SingularityU NL voor DFT Kennis by TMG Natives

SingularityU

DINSDAG 6 SEPTEMBER 2016

The Netherlands

12 GGC 's

Technol ogie voor een beter lev e n PA G. 06

Eindhovense innovatiehub: eerste buiten Silicon Valley

pag. 04

De onsterfelijke mens: scienceﬁction of reëel?

pag. 09

Over 25 jaar eet iedereen kweekvlees

pag. 10

SingularityU The Netherlands Summit MA 12 & DI 13 SEPTEMBER DELAMAR THEATER AMSTERDAM

What will happen when robots enter the workforce? Reality Check: Fast-forward into our future.

PROGRAMMA ROB NAIL INTRODUCTIE IN EXPONENTIËLE TECHNOLOGIE MAARTEN STEINBUCH ROBOTICA HOD LIPSON ARTIFICIAL INTELLIGENCE DIVYA CHANDER NEUROSCIENCE

NEIL JACOBSTEIN NANOTECH

RAMEZ NAAM FUTURE OF ENERGY

KEREN ELAZARI & MELANIE RIEBACK FUTURE OF (CYBER) SECURITY

DAAN KERSTEN ADDITIVE MANUFACTURING

CARLO VAN DE WEIJER FUTURE OF MOBILITY

KRIS VERBURGH & LUCIEN ENGELEN FUTURE OF HEALTH

MARK POST BIOTECH & FOOD SOLUTIONS

BROCK PIERCE FUTURE OF BLOCKCHAIN

NICHOLAS HAAN FUTURE OF COMMUNITIES

MELANIE SWAN DECENTRALISATION

YURI VAN GEEST FUTURE OF WORK

DAVID ROBERTS FUTURE OF HUMANITY & ETHICS

BOEK NU UW 2-DAAGSE TICKET OP SINGULARITYUNL.ORG. GEBRUIK CODE “DFTSUMMIT2016” VOOR 10% KORTING OP DE TOEGANGSPRIJS!

SINGULARITYU THE NETHERLANDS

Samen voor de kenniseconomie SingularityU The Netherlands wil zich laten zien in Nederland. Daarom is er een samenwerking met uitgever Telegraaf Media Groep. Een samenwerking die voor de lezers vooral gestalte gaat krijgen in de vorm van het nieuwe digitale platform DFT/Kennis, dat eind september wordt gelanceerd. Deze special is een eerste introductie. De aansluiting van SingularityU The Netherlands geeft goed aan wat het doel is van de lancering van DFT/Kennis. Op het platform kunnen gebruikers informatie vinden van zakelijke partners van DFT.nl, de site van De Financiële Telegraaf. Bijvoorbeeld over nieuwe technologieën of scholing. Dat is andere informatie dan de artikelen en analyses van de DFT-journalisten; het gaat bij DFT/Kennis om handvatten die zakelijke partners aanreiken. DFT/Kennis is een project in opbouw. Het platform gaat groeien bij elke toevoeging van een zakelijke partner. Die toevoeging kan van alles zijn, variërend van een uitnodiging voor een cursus, tot een document over de gevolgen

van nieuwe sociale wetgeving, een handleiding voor fiscale zaken of een praktische analyse van innovaties op het gebied van ‘Internet of Things’. Juist daarom past SingularityU goed binnen DFT/Kennis. Het doel van SU is immers om de mogelijkheden van technologie te laten zien en om zowel individuen als bedrijven te inspireren en stimuleren om deze ‘exponentiële technologieën’ in te zetten om maatschappelijke problemen op te lossen en daarbij ook buiten de Nederlandse grenzen te denken, op mondiaal niveau. Daar liggen kansen voor ondernemers: blijf niet hangen in dromen over technologie, maar ga op zoek naar de juiste techniek voor zowel grote als kleine knelpunten.

BLIJF NIET HANGEN IN DROMEN OVER TECHNOLOGIE, MAAR GA OP ZOEK NAAR DE JUISTE TECHNIEK VOOR KNELPUNTEN

Nederland heeft een economie die grotendeels afhankelijk is van hoogwaardige technologie. Niet voor niets wordt gesproken over de omvorming van Nederland naar een echte kenniseconomie. Daarom is er veel aandacht voor opleidingen en onderwijs, zowel voor jongeren als voor mensen die al aan het werk zijn. Via het platform DFT/Kennis wil SingularityU The Netherlands daaraan bijdragen.

Inhoudsopgave

‘‘Innovaties verbeteren kwaliteit van leven’’

SingularityU The Netherlands Na Silicon Valley nu eerste vestiging in Nederland

‘‘Ziektes genezen, in plaats van symptomen bestrijden’’ Kris Verburgh over de transformatie van geneeskunde

Vlees uit een petrischaaltje Geen dier hoeft straks meer dood voor biefstuk, zegt ‘kweekvleesprof’ Mark Post

Lucien Engelen: ‘‘Techniek is mijn Trojaanse paard’’ Zorg-innovatiespecialist van Radboudumc schudt medisch professionals wakker

Waarom robots slimmer worden dan mensen Hoogleraar robotica Maarten Steinbuch: ‘‘Denk wilder. ‘‘Dat kan niet’’ bestaat niet’’

Oplossing ﬁleprobleem in zicht Smart Mobility-expert Carlo van de Weijer over de verdiensten van ingebouwde elektronica

22 20

‘‘Innoveren moet, ook in de advocatuur’’

Cover

Colofon Dit is een bijlage van TMG Natives. Deze valt niet onder de verantwoordelijkheid van de hoofdredactie van De Telegraaf.

Redactie en coördinatie Isabel Michelotti Vormgeving Marije Groot Salesmanager Rogier Strietman

Wilt u meer informatie over TMG Natives of heeft u zelf een idee voor een uitgave? Neem contact op via 088 824 2439.

Alles in de cloud Bedrijven die niet meegaan, missen de boot

Luke Dennison, geboren zonder functionele linkerhand, met een hand die is geprint door een 3D-printer met behulp van het open source project e-NABLE en het Nederlandse bedrijf Ultimaker.

SINGULARITYU THE NETHERLANDS

De kracht van technologie

SINGULARITYU THE NETHERLANDS

Kunstmatige intelligentie, robotica, 3D-printen, nanotechnologie, blokchain (de datastructuur achter het bitcoin-netwerk): een greep uit de technologieën die onze levens de komende decennia drastisch gaan veranderen. Waar we over tien jaar precies staan weet niemand, maar dat de invloed van deze technologieën gigantisch zal zijn, is geen twijfelpunt meer. Als het aan SingularityU The Netherlands ligt, combineren we al deze exponentiële technologieën om de wereldproblemen op te lossen: “Technology for good.”

emen robots ons werk over? Slaan we ons brein straks deels op in de cloud? Gaan we richting onsterfelijkheid? Wonen we straks op Mars? Als we sommige sprekers en grondleggers van Singularity University in de VS moeten geloven, gaat het die kant op. Voor de nuchtere Hollander klinkt het wellicht nog wat zweverig of ver van mijn bed. Toch is het dat niet, zegt Maarten den Braber, een van de oprichters van SingularityU The Netherlands. “Maar laat ik het meteen nuanceren. Wij roepen niet: technologie lost alles op! Of: robots nemen ons werk over! Technologie kan een middel zijn om de grote vraagstukken van deze tijd op te lossen, mits goed geïmplementeerd. Robots zullen een deel van ons werk overnemen, maar tegelijkertijd zullen er ook banen worden gecreëerd die nu nog niet bestaan.” Den Braber vervolgt: “Het mooie van het gedachtegoed van SU is ten eerste dat er bruggen worden geslagen tussen verschillende technologieën. Je kunt alles over 3D-printen leren, maar op een gegeven moment bereik je een punt dat je daar alles over weet. Het wordt pas echt interessant als je 3D-printen gaat combineren met eHealth. Of nanotechnologie met fabricage. Bij SingularityU NL brengen we alles bij elkaar. Door je niet blind te staren op één onderwerp of expertise, maar constant de convergentie te zoeken en te blijven nadenken, ontstaan innovaties.”

’DOOR JE NIET BLIND TE STAREN OP ĖĖN EXPERTISE, MAAR JUIST DE CONVERGENTIE TE ZOEKEN, ONTSTAAN INNOVATIES’

alleen om je eigen bedrijf daarmee beter te maken, maar vooral om de grote wereldproblemen, de Global Grand Challenges, op te lossen.” Volgens Den Braber verschilt de Nederlandse manier van denken enigszins met die van Silicon Valley. “In de VS richten ze zich enorm op de technologie, met de gedachte dat als die eenmaal is ontwikkeld, de oplossing in zicht is. Maar met alleen technologie los je niks op als deze niet goed wordt geïmplementeerd. Je kunt prachtige zorgrobots of zelfmeet-apps ontwikkelen, maar als ziekenhuizen ze buiten de deur houden, of als bepaalde apps niet worden vergoed, dan wordt er niets opgelost. Implementatie is iets waar we in Nederland in voorlopen vergeleken met de VS. Neem

Een van de oprichters van Singularity University is techondernemer Peter Diamandis, die zich bezighoudt met het verlengen van mensenlevens en met mijnbouw in de ruimte. Foto: Henk-Jan Winkeldermaat

Innovatie

Mahmud Hassani (links) toont de Mine Kafon Drone aan de koningin. Deze drone helpt bij het veilig opsporen en tot ontploffing brengen van landmijnen.

Buiten de box denken, dus. Den Braber: “Daar komt het wel op neer. Als je een schoolklas kinderen vraagstukken over de wereldproblematiek voorlegt, krijg je andere antwoorden dan van een club C-level beslissers. In Nieuw-Zeeland zijn stripboeken over exponentiële technologieën ontwikkeld, om scholieren te stimuleren daarover na te denken. Innovatie komt immers vaak van buitenaf, uit een onverwachte hoek.” Een goed voorbeeld is de XPRIZE Foundation, een initiatief van een van de Amerikaanse oprichters van SU, Peter Diamandis. Een organisatie die financiële steun biedt voor grote ideeën en jaarlijks prijsvragen uitschrijft. Bij een oproep om een oplossing te verzinnen voor de vervuilde oceaan na een olieramp, kwam een tattooshop met een van de beste ideeën uit de bus. Den Braber: “Het doel van SingularityU NL is om inzicht te verschaffen in de technologieën en om deze voor iedereen toegankelijk te maken. Of je nu zelfstandig ondernemer bent of in dienst werkt; iedereen die geïnteresseerd is, moet handvatten kunnen krijgen om de technologieën te gebruiken. Op die manier hopen we op een sneeuwbaleffect en willen we een community van doeners creëren. Want uiteindelijk is het streven ‘technology for good’: techniek inzetten, niet

Eerste land buiten de Verenigde Staten Nederland is de eerste plek buiten Silicon Valley waar sinds juni een Singularity-partner is gestart: SingularityU The Netherlands. De organisatie is onafhankelijk opgezet van SU in de VS, maar werkt nauw samen voor de inrichting van programma’s en evenementen. Naast founding partner TMG zijn Philips, KPN en Deloitte partner.

Om innovation te verwezenlijken werkt SingularityU The Netherlands verder samen met meerdere ministeries, grootstedelijke gemeenten en (technische) universiteiten. Voor meer informatie, bezoek hun Innovation Hub in Eindhoven of hun website: www.singularityunl.org en volg hen op Facebook en Twitter via SingularityUNL.

Wat is Singularity University? Singularity University is in 2008 opgericht in het Californische Silicon Valley, de plek waar de grootste hightechbedrijven ter wereld (zoals Google, Facebook, Apple, Intel, HP, eBay en Cisco) hun hoofdkantoor hebben. De term ‘University’ is enigszins verwarrend; het is geen universiteit, maar meer een denktank of kennisplatform. Singularity, oftewel singulariteit, is het theoretische toekomstige moment waarop computers zo slim zijn dat ze versmelten met mensen, of de mensheid zelfs voorbijstreven. Een theorie die vanuit wetenschappelijke hoek ook op kritiek stuit (bijvoorbeeld vanwege de rooskleurige kijk op technologie), maar in Silicon Valley aan terrein wint. Oprichters van SU zijn de futuroloog Ray Kurzweil, werkzaam bij Google, en tech-ondernemer Peter Diamandis, die zich bezighoudt met zaken als het verlengen van mensenlevens en mijnbouw in de ruimte. Founding partners zijn onder meer Google, Nokia,

Genetech en Cisco. Het doel van SU: wereldleiders, bedrijven en individuen onderwijzen, inspireren en handvatten geven om exponentiële technologieën in te zetten om de grootste wereldproblemen, zoals armoede, klimaat en energie, aan te pakken. Oftewel: ’s werelds knapste koppen samenbrengen om ’s werelds grootste uitdagingen op te lossen.

