Lần theo dấu ký ức - cuộc cách mạng trong ngành khoa học tâm trí_ Trial

Biên mục trên xuất bản phẩm của Thư viện Quốc gia Việt Nam Eric Kandel Lần theo dấu ký ức : Cuộc cách mạng trong ngành khoa học tâm trí / Eric Kandel ; Hiếu Lam dịch. - H. : Dân trí ; Công ty Xuất bản Thiện Tri Thức, 2023. - 588 tr. ; 24 cm ISBN 978-604-40-0575-1 1. Sinh lí học thần kinh 2. Não 3. Trí nhớ 4. Tự truyện 612.823312 - dc23 DTF0499p-CIP

IN SEARCH OF MEMORY BY ERIC KANDEL LẦN THEO DẤU KÝ ỨC, Eric Kandel Original English language title from published by ER Kandel Inc. Copyright (c) 2012

by Eric Kandel. Vietnamese languague translation copyright (c) 2023 by Thien Tri Thuc Publishing Company. All rights reserved.

Cuốn sách được xuất bản theo hợp đồng bản quyền giữa ER Kandel Inc và Công ty TNHH Xuất bản Thiện Tri Thức, số 75B, Yên Phụ, Tây Hồ, Hà Nội, Việt Nam. Không chấp nhận mọi hình thức sao chép, in ấn hoặc chuyển thể sang các hình thức xuất bản điện tử nào mà chưa có sự cho phép của Thiện Tri Thức.

Team thực hiện: Thảo Triều – Khánh Minh - Biko – Hiểu Lâm - Mầu Quang Hưng

mục lục Lời mời đọc................................................................................ 7 Lời tác giả.................................................................................. 9 PHẦN 1 1.

Những kỷ niệm cá nhân và nghiên cứu sinh học về sự lưu giữ ký ức...........................................................18

2.

Tuổi thơ tại Vienna..........................................................31

3.

Một nền giáo dục Mỹ......................................................58 PHẦN 2

4.

Từng tế bào một!.............................................................86

5.

Ngôn ngữ của tế bào thần kinh.....................................115

6.

Cuộc trò chuyện giữa các tế bào thần kinh....................137

7.

Hệ thống thần kinh vừa đơn giản vừa phức tạp.............156

8.

Các loại trí nhớ khác nhau, các vùng não khác nhau.....174

9.

Tìm kiếm một hệ thống lý tưởng để nghiên cứu trí nhớ....................................................200

10. Những tương đồng thần kinh trong quá trình học tập...220 PHẦN 3 11. Củng cố kết nối synap...................................................240 12. Một trung tâm cho sinh học thần kinh và hành vi.........260 13. Học tập thậm chí có thể thay đổi một hành vi đơn giản....................................................270 14. Trải nghiệm làm thay đổi synap.....................................283 15. Cơ sở sinh học của tính cá thể.......................................296

16. Các phân tử và trí nhớ ngắn hạn....................................314 17. Trí nhớ dài hạn..............................................................340 18. Các gen liên quan đến trí nhớ.......................................350 19. Cuộc trò chuyện giữa gen và synap................................368 PHẦN 4 20. Quay trở lại trí nhớ phức tạp.........................................390 21. Synap cũng lưu giữ những kỷ niệm quý báu nhất của chúng ta..................................................................399 22. Hình ảnh thế giới bên ngoài của bộ não........................411 23. Chú ý! Chú ý!................................................................428 PHẦN 5 24. Viên thuốc tròn nhỏ......................................................444 25. Chuột, người và những bệnh tâm thần..........................465 26. Một hướng đi mới trong điều trị các bệnh lý tâm thần..486 27. Sinh học và sự phục hưng tư tưởng của phân tâm học...500 28. Ý thức............................................................................517 PHẦN 6 29. Khám phá lại Vienna qua Stockholm.............................538 30. Học hỏi từ ký ức – những triển vọng.............................568 Những tác phẩm khác của Eric Kandel....................................587

GIẢI THÍCH TỪ VIẾT TẮT BT: chú thích của biên tập E.: tiếng Anh ND: chú thích của người dịch t.d: tạm dịch

Lời mời đọc

B

iến cố cuộc đời là thứ quăng ta nát vụn vào bức tường số phận. Liệu ta sẽ chịu khuất phục trước nó hay ta chọn gom dán lại từng mảnh vỡ rồi gắng gượng vượt qua. Khoảng gần một thế kỷ trước, hàng triệu người Do Thái đã bị thảm sát trong nạn diệt chủng. Cậu bé Eric đã may mắn sống sót nhưng những ám ảnh kinh hoàng của biến cố “Đêm Thủy Tinh Vỡ” vẫn dội về trong tâm trí cậu nhiều thập kỷ sau đó. Trong hành trình “lần theo dấu kí ức” để hiểu nguồn cơn của nó, Eric đã góp phần tạo nên cuộc cách mạng làm thay đổi hoàn toàn ngành khoa học tâm trí và mang tới những hiểu biết sâu sắc về trí nhớ.

Chắc hẳn trong mỗi chúng ta đều có những điều khiến ta nhớ mãi, sự ra đi của người mà ta yêu thương, sự dang dở của mối tình tuổi trẻ, sự vang vọng của tiếng gọi “Mẹ ơi”, nụ cười giòn tan của đứa trẻ thơ, hay giây phút ta bật khóc khi điều mong mỏi bấy lâu đã trở thành hiện thực… Những nốt buồn vui này là nguyên liệu để bạn sáng tác giai điệu của riêng mình. Để khi chuyến tàu cuộc đời đi đến điểm cuối cùng, khi những con sóng xóa mờ đi dấu chân trên bờ cát, bạn rời đi và mãn nguyện. Qua cuốn sách, bạn có thể bắt gặp mình đâu đó trong những câu chuyện rất đời của tác giả. Đồng thời, bạn hãy thắt thật chặt dây an toàn cho chuyến du hành tâm trí mà Eric sẽ dẫn bạn đi, để hiểu hơn về trí nhớ, thứ liên kết trải nghiệm của ta trong mỗi khoảnh khắc cuộc sống. “Nếu không có những 7

8

Eric Kandel

chuyến du hành trong quá khứ, chúng ta chẳng thể nào nhận thức được bản thân mình, chẳng thể nào gợi lại được những kỷ niệm vui buồn trong mỗi chặng đường đời.” Rất mong bạn đọc sẽ có thật nhiều cảm xúc qua từng trang sách. Đặc biệt, một lời mời đọc xin gửi tới những độc giả trẻ đam mê khoa học. Câu chuyện của Eric như mồi lửa châm vào ngọn đuốc sẽ thắp sáng con đường bạn đi, tiếp thêm cho bạn niềm tin vào ước mơ sâu thẳm mà bạn giữ trong tim mình. “Không phải vì nhìn thấy hy vọng nên mới tiếp tục cố gắng, mà vì cố gắng kiên trì nên cuối cùng cũng thấy hy vọng.” Mong bạn hãy tiếp tục vững bước, những gì bạn gieo xuống ngày hôm nay nhất định sẽ cho trái ngọt sau này.

Hiếu Lam (Trần Trung Hiếu)

Lời tác giả

V

iệc tìm hiểu về tâm trí con người dưới góc độ sinh học nổi lên vào thế kỷ 21 như một thách thức trung tâm của khoa học. Chúng ta đều muốn hiểu bản chất sinh học của nhận thức, học tập, trí nhớ1, suy nghĩ, ý thức và những giới hạn của tự do ý chí. Thậm chí chỉ ngay trong mấy thập kỷ gần đây người ta vẫn còn xem việc các nhà sinh học có thể khám phá những quá trình này là điều không tưởng. Cho tới giữa thế kỷ 20, người ta vẫn chưa nghiêm túc cho rằng phân tích sinh học ở mức độ phân tử có thể phơi bày những bí ẩn sâu thẳm nhất của tâm trí – tập hợp những quá trình phức tạp nhất vũ trụ.

Những thành tựu vô cùng ấn tượng của sinh học trong 50 năm sau đó đã khiến điều này trở nên khả thi. Khám phá ra cấu trúc ADN2 của James Watson và Francis Crick vào năm 1953 đã tạo nên một cuộc cách mạng trong sinh học, mang đến cho nó một khung kiến thức để hiểu bằng cách nào thông tin từ gen3 kiểm soát chức năng của tế bào. Khám phá đó đã dẫn tới Trí nhớ (E. memory): Sự lưu trữ các thông tin học được. Trí nhớ tồn tại ít nhất ở hai dạng: ngắn hạn (từ vài phút đến vài giờ) và dài hạn (vài ngày đến vài tuần). Nó cũng gồm hai kiểu: tường thuật và ngầm.

2 ADN (E. deoxyribonucleic acid): Vật chất tạo nên các gen. ADN được tạo nên từ bốn loại phân tử có tên là axit nucleotide, chứa thông tin cần thiết để tổng hợp nên protein. Một phần lớn hơn trong toàn bộ thông tin di truyền mã hóa trong ADN được biểu hiện ở não nhiều hơn so với bất kỳ cơ quan nào khác trong cơ thể.

3 Gen (E. gene): Trình tự đặc biệt của ADN, nằm trên một số vị trí nhất định của nhiễm sắc thể và chứa thông tin để tổng hợp một loại protein đặc biệt.

