i zależności biologicznych, wśród których dany gatunek „znalazł” dogodne warunki do rozwoju i funkcjonowania. Uprawa ziemi i wzrost roślin są możliwe dzięki obecności w glebie bakterii i grzybów, które rozkładają materię organiczną i użyźniają glebę. Na świecie istnieje od 5 do 100 mln gatunków, przy czym nauka poznała i nadała nazwy ok. 2 milionom (dla porównania: w Puszczy Knyszyńskiej egzystuje ok. 2500 gatunków – bez grzybów). Nie znamy całej struktury powiązań i zależności między nimi.

Możemy sobie z grubsza wyobrazić katastrofę, do której może dojść, gdy znikną pszczoły, ale trudno przedstawić sobie skutki wymarcia takiej np. zgrzytnicy zielnokawowłosej (gatunek owada z rodziny kózkowatych) lub rzepika szczeciniastego (gatunek rośliny z rodziny różowatych).

Wiemy tylko, że im bardziej gatunkowo zróżnicowany jest ekosystem, tym większa jest jego zdolność do samoregulacji i przetrwania.

Czy ochrona przyrody odbywa się kosztem rozwoju gospodarczego?

W żadnym wypadku. Jest to jeden z szeroko rozpowszechnionych mitów. Naukowcy brytyjscy doszli do wniosku, że działalność oparta na środowisku naturalnym wnosi do gospodarki brytyjskiej wkład w wysokości ok. 100 miliardów dolarów rocznie. Jak stwierdził komisarz unijny Stavros Dimas w swym przemówieniu „Why Nature Matters?” podczas konferencji inaugurującej Zielony Tydzień w dniu 30 maja 2006 roku „podstawą naszego dobrobytu są zdrowe ekosystemy i że ekosystemy – zarówno w UE, jak i na całym świecie – są dalekie od takiego stanu. Są one w rzeczywistości w stanie upadku.”

ONZ określiła cztery „usługi ekosystemów” w swojej Milenijnej Ocenie Ekosystemów (Millennium Ecosystem Assessment) z 2005 r. Są one uznawane za dane raz na zawsze, lecz obecnie doświadczają spadku o dwie trzecie. Owe zasługi to: • zapewnienie takich towarów, jak żywność, włókna, paliwa i surowce; • regulacja powietrza, którym oddychamy, i systemu wód planety; • regulacja żyzności gleby i reprodukcji roślin; • korzyści kulturowe z dzikiej przyrody i obszarów naturalnych.

Pogorszenie się usług ekosystemów prowadzi w efekcie do uszczuplenia zasobów naturalnych, na przykład niemal zupełnego wytępienia ryby tak kiedyś popularnej, jak dorsz, lub zniszczenia siedlisk przyrodniczych, których obecność łagodzi zwykle skutki klęsk żywiołowych w rodzaju cyklonów lub tsunami. Wycinanie lasów na stokach wzgórz i gór skutkuje erozją gleby i może prowadzić do takich zjawisk, jak osuwanie się gruntów i lawiny błotne. Usuwanie lasów w ogóle obniża zdolność retencyjną podłoża i w efekcie sprowadza zagrożenie powodzią. Stosowanie środków chemicznej ochrony roślin może spowodować katastrofę globalną, jaką jest wymieranie owadów zapylających. Za zanikanie pszczół, wspomniane w wyżej podanym przykładzie, naukowcy francuscy obwiniają środek owadobójczy o nazwie imidacloprid, sprzedawany pod kilkunastoma różnymi nazwami w wielu krajach świata.

4

Ceną płaconą za nieumiarkowane korzystanie i wykorzystywanie ekosystemów jest przykład chińskiego cudu gospodarczego. Dwadzieścia lat niekontrolowanego rozwoju doprowadziło do tego, że 20% gleby w tym kraju dotknięte jest erozją, 75% jezior i prawie wszystkie wody przybrzeżne są zanieczyszczone, 90% obszarów trawiastych jest zdegradowanych!

Co to jest Natura 2000?

Ochrona bioróżnorodności w Unii Europejskiej polega na zachowaniu i ochronie zagrożonych wyginięciem siedlisk przyrodniczych i gatunków roślinnych oraz zwierzęcych na terenie Europy, charakterystycznych dla 9 regionów biogeograficznych. W Polsce występują 2 takie regiony: kontynentalny, który zajmuje 96% powierzchni kraju (obszar niżu) i alpejski – 4% (tereny górskie).

Aby chronić zagrożone składniki bioróżnorodności na kontynencie europejskim Unia Europejska ustanowiła Europejską Sieć Ekologiczną Natura 2000. Twór ten jest zespołem obszarów przyrodniczo cennych, wyznaczonych na podstawie jednolitych kryteriów i połączonych ze sobą siecią korytarzy ekologicznych.

Korytarz ekologiczny – przestrzeń łącząca obszary siedliska, które uległo rozkawałkowaniu na skutek działalności człowieka, najczęściej przez budowę dróg i działalność rolniczą.

W każdym z krajów Unii określa się listę siedlisk i gatunków, dla których należy utworzyć obszary Natura 2000. Każdy z obszarów może być chroniony w różny sposób, na wielu gospodarka człowieka nie musi być ograniczana, a nawet mogą być wspierane finansowo – dla zachowania pewnych ekosystemów półnaturalnych – niektóre jej formy, takie jak tradycyjne rolnictwo.

