GeoKrant #80

Najaar 2016

#

80

Lesbrief Extreem weer in Europa De provincie van ...

Flevoland (V)AKnieuws Lviv, OekraĂŻne - in het hart van Europa

Van de redactie

Pokémon GO Op 1 augustus begon mijn veertigste jaar in het onderwijs. Toen ik in 1977 startte als jong broekie van 20 jaar en nog studeerde voor mijn kandidaats sociale geografie, had ik geen idee dat ik het lesgeven na veertig jaar nog steeds zo leuk zou vinden. Gelukkig maar, want anders houd je het niet vol.

Ondanks mijn verwoede pogingen om (didactisch) bij de tijd te blijven en mij te blijven verplaatsen in de wereld van de leerlingen, constateer ik bij mezelf de afgelopen jaren een steeds groter wordende aversie tegen het te pas en te onpas tevoorschijn halen van mobiele telefoons tijdens de les. Hoewel op onze school het (ongevraagd) gebruik van mobieltjes tijdens de les verboden is, wordt de strijd steeds moeilijker.

Zelfs tijdens de zomervakantie, ver van alle leerlingen, werd mijn weerstand groter.

Overal waar ik kwam, in binnen- en buitenland, stuitte ik op verdwaasd rondlopende pokémon-vangers. Pokémon Go was de zomerhit! Zonder enige consideratie voor niet-verslaafden liepen ze als bezetenen, soms in groepjes, virtuele pokémons te vangen. In Ierland belandde er een zelfs bijna op mijn motorkap!

Mijn grote angst was dat er ook in ons schoolgebouw pokémons te vinden zouden zijn, en helaas was dit het geval. Thuisgekomen na drie weken Ierland wist ik het daarom zeker: ik geef de strijd niet op. De laatste week van de vakantie heb ik besteed aan het maken van een bak met dertig vakjes. Het idee erachter is dat elke leerling bij binnenkomst zijn of haar mobiel erin zet. Gelukkig las ik op de site van de aardrijkskundecommunity een artikel waarin de positieve kanten van het pokémon-vangen werden genoemd. Zeker de moeite van het lezen waard en het zette mij aan tot relativeren. Het spel is een combinatie van GIS, augmented reality en aardrijkskunde.Er is door een Nieuw-Zeelander zelfs een lesidee met het spel online gezet. Daarom heb ik het volgende besloten: alleen als er sprake is van functioneel geografisch gebruik in de les en als ík het zeg, mogen de mobieltjes uit de bak. Ik ben benieuwd hoelang ik het volhoud!

Een mooi voorbeeld van nuttig aardrijkskundig gebruik van mobieltjes staat in een bijdrage van Theo Peenstra. Met voorbeelden laat hij zien hoe leerlingen met een mobiele telefoon kaarten in hun eigen omgeving kunnen tekenen: de GPSdoodles.

De lesbrief over het extreme weer van afgelopen juni is gemaakt door Danny Vervenne, student sociale geografie aan de universiteit van Utrecht.

Wim ten Brinke schrijft in (V)AKnieuws over Lviv in West-Oekraïne. De ruimtelijke inrichting van deze veelnamige stad is het resultaat van wisselende machthebbers en volgens Wim zeker een bezoek waard.

Er is ook een verslag van de Nederlandse deelname aan de Internationale Aardrijkskunde Olympiade, die afgelopen augustus in Beijing plaatsvond.

Bram Tannenberg belicht in De provincie van ... de revival van Urk, dat lastig was in te passen bij de inrichting van de Noordoostpolder.

Veel leesplezier Jan Padmos

02.

Inhoud Geonieuws Brazilië & Zuid-Amerika: de spanning van het contrast Van De Geo naar The Geo De GeoDag: speciaal voor u

Lesbrief Extreem weer in Europa

.03 .04 .05 .06

Geoservice

Op de kaart tekenen met je telefoon .12 Medailleregen in Beijing tijdens WK Aardrijkskunde .13

De provincie van ...

Flevoland: de provincie van Bram Dannenberg

.14

(V)AKnieuws Lviv, Oekraïne – in het hart van Europa

.16

Colofon Coverbeeld Lviv, in het westen van Oekraïne.

Redactie Jan Padmos (hoofdredacteur), Wouter van Rennes, Carlijn Roessink Aan deze GeoKrant werkten mee: Wim ten Brinke, Theo Peenstra, Alice Peters, Bram Tannenberg, Danny Vervenne Eindredactie Barbara Visschedijk Vormgeving en opmaak Marc Freriks (Hollandse Werken, Zwolle) Fotografie Gelia/Getty Images, Frans Westerveen, Bert Jansen, Saskia Kusters/ANP, Steven Wassenaar/HH, Blickwinkel/ M. Vahlsing/Lineair, Picture Alliance/ Lineair, Bram Dannenberg, H+N+S Landschapsarchitecten, MartinTank/NBB, Thomas Nix, Prescott/AGEfoto, Wim ten Brinke Illustraties EMK Deventer De uitgever heeft ernaar gestreefd de auteursrechten te regelen volgens wettelijke bepalingen.

Degenen die desondanks menen zekere rechten te kunnen doen gelden, kunnen zich alsnog tot de uitgever wenden.