SINGULARITYU IS EEN DENKTANK, EEN KENNISPLATFORM Nederlandse community SingularityU The Netherlands is opgericht door Yuri van Geest samen met Diederick Croese, Jim Stolze en Maarten den Braber. Van Geest is al sinds 2004 bekend met het gedachtegoed van Ray Kurzweil, Peter Diamandis en Singularity University en is sinds 2011 Dutch Ambassador voor

SingularityU. Sinds dat jaar is er in Nederland een actieve SingularityU community ontstaan met meer dan 1700 community-leden, 300 executives die het Executive Programma in Silicon Valley hebben gevolgd en meerdere alumni van het 10-weekse internationale Global Solutions Program (GSP). Op basis van deze sterke community, de ligging van Nederland en interesse uit het bedrijfsleven was Nederland een goede kandidaat voor internationale uitbreiding van Singularity University. Van Geest: “Ondersteund door verschillende Nederlandse partijen, waaronder Brainport, Health Valley, Radboudumc, InnovationQuarter en de gemeenten Rotterdam, Amsterdam en Eindhoven hebben we in 2015 een contract ondertekend met Singularity University in Silicon Valley om Nederland het eerste land te maken dat een zelfstandige SingularityU-organisatie opzet voor het organiseren van programma’s en evenementen op het gebied van exponentiële technologie.”

SINGULARITYU THE NETHERLANDS

TIE A V O N IN HUB

E AAR J W K E N DE PL GIE AA O L O TECHN VE KUNT IJ DEN L NDEN I V R E OND

Stella Lux - de gezins- zonneauto die gedurende het jaar meer energie genereert dan dat hij verbruikt. Gebouwd door studenten van het Solar Team Eindhoven.

het eHealth-project van FocusCura, medicatiebegeleiding op afstand, waarbij cliënten via een iPad contact hebben met de wijkverpleegkundige. In Nederland is dit al goed geïmplementeerd. De Amerikanen zijn nog naarstig op zoek naar expertise om zulke processen goed te implementeren.” Hoe zit het dan met voorspellingen over onsterfelijkheid of robots die de mensheid voorbijstreven? “De toekomst voorspellen blijft lastig”, erkent Den Braber.

Global Grand Challenges Singularity University gelooft dat het samenbrengen van exponentiële technologieën ons op het pad kan zetten naar een oplossing voor de grote wereldproblemen. Om hier richting aan te geven, zijn deze problemen onderverdeeld in twaalf Global Grand Challenges (GGC's). Deze vraagstukken staan niet compleet vast, maar zijn in beweging. 'Food' behelst bijvoorbeeld het vraagstuk hoe we de wereldbevolking kunnen voorzien van voldoende voedsel. De GGC’s hangen met elkaar samen en zijn afhankelijk van elkaar. Zo zal een oplossing voor het waterprobleem het gezondheidsvraagstuk makkelijker maken, en als er wereldwijd toegang komt tot duurzame energie zullen alle andere vraagstukken ook eenvoudiger zijn op te lossen.

“Met name Ray Kurzweil, futuroloog en grondlegger van Singularity University, heeft bepaalde ideeën over onsterfelijkheid die niet per se overeenkomen met het gedachtegoed dat SU uitdraagt. Ouderdom begrijpen en onderzoeken is iets anders dan daadwerkelijk onsterfelijk worden.” “Persoonlijk acht ik het waarschijnlijker dat robots ons verder gaan ondersteunen bij ons werk. Denk aan de Watson van IBM, een supercomputer die vragen kan interpreteren en afwegingen kan maken. Robots en computers worden steeds intuïtiever en intelligenter en zijn bovendien te trainen, waardoor ze steeds slimmer worden. In theorie zou je een soort supermens kunnen creëren. Ik denk niet dat robots de boel gaan overnemen, maar we gaan wel richting een heel nieuw ecosysteem. Zoals CEO van Singularity University Rob Nail zei: ‘My 4 year old son is never gonna learn how to drive a car’. Dat geloof ik meteen, tegen die tijd hebben we al lang zelfrijdende auto’s.” Dat robots ons werk overnemen, moeten we volgens Den Braber anders zien. “Uiteraard zullen er banen of beroepen verdwijnen, maar door diezelfde techniek worden ook heel veel banen gecreëerd die nog niet bestaan. In 2008 bestonden er nog geen apps. Bedenk eens hoeveel mensen wereldwijd inmiddels leven van een heel ecosysteem dat er toen nog niet was. Bij SU

zeggen we niet: vervang die arts maar door een robot, die is slimmer. Maar we vragen ons af: hoe kunnen we robots inzetten om de zorg nog beter te maken en artsen te ondersteunen?”

Kansen voor mkb Wat dat betreft bieden de technologieën grote kansen voor het bedrijfsleven. Den Braber: “Ook voor het mkb. Een bouwbedrijf kan volledig nieuwe takken binnen de organisatie opzetten, als de directeur zich ervan bewust is dat stalen onderdelen ook kunnen worden geprint met 3D-printers die staal kunnen printen. Een schoorsteenveger kan met een ladder het dak op, maar hij zou ook een drone het vooronderzoek kunnen laten uitvoeren. Onderhoud voor windturbines op zee: je kunt er met een boot naartoe varen, of je stuurt een drone en weet direct dat je er misschien de komende drie maanden nog niet naartoe hoeft. Dat scheelt tijd en geld, die je kunt inzetten voor andere zaken. Sommigen zullen ver weg willen blijven van alles wat nieuw is, maar ik denk dat er veel bedrijven zijn die het naar zich toe zullen trekken en ermee aan de slag gaan. Daarom willen we al het actuele gedachtegoed voor iedereen toegankelijk maken.” “Met SingularityU The Netherlands willen we direct voor iedereen toegankelijk zijn. De innovatie-hub in

De 12 GGC’s:

learning

water

space

health

prosperity

environment

SINGULARITYU THE NETHERLANDS

De Microsoft Hololens is een van de vele technologieën die je als bezoeker kunt ervaren in de Innovatie Hub in Eindhoven.

Na de oprichting van SingularityU The Netherlands: v.l.nr. oprichters Maarten den Braber, Jim Stolze, Yuri van Geest, Michiel Schuurmans (eerste werknemer) en Diederick Croese.

Exponentiële technologieën Exponentiële technologieën zijn technologieën die zo krachtig zijn dat ze de maatschappij zullen veranderen en niet lineair, maar exponentieel (volgens de wet van Moore, waarbij de technische vooruitgang elke twee jaar verdubbelt) zullen groeien. In het verleden was dat bijvoorbeeld elektriciteit of het internet; momenteel zijn dat zaken als robotica, kunstmatige intelligentie, bioen nanotechnologie en 3D-printen.

Summit in DeLaMar

Eindhoven is daarom een plek waar je technologie aan den lijve kunt ondervinden. Praat met robots, of speel virtuele games. Ik kan je honderd keer vertellen wat virtual reality is, maar dat is niet hetzelfde als het ervaren. Ook is het een plek voor kleinere events tot 100 bezoekers. Iedereen kan erheen, we kijken nu nog naar een ideale openingsstructuur.”

Focus Volgens Den Braber richt SingularityU NL zich op alle Global Grand Challenges, maar de focus in de

food

energy

innovatie-hub ligt op vier gebieden: food, water, mobility en health. “Dat zijn de vier expertises waarvan we zeker weten dat Nederland wereldwijd vooroploopt. Ons land is sterk in regio’s: health in de regio Eindhoven/Nijmegen, water in Noord-Nederland, creatieven in Amsterdam, enzovoorts. Overal in het land willen we zoeken naar regiopartners. Dat de innovatie-hub nu in Eindhoven staat, is omdat regio Brainport/Eindhoven duidelijk van zich liet spreken en we ergens wilden beginnen. Maar het is slechts een startpunt.”

security

resilience

Op 12 en 13 september organiseert SingularityU The Netherlands een summit in het DeLaMar Theater in Amsterdam. Een unieke kans om kennis te maken met de exponentiële technologieën en hun impact op het bedrijfsleven en de maatschappij. Tijdens de tweedaagse SingularityU The Netherlands Summit zijn meer dan 900 vertegenwoordigers bij elkaar van het Nederlandse en Europese bedrijfsleven, overheid en maatschappelijke organisaties. Op het programma staan lezingen van Nederlandse en internationale experts die de laatste inzichten delen over onderwerpen als kunstmatige intelligentie, blockchain, mobiliteit, bioen nanotechnologie, energie, neurowetenschap, digitale fabricage, 3Dprinten, ondernemerschap en futurologie. In deze special komen meerdere sprekers aan het woord. Deelname aan het summit stelt ondernemers in staat hun bedrijf voor te bereiden op toekomstige ontwikkelingen. Ook zijn de laatste technologieën uit de innovatiehub, zoals virtual reality en robotica, aan den lijve te ondervinden. Kaarten zijn nog te koop. Inschrijven kan via: www.singularityunlsummit.org

governance

shelter

SINGULARITYU THE NETHERLANDS

‘GENEESKUNDE GAAT GENEZEN, IN PLAATS VAN BEHANDELEN’ Het klinkt als sciencefiction: de onsterfelijke mens. Toch houdt de wetenschap zich bezig met het steeds verder verlengen van ons leven op aarde. De vraag dringt zich op: waarom eigenlijk? Uiteraard willen we graag zo lang mogelijk genieten van een gezond leven, maar hoort de dood uiteindelijk niet gewoon bij het leven? “Dat hangt ervan af hoe je het bekijkt”, zegt Kris Verburgh. “Je kunt veroudering ook beschouwen als een 100% overerfbare en dodelijke multisysteemziekte, ontstaan door evolutionaire verwaarlozing.”

‘Veroudering is een ziekte’ V eroudering als ziekte? “Wel als je vanuit het standpunt van een arts redeneert”, zegt Verburg. “Als je veroudering aanpakt, dan pak je tegelijkertijd veel ziektes aan. Stel: we zouden hart- en vaatziektes kunnen genezen. Dat verlengt de gemiddelde levensduur maar met 2,8 jaar. Dan sterft iemand alsnog aan alzheimer, kanker of een andere ouderdomsziekte. Als we de veroudering afremmen, lossen we meerdere problemen tegelijk op.” Moeder natuur heeft een andere agenda dan wij, meent hij. “De natuur wil dat we ons zoveel mogelijk voortplanten, wat er daarna met ons gebeurt maakt haar niet uit. Als je ouder dan 30 bent, ben je niet meer nuttig en zegt de natuur: ik ga je niet meer onderhouden. Dat wegkwijnen duurt vervolgens nog 50 jaar, omdat we stevig zijn gebouwd, maar daarna sterf je eraan. Wij hebben een ander doel: zolang mogelijk gezond blijven. Ons tot ons 88e kerngezond voelen en daarna in twee jaar aftakelen.”

Kunstmatige intelligentie Verburgh ziet een aantal interessante ontwikkelingen op het geneeskundevlak. “Er is sprake van een aantal paradigmaverschuivingen. Allereerst de samenwerking met kunstmatige intelligentie. De afgelopen jaren zijn grote stappen gezet, onder meer door de ontwikkeling van deep neural networks, waardoor computers veel beter patronen kunnen herkennen en zelfstandig kunnen redeneren.” Als voorbeeld noemt Verburgh de IBM Watson (een ‘supercomputer’ die vragen kan interpreteren en bijvoorbeeld ook zaken als ironie en raadsels kan herkennen, red.). “Deze werkt in het Stanford ziekenhuis in Californië al samen met artsen om complexe patiëntendossiers te analyseren. Ook helpt hij oncologen om bepaalde mutaties te analyseren en daar de beste behandeling bij te stellen. Het is nog in de proeffase, maar de ontwikkeling is veelzeggend.” Volgens Verburgh nadert de toekomst met rasse schreden. “Binnen vijftien of twintig jaar hoest je in je smartphone, die in contact staat met zo’n supercomputer. Op basis van het geluid stelt deze een perfecte diagnose. Je weet direct of je bronchitis of longontsteking hebt. Er bestaat al een algoritme dat dit met 90% nauwkeurigheid kan zeggen. Binnen een seconde is je hele patiëntendossier gescreend en krijg je op basis van je medicatie en voorgeschiedenis een voorschrift voor medicijnen. Die je direct via een 3D-printer kunt laten uitprinten.” Volgens Verburgh heeft de nieuwe generatie computers niets meer te maken met de ‘ouderwetse’ compu-

ter, of zelfs de smartphone. “Mensen denken vaak dat het net zoiets is, maar dan krachtiger en sneller. Maar de nieuwe generatie is wezenlijk anders, die werkt met neurale netwerktechnologie. Ze werken zoals onze hersenen werken, via een netwerk van digitale zenuwen.”