Ekosystem półnaturalny oznacza biocenozę i jej środowisko nieożywione wyraźnie zmienioną przez działalność człowieka, lecz wciąż zdolną do samoregulacji i podlegającą naturalnym procesom. Takim układem przyrodniczym jest na przykład niekoszona łąka.

Podstawę prawną sieci Natura 2000 tworzą dwie dyrektywy * Dyrektywa Rady UE o ochronie naturalnych siedlisk oraz dziko żyjącej fauny i flory, zwana Dyrektywą Siedliskową (92/43/EWG, uchwalona 21 maja 1992 roku) wraz z sześcioma załącznikami; w oparciu o nią wyznacza się Specjalny Obszar Ochrony Siedlisk Natura 2000, tzw. SOO. Załączniki: I – Lista 200 typów siedlisk przyrodniczych zagrożonych w Europie, dla których należy tworzyć SOO. II – Lista 483 gatunków roślin i 222 gatunków zwierząt, dla których to gatunków i ich siedlisk trzeba tworzyć SOO. III – Kryteria selekcji i identyfikacji obszarów siedliskowych, uznanych na wstępie jako obszary o znaczeniu wspólnotowym.

IV – Lista gatunków roślin i zwierząt, które na terenie Unii Europejskiej wymagają ochrony ścisłej.

V – Lista gatunków, których pozyskanie ze stanu dzikiego może podlegać ograniczeniu.

VI – Lista zabronionych metod odławiania i zabijania ssaków i ryb.

Siedlisko przyrodnicze to obszar lądowy lub wodny o charakterze naturalnym bądź półnaturalnym, o określonych cechach środowiska ożywionego i nieożywionego wraz z charakterystycznym typem zbiorowiska roślinnego.

5

* Dyrektywa Rady o ochronie dziko żyjących ptaków, znana jako Dyrektywa Ptasia (79/409/ EWG, uchwalona 2 kwietnia 1979 roku) oraz pięć załączników; na jej podstawie wyznaczany jest Obszar Specjalnej Ochrony Ptaków Natura 2000, tzw. OSO. Załączniki: I – Lista 195 gatunków ptaków wymierających lub zagrożonych, dla których trzeba tworzyć OSO. II – Spis gatunków, na które wolno polować.

III – Spis gatunków, które mogą być przedmiotem handlu.

IV – Spis nieakceptowanych w krajach Europy metod odłowu i zabijania ptaków.

V – Propozycje tematów badawczych i ekspertyz dotyczących podejmowania właściwych działań ochronnych.

Każdy z obszarów ma swoją nazwę i specjalne oznaczenie kodowe.

Oznaczenia kodów PLH

Specjalne obszary ochrony siedlisk (czyli SOO)

PLB

Obszary specjalnej ochrony ptaków (czyli OSO)

PLC

Obszary specjalnej ochrony ptaków i specjalne obszary ochrony siedlisk, których granice całkowicie się pokrywają

Na terenie Puszczy Knyszyńskiej wyznaczono obszar o kodzie PLB200003, nazwie „Puszcza Knyszyńska” i powierzchni 132 372,2 ha oraz obszar o kodzie PLH200006, nazwie „Ostoja Knyszyńska” i powierzchni 136 084,4 ha.

W polskim porządku prawnym kwestia obszarów Natura 2000 jest regulowana w następujących aktach prawnych: * ustawie z dnia 27 kwietnia 2001 r. Prawo ochrony środowiska * ustawie z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody * ustawie z dnia 3 października 2008 r. o udostępnianiu informacji o środowisku i jego ochronie, udziale społeczeństwa w ochronie środowiska oraz o ocenach oddziaływania na środowisko * rozporządzeniu ministra środowiska z dnia 16 maja 2005 r. w sprawie siedlisk przyrodniczych oraz gatunków roślin i zwierząt, wymagających ochrony w formie wyznaczenia obszarów Natura 2000 * rozporządzeniu ministra środowiska z dnia 17 lutego 2010 r. w sprawie sporządzania projektu planu zadań ochronnych dla obszaru Natura 2000.

Problemami związanymi z funkcjonowaniem Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000 zajmuje się specjalny urząd: Generalna Dyrekcja Ochrony Środowiska. Jego odpowiednikiem na poziomie województwa jest Regionalna Dyrekcja Ochrony Środowiska (w skrócie: RDOŚ). Oto adres podlaskiej dyrekcji: Regionalna Dyrekcja Ochrony Środowiska w Białymstoku 15-554 Białystok, ul. Dojlidy Fabryczne 23 Potrzebnych informacji można również zasięgnąć na stronie internetowej urzędu: www.bialystok.rdos.gov.pl – zakładka: Obsługa klienta

6

OSO Puszcza Knyszyńska gatunki z I Załącznika Dyrektywy Ptasiej Dzięcioł średni

Gąsiorek

fot. Jerzy Kosior

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16

bocian czarny bocian biały trzmielojad orlik krzykliwy bielik rybołów gadożer orzełek włochaty kania czarna kania ruda żuraw derkacz zielonka kropiatka łabędź krzykliwy bąk

fot. Jerzy Kosior

17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32

bączek cietrzew głuszec jarząbek puchacz sóweczka włochatka pójdźka * sowa błotna * lelek błotniak łąkowy błotniak stawowy kraska zimorodek dubelt łęczak *

