Bu son ziyaretimde Erzincan'ı, 1 600 evde dokuz bin kadar nüfuslu buldum. Vil ayetin nüfusu da ( erkek olarak), 65.000 tahmin olunuyor. Cihan Savaşı 'ndan önce burada, 6.000 evde, 22.000 nüfus vannı ş, Vilayet nüfusu da, 135.000 imiş. (EEK. , s. 2-5, 1 1 , 64-65, 68-
69, 71-83, 87-88, 90, 92, 94-95, 99, 102-107, 1 12, 1 14 - 1 1 5, 121 124).
C) ERZURUM1JN KURTULUŞU
Erzurum'u kurtarmak için , Erlerimden bana kadar, büıün kalplerin çırpındığını duyuyordum . Birliklerimi teftiş ederken, yüzle rindeki üzüntülerden Erzurumlular, kolay-kolay seçiliyordu. Bunlarla göz göze geldikçe ben de, onlar gibi duygulanıyordum. Bunun sebebi, yalnız onların Kumandan ı bul unuşumclan veya Erzurum'u kurtarmak vazifem olduğunu düşünüşümden ibaret kalmıyordu: Ben pek küçük ken, Erzurum suyunu içmiş, ekmeğini yemiş, havasını koklamışllm. Hatta işin daha mühimmi, yaramazlık sonucunda bir havuza düşerek, başım da yaralanmış; ve bir avuç kanım, Erzurum topraklarına karış mıştı. Bu kadar dolgun tesirlerle ben de, kendimi bir Erzurumlu sanı yordum. İleri hareketlere devam için, üç düşmanla uğraşmaya mecbur duk: 1- Açlık ıehlik.esi; 2- Ermeniler ve 3- Kış mevsimi. Azmimizi ve kudretimizi, her üç düşmanı da haklıyacak kadar canlı görüyordum. içimizden coşan ileri hareket isteklerimizi, her türlü tebdirleri de, ince-ince hesaplıyarak, uygun biçimde başarmayı, bir an bile ha tırımdan çıkannıyorum. Bu güzel hesaplarla, hareket hazırlığı yapıyordum. Ordu Ku mandanımız'a da, tasarladıklarımı bildiriyordum. ( Ondan ) hiç hesaba katmadığım, şöyle bir cevap aldım: Sağ ve Sol Kanatlardaki (Ali Ihsan Paşa ve Şevki Paşa kumandalanndaki) Kolordular, henüz hiza-
75