1

9

10

Eric Kandel

những hiểu biết nền tảng về cách thức các gen được điều hòa, cách thức chúng tạo ra các protein1 để xác định chức năng tế bào, cách thức bật/tắt các gen và protein trong quá trình phát triển để quy định sơ đồ cơ thể của một sinh vật. Với những thành tựu phi thường đó, sinh học đã chiếm một vị trí trung tâm trong bầu trời khoa học, song song với vật lý và hóa học. Được trang bị kiến thức mới và với lòng tự tin, sinh học đã chuyển sự chú ý của mình sang mục tiêu cao cả nhất, đó là tìm hiểu về bản chất sinh học của tâm trí con người. Nỗ lực lâu nay chỉ được coi là tiền khoa học này giờ đây đã sẵn sàng lột xác.

Quả thật, khi các nhà sử học lỗi lạc nhìn lại hai thập kỷ cuối cùng của thế kỷ 20, họ có lẽ sẽ bình luận về sự thật đáng ngạc nhiên rằng những hiểu biết sâu sắc có giá trị nhất về tâm trí con người xuất hiện trong giai đoạn này không phải đến từ những ngành truyền thống liên quan đến tâm trí như triết học, tâm lý học hay phân tâm học. Thay vào đó, chúng đến từ sự hợp nhất của những ngành này với sinh học về não bộ2, sự tổng hợp mới mẻ này đã được thúc đẩy bởi những thành tựu ấn tượng của sinh học phân tử3. Điều đó đã cho ra đời một ngành khoa học mới về tâm trí, một ngành khoa học sử dụng sức mạnh của sinh học phân tử để hiểu những bí ẩn vĩ đại còn lại của cuộc sống.

Ngành khoa học mới này dựa trên năm nguyên tắc. Thứ nhất, tâm trí và bộ não là không thể tách rời. Bộ não là cơ quan sinh học phức tạp nhất với khả năng tính toán tuyệt vời giúp chúng ta tạo nên những trải nghiệm giác quan, điều hòa suy nghĩ, cảm xúc và kiểm soát hành động của chúng ta. Bộ não Protein: Một phân tử lớn được tạo nên từ một hoặc nhiều chuỗi axit amin, liên kết với nhau để tạo thành cấu trúc không gian ba chiều. Protein có thể giữ vai trò điều hòa, cấu trúc hoặc xúc tác trong hệ thống sống.

2 Não bộ: Cơ quan điều hòa tất cả các quá trình tinh thần và hành vi. Theo quy ước, nó được chia thành các phần chính như sau: thân não, vùng dưới đồi và đồi thị, tiểu não và hai bán cầu não.

3 Sinh học phân tử (E. molecular biology): Một lĩnh vực lai giữa di truyền học và hóa sinh nhằm tìm hiểu những quá trình sống ở mức độ đại phân tử của tế bào, cấu trúc và chức năng của chúng.

1

Lần theo dấu ký ức

11

không chỉ chịu trách nhiệm cho những hành vi vận động tương đối đơn giản như chạy và ăn, mà còn cho những thứ phức tạp mà chúng ta coi là tinh túy của con người như suy nghĩ, nói năng hay sáng tạo các tác phẩm nghệ thuật. Nhìn từ góc độ này, tâm trí là một tập hợp các hoạt động được thực hiện bởi bộ não, cũng giống như đi bộ là tập hợp những hoạt động được thực hiện bởi đôi chân, ngoại trừ việc tâm trí thì phức tạp hơn nhiều.

Thứ hai, mỗi chức năng tinh thần của bộ não – từ những phản xạ1 đơn giản nhất tới những hoạt động sáng tạo phức tạp như ngôn ngữ, âm nhạc và nghệ thuật – được chuyên hóa bởi những mạng lưới thần kinh2 đặc biệt nằm trong các vùng não khác nhau. Đó là lý do tại sao chúng ta lại ưu tiên sử dụng thuật ngữ “sinh học về tâm trí” để phản ánh một tập hợp những hoạt động tinh thần được thực hiện bởi những mạng lưới thần kinh chuyên hóa hơn là sử dụng thuật ngữ “sinh học của tâm trí”.

Thuật ngữ sau chỉ một vị trí và ám chỉ bộ não là nơi duy nhất thực hiện tất cả các hoạt động tinh thần.

Thứ ba, tất cả các mạng lưới này đều được tạo thành từ những đơn vị truyền tin cơ bản giống nhau, đó là tế bào thần kinh. Thứ tư, các mạng lưới thần kinh sử dụng những phân tử đặc hiệu để tạo ra tín hiệu3 trong tế bào thần kinh và giữa các tế bào thần kinh. Cuối cùng, những phân tử truyền tin đặc hiệu Phản xạ (E. reflex): Một đáp ứng không chủ đích và không qua học tập trước một kích thích. Trong trường hợp của phản xạ tủy, những đáp ứng được thực hiện tại tủy sống và thông tin này không cần thiết phải được gửi lên não.

2 Mạng lưới thần kinh (E. neural circuit): Một nhóm nhiều tế bào thần kinh liên kết và giao tiếp với nhau.

3 Tín hiệu (E. signal): Sự thay đổi điện thế màng của tế bào thần kinh sau synap, là kết quả của đầu vào từ tế bào thần kinh trước synap hoặc từ sự hoạt hóa của thụ thể cảm giác. Có hai kiểu tín hiệu. Tín hiệu định khu là điện thế synap, có giới hạn về không gian và không lan truyền một cách chủ động được. Ngược lại, tín hiệu lan truyền là điện thế hoạt động.

Những tín hiệu này lan truyền suốt chiều dài của sợi trục tới cúc tận cùng synap. Tín hiệu điện thế hoạt động rất rập khuôn trong hệ thống thần kinh, “thông điệp” nó mang phụ thuộc hoàn toàn vào con đường mà tế bào thần kinh hoạt hóa đó định khu.

1

12

Eric Kandel

này được duy trì – được giữ nguyên như chúng vốn thế – qua hàng triệu năm tiến hóa. Một vài trong số chúng được biểu hiện trong các tế bào của tổ tiên xa xưa nhất của chúng ta và giờ đây cũng có thể tìm thấy trong những họ hàng tiến hóa nguyên thủy và xa xôi nhất như những sinh vật đơn bào như vi khuẩn, nấm men và các sinh vật đa bào đơn giản như giun, ruồi giấm và sên. Các phân tử mà những sinh vật này sử dụng để tổ chức hoạt động của chúng trong môi trường cũng chính là những phân tử mà chúng ta sử dụng để kiểm soát cuộc sống thường ngày và thích nghi với môi trường của chúng ta.

Vì thế, nhờ ngành khoa học mới về tâm trí, chúng ta không chỉ thu được những hiểu biết sâu sắc về bản thân – cách chúng ta nhận thức, học tập, ghi nhớ, cảm giác và hành động – mà còn thu được một góc nhìn mới về bản thân trong bối cảnh tiến hóa sinh học. Điều đó khiến chúng ta trân trọng việc tâm trí con người đã tiến hóa từ những phân tử được sử dụng bởi những tổ tiên bậc thấp và sự bảo tồn đáng kinh ngạc của những cơ chế phân tử vốn điều hòa rất nhiều quá trình của sự sống cũng được áp dụng vào cuộc sống tinh thần của chúng ta.

Bởi vì ý nghĩa to lớn của nó đối với hạnh phúc của cá nhân và xã hội, giờ đây, cộng đồng khoa học đã đồng thuận rằng thế kỷ 21 sẽ là thế kỷ của sinh học về tâm trí, giống như thế kỷ 20 từng là thế kỷ của hệ gen.

Ngoài việc tiếp cận những vấn đề trung tâm mà các nhà tư tưởng phương Tây quan tâm, từ khi Socrates và Plato lần đầu tiên suy đoán về bản chất của các quá trình tinh thần cách nay hơn 2.000 năm, thì ngành khoa học mới về tâm trí cũng mang đến cho chúng những hiểu biết thực tiễn để hiểu và giải quyết các vấn đề quan trọng về tâm trí tác động tới chúng ta mỗi ngày. Khoa học không còn là lĩnh vực độc quyền của các nhà khoa học nữa. Nó đã trở thành một phần không thể tách

Lần theo dấu ký ức

13

rời của cuộc sống hiện đại và nền văn hóa đương đại. Gần như mỗi ngày, truyền thống nói về những thông tin kỹ thuật mà công chúng nói chung không thể hiểu được. Mọi người đọc về chứng mất trí nhớ do Alzheimer và mất trí nhớ liên quan đến tuổi, và cố gắng, thường không thành công, để hiểu sự khác biệt giữa hai dạng mất trí nhớ này – một cái thì tiến triển và tàn phá, còn cái kia thì tương đối lành tính. Họ thường nghe nói về những chất tăng cường nhận thức nhưng gần như không biết phải kỳ vọng gì từ chúng. Người ta bảo họ rằng gen có tác động tới hành vi, và những rối loạn gen gây nên những bệnh lý tâm thần và thần kinh, nhưng không ai bảo họ chúng xảy ra như thế nào. Và cuối cùng, họ đọc đâu đó rằng sự khác biệt giới tính trong bản năng có ảnh hưởng tới con đường học vấn và sự nghiệp mà nam giới và nữ giới theo đuổi. Điều này có nghĩa là có sự khác biệt trong bộ não của nam giới và nữ giới? Khả năng học tập ở hai giới có khác nhau không?