DE GEOKRANT #80

Geonieuws Bovenbouw havo/vwo

Brazilië & Zuid-Amerika: de spanning van het contrast De nieuwe Geo voor bovenbouw havo/vwo Als gevolg van de gewijzigde examenonderwerpen wordt De Geo tweede fase 4e editie vanaf 2017 vervangen door de nieuwe Geo voor bovenbouw havo/vwo 5e editie. Het meest in het oog springen natuurlijk de nieuwe katernen over Brazilië en Zuid-Amerika.

Het land beschikt over twintig procent van ’s werelds zoetwatervoorraad en toch is er een gebrek aan drinkwater. De Wereldbank benadrukt dat de kwaliteit van leven van de allerarmsten gerelateerd is aan het management van water en andere natuurlijke bronnen. We hebben het natuurlijk over Brazilië. Een land vol contrasten in een werelddeel vol tegenstellingen.

De vele uitersten die u zult tegenkomen in de nieuwe examenonderdelen over Brazilië en Zuid-Amerika geven zoveel kleur aan de aardrijkskundige dimensies dat een vergelijking met het carnaval in Rio zich opdringt. Denk aan favela’s die uitkijken op appartementencomplexen met op iedere verdieping een zwembad. Of de bijzondere demografie waarbinnen inheemsen, zwarten en blanken ieder een speciale positie innemen en worstelen met hun eigen problemen en vraagstukken. Samen met uw leerlingen struint u langs de watervallen in de Chapada Diamantina, om een week later de gortige droogte van de Atacama-woestijn te voelen. Ook het verschil tussen uitdovende dictatuur en de anarchistische vrijheid van de krottenwijken levert een sprankelende spanning op.

Het is deze spanning, opgeroepen door de vele contrasten, die de belofte van avontuur en ontdekkingen met zich meedraagt.

Nieuwsgierigheid wordt aangewakkerd en allerlei vragen doemen op. Mede daarom is aardrijkskunde zo’n geweldig vak.

Niet alleen voor u als docent, maar ook voor uw leerlingen.

DE GEOKRANT #80

Tekst, beeld en docent De Geo is voor leerlingen een geweldig motiverende methode.

U weet dat wij er alles aan doen om leerlingen te prikkelen, hun nieuwsgierigheid op te wekken en aan te zetten tot het stellen van uitdagende vragen. Dat doet De Geo onder meer door veel aandacht te besteden aan rijk beeld. Ook voor de nieuwe editie voor bovenbouw havo/vwo is weer alles uit de kast gehaald. Auteurs, redacteuren, ontwikkelaars en vormgevers besteden gezamenlijk veel zorg aan iedere afbeelding die in deze editie is opgenomen. De nieuwe omslagen van de boeken zeggen genoeg …

Het oproepen van verwondering, het aanspreken van de verbeelding, verbazen of gewoon wegdromen bij schoonheid; dat is wat rijk beeld in samenhang met de nieuwe leerstof doet.

Het roept interesse voor uw vak op, het motiveert, én het geeft u als docent duizend en één haakjes om een thema in te leiden.

En dan zijn er nog al die schematische weergaven die helpen bij de begripsvorming. Zo worden tekst, beeld en docent een didactisch droomteam.

5e editie De nieuwste editie van De Geo bovenbouw havo/vwo heeft naast prachtig en inspirerend beeld nog veel meer te bieden.

In het kort: • Een volledig digitale leeromgeving: eDition, aansluitend op die voor de onderbouw.

• Ook beschikbaar in de digitale leeromgeving eDition: inzicht in de voortgang van de leerlingen: veel tijdsbesparing.

• Anders Actief-paragrafen: een deel van de stof voor het schoolexamen wordt aangeboden in paragrafen met een activerende werkvorm die goed aansluit bij de stof en de leerling motiveert.

• Toetsen volgens de taxonomie van Bloom: het verwerkings niveau van uw leerlingen wordt inzichtelijk doordat het verwerkingsmateriaal en de toetsen gelabeld zijn. Ook in de examensyllabus voor aardrijkskunde (havo en vwo) wordt expliciet verwezen naar deze taxonomie.

• GeoService: doorlopend extra inspiratie voor uw lessen met De GeoKrant, De GeoGids en De GeoDag!

Nieuwsgierig geworden?

We zien u graag op 11 november aanstaande op de KNAGonderwijsdag. Kom naar onze workshops voor meer informatie en inspiratie, én natuurlijk naar onze stand voor het allereerste nieuwe materiaal!

Aardrijkskunde voor de bovenbouw havo en vwo

Aardrijkskunde voor de bovenbouw havo en vwo

Ontwikkelingsland Brazilië

Gebieden Zuid-Amerika

Studieboek havo

SE

CE

Studieboek vwo

SE

CE

.03

Geonieuws Onderbouw

Van De Geo naar The Geo Een kijkje achter de schermen van het vertaalproces The Geo 3rd edition is de Engelstalige variant van De Geo onderbouw 9e editie, speciaal voor het tweetalig voortgezet onderwijs. Bij het vertalen van zo’n uitgebreide methode als De Geo komt veel kijken. Het TaalcentrumVU is verantwoordelijk voor de vertaling, net als bij de vorige editie. Dit vraagt uiteraard om een nauwe samenwerking en goed overleg tussen de uitgever en het vertaalbureau. We geven u in deze GeoKrant een kijkje achter de schermen van het vertaalproces.