Genezing Een andere ontwikkeling gaat volgens Verburgh de gehele gezondheidszorg transformeren. “De geneeskunde draaide lange tijd om symptoombestrijding; het was eerder ‘begeleidkunde’. We leven vooralsnog in een tijdperk waarin we veel ziektes niet kunnen genezen: een hartaanval, de cellen sterven immers af, parkinson, alzheimer, erfelijke en auto-immuunziektes. Maar we naderen een tijdperk waarin we dankzij nieuwe technologieën eindelijk mensen kunnen genezen. Met een uitvinding als CRISPR/Cas9 (zie kader, red.) kunnen we stukjes DNA wegknippen en veranderen. Straks kunnen we bijvoorbeeld een gen toevoegen waardoor je immuun bent voor hiv. Of genetische ziektes genezen. De mogelijkheden zijn veelbelovend. De rol van de arts wordt veel meer preventief.”

Verburgh: “Met CRISPR kunnen we stukjes DNA wegknippen en veranderen. Straks kunnen we een gen toevoegen waardoor je immuun bent voor hiv. Of genetische ziekten genezen.”

Kris Verburgh Kris Verburgh (30) is arts, onderzoeker en auteur uit België. Hij schreef zijn eerste boek toen hij 16 jaar was; op zijn 25e had hij al drie boeken over wetenschap, geneeskunde en filosofie op zijn naam staan. Hij houdt zich bezig met de evolutietheorie, neurowetenschap en veroudering. Bij het grote publiek kreeg hij bekendheid met zijn boek De Voedselzandloper, waarin hij een alternatief biedt voor de in zijn ogen verouderde Schijf van Vijf en betoogt hoe voedsel het verouderingsproces kan afremmen. Verburgh stelde eerder al een nieuw vakgebied voor: de nutrigerontologie, dat de rol van voeding in het verouderings-proces moet bestuderen.

MOEDER NATUUR HEEFT EEN ANDERE AGENDA DAN WIJ

CRISPR/Cas9 CRISPR/Cas9 is een methode waarmee met nooit eerder vertoonde nauwkeurigheid DNA kan worden gemodificeerd. De methode is in 2012 ontwikkeld

door onderzoekers van Berkeley (Californië), en in 2015 door Chinese onderzoekers al toegepast op menselijke embryo’s. In theorie is het mogelijk elk gen

binnen het genoom specifiek te veranderen. Bovendien is het mogelijk om het genoom zodanig aan te passen dat het kan worden doorgegeven aan

het nageslacht. Vooralsnog is dit in Nederland (en de meeste andere landen) verboden. Met de bewerkingstechniek van CRISPR worden zaken mogelijk

die tot voor kort onmogelijk leken: denk aan muggen resistent maken voor malaria, erfelijke ziektes bestrijden en antibioticaresis-tentie tegengaan.

SINGULARITYU THE NETHERLANDS

Sappig stukje kweekvlees

SINGULARITYU THE NETHERLANDS

MARK POST

Hoogleraar vasculaire fysiologie Mark Post is in 2013 wereldnieuws als hij de eerste hamburger van kweekvlees presenteert. Weliswaar peperduur – de productiekosten lagen rond de kwart miljoen euro – en een beetje droog, maar volgens Post is het is een kwestie van tijd voordat er een betaalbaar, sappig stukje kweekvlees op onze bordjes ligt. “Alle vegetariërs ten spijt, neemt de vleesconsumptie wereldwijd alleen maar toe. Maar over 25 jaar eet niemand meer vlees van dieren. Dan is kweekvlees de norm.”

‘We zijn meer ve min of rs aan vleelaafd s’

OPLOSSING VAN HET VOEDSELPROBLEEM IN ZICHT VOLGENS NEDERLANDSE START-UP

ark Post schetst het probleem:“We gaan de komende dertig jaar van zeven miljard naar negen miljard mensen op deze wereld. Allemaal monden om te voeden. Daarbij stijgt de vleesconsumptie. Niet alleen omdat er meer mensen zijn, maar omdat in landen als China, India en het Afrikaanse continent de welvaart toeneemt. Ondertussen gaat de vleesproductie naar beneden vanwege klimatologische, maar ook politieke veranderingen. De bio-industrie gaat gepaard met lokale spanningen, van investeerders- tot overheidsniveau. Het is steeds lastiger, ook vanwege ethische issues, om daar politieke en financiële steun voor te krijgen. Dat betekent dat vlees een schaars product wordt, wat voor onrust en ongelijkheid zorgt.” Hij vervolgt: “Daar komt bij dat de vleesproductie ontzettend inefficiënt is. Met het voeden van de koeien gaan veel grondstoffen verloren; meer dan we terugkrijgen.” En dat is waar kweekvlees om de hoek komt kijken: echt vlees, zonder dat er een dier voor is doodgegaan. Een oplossing die bijna te mooi klinkt om waar te zijn. De Wereldgezondheidsorganisatie schat dat we in 2050 wereldwijd 70% meer vlees eten dan nu. Maar waarom blijven we met z’n allen niet gewoon van dat vlees af ?

HET IS EEN GLOBAAL PROBLEEM, NIET IETS WAT WE IN NEDERLAND GAAN OPLOSSEN

Klinkt niet direct aantrekkelijk, een stukje gekweekte spiervezels op je broodje? Post: “Het is precies hetzelfde als gewoon vlees. Als je een biefstuk eet, eet je voornamelijk spier. In een hamburger zit 5 tot 20% vet. In de eerste kweekvleeshamburger zat geen vetweefsel, daarom smaakte hij nog een beetje droog. Momenteel maken we vetweefsel, om het vlees sappig en smaakvol te maken. Dat gaat op dezelfde manier als hoe we spierweefsel kweken, alleen gebruiken we net andere triggers om ze de vetcelkant op te duwen.” In theorie zijn zo met de cellen van 1 koe 175 miljoen hamburgers te maken – iets waar je normaal gesproken 400.000 dieren voor nodig hebt.

in Tel Aviv. Zij lopen zo’n 3,5 jaar achter.” Binnen vijf jaar wil Mosa Meat kweekvlees op de markt brengen. “Dan zijn we klaar om massaal te produceren. We hebben het tegen die tijd over ongeveer 60 euro per kilo, vergelijkbaar met het wagyuvlees, aan de dure kant. Om het nog goedkoper te maken, op supermarktniveau, moeten er verbeteringen aan de techniek plaatsvinden. We weten al welke, ik denk dat we daar over zeven of acht jaar zijn. De grootste uitdaging is hoe we de opschaling gaan inrichten, dat kost initieel veel geld. Wat dat betreft is dit niet de doorsnee start-up waar je een computer en een halve zolderkamer voor nodig hebt.”

Kiplieden

Toekomst

De technologie achter het kweekvlees kan worden gezien als een disruptieve technologie, meent Post. “Het verstoort niet alleen de markt en arbeidsprocessen zoals we die tot nu toe kennen, maar eigenlijk de gehele mensheid. We gaan iets fundamenteel anders doen dan dat we 13.000 jaar hebben gedaan. Het heeft iets ongemakkelijks, mensen moeten eraan wennen. De technologische ontwikkeling loopt in die zin vooruit op onze emotionele ontwikkeling. De veranderingen zijn exponentieel; ze gaan sneller dan wij mensen naadloos kunnen accepteren.” Volgens Post is wat hij met zijn start-up Mosa Meat doet, die hij samen met voedseldeskundige Peter Verstrate oprichtte, uniek in de wereld. “Wel zijn er de afgelopen maanden twee bedrijven bijgekomen die iets vergelijkbaars doen met varkensvlees en kip. De mensen van het varkensvlees, gevestigd in de VS, lopen qua techniek 2,5 jaar achter. De kiplieden zitten

Volgens Post eten we over 25 jaar geen gewoon vlees meer. “We hebben het over een voorspelling van menselijk gedrag, dus dat blijft lastig in cijfers te vatten. Maar ik denk dat het wellicht nog sneller gaat. Kijk naar het Europese verbod op legbatterijen. Een bijzondere stap, als je erover nadenkt. Er waren twee bijna identieke productieprocessen: de scharrelkip en de legbatterij. Het prijsverschil was klein. Puur op basis van dierenwelzijn heeft de consument massaal tegen de legbatterijen gestemd. Binnen 25 jaar heeft onze (EU) regering, die niet bepaald bekendstaat om haar politieke daadkracht, besloten om legbatterijen te verbieden. De consument wordt dus door de overheid gedwongen een ander product te kiezen. Als je het zo bekijkt, zie ik geen andere toekomst dan dat gewoon vlees in de toekomst wordt verboden. Uiteraard met als voorwaarde dat het alternatieve vlees hetzelfde smaakt en er geen prijsverschil is.”

Post: “Het alternatief is inderdaad dat we allemaal vegetariër worden. Wat in theorie zeer goed mogelijk is. We hebben die dierlijke eiwitten niet nodig om gezond te leven. Dat is een mythe die in stand wordt gehouden. We hebben ijzer nodig, en vitamine B12, maar die kunnen we ook uit andere voedingsmiddelen halen. En twee miljard mensen doen dat gewoon. Maar de rest van de mensen lukt het niet. In de praktijk blijkt het geen optie. We zijn min of meer verslaafd aan vlees. Ik moet zeggen dat ik zelf ook een tijdje heb geprobeerd geen vlees te eten, maar dat werkt voor mij niet. Feit is dat de vleesconsumptie wereldwijd massaal toeneemt. Het is een globaal probleem, niet iets wat we hier in Nederland gaan oplossen.”

Stukje spier Hoewel kweekvlees voor sommigen de associatie heeft met ‘nepvlees’, is het wel degelijk een echt stukje vlees. Post legt uit: “Door middel van een punctie, een klein prikje in de bil, halen we spiercellen uit de spieren van een koe. Het mooie van een spier is dat als deze beschadigd raakt, hij wordt vervangen door nieuw spierweefsel, niet door littekenweefsel. Daar zorgen specifieke stamcellen in onze spieren voor, die we kunnen extraheren en kweken. De stamcellen laten we in een petrischaaltje vermenigvuldigen, en als we er voldoende hebben laten we ze een stukje spier maken. Daar hoeven we alleen een paar condities voor te creëren: we moeten ze tijdelijk in een gel vangen, zodat de cellen elkaar kunnen vinden en in dezelfde richting liggen; en we moeten ankerpunten leveren waardoor ze spanning kunnen opbouwen, dat is de trigger om meer eiwit aan te maken. Het duurt ongeveer drie weken voordat we zo’n 10.000 spiervezels hebben. Die plet je samen tot een hamburger, bakken en opeten maar.”

Steeds meer vlees: de gevolgen De Voedsel- en Landbouworganisatie (FAO) van de Verenigde Naties verwacht dat in 2050 de vraag naar vlees met 70% is gestegen, om een populatie te voeden die rond de 9,6 miljard ligt. De FAO spreekt van een middenklasse in ontwikkelingslanden die qua inkomen, gezondheid en opleidingsniveau de komende decennia stijgt. Volgens de FAO draagt de veeteelt voor 15% mee aan het broeikaseffect. Volgens de docu-

mentaire Cowspiracy is dit meer dan 50% en zou de veeteelt voor meer uitstoot zorgen dan al het transport bij elkaar (13%); de FAO spreekt dit tegen. Volgens Cowspiracy wordt 30% van onze waterconsumptie gebruikt voor de veeteelt; voor de productie van 1 gram rundvlees is 2500 liter water nodig. Verder zou de vernietiging van het Amazonegebied en het regenwoud in Indonesië voor 90% worden veroorzaakt

door veeteelt en draagt veeteelt bij aan het verdwijnen van plant- en diersoorten en de vervuiling van de oceanen. Bovendien dient de helft van het geproduceerde graan als voer voor productievee. Uit cijfers van het CBS blijkt dat ook in ons land de vleesconsumptie de afgelopen 50 jaar is gestegen; van 48 gram per persoon per dag in 1950 naar 116 gram begin deze eeuw. De afgelopen jaren is er een lichte daling.