Suốt cả cuộc đời, hầu hết chúng ta đều phải đưa ra những quyết định quan trọng. Dù riêng tư hay công khai thì chúng đều có liên quan tới hiểu biết sinh học về tâm trí. Một vài quyết định trong số đó sẽ xuất hiện trong nỗ lực hiểu những biến thể khác nhau trong hành vi bình thường của con người, trong khi một số khác lại liên quan tới những bệnh lý thần kinh và tâm thần nghiêm trọng. Vì thế, điều quan trọng là mỗi người đều có thể tiếp cận những thông tin khoa học tốt nhất được trình bày một cách rõ ràng và dễ hiểu. Tôi tán thành quan điểm của cộng đồng khoa học cho rằng chúng ta cần có trách nhiệm cung cấp cho công chúng những thông tin như vậy.

Khi mới bắt đầu sự nghiệp với tư cách là một nhà khoa học thần kinh, tôi nhận ra những người không có nền tảng về khoa học háo hức tìm hiểu ngành khoa học mới về tâm trí cũng y như các nhà khoa học chúng tôi muốn giải thích về nó vậy. Với tinh

14

Eric Kandel

thần này, một đồng nghiệp của tôi tại Đại học Columbia, James H. Schwartz và tôi đã viết cuốn sách Principles of Neural Science (t.d. Những nguyên lý của khoa học thần kinh), một cuốn sách giáo khoa nhập môn cho các đại học và trường y khoa, hiện giờ đã được tái bản lần thứ năm. Việc xuất bản cuốn sách đó đã cho tôi cơ hội được nói chuyện với công chúng về khoa học não bộ. Trải nghiệm đó đã thuyết phục tôi rằng những người không phải nhà khoa học sẵn sàng tìm hiểu những vấn đề cốt lõi của khoa học thần kinh nếu các nhà khoa học sẵn lòng giải thích cho họ. Vì thế, tôi đã viết cuốn sách này như một lời giới thiệu ngành khoa học mới về tâm trí tới độc giả nói chung, những người không có nền tảng cơ bản về khoa học. Mục đích của tôi là giải thích một cách đơn giản con đường xuất hiện ngành khoa học mới về tâm trí từ những lý thuyết và quan sát của các nhà khoa học đi trước thành một ngành khoa học thực nghiệm là sinh học như hiện nay.

Một động lực nữa để tôi viết cuốn sách này là sự kiện xảy ra vào mùa thu năm 2000, khi tôi có vinh hạnh nhận giải Nobel Y-Sinh học cho những đóng góp trong nghiên cứu về trí nhớ trong bộ não. Tất cả những người nhận giải Nobel đều được mời viết một bản tự truyện. Trong quá trình viết, tôi thấy rõ hơn mối quan tâm của tôi đối với bản chất của trí nhớ, vốn bắt nguồn từ những trải nghiệm thơ ấu khi còn ở Vienna. Tôi cũng nhận ra rõ ràng hơn, với sự ngạc nhiên và lòng biết ơn sâu sắc, rằng việc nghiên cứu đã cho phép tôi tham gia vào một giai đoạn lịch sử của khoa học và trở thành một phần trong cộng đồng quốc tế tuyệt vời của các nhà sinh học. Trong quá trình làm việc, tôi có cơ hội được biết rất nhiều nhà khoa học xuất sắc đi tiên phong trong cuộc cách mạng sinh học và khoa học thần kinh gần đây – nghiên cứu của riêng tôi cũng bị ảnh hưởng rất nhiều trong sự tương tác với họ.

Lần theo dấu ký ức

15

Vì thế, tôi đan xen hai câu chuyện trong cuốn sách này. Đầu tiên là lịch sử về những thành tựu khoa học phi thường trong nghiên cứu về tâm trí đã diễn ra trong 50 năm qua. Thứ hai là câu chuyện về cuộc sống và sự nghiệp khoa học của tôi trong hơn năm thập kỷ đó. Nó đưa tôi ngược dòng thời gian về Vienna để giải thích bằng cách nào những trải nghiệm thời thơ ấu đã khơi gợi trong tôi niềm đam mê với nghiên cứu trí nhớ, bắt đầu từ việc tập trung vào lịch sử và phân tâm học, rồi sau đó là sinh học của bộ não, và cuối cùng là những quá trình phân tử và tế bào của trí nhớ. Vì thế, Lần theo dấu ký ức là lời tự sự của tôi về nhu cầu tìm hiểu của cá nhân đã hòa chung vào một trong những nỗ lực vĩ đại nhất của khoa học, đó là nỗ lực khám phá tâm trí con người dưới góc độ của sinh học phân tử và tế bào.

Phần 1

“Từ góc nhìn của sinh học, cái chi phối chúng ta không phải là bản thân quá khứ, mà là những hình ảnh của quá khứ. Những hình ảnh đó thường có tính cấu trúc và chọn lọc cao như những câu chuyện thần thoại. Những hình ảnh và biểu tượng của quá khứ được in dấu lại trong tâm trí của chúng ta, gần giống cách ghi dấu của thông tin di truyền. Mỗi trang kỷ nguyên mới đều phản ánh bản thân nó trong những câu chuyện sinh động và bức tranh của quá khứ.”

George STEINER – In Bluebeard’s Castle (t.d. Lâu đài của lão râu xanh) (1971)

1 Những kỷ niệm cá nhân và nghiên cứu sinh học về sự lưu giữ ký ức

K

ý ức luôn cuốn hút tôi một cách kỳ lạ. Nghĩ mà xem: Bạn có thể nhớ ngay được về ngày đầu tiên tới trường trung học phổ thông, về cuộc hẹn hò hay mối tình đầu tiên. Bạn không chỉ nhớ về các sự kiện đó mà còn có thể sống lại trong từng khoảnh khắc ấy: những hình ảnh, âm thanh, mùi hương, không gian xung quanh, thời điểm trong ngày, các cuộc trò chuyện và cả những cung bậc cảm xúc của bạn nữa. Hồi tưởng về quá khứ cũng giống một chuyến du hành thời gian trong tâm trí vậy, chúng giải phóng ta khỏi những gò bó về không gian và thời gian, cho phép ta di chuyển tự do trong những chiều kích hoàn toàn khác.

Chuyến du hành thời gian đó cho phép tôi bỏ dở dòng viết này trong phòng làm việc của mình nằm bên bờ sông Hudson, kéo tôi băng qua Thái Bình Dương để thấy mình của 70 năm về trước tại Vienna, Áo, nơi tôi sinh ra và là nơi bố mẹ tôi có một cửa hàng nhỏ bán đồ chơi.

Lần theo dấu ký ức

19

Đó là ngày 7 tháng 11 năm 1938, sinh nhật lần thứ chín của tôi. Bố mẹ đã tặng tôi một món đồ chơi mà tôi hằng ao ước: một chiếc ô tô điều khiển từ xa chạy bằng pin. Thật tuyệt vời, đó là chiếc xe màu xanh dương bóng loáng. Một sợi dây điện dài nối động cơ của chiếc xe với thiết bị mà tôi có thể điều khiển bằng tay. Suốt hai ngày sau đó, tôi đã lái chiếc xe chạy khắp căn hộ nhỏ nhà mình – từ phòng khách đến phòng ăn, dưới chân bàn nơi bố mẹ, anh trai và tôi ngồi ăn mỗi tối, cả trong và ngoài phòng ngủ – tôi xoay chiếc vô lăng với nỗi hân hoan dâng tràn và niềm ngây thơ vô tư lự.

Thế nhưng, niềm hạnh phúc đó thật ngắn ngủi. Hai ngày tiếp đó, chập tối, chúng tôi giật mình bởi tiếng đập cửa ầm ầm. Âm thanh đó đến bây giờ vẫn văng vẳng bên tôi. Bố tôi lúc ấy ở cửa hàng chưa về, nên mẹ đã ra mở cửa. Hai người đàn ông bước vào. Họ giới thiệu mình là cảnh sát của Đức quốc xã. Họ yêu cầu chúng tôi phải thu gom đồ đạc và rời khỏi căn hộ. Họ đưa một địa chỉ và nói chúng tôi sẽ ở đó chờ cho đến khi có lệnh mới. Mẹ và tôi chỉ kịp lấy vài bộ quần áo và một ít đồ đạc cá nhân. Còn Lugwig may mắn hơn, anh ấy đã kịp mang hai tài sản quan trọng nhất của mình, đó là bộ sưu tập tem và đá cuội.

Dọn đồ xong, chúng tôi đã phải đi bộ một đoạn đường dài qua nhiều dãy nhà để đến nhà của một cặp vợ chồng già người Do Thái khá giả mà chúng tôi chưa từng gặp. Căn hộ rộng lớn với nhiều nội thất sang trọng khiến tôi có cảm giác nó thật trang nhã. Còn ông chồng gây cho tôi một ấn tượng mạnh bởi cách ông ta mặc bộ đồ ngủ được trang trí cầu kì trái ngược hẳn bộ đồ ngủ của bố tôi. Ban đêm, ông ta còn đội một chiếc mũ không vành để bảo vệ mái tóc và dùng một cái kẹp để bộ râu mép không bị xô lệch. Dù chúng tôi đã xen ngang vào cuộc sống riêng tư của họ, nhưng ông bà chủ vẫn cư xử niềm nở và đúng mực. Tuy nhiên, họ vẫn có chút sợ hãi và không

20

Eric Kandel

thoải mái về cái cách mà Đức quốc xã đã đưa chúng tôi đến nhà họ. Mẹ tôi rất nghĩ ngợi khi đã quấy quả họ thế này vì biết họ có thể khó chịu thế nào khi có ba người lạ mặt như chúng tôi đột nhiên bước vào nhà. Trong suốt quãng thời gian ở đây, tôi vẫn không khỏi rùng mình và cảm thấy thật lạc lõng trong căn hộ được xếp đặt gọn gàng cẩn thận của đôi vợ chồng già này.