Taalwensen vastleggen

Doelgroep definiëren

Om goed van start te kunnen met het vertalen, worden eerst de taalwensen besproken. Woorden en zinnen kunnen vaak op verschillende manieren vertaald worden, maar namen van landen ook.

Wordt VS bijvoorbeeld US, U.S. of U.S.A.?

In het Engels is dat allemaal juist, maar door elkaar gebruiken is niet wenselijk.

Andere voorbeelden zijn: ‘gemeente’; dat wordt ‘(city) council’, niet ‘municipality’.

En ‘Regio in beeld’ wordt in The Geo ‘Focus on…’ , met consistent de drie puntjes erachter. Dit soort keuzes worden voorafgaand aan het vertalen vastgelegd in een stijlgids.

Schrijven in het Engels voor Nederlandse leerlingen in de onderbouw is heel wat anders dan schrijven voor native speakers Engels. Leerlingen die met The Geo aan de slag gaan, beginnen meestal ook pas net met het leren van Engels. Daarom is begrijpelijk Engels op hun eigen niveau zo belangrijk. Het vertaalteam gaat daarbij uit van New Interface, de methode Engels van ThiemeMeulenhoff voor de onderbouw. In de vertaling kiezen de vertalers die zinsconstructies die de leerlingen zich in dat leerjaar eigen maken.

Vertalers selecteren Aan de vertalingen van De Geo werken twee vaste vertalers, beiden native speakers die verstand hebben van de taal van de leerlingen. De vertaalster die ook aan de vorige editie werkte, doet het voorwerk. Alle vertalingen worden gecontroleerd door een revisor van het Taalcentrum-VU, die interpretatiefouten en inconsistenties uit de tekst haalt.

04.

Vertalen en controleren Het vertaalproces moet een geoliede machine zijn, want alle tekst moet op tijd kunnen worden opgemaakt, zodat de boeken klaar zijn voor de start van het nieuwe schooljaar. Als eerste worden alle begrippen, de bijbehorende definities en alle kopjes vertaald. Deze termenlijst vormt een goede basis voor de rest van het project.

Vervolgens wordt alle tekst hoofdstuk voor hoofdstuk vertaald. De eerste Engelse versie die van de revisor komt, wordt steeds gelezen door Caroline Sitskoorn, lerares Engels in het voortgezet onderwijs. Zij kent het niveau van de Nederlandse leerlingen nog beter dan de vertalers. Na het verwerken van haar feedback wordt de vertaling definitief opgeleverd. De uiteindelijke vertaling wordt opgeslagen in het vertaalgeheugen van de vertaalsoftware. De vertalers kunnen vanaf dat moment hun voordeel doen met alle voorgaande commentaren en aanpassingen. De vertalingen van de vorige editie worden voornamelijk als secundair naslagwerk gebruikt, zodat de nieuwe editie zo veel mogelijk met een frisse blik vertaald wordt.

Creatief maar consistent De vertalers hebben te maken met verschillende uitdagingen: • Vertalingen in het Engels worden gemiddeld zo’n tien procent langer, terwijl iedere pagina in het Nederlands ook één pagina moet worden in de Engelse versie. Elke paragraaf in het lesboek bijvoorbeeld beslaat telkens precies twee bladzijden en deze structuur moet behouden blijven.

DE GEOKRANT #80

Geonieuws Onderbouw Naar de drukker Zodra een boek volledig vertaald is, wordt het opgemaakt. Na controle van de proeven gaat het zo snel mogelijk naar de drukker. Een aantal weken later ligt het op voorraad in het Centraal Boekhuis en kan het uitgeleverd worden aan de scholen.

Dit schooljaar kunnen de scholen aan de slag met leerjaar 2!

26

The Geo Facts • • • •

1

Photos and satellite images

Februari 2015 gestart Leerjaar 1 & 2 zijn klaar Al 400.000 woorden vertaald Nu aan de slag met leerjaar 3

27

Skills

G 26

G 27

G 28

G 29

G 26 (Aerial) Photography and maps Search

Pe rsi an

Ruler Navigation

f ul G

De gemiddelde woordlengte in het Engels is iets korter, maar het Engels heeft meer woorden nodig om hetzelfde uit te drukken: ‘bij hoogwater’ wordt bijvoorbeeld ‘when the water level was high’. In het Nederlands wordt ook veel gebruikgemaakt van verwijswoorden.

In het Engels is men eerder geneigd alles expliciet te benoemen. Woorden als ‘daarmee’ willen we in het Engels vermijden. De vertaling van ‘Leg uit waarom je het daarmee eens of oneens bent’ wordt dan ‘Do you agree or disagree with this decision? Explain your answer.’ De vertalingen worden dus korter en bondiger gemaakt, zodat ze even lang blijven als de Nederlandse tekst. Dat vergt de nodige creativiteit van de vertalers.

• Als met meer vertalers aan dezelfde tekst gewerkt wordt, is aandacht voor consistentie in aanpak en taalgebruik extra belangrijk en vormt de stijlgids een onmisbaar uitgangspunt.

