Aydın İdil - Enver Paşa'nın Son Savaşı

Aydın İdil • 9 Diğer taraftan ikincil kaynaklar arasmda özellik taşıyan bazı yayınlarm genel olarak konuyu işleyen kitap ve makalelerin niteli­ ğinden ayrı tutulması gerekmektedir. Nitekim Enver Paşa'nın Bu­ hara'ya geldikten sonraki faaliyeti ile ilgili olarak başvurulan kay­ naklar arasında, özellikle olaylara bizzat tanıklık eden ve sonradan kitap yayınlayan yazarların naklettikleri bilgilere öncelik ve ağırlık verilmiştir.10 Bu cümleden olarak Enver Paşa'nın Türkiye'den ayrıl­ masından ve daha sonra Moskova'ya gelmesinden itibaren ve özel­ likle Moskova'daki ikameti sırasında kendisi ile bizzat yaphğı gö­ rüşmeleri nakleden Büyük Millet Meclisi Hükümetinin ilk Mosko­ va Büyükelçisi Ali Fuad Paşa'nın (Cebesoy) hatırah, Hüseyin Rauf Beyin (Rauf Orbay) anlathklan birincil kaynak niteliğinde bilgiler içermektedir. Nihayet Enver Paşa'nın bizzat kendi kaleminden çı­ kan bilgiler de birincil kaynak niteliğindedir.

Enver Paşa'nın Buhara'daki faaliyeti ve Doğu Buhara'daki sa­ vaşı hakkındaki bilgiler ve 1921 ve 1922 yılındaki gelişmeler bakı­ mından kendisi ile beraber savaşa katılmış olan ve daha sonra Tür­ kiye'ye yerleşenlerden ikisinin aktardığı bilgiler özellikle önem taşı­ maktadır. Bu iki kişi Abdullah Recep Baysun ile Mirza Pirnefes'dir.

(Mirza Pirnefes'in (Nafiz Türker) aktardığı bilgiler Ali Bademci ta­ rafından iki kitap halinde yayınlanmış bulunmaktadır) ikincil kaynaklar arasmda yer alan ve gerçekiere tanıklık et­ mek bakımından önem taşıyan eserler arasmda hatıralar öncelik al­ maktadır. Bu cümleden olarak Rauf Orbay'm hatıralan, Celal Ba­ yar'm ''Be.n de Yazdım" adlı eserinde naklettikleri, Ali Fuat Cebe­ soy'un "Milli Mücadele ve Moskova Hatıralan", Ali Fethi Okyar'm Hamalan ve Zeki Yelidi Togan'm naklettiği bilgiler, Yusuf Hikmet Bayur'un İnkılab Tarihi adlı eserinde yer alan bilgiler birlikte de­ ğerlendirildiğinde kitabın kapsadığı dönemin gelişmeleri daha be­ lirgin şekilde ortaya çıkmaktadır.

10 Bu bağlamda sonradan Türkiye'ye göç eden Ahmed Zeki Veliıli Togan, 21 Kasını 1921 tarihinden itibaren Enver Paşa'nın maiyetine gin'n Mirza Pirnefes (dJha son­ ra Türkiye'de yaşamış ve Nafiz Türker adını almışhr. Ali Bademci adlı yazar onun anlatbklarıru yaymlamışbr) gibi, olaylara bizat tanık olanların aktardığı bilgilere öncelikle itibar edilmiştir.