Nhưng nỗi lo lớn nhất không phải việc mẹ con tôi đang sống trong một căn hộ xa lạ, mà là bố tôi vẫn bặt vô âm tín từ mấy ngày nay và chúng tôi chẳng có chút tin tức nào để tìm ông cả.

Rất nhiều ngày sau đó, người ta mới cho phép chúng tôi quay trở lại nhà mình. Nhưng nó đã hoàn toàn khác lúc mà chúng tôi rời đi. Căn nhà trống trơn. Tất cả đồ đạc giá trị đã biến mất – chiếc áo khoác lông thú của mẹ, trang sức, tiền, tấm khăn trải bàn bằng vải ren, vài bộ đồ của bố và tất cả món quà sinh nhật của tôi bao gồm cả chiếc ô tô điều khiển màu xanh dương ấy. Tuy nhiên, niềm an ủi lớn với chúng tôi là vài ngày sau bố đã trở về. Đó là ngày 19 tháng 11. Ông kể rằng ông đã bị đưa đi và tống giam cùng với hàng trăm người đàn ông Do Thái khác.

Người ta đã thả ông sau khi ông chứng minh mình từng là một binh lính trong lục quân đế quốc Áo-Hung và đã chiến đấu cùng với quân đội Đức trong suốt Thế chiến thứ nhất.

Tất cả những kỷ niệm ngày xưa đó – chiếc ô tô đồ chơi chạy quanh nhà cùng với niềm hân hoan tự tin ngày một lớn, tiếng đập cửa ầm ầm và bị đưa đi đến một căn hộ lạ lẫm bởi cảnh sát Đức quốc xã, đồ đạc trong nhà bị trộm và việc mất tích cùng với sự trở về của bố tôi – có lẽ là hồi ức sâu đậm nhất với tôi trong những năm tháng thời thơ ấu.

Sau này, tôi đã hiểu rằng tất cả những sự việc trên xảy ra đúng vào Đêm Thủy Tinh Vỡ, một đêm kinh hoàng, một đêm mà đường phố ngập tràn những mảnh vỡ thủy tinh từ cửa kính của nhà thờ, của cửa hàng người Do Thái tại Vienna, một đêm

Lần theo dấu ký ức

21

mà cuộc sống của biết bao người Do Thái khác trong cộng đồng người nói tiếng Đức bị “tan vỡ”.

Khi nhìn lại, tôi thấy gia đình mình thật may mắn. Nỗi đau mà chúng tôi trải qua chẳng thấm vào đâu so với hàng triệu người Do Thái khác, những người buộc phải rời bỏ châu Âu trong nỗi tủi nhục do Đức quốc xã gây nên. Sau một năm đầy tăm tối và sợ hãi, lúc đó Ludwig 14 tuổi và tôi đã có thể rời khỏi Vienna để đến sống với ông bà tôi tại New York, Mỹ. Sau đó sáu tháng, bố mẹ tôi mới qua. Mặc dù gia đình chúng tôi sống dưới chế độ Đức quốc xã trong một năm, nhưng những tủi nhục, nghèo khó, sợ hãi mà tôi cảm thấy trong giai đoạn này đã khiến nó trở thành một giai đoạn không thể quên của cuộc đời. *** Rất khó có thể từ những mối quan tâm và hành động phức tạp của một người trưởng thành lần về lại những trải nghiệm đặc biệt thời thơ ấu và niên thiếu. Tôi chẳng thể nào ngăn mình ngừng kết nối giữa mối bận tâm gần đây của tôi – về cách mà con người ta hành xử, về động cơ không thể dự đoán được của họ, về sự kéo dài dai dẳng của trí nhớ - với những gì đã xảy ra trong hai năm cuối cùng tại Vienna. Sau cuộc đại diệt chủng người Do Thái, một trong những suy nghĩ khắc sâu trong tâm trí cộng đồng chúng tôi là “Không bao giờ quên”, lời khích lệ nhắn nhủ thế hệ tương lai là hãy luôn cảnh giác với chủ nghĩa bài Do Thái, chủ nghĩa phân biệt chủng tộc và những tư tưởng cực đoan đã mở đường dẫn đến sự bạo tàn của Đức quốc xã. Và việc nghiên cứu khoa học mà tôi theo đuổi sau này là để khám phá nền tảng sinh học của nhận định: Những quá trình xảy ra trong não bộ tạo điều kiện cho chúng ta ghi nhớ.

Những hồi ức về năm khủng khiếp đó tại Vienna lần đầu tiên biểu hiện ra ngoài ngay cả trước khi tôi bước chân vào con

22

Eric Kandel

đường khoa học, khi tôi đang học đại học ở Hoa Kỳ. Mối quan tâm vô biên của tôi về lịch sử đương đại Áo và Đức đã từng khiến tôi có mong muốn trở thành một nhà sử học. Tôi đã loay hoay mãi để hiểu được bối cảnh văn hóa và chính trị đã dẫn đến những sự kiện đau thương trên, và nguyên do từ đâu mà một dân tộc say đắm nghệ thuật và âm nhạc trong phút chốc đã tự hủy hoại mình bằng những hành động cực kỳ tàn bạo và man rợ đến vậy. Tôi đã viết nhiều tiểu luận về lịch sử Áo Đức, trong đó có một bài luận danh dự1 về phản ứng của các nhà văn Đức trước sự trỗi dậy của Đức quốc xã.

Rồi trong năm cuối tại đại học, 1951–1952, tôi thấy vô cùng hứng thú với phân tâm học, với những nguyên lý tập trung vào việc giải mã những lát cắt ký ức và trải nghiệm cá nhân nhằm hiểu được nguồn gốc, thường là phi lý, của động cơ, tư tưởng và hành vi con người. Đầu thập niên 1950, phần lớn các nhà phân tâm học đang hành nghề cũng là bác sĩ. Thế nên tôi đã quyết định học y. Cũng vì thế mà tôi có cơ hội được chứng kiến những cuộc cách mạng trong sinh học, được tiếp xúc với bí ẩn cơ bản về bản chất sinh vật đang dần dần được hé lộ.

Năm 1952, chưa đầy một năm sau khi tôi vào trường y, cấu trúc phân tử của ADN lần đầu tiên được khám phá. Kết quả là, hoạt động của hệ gen và các phân tử nội bào cũng bắt đầu được các nhà khoa học phân tích. Theo thời gian, sự nghiên cứu đã mở rộng tới các tế bào cấu tạo nên bộ não con người, một cơ quan phức tạp nhất vũ trụ. Thời điểm đó tôi đã bắt đầu nghĩ đến chuyện nghiên cứu về những bí ẩn của quá trình học tập và trí nhớ trên phương diện sinh học. Làm thế nào mà những Bài luận danh dự (E. honor thesis): Cơ hội để sinh viên đăng ký học bổng và các hoạt động chuyên môn với người hướng dẫn trong khoa, là cơ hội vinh dự mà không có hoạt động nào trên lớp có thể sánh được. (ND) 1

Lần theo dấu ký ức

23

hồi ức của tôi trong những năm tháng tại Vienna lại khắc sâu trong những tế bào thần kinh não bộ của tôi đến vậy? Làm thế nào mà không gian ba chiều của căn hộ nơi tôi điều khiển chiếc xe màu xanh dương lại có thể được tái hiện trong tâm trí tôi?

Và làm thế nào nỗi khiếp sợ do tiếng đập cửa ầm ầm vẫn in sâu trong những phân tử và tế bào não để cho tới tận bây giờ sau hơn nửa thế kỷ, tôi vẫn có thể sống lại từng khoảnh khắc và cảm xúc ấy mỗi khi hồi tưởng? Những câu hỏi này, vốn chưa được thế hệ trước trả lời, đã dẫn tới sự ra đời của nhánh sinh học hiện đại về tâm trí.

Cuộc cách mạng, vốn đã làm tâm trí tôi mê mẩn với tư cách một sinh viên y khoa, đã biến sinh học từ một lĩnh vực khoa học khá rộng thành một lĩnh vực khoa học liên quan chặt chẽ tới nền tảng là di truyền học và hóa sinh1. Trước sự lên ngôi của sinh học phân tử, ba luồng tư tưởng riêng biệt cuối cùng đã tìm thấy tiếng nói chung: thứ nhất là học thuyết tiến hóa của Darwin2 mà theo đó loài người và các loài động vật khác đã tiến hóa một cách tuần tự từ loài tổ tiên khá đơn giản và khác hoàn toàn với chúng; thứ hai là cơ sở di truyền của việc truyền lại các đặc tính vật lý và tập tính của loài; và cuối cùng là học thuyết tế bào phát biểu rằng tế bào là đơn vị nền tảng của mọi cơ thể sống. Sinh học phân tử đã kết nối ba tư tưởng này bằng cách tập trung vào hoạt động của hệ gen và các protein trong từng tế bào riêng biệt. Nó đã chỉ ra rằng gen là đơn vị di truyền, là động lực mạnh mẽ của quá trình tiến hóa, các sản Hóa sinh (E. biochemistry): Một lĩnh vực sinh học tìm hiểu những quá trình sự sống bằng cách nghiên cứu các phản ứng và con đường hóa học khác nhau xảy ra trong sinh vật sống, đặc biệt là vai trò của các protein.