SINGULARITYU THE NETHERLANDS

‘Techniek als breekijzer’ LUCIEN ENGELEN OVER DE TOEKOMST VAN DIGITALE ZORG

Een tekort aan gekwalificeerd personeel, stijgende zorgkosten, een toenemende zorgvraag, vergrijzing: de zorg staat de komende jaren voor enorme uitdagingen. Lucien Engelen, directeur van het REshape Center van het Nijmeegse Radboudumc, is de afgelopen zes jaar artsen, verpleegkundigen en leidinggevenden aan het stimuleren om innovatie toe te passen in de zorg. “Al die nieuwe technologieën zijn niet het doel, ze zijn een middel. Om de patiënt in ‘zorg 2.0’ als partner te gaan behandelen, maar in eerste instantie vaak om het ijs te breken en de discussie op gang te krijgen.”

et is een lange dag geweest in Silicon Valley, Californië, waar Lucien Engelen – samen met de andere Nederlandse sprekers van de summit van SingularityU NL in september in het Amsterdamse DeLaMar – een week lang wordt klaargestoomd tot geaccrediteerd faculty-lid van Singularity University The Netherlands. Engelen is sinds 2011 betrokken bij de ‘exponential medicine’ track van Singularity University in de VS en vanaf nu dus ook voor de Nederlandse tak waar hij het onderwerp ‘zorg’ zal gaan vormgeven. Waar bij terugkomst ’s avonds laat in het hotel de meesten voor hun bed kiezen, bestelt Engelen goedgemutst een cappuccino en graait enthousiast in zijn tas om zijn verhaal kracht bij te zetten. Een grijs apparaatje ter grootte van een aansteker belandt op tafel. “Een spectrometer”, wijst hij. “Meet de golflengte van licht. Deze hier kan heel specifiek de samenstelling van voedsel bepalen. Je houdt het apparaatje tegen je eten aan, en hij zegt: Lucien, dit is oude kaas. Of: dit product bevat vis. Hij vertelt je het aantal calorieën en laat precies zien welke voedingsstoffen erin zitten. Ideaal voor mensen met een allergie. Of diabetes. Bedenk je: een spectrometer was een tijdje terug zo groot als deze tafel, tot aan het plafond. Onbetaalbaar. Nu is-ie zo groot als je sleutelhanger en kost hij enkele honderden dollars. Straks kost hij 50 dollarcent. En zit-ie standaard op je smartphone, naast de flitser.”

DE TEERLING IS GEWORPEN: WE GAAN HOE DAN OOK RICHTING EEN ANDER TIJDPERK

De hand gaat weer in de tas. Een klein, plat stickje met verschillende vakjes. “Dit wordt momenteel op de markt gebracht: een urinetest. Je plast ’s morgens in een potje, dipt dit stickje erin, legt ’m op een stukje toiletpapier en binnen 14 seconden geeft hij van de 12 meest voorkomende urinetesten – waaronder zwangerschap en blaasontsteking – de perfecte uitslag. Zichtbaar op je smartphone.” Engelen kijkt triomfantelijk. “Dit bestáát dus al.”

SINGULARITYU THE NETHERLANDS

t e i n s Het iaag ‘of ’ de vr

R MAA ER’ NE N A ‘W

Hij legt uit: “Internetdekking is straks nergens ter wereld meer een issue. Medical devices die je hartslag, je huidtemperatuur en het zuurstofgehalte van je bloed meten zijn nu nog losse apparaatjes, maar straks zitten ze standaard in je smartphone. Het is een kwestie van tijd voordat we een plaatje achterop onze smartphone hebben waar je een ECG mee kunt maken. Want ook hier geldt: de techniek is er al. Met de Kardia, voorheen AliveCor, kun je met één druk op de knop een ECG mailen. Gekoppeld aan je creditcard zijn er wereldwijd 24 uur per dag cardiologen die deze ECG’s bekijken. Binnen een uur heb je de uitslag.” Geamuseerd: “Nou, laat dat maar eens aan wat cardiologen zien. Ze stonden niet direct te juichen. Probeer het zelf nou eens uit, zei ik. Wat denk je? Ze vonden het ‘niet slecht’. En natuurlijk; het moet FDA-approved zijn, het moet betaalbaar zijn, het moet worden vergoed. In het geval van dit apparaatje en de bijbehorende app is dat gelukt. Soms gaan er ook weleens dingen fout met innovaties, niet alles wordt in één keer een succes. Maar de teerling is geworpen: we gaan hoe dan ook richting een ander tijdperk. Het is niet de vraag ‘of ’, maar ‘wanneer’. Voor al die exponentiële technologieën geldt, om Cruijff maar eens aan te halen: je gaat het pas zien als je het doorhebt.”

Trojaans paard Zodoende is Engelen ook binnen zijn eigen thuisbasis, het REshape Center van het Nijmeegse Radboudumc, de man die overal komt binnenvallen met de nieuwste technische snufjes. “Het is mijn Trojaanse paard. De techniek verrast, ik gebruik het om ogen te openen. En binnen een kwartier voeren we een heel andere discussie. Dáár is het me om te doen. Techniek krijgt veel aandacht, maar het is geen eindstation. De echt grootse dingen gebeuren daarna pas.”

HOE LEID JE MEDICI OP OM HEN VOOR TE BEREIDEN OP ALLE INNOVATIES BINNEN DE ZORG?

Hij vervolgt: “De afgelopen jaren heb ik geleerd dat het creëren van toevallige ontmoetingen ongelooflijk belangrijk is. Het gaat erom dat je mensen bij elkaar brengt die vanuit hun rol nooit bij elkaar zitten. Koffie is mijn mierenlokdoos: aan slechte koffie heeft iedereen een hekel, dus ik heb op onze werkplek – een voormalig operatiekamercomplex – gezorgd voor de beste koffiemachine. Bewust niet de allersnelste, want dan moet je met elkaar gaan praten tijdens het wachten. Aan die automaat gebeuren leuke dingen.” Zijn team organiseert wekelijks ook het ‘REshape ontbijt’. “Van 8 tot 9 uur zetten we de boterhammen, de pindakaas en de hagelslag op tafel, net als bij een gezinsontbijt. Hoogleraren, verpleegkundigen, patiënten, mensen van buiten; iedereen kan aanschuiven. Soms zijn er tien man, soms vijftig. Er is ruimte om spontaan neer te leggen waar je tegenaan loopt, en je hebt mensen die vanuit verschillende perspectieven meteen even mee kunnen denken. Zo houdt een van onze hoogleraren mond-, kaak- en aangezichtschirurgie zich bijvoorbeeld bezig met schisis (‘hazenlip’, red.). Hij vertelde tijdens het ontbijt over spiegeltherapie, waarbij kinderen hun spieren meer gaan inzetten doordat ze zichzelf in de spiegel zien. Aan tafel zaten toevallig ook twee mensen van Games for Health, die gamification voor de zorg Lucien Engelen: “Het is in mijn ogen bijna onethisch dat er een beeld wordt geschetst dat technologie 100% veilig is. Dat is het nooit.” Foto: Vincent Boon

Binnenkant van de nieuwe MITeC operatiekamers waarbij o.a. weefsel dat tijdens een operatie is weggehaald tegelijkertijd in de MRI kan worden geanalyseerd om te controleren of de behandeling volledig is geweest.

REshape Center: zorg 2.0 Lucien Engelen is oprichter en directeur van het REshape en Innovation Center, dat onderdeel is van het Nijmeegse Radboudumc. Het centrum werd opgericht in 2010 met het oog op de veranderende zorg en omdat deze ‘zorg 2.0’ om een andere manier van werken vraagt. Een van de speerpunten is het stimuleren van de omslag van de traditionele gezondheidszorg naar een systeem waarin de patiënt een

ontwikkelen. Die zeiden direct: daar moet je een spel van maken. Ze zouden elkaar anders niet zijn tegengekomen, maar het resultaat is dat ze samen koffie bij die langzame machine zijn gaan drinken en dat de game over een paar weken wordt uitgebracht. Dat is precies onze rol, en ook wat SingularityU NL doet: mensen verwonderen en verbinden, bruggen slaan. Dat gebeurt te weinig, niet alleen in de zorg.”

FaceTalk De aanpak lijkt vruchten af te werpen. Zo introduceerde het REshape Center FaceTalk, waarmee bijvoorbeeld kinderen met een schisis thuis via de webcam met een beveiligde verbinding contact hebben met de arts of paramedicus. Engelen: “Het gaat dan om kortdurende controleconsulten waarvoor die kinderen en hun ouders anders naar het ziekenhuis in Nijmegen moeten komen. Ook vanuit Groningen of Maastricht. Via FaceTalk zijn ze in drie minuten klaar. Als blijkt dat er toch vragen zijn of verdere controle nodig is, kunnen ze diezelfde middag nog terecht in het ziekenhuis.” Verder introduceerde Engelen een Google Glass in de operatiekamer en health patches (pleisters) die patiënten 24/7 monitoren. Bij ieder vraagstuk wordt eerst een ‘30 dagen traject’ gehanteerd: “De vragen hebben als grote gemene deler dat ze patiënten meer eigen regie kunnen geven. Binnen dertig dagen willen we een doorbraak realiseren, ook al is dat nog met plakband en paperclip.” Zo ontstond bijvoorbeeld het online platform AYA4, waar jonge mensen met kanker elkaar kunnen ontmoeten, vragen kunnen stellen en kennis kunnen delen.

Nieuw curriculum De vraag dringt zich op: hoe leid je medici op om hen voor te bereiden op alle technische innovaties binnen de zorg? Engelen: “Vorig jaar september startte het Radboudumc met een nieuw curriculum waarin onder andere eHealth/digitale zorg een rol speelt. We behandelen de student als een beginnende collega, die meteen in de praktijk aan de slag gaat met ontmoetingen met zorgverleners én patiënten. Die patiënt komt bij de traditionele geneeskunde-opleiding pas na drie jaar om de hoek kijken; in het nieuwe programma is de patiënt als individu het uitgangspunt. Bij de inschrijving hebben we de toekomstige studenten gevraagd of ze binnen hun familie- of vriendenkring een patiënt kunnen vinden die het goed vindt dat de student meegaat in hun zorgtraject, om met eigen ogen te zien wat zij meemaken: ‘BYOP: Bring your own patient’. Ze krijgen daar studiepunten voor. We hadden gehoopt dat vijftig studenten

actievere rol krijgt en samen met zijn omgeving en artsen deel uitmaakt van het zorgverlenende team (‘Participatory healthcare’). Het REshape Center experimenteert met de toepassing van exponentiële technologieën in de zorg, doet onderzoek, initieert (inter)nationale projecten en verzorgt scholing aan zorgprofessionals. Engelen is tevens adviseur van de raad van bestuur van het Radboudumc.

dat zouden doen; het zijn er 380. Wat we doen is een wereldwijde primeur, dit bestaat nog nergens.”

Discussie Engelen hamert erop dat het gesprek op gang komt. “Over de ethische kant, over veiligheid, over privacy. Het is in mijn ogen bijna onethisch dat er een beeld wordt geschetst dat technologie 100% veilig is. Dat is het nooit. Natuurlijk doen we in het Radboudumc alles volgens de regels en richtlijnen, dat staat buiten kijf. Maar we willen een balans tussen comfort en veiligheid. We moeten patiënten goed voorlichten, keuzes helder maken, zodat ze zélf kunnen beslissen wat ze willen. We moeten het debat aangaan. Want wat doen we als we straks qua techniek alles kunnen, maar als budget nog een struikelblok is? Als je als oncoloog een behandeling van twee ton kunt voorschrijven aan een jonge meid van 20 met kanker die volgens haar DNA-profiel de 25 niet zal halen, of aan een man van 80 die met de behandeling 100 kan worden? Dat soort vraagstukken brengt de techniek ook met zich mee.” Volgens Engelen is er nog te weinig ruimte voor discussie over vraagstukken. “Met het Internet of Things hebben we allerlei sensoren die van alles kunnen meten. Ik ga nog meemaken dat er over 25 jaar een ambulance voorrijdt, dat een oud-collega van mij aanbelt (tot 2007 was Engelen algemeen directeur van de Regionale Ambulance Voorziening Noord-Limburg, red.) en dat hij zegt: ‘Lucien, we komen voor het infarct.’ Welk infarct? Ik heb nergens last van. ‘Nou, volgens onze gegevens over een kwartier wel, ga alvast maar even zitten.’ Het klinkt ludiek, maar de techniek stelt ons straks in staat om opnames te voorkomen.”