Palm Atlas Monorail

I ISH SH AL RI YAB AL AAN AL BUM

Layers

to describe, explain and evaluate areas. A good example is GIS (Geographical Information System). This is a computer system that can store, research and display information about a particular location. z GIS is especially useful because you can layer multiple maps on top of each other. You can then decide which map layers you want to see by selecting them. For example: per capita income, how the buildings are used (Figure 1.34) and the house prices in a certain district. This way, you can link different types of information to a location and discover relationships between your data. z Route planners are the best known use for GIS, but you can also use GIS for planning emergency relief after a disaster. You can combine maps showing the location of the disaster with maps of the road network and population concentrations in order to plan the best evacuation route.

X Remote sensing literally means observing at a distance

AL HI LAL I

AL KH AL AL AS FA RD H

X You can use digital maps on a computer or on the internet

graphy. You can use them to describe and explain areas in great detail. The maps are made using aerial photos, which are taken from straight above. Aerial photos show you all details of a landscape. Moreover, all features (houses, roads, trees and so on) are shown in the right proportion. Figure 1.33 shows an aerial photo taken from straight above (with a map next to it).

G 27 Remote sensing

AL BARHI

Locations

G 28 GIS

X Aerial photography and maps are very important in geo-

Al Fattan Palm Resort

Logo Island

0

250 0

250 500 m500 m

1 : 45,000 1 : 45,000

(remote means far away, to sense means to observe). It is the collective term for various techniques for observing the Earth from space. It can help you to learn more about the deforestation of tropical rainforests or the melting of the ice caps in the Arctic. z Ordinary cameras use visible light. The disadvantage is that these cameras can only produce satellite images during daylight hours. The Earth’s surface is also often blocked by clouds. z That is why remote sensing uses other rays, such as infrared (heat rays), ultraviolet, radio waves and radar. These rays are invisible to the naked eye and ordinary cameras. Radar sensors can see straight through clouds. They can also create images at night.

FIGURE 1.33 Palm Jumeirah off the coast of Dubai: on the left an image from directly above (Google Earth), on the right a map.

G 29 Working with Google Earth X The main Geographic Information System is called Google

Earth. This is a computer program that you can use for virtual journeys all over the world. You can see satellite images of the whole world on your screen. You can use the program to look up places and plan routes, and you can also zoom in to your own house at very close range. The program contains many photos of natural features such as the Grand Canyon, and also man-made landscapes such as major cities. In short, it is a tool for geographers. z Figure 1.33 shows you the Google Earth opening page. It contains some tools and commands: Search: Use this to search for places or plan a route.

Navigation: Use these buttons to zoom, rotate and tilt. The navigation controls for Google Earth are usually at the upper right of the screen, and at the upper left for Google Maps.

Ruler: You can use the ruler to measure distances.

Locations: This section shows locations that have been loaded and saved.

Layers: Additional information is shown here. You can tick the different layers.

FIGURE 1.35 Amsterdam city centre on Street View (Google Maps).   ORFDWLRQ RI ¿JXUH

FIGURE 1.34 Several map layers have been superimposed on a map of a part of Amsterdam.

These layers are ticked in the legend.

Uit The Guide, het Basisboek van The Geo.

Geonieuws

De GeoDag: speciaal voor u Inspirerende lezingen, workshops en excursies tijdens De GeoDag; ieder jaar op een andere bijzondere locatie, speciaal voor gebruikers van De Geo. Dit voorjaar lieten we ons in Assen meevoeren door aardverschuivingen, vulkaanuitbarstingen en een boeiende excursie naar het chemisch laboratorium en kernlaboratorium van de NAM. Met als snoepje: de tentoonstelling over de fascinerende Mayacultuur in het Drentsch museum.

Bekijk de foto’s op: facebook.com/DeGeoAardrijkskunde.

ting van de Lezing over de uitbars Dröge. lip Phi r Tambora doo

DE GEOKRANT #80

Excursie NAMLAB: in de opslagloods van boorkernen uit tientallen jaren van onderzoek.

De GeoDag 2017 Bent u er komend voorjaar (weer) bij op De GeoDag 2017?

Houd onze nieuwsbrieven in de gaten voor de datum, locatie en uitnodiging.

Graag tot dan!

eg door geofysisch Excursie NAMLAB: uitl enmodel. ingenieur van bodemlag

.05

Lesbrief Extreem weer in Europa

Voor de docent

Voor de leerling

Inhoud

Inleiding

In juni 2016 werden delen van Noord-Brabant getroffen door hevige onweers- en hagelbuien. Er werden hagelstenen zo groot als tennisballen gemeten, die zorgden voor een schade van miljoenen euro’s. Via de (sociale) media was veel aandacht voor het extreme weer dat over Nederland land trok. Meteorologen wezen erop dat we dit soort weer, als gevolg van klimaatverandering, in de toekomst nog meer kunnen verwachten.

Weer en klimaat zijn onderwerpen waar in de media veel aandacht aan wordt besteed. Leerlingen komen in het dagelijks leven en via de media in aanraking met extreme weersomstandigheden en de gevolgen hiervan. Vaak wordt klimaatverandering als schuldige aangewezen, maar hoe dit precies werkt, is vaak niet duidelijk. In deze lesbrief maken de leerlingen kennis met extreme weerssituaties in Europa in het licht van klimaatverandering en leren zij welke gevolgen deze kunnen hebben.