33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47

dzięcioł trójpalczasty dzięcioł białogrzbiety dziecioł czarny dzięcioł zielonosiwy dzięcioł średni muchołówka mała muchołówka białoszyja jarzębatka gąsiorek świergotek polny ortolan lerka podróżniczek rybitwa rzeczna rybitwa czarna

pogrubionym - obecnie nie gniazdują, dawniej (lata 80/90-te) lęgowe lub prawdopodobnie lęgowe, * - lęgowe tylko na terenie Niecki Gródecko-Michałowskiej Żurawie

Świergotek polny

fot. Grzegorz Grygoruk fot. Grzegorz Grygoruk

7

Puszcza Knyszyńska PLB 200003

Bielik

Haliaeetus albicilla

fot. Grzegorz Leśniewski Bielik jest bardzo dużym ptakiem drapieżnym (największym w Polsce), głównie koloru brązowego, o długości 80-85 cm i rozpiętości skrzydeł 200-245 cm. Dorosły osobnik posiada charakterystyczny krótki, klinowaty, biały ogon, przez co trudno go pomylić z innym ptakiem.

Zamieszkuje jeziora, rzeki, a także rozległe bagna. Gniazdo buduje na wysokim drzewie i może być ono zasiedlane przez tę samą parę w ciągu kilku sezonów. Odżywia się rybami, ptactwem wodnym, a także padliną. Młode osobniki przed uzyskaniem dojrzałości płciowej (4-5 lat) mogą przemieszczać się na znaczne odległości i koczować w miejscach obfitujących w pokarm.

W Polsce liczebność tego ptaka w ostatnich latach znacznie wzrosła i szacowana jest na ponad 800 par.

Zagrożeniem dla gatunku jest m.in.: osuszanie bagien, zanieczyszczenie wód oraz zmniejszanie się powierzchni żerowisk w wyniku nieustannie przybywających zabudowań. W celach ochrony tego gatunku powinny być zachowywane fragmenty starodrzewów (starego lasu), szczególnie w sąsiedztwie zbiorników wodnych i rzek.

W Puszczy Knyszyńskiej występuje przynajmniej 6 par bielików. Gniazdują one w starodrzewach sosnowych, najczęściej w sąsiedztwie terenów otwartych i obszarów bagiennych.

Czy wiesz, że...

8

bieliki potrafią znosić gałęzie do swego gniazda nawet przez cały rok, przez co wielkość gniazda stale się zwiększa? Jedno z największych znanych gniazd tego gatunku miało wysokość 4 m i 2,5 m średnicy!

Natura 2000 w Puszczy Knyszyńskiej W Puszczy Knyszyńskiej bocian czarny zamieszkuje okolice rozległych obszarów bagiennych, obfitujące w starodrzewy. Liczebność bociana czarnego w Puszczy spadła i gniazduje tu obecnie poniżej 10 par tego gatunku.

Ciconia nigra

Bocian czarny to brat powszechnie występującego u nas bociana białego. W upierzeniu dominuje barwa czarna z zielono-fioletowym połyskiem, na piersi i brzuchu biała, czerwona zaś na dziobie, nogach i wokół oczu. Jest bardziej płochliwy niż jego krewniak – bocian biały i znacznie trudniejszy do obserwacji.

Gniazda buduje często na starych i dorodnych drzewach. Gniazdo takie przypomina ogromną budowlę, złożoną m.in. z gałęzi, traw, mchów i ziemi, która pełni tu rolę cementu i “wiąże” ze sobą wszystkie elementy. Bocian czarny zamieszkuje trudno dostępne lasy z podmokłymi i zabagnionymi terenami, w pobliżu rzek, jezior i stawów hodowlanych. Żywi się płazami, rybami, owadami i ślimakami. W Polsce występuje ok. 1200 par tego gatunku.

Dużym zagrożeniem dla bociana czarnego jest niepokojenie go w pobliżu gniazd oraz prowadzone w lesie prace leśne. W celu ochrony wyznacza się specjalne strefy ochronne w czasie, w którym obowiązuje zakaz prowadzenia działań, głównie leśnych.

Bocian czarny

fot. Grzegorz Leśniewski

Czy wiesz, że...

bocian czarny odwiedza przeważnie tereny leśne, potoki, bagna, ale również łąki i trzcinowiska? Można go wtedy spotkać w towarzystwie bociana białego.

9

Puszcza Knyszyńska PLB 200003

Aquila pomarina

Orlik krzykliwy 10

fot. Grzegorz Leśniewski Orlik krzykliwy jest “małym” orłem o jednolitej brązowej barwie upierzenia. Może być mylony z orlikiem grubodziobym, jest jednak od niego nieco jaśniejszy. Posiada długie i szerokie skrzydła oraz – podobnie jak wszystkie orły – mocny i zakrzywiony dziób.

Gniazdo buduje na drzewie mniej więcej na wysokości 15 m nad ziemią. Składa się ono z gałęzi i traw. Zdarza się, że zajmuje gniazda zbudowane przez inne ptaki drapieżne np. myszołowy.

Gniazda zlokalizowane są często na krawędzi lasów liściastych i mieszanych, blisko wilgotnych łąk, często w pobliżu mokradeł. Dieta orlika złożona jest z małych ssaków i płazów, rzadziej – niewielkich ptaków i gadów.