VEEL EXPERIMENTEREN, VAAK ‘OP JE PLAAT GAAN’

Hij vervolgt: “Uiteindelijk komt het in de zorg nu aan op leiderschap. Dat iemand zegt: we gaan het nu zo proberen. Als het niet lukt, zien we het vanzelf. Veel experimenteren, vaak ‘op je plaat gaan’. Niet met patiënten natuurlijk, ik heb het over kort en cyclisch dingen uitproberen. Op mijn lijstje staat de komende vier jaar: onderzoek. Want ook de manier waarop we onderzoek doen, kan anders. Hij haalt zijn schouders op. “Misschien ontploft het in mijn gezicht. We gaan het zien. Maar het hoeft niet langer op de klassieke manier. Dat is het mooie aan dit tijdperk.”

SINGULARITYU THE NETHERLANDS

ROL VAN PATIËNT STEEDS CENTRALER

‘Innovaties verbeteren kwaliteit van leven’

Philips is pionier en koploper in het ontwikkelen van technologieën om de gezondheid van mensen te verbeteren in het hele traject van gezond leven en preventie, tot diagnose, behandeling en thuiszorg. Maar volgens Chief Technology Oﬃcer Henk van Houten schuilt de grootste verandering van de zorg niet eens zo zeer in digitalisering, maar in de steeds centralere rol die de patiënt inneemt. “E-health is meer dan gadgets met een app; het gaat om zinvolle combinaties van hardware, software en diensten die mensen in staat stellen langer gezond te blijven, sneller te herstellen, vitaal oud te worden en bovendien betaalbaar zijn.” Van Houten: “Philips visie op de zorg is helder: we stellen de patiënt centraal, altijd."

aar een interview over singularity gaan met enkel een blocnote en pen op zak. Henk van Houten, CTO van Philips, denkt er duidelijk het zijne van. En ja, de ironie ervan ontgaat ook de verslaggever niet. Het is een beetje als denken dat Philips enkel nog in gloeilampen doet: hopeloos ouderwets. Toch is dat vooral waar veel ouderen die momenteel in het ziekenhuis liggen het bedrijf van zullen kennen. Philips, de gloeilampenfabriek. Dat hetzelfde bedrijf bijvoorbeeld ook de architect is van spectrale CT-scans, die artsen met speciale beeldbewerkingssoftware meer informatie geven over de anatomie van het lichaam en de weefselsamenstelling van organen, daar zullen de meesten geen weet van hebben. Maar dit soort geavanceerde diagnose systemen maakt zowel het leven van patiënten als het werk van de artsen en verpleegkundigen die hen behandelen een stuk prettiger. Van Houten: “Philips visie op de zorg is helder: we stellen de patiënt centraal, altijd. Dat we met

z’n allen steeds ouder worden, staat buiten kijf. Op zich is dat ook geweldig. Maar langer leven is alleen plezierig wanneer je ook die laatste jaren nog een behoorlijke levenskwaliteit hebt. En daar zit de crux, want de kans op hartkwalen en andere ernstige ziektes neemt nu eenmaal significant toe naarmate we ouder worden.” Deze ziektes het hoofd bieden, of de kop indrukken zo je wilt, en dan ook nog op een manier dat het leven ook daarna nog waardevol en leuk is, is waar het Van Houten om te doen is. “Digitale innovaties in de zorg, zoals een scanner of monitor met intelligente besturings- en interpretatiesoftware, helpen daarbij enorm.”

Ziekenhuiskosten besparen “Maar zorg is meer dan op zichzelf staande slimme gadgets. Door verstandig informatie van meerdere Philips medische producten te combineren, ontstaan technologische oplossingen die een snelle en definitieve diagnose mogelijk maken. Vervolgens kan de arts met de patiënt de meest optimale behandeling kiezen. Beeldgestuurde technieken zorgen daarna voor een precieze behandeling, met zo min mogelijk schadelijke bijwerkingen. Dit is heel belangrijk, want dit kan levens redden en de kwaliteit van het leven verbeteren. Tegelijkertijd zie je dat de zorg efficiënter is ingezet, wat ziekenhuiskosten bespaart.” De angst dat Philips met al die technologische innovaties de arts buitenspel zou willen zetten, een schrikbeeld dat Van Houten regelmatig voor de voeten wordt gegooid, is dan ook volkomen onterecht. “Wij zeggen niet: vervang die arts maar door een robot, die is slimmer. Maar we vragen ons af: hoe kunnen we technologie inzetten om de zorg nog beter

SINGULARITYU THE NETHERLANDS

te maken door artsen in hun werk te ondersteunen. Onze innovatie is co-creatie. Een integrale samenwerking tussen de industrie, zorgverzekeraars, ziekenhuizen en patiëntenorganisaties.” Van Houten maakt wel eens de vergelijking met autorijden. “Wie koopt er tegenwoordig nog een auto zonder computers aan boord? Vrijwel niemand toch? In plaats daarvan koop je een slim vervoersysteem. Eén die precies weet waar de files staan, waar je op je route een benzinepomp of wegrestaurant vindt, die automatisch de ruitenwissers aanzet wanneer het spontaan begint te regenen en ingrijpt wanneer je tegen een andere auto dreigt te botsen.” “Dergelijke innovaties maken rijden veiliger, efficiënter en meer comfortabel, maar de chauffeur blijft wel de baas. Wij doen eigenlijk exact hetzelfde. Door apparaten te ontwikkelen waarmee je bijvoorbeeld sneller en beter kunt bepalen of iemand daadwerkelijk een hartinfarct heeft gehad, of heel exact een tumor kunt lokaliseren en visualiseren, help je niet alleen die cardioloog of oncoloog, maar ook de patiënt. Dat neemt veel stress en onzekerheid bij hen weg.” Stel je voor: een patiënt meldt zich bij de Spoedeisende Hulp vanwege pijn op de borst. Een angstig moment, om meerdere redenen. Om te beginnen, wil je natuurlijk zo snel mogelijk weten of het foute boel is of niet. Want, zo zegt Van Houten terecht, als je inderdaad een hartinfarct hebt, telt iedere minuut. “Cardiologen hebben daar een term voor: time is muscle. Tijdens een hartaanval worden de spiercellen van een deel van het hart afgesneden van hun bloedtoevoer, waarna ze binnen enkele uren afsterven. Als er niet snel een behandeling volgt, raakt de hartspier op die plaats onherstelbaar beschadigd, wat weer gevolgen heeft voor de overlevingskansen.”

’ WIJ VRAGEN ONS AF HOE WE TECHNOLOGIE KUNNEN INZETTEN OM DE ZORG NOG BETER TE MAKEN DOOR ARTSEN IN HUN WERK TE ONDERSTEUNEN. ONZE INNOVATIE IS CO-CREATIE.’ De Minicare I-20, is een draagbaar bloedtestapparaat. Het levert zijn testresultaten met laboratoriumkwaliteit binnen tien minuten en kort het diagnostische protocol in tot maximaal drie uur. Een druppel bloed van een vingerprik is voor de arts voldoende om snel tot de juiste behandelingsbeslissing te komen.

Snelle diagnose “Probleem is alleen dat een hartaanval bij negen op de tien patiënten niet aan de hand van een hartfilmpje (ecg) kan worden gediagnosticeerd. Voor de meesten geldt dus dat aanvullende tests noodzakelijk zijn. Artsen moeten soms wel zes uur wachten voor beslist kan worden of patiënten veilig uit het ziekenhuis kunnen worden ontslagen of dat ze moeten worden opgenomen voor verder onderzoek.” Eén van Philips nieuwste medische innovaties, de Minicare I-20, reduceert deze wachttijd enorm. Dit draagbare bloedtestapparaat levert zijn testresultaten met laboratoriumkwaliteit binnen tien minuten en kort het diagnostische protocol in tot maximaal drie uur. Ook prettig, zeker voor de patiënt: een druppel bloed van een vingerprik is voor de arts voldoende om snel tot de juiste behandelingsbeslissing te komen. Bijvoorbeeld om iemand rap door te sturen naar de afdeling Radiologie, voor een definitieve diagnose. En ook daar, op de oude röntgenafdeling, bedoeld In het UMC Utrecht wordt de toegevoegde waarde onderzocht van spectrale Computer Tomografie, de IQon Spectral CT. Een spectrale CT maakt gebruik van het gehele spectrum van de röntgenbundel die door de patiënt heen gaat, waardoor de arts met speciale beeldbewerkingssoftware meer informatie zichtbaar kan maken over de anatomie van het lichaam.

SINGULARITYU THE NETHERLANDS

om afwijkingen aan inwendige organen vast te stellen, zie je steeds vaker slimme software terug. Zo is het UMC Utrecht ’s werelds eerste ziekenhuis waar de toegevoegde waarde wordt onderzocht van spectrale Computer Tomografie, de IQon Spectral CT. Een technologie die zich volgens Van Houten verhoudt tot reguliere CT-scans “als kleurenfoto’s tot zwart-wit fotografie”. Een reguliere CT-scan toont goed waar de afwijking in het lichaam zit, maar laat weinig verschil tussen weefseltypes zien. Een spectrale CT maakt gebruik van het gehele spectrum van de röntgenbundel die door de patiënt heen gaat, waardoor de arts met speciale beeldbewerkingssoftware meer informatie zichtbaar kan maken over de anatomie van het lichaam. Zo kan bijvoorbeeld een bloedprop beter herkend worden, de doorbloeding van organen afgeleid worden en kan informatie verkregen worden over de weefselsamenstelling van een gezwel.

TomTom van het opereren

Om specialisten te helpen hun instrumenten nog beter door het lichaam van de patiënt te navigeren, heeft Philips daarom de EchoNavigator ontwikkeld, die chirurgen live beelden geeft van hart- en vaatoperaties via de lies of slokdarm.

Artsen zo exact mogelijk tonen waar het probleem zit, ook tijdens het uitvoeren van de behandeling. Daar gaat het om bij beeldgestuurd opereren met catheters. Van Houten omschrijft deze technologieën als de TomTom van het opereren. “Want áls er geopereerd moet worden, dan wil je ook precies goed zitten”, zegt hij. “Dit is zeker het geval bij inwendige medische ingrepen, zoals het plaatsen van een stent of vervangen van een hartklep; het alternatief voor de pijnlijker (en duurdere) openhartoperatie die patiënten ook nog eens zo’n twee weken langer in het ziekenhuis houdt. Want anders dan in het verkeer, waar je enkel links of rechts kunt, kun je in het menselijk lichaam zo’n beetje alle kanten op.” Om specialisten te helpen hun instrumenten nog beter door het lichaam van de patiënt te navigeren, heeft Philips daarom de EchoNavigator ontwikkeld, die chirurgen live beelden geeft van hart- en vaatoperaties via de lies of slokdarm. Van Houten: “Tot nu toe opereren teams van veelal vijf tot acht mensen met meerdere schermen naast elkaar, voor zowel hartsignalen, röntgen- en ultrasoundbeelden.