Vlak voor de zomer van 2016 werden delen van Noord-Brabant opgeschrikt door hevige onweers- en hagelbuien. Er vielen hagelstenen zo groot als tennisballen naar beneden, die voor veel schade aan huizen en auto’s zorgden. Auto’s veranderden in poffertjespannen en ruiten gingen kapot. Ook Frankrijk werd opgeschrikt door zwaar weer. Hevige regenval veroorzaakte daar overstromingen die voor veel problemen zorgden.

Met onweers- en hagelbuien zoals in Noord-Brabant en wateroverlast zoals in Frankrijk hebben we niet iedere dag te maken.

Dit zijn extreme weerssituaties. Toch zullen ze naar verwachting steeds vaker voor gaan komen. Dit heeft te maken met klimaatverandering. In deze lesbrief leer je hoe dat werkt en welke gevolgen extreem weer voor mensen heeft.

Voor het maken van de opdrachten heb je de Grote Bosatlas (54e editie) en het Basisboek nodig.

Niveau Deze lesbrief is bedoeld voor klas 1 of 2 havo/vwo. De leerlingen maken gebruik van de Grote Bosatlas (54e editie) en het Basisboek.

Opdracht 1 Bekijk figuur 1 en foto 2 en 3. a Verzin zelf bij figuur 1 en foto 2 en 3 een bijschrift en noteer dat op de schrijflijn eronder. b Schrijf op waaraan je kunt zien dat dit geen normale weers situaties zijn geweest?

U kunt de lesbrief kopiëren voor gebruik in de klas. Voor de leerlingen is de kleurenversie van de lesbrief toegankelijk via www.thiememeulenhoff.nl/degeo. Op het docentendeel van deze website vindt u de antwoorden bij de opdrachten.

FIGUUR 1

06.

DE GEOKRANT #80

Lesbrief Extreem weer in Europa Weerfactor

Voorbeeld 1

Voorbeeld 2

temperatuur hittegolf neerslag wind FIGUUR 4

Opdracht 4

FOTO 2

Bekijk foto 5 en lees tekst 6. a Wat zie je op foto 5? b Leg met behulp van tekst 6 uit waarom de Seine buiten haar oevers trad. c Kun je de regenval in Frankrijk beschouwen als een normale weerssituatie? Licht je antwoord toe. d Wat voor voorzorgsmaatregel werd genomen om de veiligheid van de bewoners langs de rivier de Seine te garanderen?

FOTO 3 FOTO 5

Wateroverlast in Parijs Opdracht 2 Bekijk op internet het filmpje: www.youtube.com/watch?v=5f2EQnAcJek. Welke nadelen van het extreme weer worden in dit filmpje genoemd?

Opdracht 3 Lees in het Basisboek B33 Weer en klimaat en B60 Weerbericht. a In een weerbericht worden drie factoren beschreven die samen het weer vormen. Welke drie factoren zijn dat? b Extreem weer is weer dat niet onder de normale weersomstandigheden valt en gevaar op kan leveren voor onze veiligheid. Geef in figuur 4 voor elke factor van het weer twee voorbeelden van extreem weer. c Een combinatie van de weerfactoren kan ook voor extreme weerssituaties zorgen. Leg dit uit met behulp van een voorbeeld.

DE GEOKRANT #80

Begin juni 2016 kreeg Parijs te maken met hevige wateroverlast. Het water in de rivier de Seine stond ongeveer 6 meter boven het normale waterpeil, waardoor de rivier buiten haar oevers trad. Dit verstoorde het openbare leven behoorlijk.

Wegen werden onbegaanbaar, de metro’s konden niet rijden en belangrijke musea sloten de deuren. Daarnaast moesten duizenden mensen die vlak bij de Seine woonden hun huizen verlaten en zaten nog eens duizenden gezinnen zonder elektriciteit.

De wateroverlast had alles te maken met de zware regenval in de voorafgaande dagen. Volgens Franse meteorologen is er eind mei en begin juni bovengemiddeld veel neerslag gevallen.

TEKST 6

.07

Lesbrief Extreem weer in Europa Opdracht 5 Hittegolf Een hittegolf is een periode met uitzonderlijk hoge temperaturen. In Nederland is er sprake van een hittegolf als er een opeenvolging is van ten minste vijf zomerse dagen waarvan minstens drie tropische dagen. Volgens het KNMI kunnen we van een zomerse dag spreken als de maximumtemperatuur 25 °C of hoger is. Als het 30 °C of hoger is, spreken we van een tropische dag.

Tijdens een hittegolf zoeken veel mensen verkoeling op het strand of aan het zwembad. Voor zieke mensen, ouderen en huisdieren kan de langdurige warmte gevaarlijk zijn. Zij kunnen minder goed tegen hoge temperaturen.

TEKST 7

Maand

Temperatuur (in °C)

Neerslag (in mm)

Lees tekst 7, bekijk tabel 8 en gebruik figuur 9. a Teken in de klimaatgrafiek van figuur 9 de gegevens van tabel 8. b Wat voor klimaat volgens het systeem van Köppen heeft Nederland? Lees eventueel B64 Klimaatsysteem van Köppen. c Wat zijn de twee belangrijkste kenmerken van dit klimaat? d Wat is in Nederland de gemiddelde temperatuur in de maand juli.

