Ebülfez Elçibey - Bütöv Azerbaycan Yolunda

Maninin edamından iki yüz il sonra Zerdüştün ve Maninin ideyalarını bir daha gelişdirib cemiyete tebliğ etmek isteyen Mezdek böyük bir herekatı adı ile daha çox tanınır.

Mezdek (450-529) Tanırının Varlığı bütöv-bütövüne bir edaletli qu­ ruluşhalında yaratdığına, ancaq bunun sonradan Pozulduğuna inanır, ona tebliğ edir, bu Pozulmanı insanların mübarizesi ve yardımı ile bunun so­ nucunda Xeyirin (İşığın) tam qelebesi ile aradan qaldırmağın , bir defelik Şere (Qaranlığa)-Zülme son qoymağın mümkün olacağına çağırırdı. Bir sıra araşdırıcılar bele iddia edirdler ki , guya Mani de , Mezdek de Zerdüşt­ lüye qarşı çıxmamış , eksine onun ilkin temiz halına qayıtmasına çalışmış (meselen: xristianlıqda prutanizm, İslamda V alıabilik kimi) ve Zerdüştlü­ yü tehrif edenlere-şahenşahlara, şahlara, hakimlere , eyanlara, hem de "Zerdüşti " kahiniere qarşı çıxmışlar.

Mezdekin harada doğulduğu haqda helelik deqiq melumat yoxdur.

Onun iraq , Azerbaycan ve Nişapurda anadan olduğunu söyleyen müxtelif menbe ve edebiyat vardır. Ancaq bütün alimler-araşdırıcılar onun fealiy­ yetini Azerbaycanda, en erken çağını Azerbaycanın o vaxtkı paytaxtı He­ medanda başladığı ve sürdürdüyünü mübahisesiz qebul ederler. Heç bir şübhe yeri olmadan , deye bilerik ki , Mezdekiler herekatının merkezi nü­ vesini Azerbaycan Türkleri teşkil etmiş ve onlar sosial edalet uğrunda mübarizenin hereket verici gücü olmuşlar.

Mezdekliler herekatı bütün Sasanlı imperatorluğunu bürümüş, böyük qelebe çalmış , şahenşah I Qubad-Kavad (488-496) mezdeklilerin teretine keçmiş , Mezdekin Muğatalığını qebul etmişdir. Mezdekçiler Zerdüştlü­ yün xalq arasında yüksek , en hörmetli tebeqe saydığı maldarların ve ekin­ çiterin haqlarını savınmış , bundan elave Zerdüştün vaxtında hele yaran­ mayan , ancaq Mezdekin vaxtında artıq formalaşmaqda olan senetkarlar sinfini de müdafieye qalxmışlar. Bu herekata, orta tebeqeler de qoşulmuş­ du. Önce göstermişdik ki , Tanrının (Ahuramazdanın) gönderdiyi Müqed­ des od yalnız bir olmuş ve Zerdüştün veteni Şiz mebedinde yerleşmişdi .

Bu od bütün insanların himaye remzi idi . Sonradan Xorasanda bir mebed yaradılmış, burada olan od da Tanrının gönderdiyi od sayılmış , bu od ise maldarların ve ekinçiterin yer üzerinde himayeçisi olmuş , ele buradan parçalanma başlamışdı . Ancaq bu ikinci mebedin bu cür "müsteqil" olma­ sı onu gönderirdi ki , maldarlar ve ekinçiler Zerdüştlükde ve ölkenin iqti­ sadi , ictimai heyatında ne qeder önemli yer tuturlar. Daha sonra Zerdüşt92