De EchoNavigator combineert deze beelden, zodat je precies kunt volgen hoe een hartklep geplaatst wordt en hoe de patiënt er aan toe is. Operaties worden hiermee eenvoudiger en nauwkeuriger, en de uitkomsten voor de patiënt beter.” “Ook deze digitale innovaties zijn bedoeld om zorgverleners te helpen de tijd tot de behandeling en het ontslag van patiënten uit het ziekenhuis korter te maken”, vervolgt hij. “Bovendien wordt zo beter gebruikgemaakt van ziekenhuisvoorzieningen. En doordat je data beter kunt bundelen door slimme software kunnen gegevens rechtstreeks naar de informatiesystemen van het laboratorium of ziekenhuis worden verzonden om een medisch rapport te maken, of om patiëntdossiers bij te werken. Informatie die tevens gebruikt kan worden om patiënten te empoweren. Zij moeten immers vaak zelf kiezen hoe ze behandeld willen worden. Door alle relevante informatie te bundelen, help je hen in die keuze.” Een soortgelijke innovatieslag wordt momenteel gemaakt in de oncologie. Zo stapte LabPON, ’s lands grootste pathologie laboratorium, onlangs over naar een volledig digitale diagnose. Jaarlijks worden daar zo’n 50.000 verdachte weefselmonsters onderzocht, wat neerkomt op meer dan 300.000 glaasjes met menselijk weefsel. Al die weefselglaasjes moeten worden bereid, bekeken, gediagnostiseerd, gerapporteerd en

DIGITALE PATHOLOGIE LEIDT TOT EEN VERBETERDE EFFICIËNTIE, KWALITEIT EN VERHOGING VAN DE SERVICE VAN HET LABORATORIUM, WAT UITEINDELIJK BIJDRAAGT AAN EEN BETERE DIAGNOSE VOOR DE PATIËNT

gearchiveerd. Een immens karwei, dat vanwege de sterke groei van kankergevallen alleen maar groter wordt. Digitale pathologie leidt tot een verbeterde efficiëntie, kwaliteit en verhoging van de service van het laboratorium, wat uiteindelijk bijdraagt aan een betere diagnose voor de patiënt.

Belangrijke mijlpaal Een andere belangrijke mijlpaal in de ontwikkeling van een innovatie die uiteindelijk een wezenlijk verschil moet gaan maken in de kankerzorg, is de ontwikkeling van een geavanceerd MRI-geleid bestralingssysteem, onder leiding van Elekta in samenwerking met Philips en vooraanstaande ziekenhuizen zoals het UMC Utrecht en het Nederlands Kanker Instituut, Antonie van Leeuwenhoek. Van Houten: “Dit apparaat geeft uiterst gedetailleerde MR-beelden van tumoren en omliggend gezond weefsel tijdens de bestraling van een patiënt. Simpel gezegd laat de machine precies zien waar de tumor zit en hoe deze zich gedraagt. Belangrijk, omdat een tumor meebeweegt met de patiënt wanneer deze ademt of slikt. Artsen kunnen de bestraling nu real-time aanpassen, wat leidt tot preciezere behandeling en wellicht dus ook tot minder bijwerkingen.” “Het mooie van al deze klinische praktijkgerichte slimme apparaten en gekoppelde software om besluiten te ondersteunen en informatie uit te wisselen, is dat ze een niet-omkeerbaar proces mogelijk maken, waarin de kwaliteit van leven patiënten en consumenten een steeds centralere rol inneemt. Om gezond te blijven, sneller te herstellen en vitaal oud te worden, zullen zij steeds meer vrijheid en verantwoordelijkheid gaan opeisen. We zien nu al dat mensen mondiger worden en toegang vragen tot hun medische data, en dat ze regie willen over zorg die beter is afgestemd op hun leven. Om dit voor elkaar te krijgen, is cocreatie met partners en gebruikers echter een absolute must. Technologie moet het mogelijk maken dat er zorg op afstand wordt geleverd en dat er naadloos wordt samengewerkt over de hele zorgketen, van gezond leven, preventie en diagnose tot aan medisch handelen en herstel.”

SINGULARITYU THE NETHERLANDS

Dagel캐ks sterven 6000 mensen door gebrek aan schoon drinkwater. EARTH Water vraagt je om te helpen, niet door geld te geven of door vr캐willigerswerk te doen. W캐 vragen je alleen om ons water te drinken. EARTH Water doneert namel캐k 100% van de nettowinst aan waterprojecten. Voor al onze projecten: www.earthwater.nl.

SINGULARITYU THE NETHERLANDS

Robots: steeds slimmer en socialer de ontwikkeling van de robot, die het resultaat is van

Klassieke muziek schalt door het lab van Singularity een spin-off tussen de TU Eindhoven en Maastricht University in Silicon Valley. Bij de eerste tonen maakt UMC+. de robot Pepper een beschaafd pirouetje. Op de maat Hulp in huis van de muziek beweegt ze als een dirigent haar armen Een voorbeeld van een servicerobot is de ‘thuiszorgomhoog, om vervolgens met zwierige armbewegingen robot’ Amigo, die over een paar jaar ouderen moet een balletdansje uit te voeren. Na een sierlijke eindpose helpen met zaken als medicijnen slikken en opstaan en alarm slaat bij een valpartij. Steinbuch: “Amigo kijkt ze het selecte groepje publiek lieﬂijk aan. “Het voelt kan zijn omgeving bekijken, dingen onthouden en ongemakkelijk om nu niets tegen haar te zeggen, merk zijn kennis met andere robots delen. Iets te drinken pakken, de krant halen, de vloer stofzuigen, de je dat?” zegt hoogleraar Maarten Steinbuch. “Je krijgt kamer opruimen: al dat soort werk neemt hij uit toch het gevoel van emotionele interactie.” handen. Juist die gewone dingen zijn lastige taken e robot Pepper, ontwikkeld door het Franse tech-bedrijf Aldebaran en door het Japanse Softbank voorzien van software voor interactie, werd door innovatiebureau Dutchwork (dat onder meer de kleinere NAO-robot en de Google Glass in ons land introduceerde) ook naar Nederland gehaald: sinds eind juli ‘woont’ ze officieel in Roermond. Pepper herkent gezichten en emoties, kan praten, luistert, maakt grapjes en beweegt zelfstandig. “Pepper is een voorbeeld van een sociale robot”, zegt Steinbuch, hoogleraar systeem- en regeltechniek aan de TU Eindhoven. “Deze zijn ontworpen voor interactie met de mens.”

voor robots. Ze moeten goed herkennen wat ze pakken en precies weten hoe ze iets moeten vasthouden, zonder dingen te beschadigen.” In april wonnen studenten van de TU Eindhoven de RoboCup European Open met hun Amigo. Steinbuch: “We hebben deze zomer ook de wereldkampioenschappen voetbal voor robots gewonnen. Geweldig om te zien. Je zit op het puntje van je stoel, het spel is heel aantrekkelijk. De robots hebben interactie met de scheids en moeten met medespelers afstemmen wie de vrije trap neemt. Door de snelheid van het spel is het zaak steeds efficiëntere algoritmes te bedenken.” Uiteindelijk is dat het doel van de RoboCup-toernooien: bijdragen aan een snelle ontwikkeling van betrouwbare en betaalbare robots.

Operaties

Moonshots

Zo zet het Nijmeegse centrum voor kinderen jeugdpsychiatrie Karakter sinds kort het NAOrobotje in ter ondersteuning van de behandeling van kinderen met autisme, om hun sociale vaardigheden beter te kunnen trainen. Door middel van spelletjes laat de vriendelijke robot het kind oefenen, terwijl de behandelaar achter een scherm woorden kan intypen die de robot zegt. Dit gebeurt in samenwerking met het Radboudumc Nijmegen en de TU Eindhoven, die onderzoeken hoe effectief de inzet van de robot is. Steinbuch: “Behalve sociale robots bestaan er ook servicerobots en robots die het medisch handelen ondersteunen. Een voorbeeld zijn medicijnenrobots in ziekenhuizen en apotheken, maar ook de Microsure, een operatierobot die met uiterste precisie hersteloperaties kan uitvoeren die met mensenhanden amper of niet mogelijk zijn.” Steinbuch begeleidde

Het succes van de studenten op de RoboCup is lang niet het enige Nederlandse technologische succes. Steinbuch noemt de Stella Lux, de eerste gezinsauto die op zonnecellen kan rijden. “Stel je voor: deze auto is zo efficiënt dat ze meer energie opwekt dan dat ze verbruikt, zelfs in Hollandse weersomstandigheden. Zelfs ik dacht toen ik voor het eerst van dit idee hoorde: ‘dat kan niet.’ Het geeft aan dat we echt moeten leren anders te gaan denken. Wilder, gedurfder.” ‘Moonshots’, noemt Singularity University-grondlegger Peter Diamandis dit soort gedachtes. “Het grootste probleem wordt je grootste uitdaging. Noem iets dat je wil oplossen, en zorg dat je daar linksom of rechtsom komt, zonder in beperkingen te denken.” Steinbuch ziet daarbij ook een rol voor universiteiten, die de focus na achtereenvolgens educatie, wetenschappelijk onderzoek en interdisciplinair werken, zouden moeten verschuiven

De wereld in 2045 Het patroon waarin de menselijke vooruitgang steeds sneller gaat naarmate de tijd verstrijkt, noemt grondlegger van Singularity University en futuroloog Ray Kurzweil de ‘wet van de versnellende opbrengsten’ (the law of accelerating returns). Dit wil zeggen dat meer geavanceerdere samenlevingen zich in een sneller tempo kunnen ontwikkelen dan minder geavanceerde samenlevingen, juist omdat ze geavanceerder zijn. Logisch dus dat innovaties zich nu veel sneller ontwikkelen dan een halve eeuw geleden, want we hebben nu betere technologie. Volgens Kurzweil is er tussen 2000 en 2014 net

zoveel technologische ontwikkeling geweest als in de gehele 20e eeuw, en zullen we in 2021 nog eens diezelfde hoeveelheid vernieuwing hebben doorgemaakt. Kurzweil gelooft dat de wereld er in 2045 zo anders uitziet dat we deze niet meer herkennen. Deze voorspelling werd lang als overdreven beschouwd, maar door de snelle ontwikkelingen wint zijn theorie aan populariteit. Bovendien is het twistpunt voor experts doorgaans niet of zijn voorspelling klopt, maar wanneer deze uitkomt. Kunstmatige intelligentie (KI) heeft dan de status van ‘superintelligentie’ bereikt. KI is breder dan robots; het is de computer in de robot. Siri in de iPhone

is een voorbeeld van KI, net als een schaakcomputer of een computer die in een fractie van een seconde berekeningen kan maken, veel beter dan een mens. Op dit moment gaan we richting een generatie intuïtieve computers die juist de dingen kunnen die wij zonder nadenken doen: leren, redeneren en problemen oplossen. Het stadium daarna is superintelligentie, waarbij de computer slimmer is dan de knapste koppen op aarde, zowel op sociaal gebied als op het gebied van wetenschappelijke en algemene kennis. Theoretisch zijn deze computers in het begin een fractie slimmer, maar op den duur een triljoen keer slimmer.

SINGULARITYU THE NETHERLANDS

Thuiszorgrobot Amigo weet precies hoe hard hij moet knijpen om een pak melk vast te pakken.

‘NIET DE WET VAN MOORE, MAAR ASML BEPAALT HET TEMPO’ naar innovatiehubs, globale oplossingen en exponentieel denken.

Wet van ASML Steinbuch vervolgt: “Vergis je niet wat voor enorme wereldmacht Nederland heeft op dit gebied. De basis hier in Silicon Valley, en ook die van Singularity, is de wet van Moore: dat het aantal transistors in een processor door de technologische vooruitgang elke twee jaar verdubbelt. Die voorspelling werd in de vorige eeuw gedaan door de medeoprichter van Intel, Gordon Moore, en op die manier kon men de snelheid voorspellen waarmee geavanceerde chips konden worden gemaakt tegen aanvaardbare kosten. Dat werd de drijvende kracht achter de targets die in de hele industrie gelden, die voorspelling werd dus een doelstelling. Maar ik zal je zeggen, het zit anders. Niet de wet van Moore bepaalt die doelstelling; wij, hier in Nederland, bepalen deze. De lat wordt niet door Moore, maar door onze innovaties gelegd. ASML, met zijn machines om die chips te maken en maar liefst 85% marktaandeel, bepaalt het tempo van de ontwikkeling van die steeds kleinere en geavanceerdere chips. Als zij niet exponentieel zouden groeien, zou de gehele exponentiële ontwikkeling stoppen.”