Opdracht 6 Bekijk tabel 10. a Bekijk de gegevens in tabel 10. Wat valt je op aan de maximumtemperaturen in deze periode? b Hoe noem je deze weerssituatie? Licht je antwoord toe. c Kun je het weer zoals in de periode van 30 juni tot en met 5 juli 2015 beschouwen als een normale weerssituatie?

Licht je antwoord toe.

januari

3,1 70

februari

3,3 56

maart

6,2 67

Datum Gemiddelde temperatuur

Maximumtemperatuur

april

9,2 42

(in °C)

mei

13,1 62

30 juni

20,6

27,3

juni

15,6 66

1 juli

26,0

33,1

juli

17,9 81

2 juli

25,4

33,1

augustus 17,5 73

3 juli

24,1

29,1

september 14,5 78

4 juli

25,6

32,7

oktober

5 juli

20,2

28,2

10,7 83

november 6,7 80

(in °C)

TABEL 10

december 3,7 76 jaarlijks TABEL 8

100

10,1 1602

Opdracht 7

Klimaatgegevens Nederland.

Extreme weerssituaties kunnen leiden tot gevaren voor de mens. Bedenk voor iedere extreme weerssituatie een gevaar voor de mens en schrijf deze in figuur 11.

neerslag (mm)

temperatuur (ºC)

40

90

35

80

30

70

25

60

20

50

15

40

10

30

5

20

0

10

–5

0 j

f

FIGUUR 9

08.

m

a

m

j

j

a

Temperatuur in Nederland in de periode 30 juni tot en met 5 juli 2015.

s

o

n

d maand

Extreme weerssituatie

Gevaar voor de mens

zware regenval

overstromingen

hittegolf gladheid en sneeuw zware onweersbui harde windstoten FIGUUR 11

–10

Klimaatgrafiek Nederland.

DE GEOKRANT #80

Lesbrief Extreem weer in Europa Opdracht 8

Opdracht 10

Lees in het Basisboek B33 Weer en klimaat en B126 Versterkt broeikaseffect.

Zijn de volgende beweringen waar of niet waar? a Het gemiddelde weer in een bepaald gebied over ongeveer dertig à veertig jaar wordt het klimaat genoemd. b Het broeikaseffect is het vasthouden van gassen in de atmosfeer. c Het broeikaseffect is een natuurlijk proces. d Zonder het broeikaseffect zou het op aarde gemiddeld kouder zijn, maar zou er wel leven mogelijk zijn. e De afname van de hoeveelheid CO2 in de atmosfeer zorgt voor het versterkte broeikaseffect. f CO2 komt in de lucht terecht door de verbranding van fossiele brandstoffen, zoals aardgas, aardolie en steenkool.

Lees in het Basisboek B130 Gevolgen van klimaatverandering.

Gebruik uit de atlas de kaarten De Aarde: klimaatverandering. a Welke twee veranderingen in het klimaat zijn af te lezen van de kaarten De Aarde: klimaatverandering – mogelijke veranderingen in temperatuur en De Aarde: klimaatverandering – mogelijke veranderingen in neerslag? b Kies de juiste antwoorden.

In Spanje / Noorwegen / Nederland / Frankrijk zal het naar verwachting droger worden.

Op hoge / lage breedte zal de grootste temperatuur verandering plaatsvinden. c In B130 Gevolgen van klimaatverandering worden de gevolgen van klimaatverandering u itgelegd. Welk gevolg heeft klimaatverandering voor het weer?

Opdracht 9

Opdracht 11

Bekijk figuur 12.

Lees de omschrijvingen en noteer de cijfers 1 tot en met 4 in figuur 12.

1 Een deel van het zonlicht beweegt door de atmosfeer en wordt omgezet in warmte-energie.

2 Energie van de zon komt op de aarde terecht.

3 De atmosfeer voorkomt dat de warmte ontsnapt, waardoor de aarde opwarmt.

4 Een deel van het zonlicht wordt naar de ruimte teruggekaatst.

Bekijk nogmaals de kaarten De Aarde: klimaatverandering. a Waarom is het ene land kwetsbaarder bij klimaatverandering dan het andere? b In welke landen in Europa is de kwetsbaarheid bij klimaatverandering hoog? c Waarom hebben juist deze landen een hoge kwetsbaarheid?

FIGUUR 12 Het broeikaseffect.

DE GEOKRANT #80

.09

Lesbrief Extreem weer in Europa

FOTO 13

Opdracht 12 Bekijk foto 13 en lees tekst 14. a Wat kun je uit het landschap op foto 13 afleiden over het weer in dat gebied? Kies het juiste antwoord.

De afgelopen periode is er in het gebied waar foto 13 is genomen veel / weinig / bijna geen neerslag gevallen. b In welk deel van Europa zou de foto genomen kunnen zijn? c Is hier sprake van de gevolgen van extreem weer? d Leg met behulp van tekst 14 uit hoe klimaatverandering voor weersomstandigheden zoals op foto 13 kan zorgen. e Kies de juiste antwoorden.

Het extreme weer in het gebied op foto 13 is voordelig / nadelig voor de landbouw en zorgt voor een grote / kleine / normale kans op bosbranden.