2 Bốn cuốn sách đặc biệt có giá trị trong lịch sử sinh học: C. Darwin, Nguồn gốc các loài (2009, Trần Bá Tín dịch, NXB Tri Thức); E. Mayr, Quần thể, loài và tiến hóa (1981, Ngọc Toản Lương dịch, NXB Khoa học Kỹ thuật); R. Dawkins, The Ancestor’s Tale: A Pilgrimage to the Dawn of Evolution (New York: Houghton Mifflin, 2004); và S. J. Gould, “Evolutionary Theory and Human Origins” trong tạp chí Medicine, Science, and Society, K. J. Isselbacher biên tập (New York: Wiley, 1984).

1

24

Eric Kandel

phẩm protein của gen là những nhân tố quan trọng trong hoạt động chức năng của tế bào. Khi nghiên cứu những yếu tố căn bản của những quá trình trong cơ thể sống, sinh học phân tử cho thấy điểm chung của tất cả các dạng sống. Vượt qua những lĩnh vực khoa học khác cũng bùng nổ mạnh mẽ trong thế kỷ 20 như cơ học lượng tử, khoa học vũ trụ, sinh học phân tử yêu cầu sự quan tâm nhiều hơn bởi nó trực tiếp ảnh hưởng tới cuộc sống của chúng ta mỗi ngày. Nó đi vào cốt lõi trong bản sắc của mỗi chúng ta, để trả lời câu hỏi chúng ta là ai.

Sinh học hiện đại về tâm trí đã dần dần trở nên rõ ràng hơn trong 50 năm từ khi tôi bước chân vào khoa học. Nó đã hoàn thiện bước đầu tiên vào thập niên 1960 khi mà triết học tinh thần, tâm lý học hành vi (lĩnh vực nghiên cứu hành vi đơn giản của động vật trong phòng thí nghiệm) và tâm lý học nhận thức (nghiên cứu những hiện tượng phức tạp trong tâm trí con người) hợp nhất cho ra đời tâm lý học nhận thức hiện đại. Lĩnh vực mới này nỗ lực làm sáng tỏ những vấn đề chung trong quá trình tinh thần phức tạp của động vật, từ chuột cho đến khỉ và người. Sau đó, lĩnh vực này cũng mở rộng tới các loài động vật không xương sống đơn giản hơn như sên, ong và ruồi. Ngay từ đầu, tâm lý học nhận thức hiện đại đã dựa trên những thực nghiệm nghiêm ngặt và một nền tảng lý thuyết sâu rộng, tập trung vào nghiên cứu một loạt các hành vi từ những phản xạ đơn giản ở động vật không xương sống cho đến các quá trình tinh thần cao nhất của con người như sự chú ý, sự nhận thức, sự tự do ý chí, vốn là những chủ đề rất được ưa chuộng của phân tâm học.

Trong thập niên 1970, tâm lý học nhận thức, khoa học về tinh thần, đã kết hợp với khoa học thần kinh, khoa học nghiên cứu về não bộ. Thành quả của sự kết hợp này là khoa học thần

Lần theo dấu ký ức

25

kinh nhận thức1, một lĩnh vực cung cấp các công cụ sinh học để làm sáng tỏ các quá trình nhận thức trong tâm lý học nhận thức hiện đại. Thập niên 1980, các kỹ thuật về hình ảnh não đã tạo ra một cú huých rất lớn cho các nhà khoa học thần kinh nhận thức, giúp họ thực hiện hóa ước mơ của mình trong việc quan sát não bộ và nghiên cứu hoạt động của các vùng não khác nhau khi chúng thực hiện những chức năng tinh thần cao cấp nhất như: liên tưởng tới một hình ảnh, hình dung ra lộ trình cần đi trong không gian, hoặc chủ động thực hiện một hành động nào đó. Các kỹ thuật để đo lường các chỉ số về hoạt động thần kinh bao gồm: chụp phát xạ positron (PET) đánh giá mức độ tiêu thụ năng lượng của não bộ, chụp cộng hưởng từ chức năng (fMRI)2 đánh giá mức độ sử dụng oxy của não. Đến đầu năm 1980, khoa học thần kinh nhận thức đã sáp nhập với sinh học phân tử để mở ra một lĩnh vực khoa học mới về tinh thần – sinh học phân tử của sự nhận thức – cho phép chúng ta khám phá ở mức độ phân tử các quá trình tinh thần như tư duy, cảm xúc, học tập và trí nhớ. *** Khoa học thần kinh nhận thức (E. cognitive neuroscience): Sự kết hợp giữa khái nhiệm và phương pháp của tâm lý học nhận thức, được thiết kế để nghiên cứu các quá trình tinh thần, với khái niệm và phương pháp của khoa học thần kinh để nghiên cứu bộ não. Các phương pháp liên quan quan tới lĩnh vực kết hợp này bao gồm khoa học thần kinh, tâm lý học nhận thức, thần kinh học hành vi và khoa học máy tính.

2 Chụp phát xạ positron (PET, E. positron-emission tomography): Kỹ thuật chụp hình ảnh chức năng não của cơ thể sống bằng máy tính. Kỹ thuật này, về bản chất là tương tự chụp cộng hưởng từ chức năng, nhưng nó sử dụng những phân tử phóng xạ để mồi những hoạt động đặc biệt của não, như lưu lượng máu và chuyển hóa.

1

Chụp cộng hưởng từ (MRI, E. magnetic resonance imaging): Một kỹ thuật không xâm lấn, sử dụng từ trường để chụp hình ảnh đối tượng sống nhằm quan sát cấu trúc não.

Chụp cộng hưởng từ chức năng (fMRI, E. functional magnetic resonance imaging): Một kỹ thuật hình ảnh y sinh không xâm lấn, sử dụng từ trường để xác định những thay đổi ở lưu lượng máu và mức độ tiêu thụ oxy trong não. Lưu lượng máu và mức độ sử dụng oxy tăng trong những vùng mà tế bào thần kinh hoạt động nhiều hơn, chẳng hạn như khi thực hiện một việc cần sự nhận thức.

26

Eric Kandel

Mọi cuộc cách mạng đều bắt nguồn từ quá khứ. Và cuộc cách mạng thăng hoa thành khoa học hiện đại về tâm trí cũng không ngoại lệ. Mặc dù vai trò trung tâm của sinh học trong những nghiên cứu về tâm trí còn là điều khá mới mẻ, nhưng khả năng ảnh hưởng của nó tới góc nhìn của chúng ta về bản thân thì không. Vào giữa thế kỷ 19, Charles Darwin cho rằng chúng ta không phải là sinh vật độc nhất của tạo hóa, mà chỉ đơn thuần là kết quả của quá trình tiến hóa tuần tự từ loài tổ tiên kém hoàn thiện hơn, và theo ông, người ta còn có thể lần ra để thấy toàn bộ sự sống đều có một tổ tiên chung, thậm chí có thể lần tới tận khởi thủy của sự sống nữa. Ông đã đưa ra một ý tưởng còn táo bạo hơn cho rằng động lực mạnh mẽ của tiến hóa là không nằm trong nhận thức, không phải do trí thông minh hay thần thánh nào cả, mà là một quá trình “mù” của chọn lọc tự nhiên, một quá trình lựa chọn thử-sai hoàn toàn ngẫu nhiên dựa trên các biến dị di truyền.

Những ý tưởng của Darwin đã trực tiếp thách thức giáo lý của hầu hết các tôn giáo. Bởi lẽ mục đích ban đầu của sinh học là giải thích những kiệt tác thần thánh của tự nhiên, nên những ý tưởng của Darwin đã tạo sự liên kết lịch sử giữa tôn giáo và sinh học. Nhưng rốt cuộc thì, sinh học hiện đại đã khiến chúng ta phải tin rằng thế giới sống, với vẻ đẹp và sự đa dạng bất tận, chỉ là sản phẩm của sự phối hợp trình tự các bazơ nucleotide1 – những viên gạch nền tảng cho mã di truyền của ADN – một sự phối hợp được chọn lọc qua hàng triệu năm trong quá trình đấu tranh sinh tồn và sinh sản của các sinh vật.

Sinh học hiện đại về tâm trí có lẽ còn thách thức nhiều hơn nữa bởi vì nó gợi ý rằng không chỉ cơ thể sinh vật mà cả tâm trí Bazơ nucleotide (hay nucleotide, E. Nucleotide base): Những đơn vị cấu thành cơ bản của ADN và ARN. Có bốn loại điển hình kết hợp với nhau mã hóa cho gen. Trong ADN, bốn bazơ là thymine, adenine, cytosine, và guanine. Trong ARN, uracil thay thế thymine.