Dansende en pratende robot Pepper. Maarten Steinbuch ontving in 2015 de eerste Academic Society Award van het Koninklijk Instituut van Ingenieurs, vanwege de manier waarop hij de wetenschap met de maatschappij weet te verbinden. Foto: Bart van Overbeeke

SINGULARITYU THE NETHERLANDS

MARK -J ARENDAN S

‘Het hel om de tapt ons onze kla al van nten te spreken ’

V.l.n.r.: Jeroen Ouwehand, Mark-Jan Arends, Bas Boris Visser

‘Innoveren moet, ook in de advocatuur’ Nee, de advocatuur is niet de eerste sector die je associeert met verregaande innovaties en digitalisering. Het beeld van de ietwat stoﬃge jurist die nog handmatig door stapels papieren ploegt, is wat dat betreft hardnekkig. Bij Clifford Chance zien ze het anders. “Om mee te kunnen komen met je klanten, moet je wel innoveren. Anders mis je de boot.”

et gesprek met de top van de Amsterdamse vestiging van Clifford Chance verloopt via een conference call, dus controleren kunnen we het niet. Maar volgens MarkJan Arends, hoofd notariaat Amsterdam, kleedt vrijwel niemand zich nog als traditionele advocaat. In navolging van hun klanten lopen de dames en heren juristen er tegenwoordig iets vlotter bij. Arends, die in 2011 een jaar lang als corporate lawyer in Silicon Valley werkte, vertelt dat als je daar als advocaat een pak aan deed, ze vroegen of je een afspraak had met president Obama. In Silicon Valley leerde Arends Singularity University kennen en kwam ook bij hem het grote enthousiasme om in Nederland betrokken te zijn. "Singularity University is daar echt een begrip als het gaat om innovatie." Arends is er van overtuigd dat het in Nederland navolging zal gaan vinden. "Daar willen we bij betrokken zijn, het helpt ons om de taal van onze klanten te spreken, en daar gaat het om". Daar is Bas Boris Visser, sinds begin 2015 benoemd tot Global Head Innovation and Business Change, het roerend mee eens. “Neem al die FinTech bedrijven die in rap tempo marktaandeel veroveren op de traditionele banken. Dankzij innovatieve technologieën werken zij op bepaalde gebieden efficiënter, goedkoper en klantgerichter. En veel van die traditionele banken zijn nu ook volop bezig met het inzetten van technologische oplossingen. Dan kun je als advocatenkantoor, dat alles

van de business van de klanten wil en moet begrijpen om goed te kunnen adviseren, niet achterblijven. Ook denken wij onze eigen dienstverlening aan onze klanten verder te kunnen verbeteren door te innoveren en ook daar speelt technologie een belangrijke rol. De tijd dat bijvoorbeeld tientallen jonge advocaten in een dataroom relevante informatie opspoorden, is zo voorbij. Als je dit straks nog voorstelt, terwijl er software beschikbaar is, verlies je klanten.” Dat is dan ook precies de reden waarom Clifford Chance besloot flink te investeren in Artificial Intelligence. Het kantoor is hiervoor een samenwerkingsverband aangegaan met softwareleverancier Kira Systems. Visser: “Hun software maakt het mogelijk om razendsnel duizenden pagina’s aan papierwerk te kunnen doorzoeken op bepaalde termen of passages, bijvoorbeeld binnen lijvige contracten. Wij trainen deze software nu verder en dat scheelt straks tijd, menskracht en dus kosten, terwijl het aantal doorzochte documenten juist toeneemt.”

JE BLIJFT DUS ADVOCATEN VAN VLEES EN BLOED NODIG HEBBEN. ALLEEN MOETEN DEZE VOORTAAN ZOWEL TECHNISCHE ALS LEGAL SKILLS KUNNEN COMBINEREN

Ook heeft het kantoor vorig jaar twee ‘algorhythmisation experts’ aangenomen voor Clifford Chance Dr@ft. “De term algorhytmisation klopt eigenlijk niet helemaal. Het betreft advocaten die ook gespecialiseerd zijn in het coderen van software”, legt Visser uit. “Zij ontwikkelen met cliënten ingewikkelde templates voor standaarddocumentatie, die cliënten vervolgens inhouse op een veilige manier kunnen gebruiken, zonder dat senior juristen steeds weer alles moeten invullen en controleren. Wij plaatsen deze templates in de cloud,

cliënten nemen hiervoor licenties af voor gebruik. Zo vervullen we een toenemende behoefte van cliënten bij de modernisering van hun juridische afdelingen.” De innovaties die Clifford Chance doorvoert, vinden niet alleen plaats op technologisch vlak, maar ook in mensen. Visser: “Graag trekken we jonge advocaten met een interesse die verder gaat dan puur het juridische. Mensen bijvoorbeeld die ook zelf actief zijn in een FinTech-start-up of softwarebedrijf en wier droom verder reikt dan partner worden en dan met pensioen gaan." Jeroen Ouwehand, managing partner kantoor Amsterdam, kan zich de komst van de fax herinneren. “En dat vond ik destijds al heel wat”, grapt hij. “De nieuwe generatie advocaten steekt anders in elkaar. Jongeren onder de dertig jaar zijn opgegroeid met internet en smartphones. Maar belangrijker: ook met concepten als flexwerken en innovatief ondernemerschap. Zij snappen vaak beter wat onze klanten meemaken, dan de oudere garde. Dat geldt zeker voor veel technologiebedrijven, waar meestal vrij jonge mensen op hoge posities zitten. Wij zijn sinds 2013 ook als partner bij TEDxAmsterdam betrokken waarbij de jonge advocaten start-ups – finalisten van de TEDx awardcompetitie – helpen uitgroeien tot jonge bedrijven en wij als onderdeel van de jury geweldige ideeën mogen beoordelen. Onlangs zijn we tevens een partnership aangegaan met Startupbootcamp, de toonaangevende ''incubator'' voor startups. Met onze juridische kennis staan we hun onder meer bij op de gebieden Fintech & Cybersecurity.” “Dicht op je klanten en eventuele veranderingen in de markt zitten; dat is de insteek”, verwoordt Ouwehand het huidige beleid. Want dat technologie nog verder gaat oprukken, is een gegeven. “Al draait de business natuurlijk ook nog gewoon om de meest innovatieve oplossingen in juridische zin. Je blijft dus advocaten van vlees en bloed nodig hebben. Alleen moeten deze voortaan zowel technische als legal skills kunnen combineren.”

SINGULARITYU THE NETHERLANDS

De toekomst van mobiliteit

‘DE OV-JAARKAART MAAKT STUDENTEN LUI’

Gaan exponentiële technologieën auto’s schoon, veilig en zelfrijdend maken? Volgens Carlo van de Weijer, hoofd van de afdeling Smart Mobility van de Technische Universiteit Eindhoven, is het een kwestie van tijd. “Nederland loopt voor op het gebied van autonome auto’s. Maar in de VS, in Silicon Valley, krijgen ondernemers en start-ups veel meer ruimte voor innovaties dankzij een minder actieve overheid. Zo is taxidienst Uber ontstaan. In ons land worden studenten lui gemaakt door de gratis ov-jaarkaart. Die hadden we gisteren moeten afschaffen.”

olgens Van de Weijer, Tesla-rijder en tevens werkzaam bij TomTom, is mobiliteit een typisch voorbeeld van een industrie die op zijn grondvesten schudt door zogenaamde ‘disruptive technogolies’; technologieën die onze maatschappij en dus ook de gehele traditionele auto-industrie ontwrichten. “Je hoort van alles over zelfrijdende auto’s, maar er gebeuren ondertussen dingen die zeker zo ontwrichtend zijn. Veel problemen worden in razend tempo opgelost. Door elektronica worden auto’s inherent schoon en veilig.” Ongelukken komen steeds minder voor, het fileprobleem wordt opgelost en milieu verdwijnt binnen vijf tot tien jaar uit de beleidsdoelstellingen voor de mobiele sector, meent Van de Weijer. “Voor die ongelukken komen wel nieuwe ongelukken in de plaats, door smartphonegebruik. Nieuwe in-car technologie biedt daar oplossingen voor, zoals bijsturen en automatisch afstand houden. Matrixborden en sensoren langs de weg worden overbodig. Onbegrijpelijk dat daar nog steeds in wordt geïnvesteerd.” Wat files betreft krijgen we volgens Van de Weijer perfecte en actuele verkeersinformatie via een ingebouwd systeem. “Combineer dat met flexibele arbeidstijden, waardoor minder mensen allemaal tegelijk om 9 uur ergens hoeven zijn.

Minder files is het gevolg.” Is dat niet erg rooskleurig geschetst? Files zijn in ons land immers nog altijd aan de orde van de dag. Van de Weijer: “Er zijn een aantal knooppunten die ellendig zijn. Maar filerijden wordt steeds meer een planbaar en vrijwillig te ondergaan fenomeen. Er zijn al zo’n tien automerken die auto’s hebben die in de file zelfstandig kunnen rijden. Dan is het niet meer zo erg om in de file te staan; je kunt een boekje lezen, filmpje kijken, wat werk doen. De file lost dan niet op, maar het fileprobleem wel.”

Zelfsturende auto Volledig autonoom rijdende auto’s als gemeengoed laten volgens Van de Weijer nog even op zich wachten. “De techniek is er, maar om een auto compleet zelfstandig, met je kind erin, van A naar B te laten rijden, is een verdere ontwikkeling nodig. Je praat dan over intuïtieve auto’s. Een mens kan in één oogopslag zien of de persoon langs de kant van de weg je auto heeft gezien of niet. Om dat een computer te laten doen, is heel moeilijk. Maar niet onmogelijk. Een ander groot probleem is dat iedereen die autorijdt regelmatig de wet flexibel interpreteert. Op de ring bij Amsterdam voeg je soms in tussen twee auto’s die op korte afstand van elkaar zitten, anders kom je er simpelweg niet doorheen. Zulke beslissingen zijn lastig om in te bouwen, het duurt nog even voordat we daar zijn. In de tussentijd maken innovatieve functies, zoals automatisch afremmen, piepjes als je buiten de lijnen rijdt en

Carlo van de Weijer Carlo van de Weijer studeerde in 1990 af aan de TU Eindhoven in als werktuigbouwkundig ingenieur. Hij begon zijn carrière bij TNO Automotive Delft. In 1997 promoveerde hij

aan de Technische Universiteit Graz in Oostenrijk. In 2001 stapte hij over naar Siemens, in 2007 naar TomTom. Sinds 2011 is hij tevens directeur Smart Mobility aan de TU Eindhoven.

bijsturen, onze auto’s steeds veiliger.” Volgens Van de Weijer loopt ons land weliswaar voor als het gaat om de ontwikkeling van autonome auto’s, maar blijven we achter op de rest van Europa op het gebied van zulke technologieën, die de auto niet autonoom, maar wel een stuk veiliger maken. “Een onbedoeld bijeffect van het feit dat we kleinere auto’s hebben gestimuleerd om de CO2-uitstoot terug te dringen. Los van dat het veel geld heeft gekost en niet zo veel heeft opgeleverd, heeft dat ertoe geleid dat mensen in kleinere auto’s zijn gaan rijden, die dit soort systemen niet hebben of die een enorme meerprijs vereisen.”

Ov-jaarkaart Behalve veiligheid en minder uitstoot levert de techniek nog iets op: het wordt goedkoper. “De digitalisatie verandert alles. Dankzij exponentiële technologieën wordt ook de auto veel goedkoper, slimmer en toegankelijker voor iedereen. Kijk naar muziek, kijk naar foto’s: allemaal sectoren waar de digitalisatie heeft toegeslagen. Het kost niets meer en iedereen maakt er gebruik van. Ook auto’s worden in rap tempo goedkoop. Over vijf jaar kun je voor 99 euro per maand een elektrische auto private leasen. Dat kan nu al voor 149 euro. Even theoretisch: als de overheid vandaag zou beslissen de ov-jaarkaart af te schaffen en alle studenten een privéleaseauto te geven met belastinggeld, zijn ze goedkoper uit.” Dan is er nog een probleem met de ruimte die auto’s innemen, zeker in stedelijke gebieden. “Slimme diensten als Uber, SnapCarr, BlaBlaCar gaan daarom een steeds grotere rol spelen. Uber hadden we in Nederland ook kunnen verzinnen, maar het is ontstaan in San Francisco, als gevolg van slecht openbaar vervoer en weinig overheidsbemoeienis. Ik ben geen tegenstander van openbaar vervoer, maar een ov-jaarkaart maakt studenten lui. We hadden ’m gisteren moeten afschaffen, ten eerste omdat-ie te duur is en ten tweede omdat je die jongens en meisjes op kamers moet sturen, het huis uit, waar ze zelf creatief worden en oplossingen gaan bedenken. Koop met vier studenten een auto, of ga liften via de app BlaBlaCar. Zo ontstaan innovaties.”