Większość polskiej populacji orlika krzykliwego występuje we wschodniej części kraju.

Gatunek ten jest bardzo wrażliwy na destrukcję siedlisk, w których występuje. Dotyczy to w szczególności zaniechania tradycyjnego użytkowania terenów łąkowych oraz przekształcania ich w użytki rolne, osuszania obszarów podmokłych, w tym małych oczek wodnych.

W ochronie orlików krzykliwych ważnym elementem jest odtwarzanie i utrzymywanie odpowiednich warunków pokarmowych poprzez utrzymywanie właściwego poziomu wody w lasach, odkrzaczanie i koszenie zarastających łąk oraz zachowanie tradycyjnego, (ekstensywnego) rolnictwa.

W Puszczy Knyszyńskiej orlik krzykliwy występuje w miejscach, gdzie wilgotne, tradycyjnie użytkowane tereny łąkowe przylegają do starszych, najczęściej wilgotnych lasów. Populacja orlika krzykliwego na tym obszarze jest w miarę stabilna, gniazduje tu ponad 50 par tego gatunku.

Czy wiesz, że...

polska, litewska, białoruska, łotewska i słowacka populacja tworzą niespełna połowę światowej populacji tego gatunku?

Natura 2000 w Puszczy Knyszyńskiej W Puszczy Knyszyńskiej trzmielojady gniazdują najchętniej w lasach liściastych.

Latają często na żerowiska oddalone o kilka kilometrów od gniazda, stąd możemy je spotkać w niemal każdym miejscu. Populacja tego gatunku utrzymuje się w Puszczy prawdopodobnie na stałym poziomie i wynosi ponad 60 par.

Czy wiesz, że...

nazwa łacińska trzmielojada pochodzi od słowa pernicis, co oznacza „szybki” oraz apivorus co znaczy „zjadajacy pszczoły”

Pernis apivorus

Trzmielojad jest bardzo podobny do myszołowa, z tym że ma mniejszą i smuklejszą niż on głowę, dłuższy ogon i węższą szyję. W zależności od płci i wieku zmienność ubarwienia jest duża, z wyjątkiem szarej barwy na głowie samca, a kolory kształtują się w odcieniach: białego, szarego i brunatnego. Jeżeli chodzi o sposób latania, trzmielojad nigdy nie zawisa w powietrzu, tak jak potrafi to zrobić myszołów. Preferuje stare drzewostany liściaste i mieszane, rzadziej bory w pobliżu terenów otwartych i polan. Przeważnie szuka miejsc położonych z dala od zabudowań ludzkich. Dieta trzmielojada składa się prawie wyłącznie z larw os, sporadycznie także z niektórych gryzoni, młodych ptaków, wiosną z żab.

W Polsce występuje ok. 2000 par na obszarze całego kraju, z większością populacji w jego wschodniej części. Nielegalne polowania w południowej Europie podczas przelotów stanowią duże zagrożenie dla gatunku, nie służy mu również zastępowanie lasów mieszanych jednogatunkowymi (np. sosnowymi) lasami iglastymi, likwidacja śródleśnych terenów otwartych, stanowiących miejsca bazy żerowej, niepokojenie ptaków w okresie wysiadywania jaj.

W ochronie trzmielojada powinno się zwracać uwagę na zachowanie śródleśnych terenów otwartych oraz prowadzenie gospodarki leśnej z zachowaniem różnorodności gatunkowej drzew.

Trzmielojad

fot. Grzegorz Grygoruk

11

Puszcza Knyszyńska PLB 200003

Puchacz

Bubo bubo

fot. Sylwester Aftyka

12

Puchacz należy do największych nocnych ptaków drapieżnych Europy. W wierzchnim upierzeniu przeważa kolor brązowy z czarnymi cętkami. Spód jest natomiast płowożółty, licznie prążkowany. Puchacz posiada duże, pomarańczowe oczy oraz duże, charakterystyczne uszy, które unosi w sytuacjach zagrożenia.

Na terenach nizinnych puchacz zamieszkuje stare lasy w pobliżu łąk, bagien i innych terenów otwartych. Jego ofiary to m.in.: ssaki (również drapieżne), gady, owady albo inne ptaki. Z powodu dużych rozmiarów jest mu łatwiej polować na terenach otwartych niż w lasach.

W Polsce występuje ok. 270 par na terenie całego kraju z wyjątkiem środkowej jego części.

Puchaczowi zagraża rozwój infrastruktury, nielegalne polowania, kolizje z liniami elektrycznymi oraz utrata siedlisk poprzez osuszania terenów bagiennych, stanowiących bazę żerowiskową. Aby chronić ten gatunek, tworzy się strefy ochronne w miejscach występowania puchacza.

W Puszczy Knyszyńskiej puchacz w ostatnich latach występuje nieregularnie.

Pojedyncze pary gniazdowały do niedawna w jej południowo-wschodniej części, gdzie podmokłe lasy sąsiadują z rozległymi obszarami łąk i mokradeł.

Czy wiesz, że...

puchacz podobnie jak wszystkie ptaki drapieżne niestrawione resztki pokarmu (kości, futro) wydala w postaci tzw. wypluwek?

