rın Türk Kağanlığı, Çin ve Töles boyları ile olan ilişkilerinden bahsedil mekte, kimi zaman Türk Kağanlığının güçlü düşmanı " . . . Güneyde Çin
halkı düşman imiş, Kırgızlar, Kurıkanlar, Otuz Tatarlar, Kıtaylar (ve) Tatabılar hep düşman imiş. Babam hakan bunca . . . . . . . (D 1 5} kırk yedi kez sefer etmiş, yirmi (kez) savaşmış . . . . ") , kimi zaman ona boyun eğen bir kavim olarak (. . . Amcam hakan ile doğuda Sarı ırmağa (ve) Şantung ovasına kadar sefer ettik; Kögmen (dağlarının) ötesinde Kırgız ülkesine kadar sefer ettik. {D1 8) Toplam yirmi beş (kez) sefer ettik, on üç (kez) sa vaştık. Devletliyi devletsiz bıraktık, hanlıyı hakansız bıraktık; dizlilere diz çöktürdük, başlılara baş eğdirdik.), kimi zaman da Kağanlığın acı larını paylaşan dost bir kavim olarak (". . . (Sonra) kendileri öylece (D4) vefat etmişler. (Cenaze törenlerine) yaşçı (ve) ağlayıcı (olarak) doğuda gün doğusundan Bükli Çöl halla, Çinliler, Tibetliler, Avarlar, Bizanslı lar, Kırgızlar, Üç Kurıkanlar, Otuz Tatarlar, Kıtaylar, Tatabılar. . . bunca halklar gelerek ağlamışlar, yas tutmuşlar. . . ,) zikredilmişlerdir. Gene bu yazıtlardan onların Türk Kağanlığı ile akrabalık (. . . {D20} Bars bey idi. Hakan ünvanını burada (ona) biz verdik. (Eş olarak da) kız kardeşim prensesi verdik. . . . )212 kurduklarını öğreniyoruz. Tonyukuk Yazıtında " . . . (Önceleri ) uykusu kaçarak yurtta yata kalıyordu. (Çünkü}, Çin impa ratoru düşmanımız idi. On-Ok Kağanı düşmanımız idi. {D3} (kalabalık Kırgız}, güç(lü kağan düşmanımız) oldu. ) , (. . . Gece gündüz dörtnala git tik. Kırgızları uykuda iken bastık. {K4} (Uykularını mızraklarımızla aç tık. (Bu arada)hanları ve orduları toparlanmış. Şavaştık, mızrakladık. Hanlarını öldürdük. Kırgız halkı kağana teslim oldu, boyun eğdi. . . . )2 1 3 gibi bazen dotluk bazen de düşmalık ifadeleri yer almaktadır. Yazıtlar daki ifadelerden Kırgızların Türk Kağanlığının yıkılmasında etkin rol oynayan kavimlerden oldukları da anlaşılmaktadır. Kıpçakların eski bir halk olduğu tahmin edilmiş, ancak bugüne ka dar IX. yüzyıldan önceki tarihleri hakkında herhangi kesin bir bilgi ye tesadüf edilememiştir. Çin kaynakları ve kitabeler ne yazık ki on lardan hiç bahsetmemişlerdir. Kırgızların eski tarihi ile ilgili bilgiler Kıpçaklara göre daha zengindir. Bununla birlikte Kıpçaklar, Orhun-Ye211 Orkun, Eski Türk .. , s. 3 1 , 35, 37, 39, 45,46, 60-6 1 . ; S. E. Malov, Pamyatniki drevnetyurkskoy pis mennosti, tekstı i issledeovaiya, Moskva, 1 95 1 , s. 30, 32; T. Tekin, Orhon Yazıtları, Kültigin, Bilge Kağan, Tonyukuk, İstanbul, 2003, s. 39, 43, 45, 63, 67-68. 21 3 Orkun, Eski Türk. ... s. 1 06. 1 1 0; Malov, Pamyatniki drevnetyurkskoy .. ., s. 62,63; Tekin, Orhon Yazıtları .. ., s. 87, 89.
52
1
Kırgızlar ve Kıpçaklar