GÖK-TÜRKLER
27
büyük bir politik üstünlük sağladı. Chou'lar güçlenirken Ch'i'lcr zayıfladı ve çok geçmeden yıkıldılar(576) . Chou devleti bütün kuzey Çin'e hakim olurken Mukan' ın uyguladığı politika sonucu Çin tarihinin seyri değişmiş oluyordu. Mukan'ın idaresindeki fetihler sayesinde Orta Asya'yı tamamen kaplayan Gök Türk devleti doğuda Kore'den bauda Karadenize kadar uzanıyordu. Güneyde Çin Seddinden kuzeyin ıssız yerlerine kadar ulaşan genişliğe sahip idi. Zamanın bütün diğer devletlerinin hepsinden daha büyük vı;, kuvvetli idi. İpek yolunun büyük bir kısmı Gök-Türklerin eline geçtiği gibi, aruk On Asya ile Uzak Doğu arasındaki irti bat daha huzurlu yapılıyordu. Moğolistan'ın doğusundaki Kerulen nehrinden Ural dağlarına kadar çok geniş bir sahada yayılmış olan Töles boylarının hepsi Mukan'ın idaresinde idi. Soğd'lula rın himaye edilmesi ülke çapında ticaretin gelişmesine sebep olmuştu. 2 - Tru;;par Kagan Devri (572-581 ) Mukan ölmeden önce oğlu Ta-lo-pien'in yerine kardeşi Taspar'ın tahta geç mesini vasiyet etmişti. Bundan dolayı Ta-lo-pien'in yerine çincc adıyla T'a-po, Soğdça yazılı Bugut kitabesindeki adıyla Taspar, kagan oldu 131 . Taspar hakkında Çin kaynaklarındaki ilk kayıt "Mukan kagan zamanından beri onun ülkesi çok kuv vetli olduğu için, Çin'i zora sokan, sıkışuran" şeklindedir132• Gök-Türk devletinde bu taht değişikliğini yakından takip eden Çin'deki iki devlet hemen harekete geçip, yeni kaganla dostluk ilişkileri kurmaya çalıştılar. Chou devleti işlenmiş ve ham ipekli kumaşlardan yüz bin top ipek sundu. Ch'i devleti de onların saldırısından korktuğu için acele çok miktarda hediyeyi bir elçi ile kagana ulaştırdı133. Her iki devlet tarafından iyi münasebet ataklarına maruz kalan Taspar Kagan, ağabeyi Mu kan gibi bu hakim durumdan gayet iyi faydalandı. Zaten daha önce Chou'ların başkenti Ch'ang-an'da binden fazla Türk kalmaya başlamışu . Bunlar Chou merke zinde çok rahat vaziyette oturuyorlar, Çinlilerden farklı olarak etle besleniyor lardı 1 34 . Ayrıca iyi hürmet görüyorlar ve güzel elbiseler giyiyorlardı 135• Taspar Kagan aruk iki Çin devletini de tamamen hakimiyeti al una aldığını dü şünüyordu. Bu sebeple etrafındakilere "benim güneydeki iki vefakar oğlum sebep siz yere niye kavga ediyorlar" diyordu ı :ıı;. Kuzey Çin devletleriyle arasında bu ge lişmeler sürerken Taspar Kagan, çok büyüyen ve genişleyen Gök-Türk devletinde yeni bir idari teşkilatlanmaya gitti. Ağabeyi ve devletin ikinci kaganı Kara'nın oglu She-t'u'yu Er-fu Kagan olarak doğu tarafına, kardeşi ju-tan'in oğlu Börü (Pu-li) 'yi batı tarafına kagan tayin etti 137• Bunların hepsinin unvanı "küçük kagan" idi ve Taspar Kagan'a bağlıydılar1 38• 1 3 1 Bu konuda tafsilen bkz. Klyastorny-Iivsic, aynı makale, s. 74. 1 32 C5 50. Gök, böl., s. 9 1 1 .
Tere 1 7 1 , s . 5314; es 5 0 aynı yer; TT 197, 1068b-c;WHTK 343, 2687c. aynı yer; TT 197, 1068c. 1 35 TT 197, 1068c; WHTK 343, 2687c. 136 es 50 aynı yer; Tere 1 7 1 aynı yer; TT 197 aynı yer; WHTK 343, 2687. 137 TT 197, 1068b. Soğdça yazılı Bugut kitabesindeki Er-fu Kagan, Nivar Kagan adıyla zikredilmektedir, bkz. Klyastorny Livsic, s. 73-75. Mukan Kagan'ın kardeşi olarak ı;;örünen bir başka şahsiyet Mahan Tegin vardır. Çin kaynaklarında karşılığını bulamadığımız bu kişinın faaliyeti konusunda fazla bir şey bilemiyoruz. Börü kelimesinin çince karşılığının Fu-li ve Pu-li olduğu konusunda ayrıca bkz. T'ang eh'ı, "A Preliminal)• !n terpretalion of Terıns Froms Toba (Tabgaç) Language Recorded in the Nan eh'i Shu", Pien-cheng, 4, 1973, s. 106. 1 38 TT 197 aynı yer; WHTK 343, 2687c. l:I.�
134 es 50 Gök, böl., aynı yer; TCTe 1 71