De gevolgen van klimaatverandering Klimaatverandering leidt tot een grotere kans op extreme weerssituaties. Extreme weerssituaties zijn er altijd al geweest, maar door klimaatverandering wordt er verwacht dat deze steeds vaker voor zullen komen. Dit heeft te maken met de stijging van de gemiddelde temperatuur op aarde. Als het op aarde gemiddeld warmer wordt, betekent dit dat de normale situatie verandert. Dit zorgt voor een grotere kans op weersextremen zoals droogte, hevige regenbuien, stormen en hittegolven.

Bij een hogere gemiddelde temperatuur zal er bijvoorbeeld meer water verdampen. Warme lucht kan namelijk meer water bevatten dan koude lucht. In periodes waarin er veel warme lucht in een gebied is, zal er meer water uit zee, rivieren, meren en de bodem verdampen. Dit zorgt ervoor dat er in droge gebieden, waar al veel water verdampt, dus nog meer water zal verdampen. Het wordt in deze gebieden dan nog droger.

Doordat er meer waterdamp in de atmosfeer terecht komt, zullen er meer en grotere wolken ontstaan. Als de deeltjes samen gaan klonteren, zullen ze in de vorm van neerslag naar beneden vallen. Doordat er meer waterdamp in de atmosfeer terecht is gekomen, zal er ook meer neerslag vallen. Dit houdt in dat het vaker en langer kan gaan regenen of dat de regenbuien heviger worden. Ook kan het aantal stormen hierdoor toenemen.

TEKST 14

10.

DE GEOKRANT #80

Lesbrief Extreem weer in Europa Opdracht 13

Opdracht 14

Lees in het Basisboek B127 Klimaatverandering.

Bekijk figuur 15. a Wat laat de grafiek zien? b Hoe ver gaat de grafiek terug in de tijd? c Wat kun je zeggen over het verloop van de grafiek? d Is klimaatverandering dus een nieuw fenomeen?

Lees nogmaals tekst 14. a Zijn extreme weerssituaties een nieuw fenomeen? b Wat is het verband tussen klimaatverandering en de kans op extreme weerssituaties? c Wat kunnen we in de toekomst verwachten van het aantal extreme weersituaties?

20

Opdracht 15

temperatuur (ÂşC)

15 10

holoceen

0

plioceen

5

pleistoceen

10.000

100.000

200.000

300.000

400.000

500.000

600.000

700.000

800.000

900.000

1 miljoen

1,2 miljoen

1,4 miljoen

1,6 miljoen

2 miljoen

1,8 miljoen

2,2 miljoen

2,5 miljoen

–5

Lees in het Basisboek B132 Duurzaam gebruik en bekijk foto 16. a Leg uit hoe niet-hernieuwbare (fossiele) brandstoffen bijdragen aan het versterkte broeikaseffect. Maak hierbij gebruik van foto 16. b Hoe kunnen wij onze invloed op klimaatverandering beperken? c Noem twee voorbeelden van hoe jij en jouw familie jullie (negatieve) invloed op het milieu kunnen beperken. d Als we onze invloed op klimaatverandering beperken, zal de kans op extreme weerssituaties dan afnemen? Leg je antwoord uit.

jaren

gemiddelde julitemperatuur

FIGUUR 15

FIGUUR 16 Uitstoot van broeikasgassen.

DE GEOKRANT #80

.11

Geoservice

Op de kaart tekenen met je telefoon Stephen Lund uit Canada schreef eind 2014 een bijzondere nieuwjaarsgroet. Met zijn gps-apparaat op de fiets reed hij een route door de stad in de vorm van de tekst ‘Happy 2015’. Daarmee bepaalde hij zelf zijn toekomst voor dat jaar, want hij raakte verslingerd aan het maken van ‘GPS doodles’, zoals hij ze zelf noemt. Aan het eind van het jaar had hij 20.000 km gefietst en gaf hij een TEDx talk in zijn woonplaats Victoria.

Simpel Het principe is simpel. Op een stadsplattegrond teken je de figuur die je wilt lopen of fietsen. Installeer op je smartphone de Strava-app, een gps-app die je route bijhoudt. Schakel de app in en rijd of loop vervolgens de route die je hebt getekend. Als je klaar bent, stop je de opname en sla je de route op. Daarbij geef je de route een naam.

Door in de app op de kaart met jouw route te klikken, kun je inzoomen en de kaart draaien. Door een schermafbeelding te maken, kun je de kaart bewaren in de positie die je wilt.

Soms komt het voor dat een route nogal hoekig wordt, als je precies het stratenpatroon van de stad moet volgen. Het leuke is dat je kunt sjoemelen onderweg. Door bij punt A het opnemen te stoppen, pauzeert de app. Door bij punt B de opname weer te starten, trekt de app een rechte lijn van punt A naar punt B. Zo kun je dwars door gebouwen heen of kanalen oversteken op plaatsen waar geen brug is. De onderkant van het zeil van de surfplank (figuur 1) is zo bijvoorbeeld gemaakt.

BIJDRAGE THEO PEENSTRA

Instructie voor leerlingen Zet de Strava-app op je telefoon.

Teken op een papieren kaart of stadsplattegrond een route. Volg daarbij zo veel mogelijk straten en paden.

Ga naar een punt op de route en start de opname van de route met de knop.

Loop of fiets de route. Let goed op het verkeer. Let ook goed op de plaats waar je bent en op de kaart.

