Talat Tekin - Türk Dilleri Ailesi 1

Туркестанская Библиотека - www.turklib.ru – Turkistan Library çok sayıda modern Türk yazı dilleri olarak ortaya çikisini da sosyo-politik açıdan açıklayabiliriz.

19. yüzyılda Radloff'un dil malzemesi derlediği sıralarda sadece birer konuşma dili olan Sibirya'daki çeşitli Türk ağızları Sovyet döneminde türlü dönemlerde yazı dili oldular, türlü dönemlerde de yazı dili özelliğini yine sosyo-politik sebeplerden dolayı yitirerek tekrar birer konuşma dili veya ağız durumuna geldiler. Zaten, Moskova'nin resmi dil siyaseti Türk dilinin eski SSCB'deki çeşitli kollarının son 70 yıl içindeki gelişmelerinde etkin rol oynayan inkar edilemez sosyo-politik bir olgudur.

Orta Asya'daki aydınlar çar müstemlekeciliğinden kurtularak Sovyet rejiminden önce orada arzu ettikleri bir Türkistan devletini kurabilselerdi, kısa bir süre içinde bir Türkistan Türkçesi veya bir Türkistan Türk yazı dili ortaya çıkmış olur ve bunun sonucunda bügünkü Kazakça Karakalpakça Kırgızca, özbekçe ve Türkmence bu Türkistan Türk yazı dilinin birer ağzı durumunda kalırdı. Yani Orta Asyada tek ve güçlü bir Türkistan devletinin var olması, bizim bügünkü Türkoloji bilgilerimizi altüst etmeye yeterli olurdu. Nitekim, 1920'lerde Orta Asyadan politik sebeplerden dolayı yurt dışına çıkarak Afganistan, Türkiye ve Batı Avrupa ülkelerine giden Kazak Kırgız, özbek ve Türkmen aydınları Paris, Berlin ve Münih şehirlerinde çıkardıkları 1929 ile 1990 yılları arasındaki yayınlarında Türkistan Türkçesi veya kısaca "Orta Til" denilen bir yazı dili kullandılar. Bu Türkistan Türkçesi bir devlet dili düzeyine çıkamadığı için o dil malzemesi bügün bizim elimizde yalnız Avrupadaki Türkistanlı göçmenlerin yazı dili, yanı "bir göçmen yazı dili" olarak bulunuyor.

Aynı şekilde, 1920'lerde Türkiye ile Azerbaycan birleşerek tek bir devlet kursalardı, Azerice artık bir yazı dili değil, Türkiye'nın ağızları durumunda olacaktı. Tıpkı Erzurum Kars ağızlarını biz Anadolu ağızları olarak ele alıyoruz. Eğer bu bölgeler Türkiye Cumhuriyeti değil de, Azerbaycan Cumhuriyeti toprakları içinde yer alsaydı, Erzurum ve Kars ağızları Azericenin ağızları sayılacaktı.

Yazı dili ve devlet siyaseti arasındaki sıkı bağlantı konusunda yakın geçmişten iki örnek verebiliriz: Hakaşçanın bir ağzı sayılan DEorca 19. yüzyıl sonları ile 20. yüzyıl başlarında yazı dili olarak gelişerek 1944'e kadar kullanıldı. 1939'da Dağlık DEoriya Muhtarıyeti'nin ortadan kaldırılmasından sonra Hakas yazı dili yaygınlaştı. Günümüzde ancak onbine yakın DEor anadilini biliyor ve onların yalnız dokuzyüz kadarı günlük hayatda DEorcayı yalnız konuşma dili olarak kullanıyor. DEorların yazı dili ise artık Hakaşçadir.

Siyasi devletin ortadan kaldırılmasıyla yazı dilinin son bulmasına ikinci bir örneği de Harezm bölgesinden verebiliriz. Bugün özbekistan Cumhuriyeti sınırları içerisinde yer alan Harezm bölgesinde 17. ve 20. yüzyıllar arasında Hive Hanlığı vardı ve 1920 yılında Harezm Cumhuriyeti kuruldu. Bu cumhuriyette yayınlanmış kitap ve dergiler üzerinde yaptığım bir ön araştırma ile 1920 ile 1924 yılları arasında Harezm Cumhuriyeti'nde o sıralardaki Buhara Cumhuriyeti'ndeki özbekçe yazı dilinden oldukça farklı bir Harezm yazı dili geliştirilmiş olduğunu farketmiş ve bunu 1985 yılındaki 5. Milletler Arası Türkoloji Kongresi'nde "Bugüne Kadar Az Tanınan Harezm Türk Edebi Dili ve özellikleri" adlı bir bildiri ile sunmuştum. 1924 yılında Türkistan'daki Buhara Cumhuriyeti gibi Harezm Cumhuriyeti'nin de ortadan kaldırılmasıyla bu Harezm yazı dili de son bularak, yerini bügünkü özbek yazı diline bırakmıştır. Yani, 1920'ler başında ayrı bir yazı dili olma durumunda olan Harezmce, bügün artık özbekçe'nin Oğuz ağızlarını teşkil eder ve Harezm bölgesinde yaşayanların "konuşma dili" olarak varlığını sürdürmektedir . Bugün özbekistan Cumhuriyeti'nin Harezm bölgesinde yaşayan kimseler kendilerini hem özbek saymakta hem de yerel kimlik olarak "Harezmli" diye tanımlıyorlarsa da, bu "Harezmlilik" bir millet kimliği düzeyinde değildir. Ama, eğer 1925'te özbekistan kurulmayıp, Orta Asya'da Harezm ve Buhara Cumhuriyetlerinin sürmesine Sovyet yöneticileri izin verselerdi, bügün biz belki ayrı ayrı Harezmli ve Buharalı "millet kimlik"leri veya başka bir