Natura 2000 w Puszczy Knyszyńskiej Puszcza Knyszyńska była niegdyś jedną z ważniejszych ostoi cietrzewia w północno-wschodniej Polsce. W ostatnim dwudziestoleciu nastąpił jednak drastyczny spadek jego liczebności i obecnie zostały tylko rozproszone, małe tokowiska.

Czy wiesz, że... toki to trwający od połowy marca do czerwca okres

godowy, w którym samce rywalizują ze sobą o względy samicy? Przybierają wtedy różne pozy i wydają z siebie bardzo specyficzne odgłosy zwane czuszykaniem i bełkotaniem. Jest to bardzo widowiskowe wydarzenie, które odbywa się tuż po wschodzie słońca.

Cietrzew

Nazwa łacińska pochodzi od instrumentu liry, który kształtem przypomina właśnie ogon cietrzewia. Ptaka tego można łatwo rozpoznać po czarnej, z granatowym połyskiem, barwie upierzenia, charakterystycznych czerwonych brwiach i czarno-białym ogonie.

Przeważającą część życia upływa tym ptakom nie w powietrzu, ale na ziemi. Najbardziej aktywne są przez ok. 2 – 3 godz. po wschodzie i przed zachodem słońca. Cietrzew jest gatunkiem terenów leśnych oraz półotwartych, najliczniej żyje w tajdze. Jest bardzo rzadkim gatunkiem w Puszczy Knyszyńskiej. Pojawia się tutaj na śródleśnych łąkach, torfowiskach oraz na skraju lasów.

Można by rzec, że cietrzew jest wegetarianinem, gdyż jego dieta opiera się na jagodach, pączkach i nasionach. Uzupełnia ją jednak owadami i pająkami. Polska populacja liczy 2000 – 2500 osobników, jej większe zagęszczenie występuje w północno-wschodniej części kraju. Dawniej dużym zagrożeniem dla gatunku były wylesienia w celu pozyskania terenów pod uprawy rolnicze. Dzisiaj jest to zalesianie śródleśnych powierzchni otwartych i półotwartych, osuszanie terenów, prowadzące do zubożenia bazy pokarmowej i niepokojenie ptaków podczas toków.

Lyrurus tetrix

fot. Grzegorz Leśniewski

13

Puszcza Knyszyńska PLB 200003

Glaucidium passerinum

Sóweczka 14

fot. Marcin Wereszczuk Jej wierzchnie upierzenie jest brązowe z licznymi białymi plamkami; na brzuchu widoczne są biało – brązowe paski. Pomimo małych rozmiarów potrafi szybko latać na krótkich dystansach. Największą aktywność przejawia tuż przed wschodem słońca oraz niedługo po zachodzie.

Podobnie jak włochatka gnieździ się w dziupli powstałej głównie za sprawą dzięciołów.

Wykorzystuje kilka dziupli na swoim terytorium: znajduje w nich schronienie albo przechowuje zdobycz. Występuje przeważnie w lasach iglastych, z udziałem świerka i jodły.

Dietę sóweczki stanowią mniejsze ptaki (czasem nawet wielkości samej sóweczki), zięby i sikory, oraz małe gryzonie (myszy) i inne drobne ssaki.

W Polsce, oprócz terenów górskich (Sudety, Karpaty, Góry Stołowe), występuje na nizinach w północno – wschodniej części kraju. Cała populacja szacowana jest na 300 – 400 par.

Jednym z ważniejszych zagrożeń dla gatunku jest wycinanie starodrzewów. Prowadząc gospodarkę leśną, pozostawia się w celach ochronnych drzewa dziuplaste oraz dąży do tworzenia drzewostanów z udziałem świerka.

Sóweczka w Puszczy Knyszyńskiej gniazduje najczęściej w okolicach śródleśnych rzek i strumieni. W ostatnim kilkudziesięciu jej liczebność prawdopodobnie wzrosła i obecnie w Puszczy Knyszyńskiej gniazduje jedna z większych populacji tej sowy w Polsce.

Czy wiesz, że... to najmniejsza z europejskich sów? Jej długość wynosi 15 – 19 cm, a rozmiarami mogłaby się równać z grubodziobem.

Natura 2000 w Puszczy Knyszyńskiej Puszcza Knyszyńska to jedna z ważniejszych ostoi tej sowy w Polsce, gniazduje tu ponad 100 par tego gatunku. Liczebność włochatki może podlegać silnym wahaniom, które związane są z ilością głównego pokarmu tej sowy – małych gryzoni leśnych.

Czy wiesz, że... włochatka potrafi magazynować pożywienie na dnie dziupli, gdzie liczba ofiar może nawet dochodzić do kilkudziesięciu?

Aegolius funereus

Jest to sowa leśna z charakterystyczną szlarą na twarzy, która przypomina maskę. Upierzenie tej sowy jest ciemnobrązowe z białymi plamkami na wierzchu, od spodu widoczne są brązowe plamki na białym tle.

Zamieszkuje dziuple wydrążane wcześniej przez dzięcioła czarnego, ale korzysta również z budek lęgowych. Szczególnie upodobała sobie stare lasy iglaste, ale można ją spotkać również w lasach mieszanych, gdzie występuje brzoza czy sosna. Sposób, w jaki poluje włochatka, nie jest skomplikowany i polega na szybkim ataku po uprzednim zaczajeniu się na ofiary. Przeważnie są nimi gryzonie, ale bywają to również mniejsze ptaki.

Poluje po zachodzie i przed wschodem słońca, prowadząc nocny tryb życia.

