Туркестанская Библиотека - www.turklib.ru – Turkistan Library
Ğörüldügü gibi, Türk boyları ve onların konuşma dillerinin sayısı tarih boyunca tam olarak tesbit edilemeyecek kadar çok olduğu gibi, bügün de çöktür. Türkoloji çalışmalarının bügünkü düzeyinde bile, biz Türk dilinin bütün kolları ve onların alt-kollarını hepimizi tatmin edecek yeterlikte ayırdederek topluca sıralama imkan ve bilgisine sahip değiliz. Türkiye'de sıkça kullanılan Türk lehçeleri teriminin tam anlamı benim için o kadar açık ve belirgin değil. 9Astelik, Türk lehçeleri dediğimiz zaman bügün dünyanın çeşitli yörelerinde yaşayan ve genel bir Türk dilinin kollarından birini kullandığı varsayılan toplulukların konuşma ve yazı dillerinden hangilerini bu Türk lehçeleri terimi içinde toplayacağımızı da yüzde yüz kesinlikle bilmediğimi burada itiraf etmeliyim. Buyüzden, konuşmamın başında genel olarak Türk dili, Türk lehçeleri, Türk şiveleri, Türk ağızları, Türk dilinin kolları terimlerinden ne anlaşıldığını yine bir kez sizlerle tartışmak istiyorum. Türkçe ve Türk dili terimleri bizde, yanı Türkiye'de, biri dar, ikincisi geniş olmak üzere iki ayrı anlamda kullanılıyor. Dar anlamda bügün Türkiye'deki konuşma ve yazı dilini Türkçe ve Türk dili diye adlandırıyoruz. Geniş anlamda işe, Türkiye'deki Türk dili ile birlikte yeryüzündeki başka Türk konuşma ve yazı dillerini de topluca Türkçe ve Türk dili diye karşılıyoruz. Reşit Rahmeti Arat Türk dilinin kollarını sınıflandırmada lehçe ve şive terimlerini kullandı. çuvasça ve Yakutçayı Türk dilinin lehçeleri ve geri kalan Türk dil kollarını ise Türk dilinin siveleri diye ikiye ayırdı. Hocamız Muharrem Ergin bu sınıflandırmaya bağlı kalırken, Saadet çağatay Türk dilinin bütün kolları için yalnız lehçe terimini kullandı. Türkiye'deki başka Türkologlar ya lehçe terimini yeğleyerek "Türk Lehçeleri" sözünü veya şive terimine bağlı kalarak "Türk DEiveleri" sözünü kullanıyorlar. Talat Tekin işe, batıdaki Türkologlara uyarak "Türk dilleri" terimi üstünde ısrar etmektedir. Tekin ayrıca, çuvasçayı Türk dillerinden ayırarak, "çuvas-Türk Dilleri" diye bir sınıflandırmaya gidiyor. Eski Sovyetler Birliği'nde Türk dilinin kolları içın "Türk dilleri" terimi kullanılmıştı, bu gelenek SSCB dağıldıktan sonra da bağımsızlıklarına kavuşan Türk cumhuriyetleri ile Rusya Federasyonu içinde yaşayan Türk boyları tarafından da artık benimsendiğinden, onlar "Türk dilleri" veya "Türkı diller" terimlerini sürdürüyorlar. Değişik Türk yazı dillerinde ağız (yanı dialekt) karşılığı olarak işe, çoğunlukla lehçe, az olarak ise şive terimine başvuruluyor. Bu "dil" ve "lehçe" terimlerinin Türkiye'de ve Türkiye dışında birbirinden farklı anlamlarda kullanımları dolayısıyle Türkiyeli dilciler ile eski Sovyet sisteminde yetişmiş dilciler arasında zaman zaman tatlı tartışmalar ve anlaşmazlıklar çıkıyor. Eski SSCB'indeki Türk boylarının temsilcisi dilciler bazen biraz alıngan bir tavırla "Siz bizim dilimizi küçümsiyerek lehçe (yanı ağız) durumuna düsürüyorsunuz!" diye üzüntülerini dile getiriyorlar. Tabii ki, burada biraz onların ve biraz da bizim karşılıklı kabahatımız var. Biz Türkiye'de kendi konuşma ve yazı dilimiz içın çekinmeden sadece "dil" terimini kullanırken, dışarda da Türkiye Türkçesini "Türk dili" (Türkish language) diye tanıştırıyoruz. Ancak, bir Azeri, bir özbek veya bir Tatar kendi ana dili içın "Azeri dili", "özbek dili" veya "Tatar dili" terimine başvurdu mü, aceleyle atılarak, "Yok, bu yanlıştır, Azeri dili yok, Azeri Türk lehçesi var!" diye ısrar ediyoruz. Bu işe, ister istemez Türkiye dışındaki Türk boylarının arasında bizim biraz "üstünlük" tasarladığımız kanısını yaygınlaştiriyor. Sanki, bizimkişi "Türk dili"de, onlarınki "bizim birer lehçemiz" gibi! Hele şive terimini "lehçe"anlamında tamamen bırakmamız gerektiği görüsündeyim. Bizde de "şive"nin ikinci anlamı ağız veya aksandır: İstanbul şivesi (yanı İstanbul aksani), Laz şivesi Külhanbeyi şivesiyle gibi. Türk boylarının çoğu da kendi anadillerinde şive terimini ağız (diyalekt) anlamında kullanıyorlar.