ise Türk hakanı, İnsanoğlu, yani kişioğlunun, hepsi üzerine hakan olarak oturmuştu. Tanrının buyruğuna göre, hizmet ve adaletini, bütün insanoğlu arasında paylaştırma zorunda idi. Zaten G ö k t ü r k Yazıtlarındaki Türk budun, yani Türk mil· leti sözü de bütün genişlik ve derinliği ile, iyice anlaşılamıyor· du. Türk budunu, Türk milleti, Türk devleti içinde yaşayan herkes miydi; yoksa devletin sahibi olan yalnızca Türkler miy· di? Bizce bu sözün içinde, heı· iki anlayış da vardı. Çünkü vesi· kalar bize, öyle gösteriyorlardı. M e t e'nin M. Ö . 176' da Çin İm paratoruna yazdığı mektupta da, ıaşağı yukarı aynı anlayış gö rülüyordu. M e t e, eli yay tutabilen kavimlerin hepsi H u n oldu, diyordu. Yani Mete'nin devleti içinde toplanan kavimlerin hep si, Hun adı altında birleşmiş oluyorlardı. Mete yine aynı mek· tubunda, hepsi bir aile gibi birleştiler, diyordu. Mete'de de bir tek devlet, bir tek halk ve bir tek hakan, anlayış ve inanışı gö rtinüyordu. Ancak Göktürklerd e, devleti kuran ve onun güve ninden sorumlu olan ordu ve Türk unsur, devletin çekirdeğini oluşturuyordu. Kervanlar işleyip, vergiler geldikçe, onların de yimiyle kurt ile kuzu bir arada yaşadıkça, her şey yolunda idi. Göktürk kağanı Bizans'a, Batı Türkistanlı ve Türk olmayan Manialı adlı birini, elçi olarak göndermeğe güvenebiliyordu. Hun ve Göktürk saraylarında Çinli ve Batı Türkistanlılar, dev letin güven[ ve gelişmesi için çalışıyorlardı. Çingiz Han devle tinde de, -biraz kaba olmakla beraber kabile geleneklerinden kurtulmamış olarak, bu düzen devam edip gidiyordu. Hun ve Göktürk devletlerinde, Türkistan'daki ticaret şehirleri Türk lere bağlı kalıyorlar ve Çin baskısına, Türklerle birlikte karşı duruyorlardı. Konuyu böyle ele alınca, Türk hakanının halka karşı olan tutumu ile vazifeleri, yalnızca Türk olanları değil; devlet için de yer alan ve Türk olmayanları, hatta vassal devletleri bile içine almış oluyordu. Ancak devleti kuran ve onun güveni ile sürekliliğinden sorumlu olan Türklerin, elbette ki ayn bir yeri
111