Występuje w północnej i południowej części kraju, populacja krajowa waha się w przedziale 700 – 1000 par.

Podobnie jak większości gatunków włochatce zagrażają duże przekształcenia lub niszczenie siedlisk, takie jak np. wycinanie starych drzewostanów. Innym zagrożeniem jest rozwój infrastruktury turystycznej na terenach leśnych przy wzmożonym ruchu turystycznym.

W ochronie włochatki ważna jest ochrona innego ptaka, a mianowicie ochrona dzięcioła czarnego, który tworzy dla włochatki podstawowe miejsce gniazdowania, oprócz tego wywieszanie budek lęgowych w lasach liczących sobie poniżej 80 lat i tworzenie stref ochronnych w promieniu 50 m wokół gniazda.

Włochatka

fot. Grzegorz Grugoruk

15

Puszcza Knyszyńska PLB 200003 Dendrocopos leucotos

Dzięcioł białogrzbiety

fot. Grzegorz Grygoruk Posiada charakterystyczną czapeczkę (wierzch głowy), która jest czerwona u samca, u samicy natomiast czarna. Zdobi go ponadto wąs biegnący od dzioba i przechodzący później w kreski na części brzusznej.

Dziuple wykuwa zawsze w martwym drewnie drzew liściastych (dąb, grab, jesion, buk, olcha) na wysokości 10 – 20 m w głównym pniu. Zamieszkuje przeważnie stare lasy liściaste, ale również mieszane. Bardzo ważnym elementem jest obecność zamierających drzew liściastych zarówno stojących, jak i leżących. Odżywia się larwami owadów (m.in. korników) oraz innych chrząszczy, wydobywanych z rozkładającego się drewna.

W Polsce występuje ok. 500 par, głównie w północno-wschodniej części kraju oraz w Karpatach i na Podkarpaciu.

Zagrożeniem dla dzięcioła białogrzbietego są zabiegi sanitarne w lasach, polegające na usuwaniu martwego drewna oraz ograniczanie powierzchni lasów liściastych. W ochronie gatunku ważne jest pozostawianie w lesie odpowiedniej ilości martwego drewna drzew liściastych oraz ograniczenie lub zaniechanie prac leśnych w okresie lęgowym.

W Puszczy Knyszyńskiej liczebność dzięcioła białogrzbietego jest niewielka.

Występuje tu nieco ponad 20 par tego ptaka. Bardzo chętnie gniazduje w lasach zalanych w wyniku działalności bobrów. Najłatwiej spotkać go można wzdłuż dolin rzecznych w okolicy obszarów chronionych i rezerwatów przyrody, gdzie zachowały się najstarsze drzewostany.

Czy wiesz, że... samica dzięcioła białogrzbietego składa 3 – 5 jaj pod 16

koniec marca lub w kwietniu – najwcześniej w porównaniu z innymi dzięciołami, występującymi w Polsce?

Natura 2000 w Puszczy Knyszyńskiej Dzięcioł czarny to największy europejski dzięcioł. Samiec posiada czerwoną czapeczkę, a samica jedynie czerwoną plamę z tyłu głowy. Gniazduje w dziuplach, które sam wykuwa. Najchętniej zasiedla stare lasy mieszane, ale zamieszkuje również iglaste z udziałem sosny. Czasami mogą to być duże, stare parki miejskie. Bardzo ważne dla tego gatunku są wiekowe drzewa o odpowiedniej objętości, gdyż tylko w nich może wykuwać dziuple.

Jego dietę stanowią larwy chrząszczy i mrówki, które dzięcioł czarny wydobywa z drewna lub spod kory drzew, znacznie rzadziej nasiona drzew.

W Polsce występuje na obszarze całego kraju i populacja, chociaż nieliczna, nie jest zagrożona, niemniej jednak zagrażają mu zabiegi sanitarne polegające na usuwaniu z lasu martwych i powalonych drzew.

W ochronie gatunku ważną rolę spełnia utrzymywanie drzewostanów z odpowiednią liczbą starych drzew oraz pozostawianie w lasach martwych i obumierających drzew.

Na terenie Puszczy Knyszyńskiej dzięcioł czarny jest rozpowszechniony na jej całym obszarze. Występuje tu w lasach wszystkich typów, jeśli tylko rosną w nich stare drzewa. Obecność dzięcioła czarnego jest kluczowa dla wielu innych gatunków ptaków, które wykorzystują jego dziuple do odbywania lęgów.

Należą do nich przede wszystkim włochatka, siniak oraz puszczyk.

Dzięcioł czarny Dryocopus martius

fot. Jerzy Kosior

Czy wiesz, że... polegające na szybkim uderzaniu dziobem o gałąź

czy pień drzewa “bębnienie” dzięcioła czarnego wynosi 17 uderzeń na sekundę i może być słyszalne nawet w promieniu 2 km?

17

Puszcza Knyszyńska PLB 200003

Dzięcioł trójpalczasty Picoides tridactylus 18

fot. Grzegorz Grygoruk Jest znacznie łatwiej rozpoznawalny niż inne dzięcioły. Posiada czarne skrzydła i biały pas wzdłuż grzbietu oraz czarne pręgi na białym brzuchu. Samica ma czarno-białą, kreskowaną czapeczkę, natomiast u samca jest ona żółta.