1

Lần theo dấu ký ức

27

và các phân tử đặc hiệu chịu trách nhiệm cho các quá trình tinh thần cao cấp nhất – sự nhận thức cái tôi, cái ta, sự nhận thức về quá khứ và tương lai – cũng được tiến hóa từ các loài tổ tiên chung. Hơn nữa, lĩnh vực này còn cho thấy nhận thức là một quá trình sinh học, quá trình này rốt cuộc cũng được giải thích bằng các con đường truyền tín hiệu phân tử trong vô vàn mối tương tác giữa các tế bào thần kinh.

Phần lớn chúng ta dễ dàng chấp nhận những kết quả của khoa học thực nghiệm đối với các phần khác của cơ thể: Chẳng hạn, chúng ta dễ dàng chấp nhận trái tim không phải là nơi xuất phát của cảm xúc, nó đơn thuần là một khối cơ bơm máu vào hệ thống tuần hoàn. Ấy thế nhưng, ý tưởng cho rằng não bộ là một cơ quan khởi nguồn của các quá trình tinh thần là một ý tưởng khá mới mẻ. Khi ra đời, ý tưởng này đã khiến rất nhiều người cảm thấy bối rối. Họ rất khó chấp nhận bộ não là cơ quan có thể tính toán và xử lý các thông tin một cách tuyệt vời đến vậy không phải bởi sự huyền bí mà bởi sự phức tạp vô cùng đến từ số lượng, sự đa dạng và các mối tương tác cực lớn giữa các tế bào thần kinh.

Tuy nhiên, đối với các nhà sinh học nghiên cứu về não bộ, tâm trí chẳng hề mất đi quyền năng và vẻ đẹp của nó khi người ta sử dụng các phương pháp thực nghiệm trong nghiên cứu hành vi của con người. Tương tự, các nhà sinh học cũng không sợ tâm trí bị xem nhẹ khi sử dụng những mô hình thí nghiệm tối giản1 nhằm xác định cấu trúc và chức năng của não bộ. Mà hoàn toàn ngược lại, phần lớn các nhà khoa học nghĩ rằng dưới Thí nghiệm tối giản (E. reductionist analysis; reductionism): Phương pháp tiếp cận khoa học loại bỏ những đặc tính không cần thiết cho quá trình nghiên cứu để cô lập những đặc tính quan trọng nhất. Nó liên quan đến việc tạo ra những mô hình đơn giản cho những quá trình phức tạp hơn khi những quá trình ấy có thể quá rắc rối để có thể nghiên cứu hiệu quả.

1

28

Eric Kandel

ánh sáng của sinh học, chúng ta sẽ càng thấy rõ hơn vẻ đẹp và khả năng của nó.

Quả thật, khi hợp nhất tâm lý học hành vi với tâm lý học nhận thức, khoa học thần kinh và sinh học phân tử, sinh học hiện đại về tâm trí có thể giải quyết các vấn đề triết học mà các nhà tư tưởng lớn đã loay hoay trong hàng nghìn năm qua: làm sao tâm trí tiếp thu được những kiến thức của nhân loại, phần nào của tâm trí được truyền lại cho thế hệ sau, những chức năng tinh thần bẩm sinh phải chăng đã áp đặt cách chúng ta tri giác thế giới, những thay đổi sinh lý nào diễn ra trong não bộ khi chúng ta học tập và ghi nhớ, làm thế nào mà một trải nghiệm trong phút chốc có thể khắc ghi trong tâm trí ta suốt phần đời còn lại. Những câu hỏi đó giờ chẳng còn thuộc riêng về lĩnh vực siêu hình, mà trở thành một mảnh đất màu mỡ cho khoa học thực nghiệm. *** Lĩnh vực sinh học hiện đại về tâm trí đã mang đến cho chúng ta những hiểu biết rõ ràng nhất về cơ chế phân tử của việc lưu trữ ký ức trong bộ não. Trí nhớ – khả năng thu nhận và lưu trữ các thông tin từ đơn giản như những sự việc hằng ngày trong cuộc sống đến những kiến thức trừu tượng về địa lý hay tính toán – là một trong những khía cạnh đáng chú ý nhất trong hành vi của con người. Trí nhớ cho phép chúng ta giải quyết các vấn đề mà chúng ta phải đối mặt hằng ngày bằng cách xâu chuỗi các sự kiện đã xảy ra. Đây là một kỹ năng sống còn trong việc giải quyết vấn đề. Nó cho chúng ta một hình ảnh rõ ràng của quá khứ, giúp đặt trải nghiệm thực tại vào một tầm nhìn rộng hơn. Hình ảnh đó có thể không hợp lý và chính xác, nhưng nó vẫn tồn tại. Nếu không có sự xâu chuỗi của trí nhớ thì những trải nghiệm sẽ vỡ vụn thành từng mảnh trong mỗi khoảnh khắc của cuộc sống. Nếu không có những chuyến du

Lần theo dấu ký ức

29

hành trong quá khứ, chúng ta chẳng thể nào nhận thức được bản thân mình, chẳng thể nào gợi lại được những kỷ niệm vui buồn trong mỗi chặng đường đời. Những gì chúng ta học và ghi nhớ sẽ tạo nên bản thân chúng ta.

Nhờ có trí nhớ, chúng ta có thể dễ dàng hồi tưởng những niềm vui để xoa dịu cảm xúc sau những sang chấn và nỗi thất vọng. Nhưng đôi khi, những kỷ niệm tồi tệ sau một sự kiện kinh hoàng, những căng thẳng tâm lý hậu sang chấn như sự kiện diệt chủng người Do Thái, chiến tranh, hãm hiếp hay thảm họa sinh thái vẫn tồn tại dai dẳng và giày vò chúng ta mãi khôn nguôi.

Không chỉ quan trọng trong việc tạo nên tính liên tục của bản sắc mỗi cá nhân, trí nhớ còn là cách thức để truyền lại văn hóa, để tiến hóa và kế tục của một xã hội qua nhiều thế kỷ.

Mặc dù kích thước và cấu trúc bộ não người chẳng mấy thay đổi kể từ khi giống người Homo sapiens xuất hiện cách đây khoảng 150.000 năm ở phía Đông châu Phi, nhưng khả năng học tập của mỗi cá nhân và trí nhớ về lịch sử của họ đã tăng lên rất nhiều qua hàng thế kỷ bởi sự trao đổi kiến thức – nói cách khác chính là sự truyền đạt lại văn hóa. Sự tiến hóa về văn hóa, một dạng thích nghi phi sinh học, diễn ra song song với quá trình tiến hóa sinh học như một cách truyền lại tri thức về quá khứ và hành vi thích nghi cho các thế hệ sau. Tất cả những thành tựu của con người, từ thời cổ đại cho đến xã hội hiện đại, là sản phẩm của sự chia sẻ ký ức đã được lưu trữ hết sức cẩn thận trong rất nhiều thế kỷ thông qua những bản chép tay hoặc truyền miệng.

Sự chia sẻ ký ức đã làm cho cuộc sống của mỗi cá nhân trở nên phong phú bao nhiêu thì việc mất đi ký ức cũng hủy hoại cảm thức về bản thể bấy nhiêu. Nó cắt đứt sợi dây gắn kết chúng ta với quá khứ và với người khác. Nó có thể xảy ra với

30

Eric Kandel

những đứa trẻ trong quá trình phát triển hoặc với người trưởng thành. Hội chứng Down, bệnh Alzheimer cũng như những thiếu hụt trí nhớ khác do tuổi tác là những ví dụ thường gặp của rất nhiều bệnh ảnh hưởng tới trí nhớ. Giờ đây, chúng ta biết rằng những vấn đề về trí nhớ còn góp phần gây nên những rối loạn tâm thần như: tâm thần phân liệt, trầm cảm hoặc rối loạn lo âu. Và điều này làm gia tăng gánh nặng cho chức năng trí nhớ vốn đã có vấn đề.

Khoa học hiện đại về tâm trí mang đến cho chúng ta hy vọng rằng nhờ hiểu rõ hơn cơ chế sinh học của trí nhớ chúng ta sẽ tìm ra phương pháp điều trị mới hiệu quả hơn đối với những bệnh lý thiếu hụt về trí nhớ cũng như những kỷ niệm đau buồn kéo dài dai dẳng. Ngành khoa học này quả thật mang đến nhiều ý nghĩa thực tiễn cho y học. Nhưng nó không chỉ dừng lại ở việc tìm kiếm những giải pháp điều trị cho những căn bệnh khó chữa. Ngành này còn đang dấn thân vào những vùng bí ẩn của nhận thức, trong đó có bí ẩn sâu thẳm nhất: Làm thế nào bộ não của mỗi chúng ta có thể tạo ra ý thức về cái tôi duy nhất và cảm giác tự do ý chí?

2 Tuổi thơ tại Vienna

L

úc tôi sinh ra, Vienna là trung tâm văn hóa quan trọng nhất trong cộng đồng người nói tiếng Đức; chỉ có Berlin, thủ đô của nước cộng hòa Weimar, mới sánh ngang tầm. Vienna nổi tiếng về âm nhạc và nghệ thuật, nó được coi là chiếc nôi của y học, của phân tâm học và triết học hiện đại. Bên cạnh đó, truyền thống giáo dục tuyệt vời của thành phố đã tạo ra nền tảng văn học, khoa học, âm nhạc, kiến trúc, triết học và nghệ thuật thử nghiệm những khuynh hướng mới, để từ đó rất nhiều tư tưởng hiện đại đã ra đời. Đó là ngôi nhà của những nhà tư tưởng lớn, trong số đó phải kể đến Sigmund Freud – người sáng lập ngành phân tâm học – những nhà văn xuất chúng như Robert Musil và Elias Canetti và cha đẻ của triết học hiện đại Ludwig Wittgenstein và Karl Popper.