SINGULARITYU THE NETHERLANDS

‘Alles is straks in de CLOUD’ Tekst Dieneke Boer Foto Femmy Weijs

CEO van softwarebedrijf Exact, Erik van der Meijden, werd gegrepen door het gedachtegoed van futuroloog Raymond Kurzweil, een van de oprichters van Singularity University. Van der Meijden gelooft dat alle processen digitaal worden: “De wetenschappelijke gebieden gaan elkaar tegenkomen en versterken, waardoor je een enorme acceleratie krijgt van technologische vernieuwing.” Hij legt uit wat dat voor Exact, maar ook voor ondernemers, kan betekenen.

aarom de focus op cloud-technologie?

“Toen ik hier net begon heb ik vol op deze technologie ingezet, al kleefden daar ook risico’s aan. Maar ik geloof in aanval als beste verdediging. Ik was ervan overtuigd dat de cloud als technologie absoluut dominant zou worden, en dat blijkt nu ook. De ontwikkeling is in volle gang. Bedrijven die hier niet in meegaan, zullen de boot echt missen. Alles zit

straks in de cloud. Het biedt ons de mogelijkheid om software online aan te bieden aan ondernemers. De klassieke manier van software aanbieden houdt in dat de klant aan de slag gaat met een bepaalde software die separaat wordt geïnstalleerd en aangepast aan specifieke behoeften. In de cloud is dit centraal geregeld. Alle klanten werken met hetzelfde softwarepakket dat continu wordt geüpdatet. Dat geeft een totaal andere dynamiek en een enorm bereik. Door in de cloud-technologie te investeren en de wereldmarkt als domein te kiezen, hebben we een sterke marktpositie.”

Wat is de rol van technologie in de toekomst? “We bedienen meer dan 300.000 klanten. Het overgrote deel, zo’n 280.000, zit nu in de cloud. Dat aantal blijft groeien. Elke 10 minuten krijgen we weer een extra klant in de cloud. Ik zie voor me dat dat ook andersom kan: elke minuut 10 klanten erbij.

Blockchain Blockchain is de technologie achter de virtuele munt Bitcoin. Het is een openbaar, digitaal grootboek, waarmee het bijvoorbeeld mogelijk is om zonder tussenkomst van een

bank geld naar elkaar over te maken. De technologie wordt volgens sommigen gezien als de grootste innovatie sinds het internet. Volgens SingularityUoprichter Yuri van Geest is

blockchain een interessante manier om de wereld sneller, effectiever en veiliger te maken en gaat het sectoren als de bankensector, het onderwijs en de zorg beïnvloeden.

SINGULARITYU THE NETHERLANDS

EXACT-CEO ERIK VAN DER MEIJDEN OVER DE TECHNOLOGIE VAN DE TOEKOMST Dat is een factor 100 beter. Dat lijkt onmogelijk als je ervan uitgaat dat je daar ook 100 keer meer werk aan hebt, maar dat is een lineaire gedachtegang. Bij de Singularity-gedachte gaat het niet om lineaire, maar om exponentiële groei. De cloud is een voorbeeld van een disruptive technology; een technologie die onze samenleving opschudt. Ons softwareplatform is gepositioneerd als een digital business platform. Ondernemingen kunnen gebruikmaken van ons wereldwijde platform en zo zelf sterk groeien. Zij kunnen zich richten op het faciliteren van die groei en hoeven zich niet meer bezig te houden met bijvoorbeeld softwarevernieuwingen en andere zaken. Uiteindelijk worden alle processen digitaal: administratieve taken, maar bijvoorbeeld ook leningen aanvragen. Doordat wij de benodigde informatie hebben van de klant, kunnen we zo’n proces enorm versimpelen en versnellen.”

Van der Meijden: “Deze tweede fase zal waarschijnlijk korter zijn dan de eerste. Dat betekent dat we onszelf over zo’n tien jaar misschien alweer opnieuw moeten uitvinden. Wellicht is dat met de blockchaintechnologie, die nu al onderdeel is van de cloud. Dat zal de toekomst uitwijzen.”

Hoe kan Exact exponentieel blijven groeien? “Onze toekomst ligt in het ondersteunen van het mkb op wereldschaal. We focussen nu op groei in Nederland, België, Duitsland, Frankrijk, Spanje, het Verenigd Koninkrijk en de Verenigde Staten. Tegelijk onderzoeken we een mogelijke uitbreiding naar de Chinese markt, de grootste mkb-markt ter wereld. Een markt die op een heel andere manier georganiseerd is. China heeft een gigantische economische ontwikkeling doorgemaakt. De professionaliteit van de administratie ligt vaak op een lager niveau, terwijl op andere vlakken juist veel vooruitstrevender wordt gewerkt. Denk aan WeChat, ooit opgezet als instant messenger platform. Dit is uitgegroeid tot een platform waarmee betalingen kunnen worden gedaan, taxi’s en hotels worden geboekt. Er is een heel ecosysteem omheen ontwikkeld dat waarde toevoegt voor gebruikers. Die aanpak sluit goed aan op wat wij met ons Digital Business Platform willen bereiken.”

Is automatisering de oplossing? “Boekhouden vindt niemand leuk, ook ondernemers niet. Automatisering is de schakel, bijvoorbeeld

door middel van robotic accounting. De software kan op basis van historie of gestuurde aannames zelf bepalen waar bepaalde kosten geboekt moeten worden. Zo automatiseer je dat proces steeds verder. In de toekomst wellicht met blockchain (de datastructuur achter het Bitcoin-netwerk, red.) maar ook dat is weer een volgende stap in het proces.”

Hoe gaat de cloud het werk van ondernemers beïnvloeden? “Een bedrijf moet zo eenvoudig mogelijk worden ingericht, zonder dat er beperkingen ontstaan als het bedrijf groeit. We hebben onderzocht wat de grootste problemen van ondernemers zijn ten tijde van groei. Een groot deel van de startende ondernemers haalt de eerste vijf jaar niet. Ze komen veel obstakels tegen, zoals financiering, klantenwerving en toegang tot kennis en resources. Op al die gebieden kunnen wij met onze oplossingen ondersteuning bieden. Cloudtechnologie is daarbij essentieel, al hoeven onze klanten daar niet veel van te merken. Zij krijgen via ons simpelweg toegang tot

banken, nieuwe klanten en kennis. De technologie draait op de achtergrond en wij zorgen ervoor dat alles optimaal werkt.”

Hoe ga je als ondernemer het beste om met de hoeveelheid techniek die op ons afkomt? “Het idee van Singularity dat technologieën elkaar versterken, is zo prikkelend dat het voor de uitvoerbaarheid van vandaag de dag misschien te veel is. Maar het moet niet ontmoedigen om bepaalde stappen te zetten. Een ondernemer met een goed idee moet altijd in staat zijn om succes te boeken. Tijdens de realisatie van je droom dien je maximaal gebruik te maken van de mogelijkheden, zodat je niet in valkuilen trapt. Het is belangrijk dat je onderdeel wordt van een ecosysteem dat die valkuilen voor een groot deel wegneemt. Houd daarbij in je achterhoofd dat bepaalde elementen heel sterk kunnen veranderen en je je bedrijf vaak moeten aanpassen. Je moet je bedrijf steeds opnieuw blijven uitvinden.”

WORLD’S LEADING DOMAIN EXPERTS ON EXPONENTIAL TECHNOLOGY ROB NAIL:

INTRO TO EXPONENTIALS

CEO, Singularity University. Oprichter Velocity11 in 1999, Marktleider in laboratorium Robotica voor Life Science en onderzoek naar medicatie voor Kanker, Angel investeerder na de verkoop aan Agilent Technologys in 2007.

RAMEZ NAAM:

FUTURE OF ENERGY

Computer technicus, Keynote spreker, schrijver van 4 bekroonde boeken. 13 jaar Microsoft, boeken: Nexus, Crux, Apex, More than Human.

MELANIE SWAN:

BLOCKCHAIN

KEREN ELAZARI:

FUTURE OF CYBERSECURITY

Founder van Institute of Blockchain studies, DIYgenomics participatief medicijn-onderzoek, Futurist, research director Ovum.

Cybersecurity onderzoeker aan de Tel Aviv University, veiligheidsanalist, schrijver en Keynote speaker op TEDX, TEDMED, DEFCON, NATO en Wired.

NEIL JACOBSTEIN: PROGRAMMING BITS & ATOMS Bestuursvoorzitter, Instute for Molecular Manufacturing, technische consultant in Kunstmatige Intelligentie en NANO technologie, voor o.a. NASA, US Army & US Airforce, General Motors, Ford en Boeing.

HOD LIPSON:

AI IN ROBOTICS

ANDRÉ KUIPERS:

PLANET EARTH

DIVYA CHANDER:

NEUROSCIENCE

Professor of Mechanical Engineering aan Columbia University (New York), en Cornell University (New York), onderzoeker in Robotica, food- & bioprinting en kunstmatige intelligentie. Schrijver van het boek” Fabricated: The new world of 3D printing”.

Astronaut bij het European Space Agency, lid van de Aerospace Medical Association en de Nederlandse Vereniging voor Luchtvaart Geneeskunde.

Anesthesioloog en Neuroloog op Stanford University MC.

BROCK PIERCE:

BLOCKCHAIN

15-voudig ondernemer en medeoprichter van investeringsfonds Blockchain Capital, oprichter en CEO van IMI Exchange marktleider in MMO gaming.

NICHOLAS HAAN:

GLOBAL GRAND CHALLENGES

Programma Manager Integrated Foodsecurity Phase Classification voor de Food and Agriculture Organization van de VN, consultant in voedselveiligheid & rampen management voor FAO en World Food Program.

NORA KHALDI:

LIFE SCIENCES & AI

Oprichter en Chief Scientific Officer van Nuritas, ontving een Marie Curie Award en was de eerste wetenschapper ooit, die de natuurlijke genoverdracht tussen meercellige soorten van miljoenen jaren geleden heeft aangetoond.

MAARTEN STEINBUCH:

ROBOTICS

Professor in Systems en Control TU Eindhoven, medeoprichter van MicroSure - microchirurgie en oprichter van PRECEYES Robotica voor oogchirurgie, medeoprichter van MI Partners, ontwikkelaar van Mechatronica, bestuurslid van Formule E Team & AutomotiveNL.

MARK POST:

FUTURE OF FOOD

Professor in Fysiology Universiteit Maastricht, professor in angiogenese en groei van weefsel.

CARLO VAN DE WEIJER:

FUTURE OF MOBILITY

Director Strategic Area Smart Mobility TU Eindhoven, Global expert Intelligente Transport Systemen bij TomTom, lid van de Raad van Toezicht NXP Semiconductors.

DAVID ROBERTS: FUTURE OF HUMANITY & ETHICS

Expert in disruptieve innovatie en exponentiële technologie, meervoudig ondernemer en investeerder in start-ups & technologiebedrijven.

DAAN KERSTEN:

DIGITAL MANUFACTURING

Medeoprichter van Additive Industries - 3D printing technologie.

YURI VAN GEEST:

FUTURE OF WORK

Ondernemer en Internationale Keynote spreker over “Exponentiële en Emerging Technologieën”, schrijver van het boek Exponential Organisations, drievoudig alumnus van Singularity University, Founder SingularityU The Netherlands.

LEO KOUWENHOVEN:

QUANTUM COMPUTING

Hoogleraar Natuurkunde aan de Technische Universiteit Delft & Oprichter van QuTech.

MELANIE RIEBACK:

FUTURE OF CYBERSECURITY

Medeoprichter en CEO van Radically Open Security, consultant en onderzoeker in Cybercrime RFID security.

KRIS VERBURGH:

FUTURE OF HEALTH

LUCIEN ENGELEN:

FUTURE OF HEALTH

Onderzoeker biogerontologie & evolutionaire geneeskunde aan de VU Brussel, bedenker van de nurtigerontologie. Faculty Health, Longevity and Life Sciences, Singularity University

Directeur Radboudumc REshape Center for Innovation en adviseur van de RVB Radboudumc, docent, spreker en onderzoeker over de impact van innovatie en technologie op gezondheidszorg.

SingularityU The Netherlands Summit MA 12 & DI 13 SEPTEMBER DELAMAR THEATER AMSTERDAM

BOEK NU UW 2-DAAGSE TICKET OP SINGULARITYUNL.ORG. GEBRUIK CODE “DFTSUMMIT2016” VOOR 10% KORTING OP DE TOEGANGSPRIJS!