Dziuplę wykuwa w martwym lub obumierającym drzewie, przeważnie w świerku. Zamieszkuje stare bory świerkowe i mieszane, ale również łęgi i olsy z domieszką starych świerków. Jego dietę stanowią larwy i poczwarki owadów wynajdywane na korze lub pod nią, często żeruje na dolnej połowie pnia. W Polsce występuje w północno-wschodniej części kraju oraz w Karpatach.

Zagrożeniem dla dzięcioła trójpalczastego jest utrata siedlisk z odpowiednią ilością zamierających świerków. W celach ochronnych natomiast ważną rolę spełnia pozostawianie w lasach martwych i zamierających świerków oraz ograniczanie cięć sanitarnych.

W Puszczy Knyszyńskiej dzięcioły trójpalczaste zasiedlają lasy zalewane przez bobry oraz rezerwaty przyrody, w których znajdują odpowiednią ilość martwych i obumierających drzew. Znajduje się tu jedna z najważniejszych ostoi tego gatunku w północno – wschodniej Polsce.

Czy wiesz, że... nazwa dzięcioła trójpalczastego wywodzi się od liczby palców, które posiada? Dwa skierowane są naprzód natomiast trzeci do tyłu. Jest to wyjątek wśród dzięciołów gdyż inne gatunki tych ptaków posiadają 4 palce.

Natura 2000 w Puszczy Knyszyńskiej Czasem bywa mylony z dzięciołem dużym. Oprócz wielkości różnią się one jeszcze czerwoną czapeczką, która przykrywa głowę dzięcioła średniego niemalże w całości, podczas gdy u dzięcioła dużego występuje ona tylko na tylnej części głowy. U dzięcioła średniego ponadto nie występuje charakterystyczny sięgający dzioba wąs, jak to ma miejsce w przypadku dzięcioła dużego.

Dziuplę wykuwa w martwej lub obumierającej części drzewa. Zamieszkuje stare lasy liściaste często z udziałem dębu. Preferuje drzewa o grubej i spękanej korze. Pokarm dzięcioła średniego stanowią owady i larwy: mrówki zbierane z powierzchni kory oraz gąsienice motyli zbierane z powierzchni liści. W Polsce występuje na obszarze całego kraju, lecz nierównomiernie.

Zagraża mu kurczenie się powierzchni lasów liściastych z większym udziałem dębu (powyżej 80 lat) oraz usuwanie z lasów starych, zamierających lub obumarłych drzew.

W ochronie dzięcioła średniego ważne jest zachowywanie lasów liściastych z dominacją dębu oraz pozostawianie w lesie starych, martwych lub obumierających drzew.

W Puszczy Knyszyńskiej dzięcioł średni gniazduje głównie w starych łęgach, grądach i olsach. Największe zagęszczenia osiąga na terenie rezerwatów, przy czym zdecydowanie liczniej występuje w północnej i środkowej części Puszczy niż we wschodniej i południowej, gdzie nie znajduje odpowiednich dla siebie siedlisk.

Czy wiesz, że... dzięcioł średni potrafi wiosną nakłuwać korę brzozy i innych drzew i spijać wyciekający z nich sok?

Dzięcioł średni Dendrocopos medius

fot. Wojciech Januszkiewicz

19

Puszcza Knyszyńska PLB 200003

Dubelt

Gallinago media

fot. Grzegorz Leśniewski Dubelt przypomina kszyka, chociaż jest nieznacznie od niego większy. Główne różnice pomiędzy tymi gatunkami to występujące u dubelta 2 wyraźne białe paski na pokrywach skrzydłowych, a także sięgające dalej, na brzuch, prążkowanie. Kreskowanie widoczne niemalże na całym ciele przeplata się z rdzawym, beżowym i brązowym kolorem. Kolejną różnicą jest sposób lotu: dubelt tuż po rozpoczęciu lotu leci prosto, podczas gdy lot kszyka jest bardziej zygzakowaty.

Gniazdo umiejscowione jest na ziemi pośród niskiej roślinności, w niewielkim zagłębieniu wyścielonym trawami. Dubelt zamieszkuje podmokłe łąki, pastwiska, bagna i torfowiska.

Jego dietę stanowią bezkręgowce, tj.: ślimaki, owady i dżdżownice, wydobywane z ziemi lub zgarniane z jej powierzchni. Sprzyja temu długi dziób dubelta. Największe lęgowiska tego ptaka znajdują się w północo-wschodniej części kraju. Gatunek ten przejawia wrażliwość na zmiany stosunków wodnych, stąd największym zagrożeniem jest osuszanie wilgotnych łąk i bagien. Ponadto zagraża mu zarastanie terenów otwartych oraz polowania na zimowiskach. W ochronie ważne jest przeciwdziałanie postępującej sukcesji (zarastaniu) na terenach otwartych oraz odtworzenie osuszonych niegdyś bagien.

Dubelt w Puszczy Knyszyńskiej jest gatunkiem rzadkim. Występowanie największej liczby tokowisk stwierdzono na obszarze Niecki Gródecko-Michałowskiej. Łączna liczba dubeltów w Puszczy Knyszyńskiej wynosi 20-30 samców.

Czy wiesz, że... dubelty tokują w gromadach od zmierzchu do 20

świtu? Wydają wtedy dziwny głos, przypominający dźwięk uderzania o siebie dwóch drewnianych patyków.