Nền văn hóa của Vienna đã từng phi thường đến vậy, nó được ra đời và được nuôi dưỡng phần lớn bởi những người Do Thái. Sự sụp đổ của nền văn hóa Vienna diễn ra vào năm 1938 cùng với những sự kiện mà tôi đã trải qua trong năm đó và cả những điều mà mãi sau này tôi mới hiểu đã định hình sâu sắc cuộc đời tôi. Những điều mà tôi đã hiểu càng khiến tôi thấy trân trọng hơn nền văn hóa ấy nhưng cũng đồng thời khiến tôi 31

32

Eric Kandel

nhói đau bởi cảm giác mất mát. Càng đau hơn nữa bởi Vienna là nơi tôi đã sinh ra, Vienna từng là nhà của tôi.

Bố mẹ tôi đã gặp nhau ở Vienna và cưới nhau vào năm 1923 (hình 2.1), ít lâu sau đó bố tôi đã mở một cửa hàng bán đồ chơi trên đường Kutschkergasse tại quận 18 (hình 2.2), một con đường nhộn nhịp nơi có một siêu thị thực phẩm, Kutschker Market. Anh trai tôi Ludwig sinh năm 1924 và anh hơn tôi 5 tuổi (hình 2.3). Chúng tôi sống trong một căn hộ nhỏ trên đường Severingasse ở quận 9, trong một khu phố trung lưu gần trường y, cách không xa ngôi nhà số 19 Bergasse, nơi mà Sigmund Freud từng ở. Vì cả bố và mẹ đều làm việc ở cửa hàng nên ở nhà chúng tôi thường có người giúp việc toàn thời gian, người nọ tiếp nối người kia.

Tôi đến trường trên một con đường có cái tên rất “hợp lý”, đường Schulgasse (đường trường học), nằm giữa căn hộ và cửa hàng của nhà tôi. Giống như phần lớn các trường tiểu học ở Vienna, ngôi trường cũng theo một chương trình nặng về học thuật như truyền thống. Hai anh em tôi đều học ở đây, đến cả giáo viên cũng học giống nhau. Anh tôi là một học sinh xuất chúng. Suốt quãng thời gian thơ ấu ở Vienna, tôi luôn cảm giác Ludwig có một trí thông minh tuyệt vời mà tôi chẳng bao giờ có được. Khi mà tôi còn đang tập đọc và viết thì anh ấy đã bắt đầu thành thạo tiếng Hy Lạp, biết chơi đàn piano và thậm chí tạo ra trạm radio.

Lần theo dấu ký ức

33

Hình 2.1: Bố mẹ tôi, Charlotte và Hermann Kandel, chụp vào ngày cưới năm 1923. (Từ bộ sưu tập cá nhân của Eric Kandel)

Ludwig đã tạo ra trạm thu sóng đầu tiên của mình chỉ vài ngày trước cuộc diễu hành chiến thắng của Hitler tại Vienna vào tháng 3 năm 1938. Tối ngày 13 tháng 3, Ludwig và tôi nghe tin đài báo quân đội Đức bắt đầu tiến vào Áo vào sáng ngày 12 tháng 3. Vào buổi chiều cùng ngày, Hitler đã vượt qua biên giới Braunau-sur-Inn, ngôi làng mà hắn sinh ra, để tới Linz. Gần 100.000 trên tổng số 120.000 người dân ở Linz đã đổ ra đường để tung hô hắn: “Heil Hitler.” Nhạc nền là bài “Horst Vessel”, nhạc hành quân của Đức quốc xã, phát ra từ radio đầy mê hoặc khiến tôi thậm chí cũng thấy lôi cuốn. Vào buổi chiều ngày 14, đoàn quân của Hitler tới Vienna, ở đây hắn được đám đông khoảng 200.000 người đón tiếp cuồng nhiệt tại quảng trường lớn Heldenplatz trong trung tâm thành phố.

Họ tung hô Hitler cứ như thể hắn ta là người hùng đã thống nhất dân tộc nói tiếng Đức vậy (hình 2.4). Đối với hai anh em tôi, sự ủng hộ cuồng nhiệt đối với kẻ đã “hủy diệt” cộng đồng Do Thái tại Đức thật là kinh khủng.

34

Eric Kandel

Hình 2.2: Cửa hàng đồ chơi và tạp hóa của bố mẹ tôi trên đường Kutschkergasse. Mẹ và tôi, hoặc có lẽ là anh trai tôi.

(Từ bộ sưu tập cá nhân của Eric Kandel)

Hitler đã tưởng rằng người Áo sẽ phản đối sự sáp nhập Áo với Đức và sẽ yêu cầu được độc lập dưới quyền bảo hộ của Đức.

Nhưng sự đón tiếp nhiệt tình mà hắn nhận được, thậm chí từ phía những người đã phản đối hắn 48 giờ trước đó, đã thuyết phục hắn rằng nước Áo đã sẵn sàng chấp nhận – mà thực ra là hoan hỉ – sự sáp nhập này. Dường như tất cả mọi người, từ người buôn bán nhỏ lẻ nhất đến những thành viên được trọng vọng nhất trong giới học thuật bấy giờ đều công khai đón nhận Hitler. Giáo chủ hồng y Theodore Innitzer rất có ảnh hưởng ở Vienna đã từng là người ủng hộ và là bạn của cộng đồng Do Thái, đã lệnh cho tất cả các nhà thờ treo cờ Đức quốc xã và gióng những hồi chuông chào mừng khi Hitler đến. Chào đón Hitler, giáo chủ hồng y đã tuyên thệ lòng trung thành của ông và của cả cộng đồng Công giáo, vốn chiếm phần đa dân số Áo. Ông ấy đã thề rằng tất cả giáo dân ở Áo sẽ trở thành “những đứa trẻ trung thành nhất của đấng Reich vĩ đại, người đã dang

Lần theo dấu ký ức

35

rộng vòng tay đón họ vào một ngày đáng nhớ này”. Yêu cầu duy nhất của ông là các quyền tự do của nhà thờ và vai trò của nó trong việc giáo dục thế hệ trẻ phải được đảm bảo.

Hình 2.3: Hai anh em tôi năm 1933. Lúc đó tôi 3 tuổi, còn anh Ludwig 8 tuổi. (Từ bộ sưu tập cá nhân của Eric Kandel)

36

Eric Kandel

Hình 2.4: Hitler vào Vienna tháng 3 năm 1938. Ông ta được đám đông chào đón rất nhiệt tình, bao gồm cả những nữ sinh vẫy cờ Đức quốc xã với hình chữ thập ngoặc (hình trên). Hitler phát biểu trước công chúng Vienna tại quảng trường Heldenplatz (hình dưới). Hai trăm nghìn người đã đến nghe ông ta nói, một số lượng người tới tham dự lớn nhất trong lịch sử Vienna. (Được cung cấp bởi Dokumentationsarchiv des Österreichischer Widerstands và Viện Lưu trữ Hoover)

Buổi tối hôm đó, và những ngày sau, địa ngục mới thực sự bắt đầu. Rất nhiều người Vienna, cả trưởng thành lẫn trẻ em được người Áo theo Đức quốc xã cổ động đã gào thét: “Đả đảo Do Thái! Heil Hitler! Tiêu diệt Do Thái”, những lời lẽ đó được phun ra trong cơn điên cuồng của dân tộc. Họ đánh đập, phá hủy tài sản của người Do Thái. Họ nhục mạ người Do Thái bằng cách buộc họ phải quỳ xuống đường để cọ sạch những dòng graffiti phản đối việc sáp nhập (hình 2.5). Trong trường hợp của bố tôi, họ đã bắt ông dùng bàn chải đánh răng để xóa bỏ chữ “CÓ” mà những người Vienna yêu nước viết nguệch ngoạc trên đường để khuyến khích người dân ủng hộ sự tự do của Áo và phản đối Anschluss (sự sáp nhập).

Lần theo dấu ký ức

37

Hình 2.5: Những người Do Thái bị ép buộc phải lau chùi đường phố ở Vienna để xóa những hình graffiti chính trị ủng hộ nước Áo tự do. (Ảnh được sử dụng với sự cho phép của Kho Lưu trữ Hình ảnh Yad Vashem)

Còn những người Do Thái khác phải mang những xô sơn và đánh dấu cửa hàng của họ bằng ngôi sao David hoặc từ “Jude” (tức người Do Thái). Những nhà bình luận nước ngoài từ lâu đã quen thuộc với việc làm của Đức quốc xã tại Đức khá sửng sốt trước sự nhẫn tâm của người Áo. Trong cuốn Vienna and Its Jews (t.d. Vienna và những người Do Thái), George Berkley trích lời một người lính trong lực lượng bão táp (storm trooper) của Đức quốc xã: “Những người Áo chỉ trong một đêm đã làm được việc mà người Đức đến tận bấy giờ không làm được. Ở Áo, không cần phải tổ chức một cuộc tẩy chay người Do Thái, mà chính họ đã làm việc đó rồi.”