Natura 2000 w Puszczy Knyszyńskiej W Puszczy Knyszyńskiej derkacz jest gatunkiem rozpowszechnionym. Można go spotkać na większości terenów otwartych, przeważnie wzdłuż dolin rzecznych, czasami nawet na zrębach z bujną roślinnością. Jego liczebność na tym obszarze szacuje się na ponad 400 samców.

Czy wiesz, że... w Polsce występuje aż 30% europejskiej populacji

tego gatunku?

Derkacz

Wyglądem przypomina kuropatwę, lecz wyróżnia się nieco smuklejszym kształtem. Posiada rdzawobrązowe skrzydła, podczas gdy pióra na wierzchniej części ciała tworzą łuskowaty wzór złożony z odcieni brunatnego i beżowego. Głowa po bokach jest niebieskoszara, wzdłuż oka biegnie charakterystyczny rdzawy pas. Derkacz prowadzi skryty tryb życia, przez co poza okresem lęgowym trudno stwierdzić jego obecność.

Gniazdo mieści się najczęściej w wysokiej trawie, turzycach lub krzewach i składa się z roślinności zielnej. Derkacz zamieszkuje tradycyjnie użytkowane lub nieużytkowane od kilku lat łąki i pastwiska z wysoką roślinnością, doliny rzeczne i mokradła, rzadziej pola uprawne.

Jest gatunkiem wszystkożernym, często w skład diety derkacza wchodzą: owady, ślimaki i części roślin. Występuje na terenie całego kraju, liczniej na północnym wschodzie.

Zagraża mu zmniejszanie się powierzchni łąk użytkowanych tradycyjnie w pobliżu dolin rzecznych, wczesne koszenia łąk, postępujące zarastanie terenów otwartych.

W ochronie ważny jest późny termin pierwszego pokosu, zmiana techniki koszenia, polegająca na koszeniu od środka (pasami) w kilkudniowych odstępach i pozostawianiu od 5 do 10% łąki nieskoszonej.

Crex crex

fot. Grzegorz Leśniewski

21

Puszcza Knyszyńska PLB 200003

Bąk

Botaurus stellaris

fot. Grzegorz Leśniewski Jest stosunkowo trudny do obserwacji, gdyż prowadzi skryty tryb życia w trzcinowiskach i szuwarach. Łatwiej go zlokalizować wiosną, kiedy samce zdradzają swoją obecność donośnym głosem, słyszanym nawet z odległości kilku kilometrów. W sytuacjach zagrożenia wyciąga pionowo ciało, zlewając się z roślinnością. Na wierzchu ciała dominują barwy brązowe, na spodzie zaś złotobrązowe. Licznie występujące cętki na powierzchni ciała kształtem przypominają litery V i I, tworząc pasy.

Gniazduje w pobliżu płytkich zbiorników wodnych – jezior, stawów hodowlanych, zbiorników retencyjnych z wysoką roślinnością szuwarową, starorzeczy. Jego pokarm stanowią ryby, płazy, owady wodne i drobne ssaki. Występuje nielicznie w rozproszeniu na terenie całego kraju.

Zagrożeniami dla bąka są m.in.: intensywna gospodarka rybacka, wypalanie szuwarów trzcinowych, nielegalne polowania, zasypywanie starorzeczy, osuszanie torfowisk i pozyskiwanie trzciny ze zbiorników wodnych. W ochronie gatunku istotne jest: utrzymywanie okresowych zalewów wiosennych, a także wyższego poziomu wód gruntowych oraz zachowanie starorzeczy.

Na obszarze Puszczy Knyszyńskiej bąk występuje bardzo nielicznie, pojedyncze samce można usłyszeć tylko na obrzeżach kilku większych zbiorników wodnych.

Czy wiesz, że... bąk żyje w poligamii, co oznacza, że nie tworzy sta22

łych par? Na terytorium jednego samca może znajdować się nawet kilka gniazd samic.

Tekst: Zespół Parku Krajobrazowego Puszczy Knyszyńskiej Konsultacje merytoryczne: Tomasz Tumiel Zdjęcia na okładkach: Grzegorz Grygoruk Projekt okładki: Tomasz Kryjan Korekta: Elżbieta Czernicka © Park Krajobrazowy Puszczy Knyszyńskiej ul. abp. gen. M. Chodakowskiego 6 16 - 030 Supraśl tel./fax (85) 718 - 37 – 85 e-mail: sekretariat@pkpk.pl Publikacja „Natura 2000 w Puszczy Knyszyńskiej oczami młodych.

Wybrane gatunki ptaków” została przygotowana w ramach projektu pt. „Park Krajobrazowy Puszczy Knyszyńskiej korzeniami w Naturze 2000”.

Skład: Drukarnia LIBRA-PRINT Daniel Puławski 18-400 Łomża, Al. Legionów 114 B tel. (86) 473 77 84, (86) 218 24 59 e-mail: biuro@libra-print.pl, www.libra-print.pl Druk: Drukarnia LIBRA-PRINT Daniel Puławski 18-400 Łomża, Al. Legionów 114 B tel. (86) 473 77 84, (86) 218 24 59 e-mail: biuro@libra-print.pl, www.libra-print.pl

Zadanie dofinansowano ze środków Wojewódzkiego Funduszu Środowiska i Gospodarki Wodnej w Białymstoku.