38

Eric Kandel

Trong cuốn tự truyện của mình, nhà viết kịch người Đức Carl Zuckmayer, người đã đến Áo năm 1933 để chạy trốn Hitler, miêu tả Vienna trong những ngày hậu sáp nhập giống như một bức tranh ác mộng của Hieronymus Bosch. Ông viết: “Thần địa ngục Hades đã mở những cánh cổng và phun ra những con ác quỷ kinh khủng, tởm lợm và đê hèn nhất. Trong đời mình, tôi đã nhận ra những dục vọng ghê rợn và cả nỗi sợ hãi của con người. Tôi từng tham gia hàng tá trận đánh trong Thế chiến thứ nhất, băng qua bom đạn và khói lửa. Tôi đã chứng kiến thời hỗn loạn hậu chiến, những cuộc nổi dậy bị đàn áp, những cuộc chiến đường phố, và mớ lộn xộn trong những cuộc đàm phán. Tôi đã ở đó trong cuộc đảo chính của Hitler tại Munich năm 1923, đã nhìn thấy những ngày đầu nắm quyền của Đức quốc xã tại Đức. Thế nhưng chẳng điều gì kể trên có thể so sánh với những tháng ngày này tại Vienna.

Những gì trút xuống Vienna không liên quan gì đến sự nắm quyền lực tại Đức […]. Những gì trút xuống Vienna thực ra là dòng thác của những ghen tị, đố kỵ, của nỗi cay nghiệt, của khát khao trả thù mù quáng. Tất cả những bản năng tốt đẹp đều bị bịt miệng […]. Chỉ còn lại những đám đông trì độn được tháo cũi sổ lồng […]. Một bữa tiệc của đám du thủ du thực. Tất cả những gì tạo nên nhân phẩm của một con người đều đã bị chôn vùi mất rồi.”

Ngày hôm sau, khi Hitler vào Vienna, tất cả các bạn trong lớp đều hắt hủi tôi, ngoại trừ một cô bạn Do Thái duy nhất khác. Tại công viên mà tôi từng chơi đùa, giờ đây chỉ toàn những lời giễu cợt, lăng mạ ném về phía tôi. Vào cuối tháng 4 năm 1938, tất cả trẻ em Do Thái trong trường tiểu học của tôi bị “lùa” đi và chuyển tới một ngôi trường đặc biệt do những thầy cô Do Thái dạy, trong quận 19 trên đường Pantzergasse,

Lần theo dấu ký ức

39

khá xa nơi chúng tôi sống. Tại Đại học Vienna, gần như tất cả người Do Thái – 40% sinh viên và 50% giáo viên – cũng bị chuyển đi. Sự thù địch đối với những người Do Thái lên tới đỉnh điểm vào Đêm Thủy Tinh Vỡ, mà trường hợp của tôi thì chẳng thấm vào đâu so với sự kinh hoàng ngày hôm đó. *** Bố mẹ tôi đến Vienna trước lúc Thế chiến thứ nhất nổ ra khi họ còn rất trẻ và Vienna lúc bấy giờ thật khác, một thành phố “hiền hòa” hơn. Mẹ tôi, Charlotte Zimels, sinh năm 1897 tại Kolomyya, một thành phố khoảng 43.000 dân gần dòng sông Prut xứ Galicia. Vùng này vốn thuộc vương quốc ÁoHung, tiếp giáp với Romania, hồi đó thuộc Ba Lan và giờ đây thuộc Ukraina. Gần một nửa dân số của Kolomyya là người Do Thái, nơi đây văn hóa của cộng đồng Do Thái rất sống động.

Mẹ tôi xuất thân từ một gia đình tầng lớp trung lưu gia giáo.

Mặc dù chỉ học một năm tại Đại học Vienna, bà ấy có thể nói và viết được cả tiếng Anh, tiếng Đức và tiếng Ba Lan. Bố tôi, Hermann Kandel – người mà mẹ tôi ngay lập tức phải lòng bởi sự nồng hậu, nhiệt thành và khiếu hài hước – sinh năm 1898 trong một gia đình nghèo ở Olesko, một ngôi làng nhỏ khoảng 25.000 dân gần với Lvov (Lemberg), ngày nay cũng thuộc Ukraina. Ông đã chuyển tới Vienna cùng gia đình vào năm 1903 khi ông 5 tuổi. Khi vẫn còn đang học cấp ba, ông đã bị tuyển ngay vào quân đội Áo-Hung, ra chiến trường trong Thế chiến thứ nhất và bị thương bởi bom trong trận chiến. Sau chiến tranh, ông ấy đã phải làm việc để mưu sinh và chẳng bao giờ có thể hoàn thành việc học cấp ba.

Tôi ra đời 11 năm sau sự sụp đổ của vương quốc Áo-Hung, sau sự thất bại của nó trong Thế chiến thứ nhất. Trước chiến tranh, đó là đất nước lớn thứ hai ở châu Âu, và chỉ thua Nga về diện tích lãnh thổ. Vương quốc trải dài ở phía đông-bắc của

40

Eric Kandel

vùng đất nay là Ukraine, mạn phía đông của nó gồm có vùng đất là Cộng hòa Séc và Slovakia ngày nay, còn phía nam có Hungary, Croatia và Bosnia. Sau chiến tranh, Áo giảm đáng kể về diện tích, mất tất cả các vùng nói tiếng nước ngoài và chỉ còn lại những vùng lõi nói tiếng Đức. Vì thế mà dân số cũng giảm mạnh (từ 54 triệu xuống còn 7 triệu dân) và giảm cả về sức nặng chính trị.

Thế nhưng, Vienna trong tuổi thơ của tôi, với gần 2 triệu dân, vẫn là một thành phố có một đời sống tinh thần sống động. Bố mẹ tôi và những người bạn của họ hài lòng khi chính quyền thành phố, dưới sự lãnh đạo của đảng Dân chủ Xã hội, đã khởi xướng một chương trình cải cách chính sách xã hội, sức khỏe và kinh tế, một chương trình cực kỳ thành công và nhận được nhiều sự ủng hộ. Vienna đã từng là một trung tâm văn hóa thịnh vượng. Âm nhạc của Gustav Mahler và Arnold Schönberg, rồi của Mozart, Beethoven và Haydn đã gây tiếng vang khắp thành phố, rồi cả những bức họa táo bạo thuộc trường phái ấn tượng của Gustav Klimt, Oskar Kokoschka, và Egon Schiele.

Dù cho văn hóa phát triển thịnh vượng là thế, nhưng thủ đô Vienna thập niên 1930 lại có một hệ thống chính trị độc đoán, đầy áp bức. Khi đó, tôi còn quá nhỏ để có thể hiểu được điều này. Và chỉ mãi sau này, với một góc nhìn của một thiếu niên vô tư lự hơn ở Mỹ, tôi mới hiểu rằng những điều kiện ngột ngạt đó đã hình thành trong tôi những ấn tượng đầu tiên về thực tại của thế giới này.

Mặc dù những người Do Thái đã sống ở Vienna từ nghìn năm nay và góp phần to lớn vào sự phát triển văn hóa của thành phố, nhưng chủ nghĩa bài Do Thái đã có mầm mống từ lâu. Từ đầu thế kỷ 20, Vienna là thành phố quan trọng duy nhất của

Lần theo dấu ký ức

41

châu Âu nơi mà chủ nghĩa bài Do Thái đặt những nền móng chính trị đầu tiên của đảng cầm quyền. Karl Lueger, một thị trưởng dân túy và bài Do Thái tại Vienna từ năm 1897 đến 1910, đã nhấn mạnh trong bài thuyết giáo của mình về “những người Do Thái giàu có” thuộc tầng lớp trung lưu. Tầng lớp trung lưu đó mới xuất hiện sau khi thông qua hiến pháp mới năm 1867 mở rộng quyền của người Do Thái và của những dân tộc thiểu số, cho họ sự tự do công khai thực hiện tín ngưỡng tôn giáo của mình.

Thế nhưng, bất chấp những quy định trong Hiến pháp mới, người Do Thái, chiếm khoảng 10% dân số của thành phố và 20% trong những vùng trung tâm (chín quận phía trong), vẫn là nạn nhân của sự phân biệt: trong những dịch vụ công cộng, trong quân đội, trong các cơ quan ngoại giao, và rất nhiều những khía cạnh khác của đời sống xã hội. Phần lớn các tổ chức xã hội và các câu lạc bộ thể thao đều có những điều khoản cấm người Do Thái là thành viên. Từ năm 1924 đến năm 1934 tại Áo tồn tại một đảng quốc xã ngoài vòng pháp luật có những chính sách bài Do Thái mạnh mẽ. Chẳng hạn như, đảng đã phản đối kịch liệt vở opera của Ernst Krenek, nhà soạn nhạc Do Thái tại nhà hát opera Vienna năm 1928 (hình 2.6).

42

Eric Kandel

Hình 2.6: Tấm áp-phích của đảng quốc xã tại Áo năm 1928, 10 năm trước khi Hitler vào Vienna, phản đối buổi biểu diễn của Ernst Krenek, nhà soạn nhạc Do Thái: “Nhà hát của chúng ta, nơi giảng dạy và sản xuất nghệ thuật bậc nhất của thế giới, niềm tự hào của tất cả người Áo đã dính vết nhơ của bọn mọi đen-Do Thái […] Hãy cùng chúng tôi chống lại nỗi hổ thẹn này.” (Hình ảnh được sử dụng với sự cho phép của Wiener Stadt-und Landesbibliothek)