Kun je ergens niet langs, dan kun je met de knop de opname pauzeren. Ga via een andere route naar het punt waar je verdergaat en start daar de opname opnieuw met de knop.

Ben je klaar? Stop de opname dan met de knop.

Volg de instructies op je scherm om de route te bewaren en een naam te geven.

Rond de school Je kunt het zo ingewikkeld maken als je wilt. Hoe groter de figuur en hoe meer ‘afsnijdingen’, hoe moeilijker het wordt.

Het maken van een GPS doodle is daarom ook een uitdagende oriëntatieopdracht voor leerlingen.

Voor het ontwerpen van de route is een grootschalige kaart nodig. Daarvoor is een screendump van open street map (www.openstreetmap.nl) erg geschikt. Door in te zoomen worden op die kaart ook huisnummers zichtbaar. Door een afgebakend terrein te nemen (de wijk direct rond de school), kun je voorkomen dat leerlingen een te grote figuur willen maken. Ter indicatie: de surfplank is ongeveer 1,2 km lopen.

Het is aan te raden om voorafgaand aan de opdracht aandacht te besteden aan de veiligheid en bij voorkeur leerlingen te laten lopen in groepjes met een heldere taakverdeling. Een leerling let op het verkeer, een andere leerling leest de papieren kaart en een of twee leerlingen nemen de route op. Fietsen met een telefoon in je hand is gevaarlijk en, zoals de auteur van dit stukje bij het maken van de GPS doodle het Ampelmännchen ondervond, in Duitsland daarom ook strafbaar!

Door in je overzicht met routes op de kaart te klikken, kun je inzoomen op je route. Door nog een keer op de ingezoomde route te klikken, kun je de kaart ook draaien.

Maak een schermafdruk van je route in de juiste positie.

FIGUUR 2

Meer over de GPS doodles van Stephen Lund op gpsdoodles.com.

12.

FIGUUR 1

DE GEOKRANT #80

Geoservice

Medailleregen in Beijing tijdens WK Aardrijkskunde BEIJING – De Nederlandse delegatie van de Internationale Geografie Olympiade (iGeo) in Beijing gaat naar huis met twee zilveren en een bronzen medaille, het beste resultaat van de afgelopen tien jaar. Greetje Huisman uit het Groningse Wildervank mocht een zilveren medaille met een gouden randje mee naar huis nemen. In een deelnemersveld van maar liefst 174 scholieren uit 47 verschillende landen kwam ze met haar 15e plaats net tekort voor een gouden medaille•.

Wel mag ze zich met deze klassering wereldwijd een van de best scorende meisjes in aardrijkskunde noemen. Rick Nelen uit Tholen won eveneens een zilveren medaille. Op een van de onderdelen wist hij zelfs een 9e plaats te veroveren. Een bronzen medaille was er voor Wessel Bruinsma uit Leidschendam, en dat terwijl hij nog maar in het voorexamenjaar zit.

Winnaar Posterwedstrijd Naast de medailles won het Nederlandse team ook de posterwedstrijd van het geografische wereldkampioenschap. Binnen het thema Sustainable Cities presenteerde de Nederlandse delegatie succesvol een poster over watergebruik in Rotterdam en wonnen daarmee zowel de juryprijs als de leerlingenprijs.

Aardrijkskunde Olympiade De vier Nederlandse kandidaten plaatsten zich voor de internationale eindronde na een schriftelijke voorronde – waar ruim 6300 scholieren uit heel Nederland aan deelnamen – en een nationale eindronde op de lerarenopleiding van Fontys Hoge-

scholen in Tilburg. Na enkele voorbereidingsdagen, waar nog eens extra getraind werd op het geografisch veldwerk en in het beantwoorden van geografische vraagstukken, vertrok het Nederlandse team vrijdag 21 augustus richting de Chinese hoofdstad. Het team vertrok een paar dagen voor het begin van de wedstrijd om alvast te acclimatiseren en te wennen aan het tijdsverschil. Ook werd er een bezoek gebracht aan de Nederlandse ambassade. De vier middelbare scholieren werden daar ontvangen door David Pho, Educatie counselor van de Nederlandse ambassade, die de studenten namens de ambassadeur een warm welkom heette in Beijing. De Nederlandse scholieren vertelden over hun dagelijks leven en presenteerden de geografie van de eigen omgeving. Chinese studenten Nederlandse Taal en Cultuur van de Communication University of Beijing presenteerden op hun beurt – in bijna perfect Nederlands – over de duurzame ontwikkeling van de stad Beijing, onderwerp van het iGeo geografisch veldwerk.

iGeo De Internationale Geografie Olympiade bestaat uit drie onderdelen: een kennistoets, geografisch veldwerk en een multimediatoets. Alle toetsen worden in het Engels gemaakt. Aansluitend op de iGeo van 2016 in Beijing namen de scholieren deel aan een excursie langs een deel van de oude zijderoute. Het Nederlandse team vloog zaterdag 29 augustus terug vanaf Peking International Airport naar Schiphol. De dagverslagen met foto’s zijn te vinden op de facebookpagina van de Aardrijkskunde Olympiade Nederland: facebook.com/aardrijkskundeolympiade.

Het iGeo-team: Op de achterste rij vlnr: begeleider Tim Schuring, medaillewinnaars Greetje Huisman, Wessel Bruinsma en Rick Nelen, en begeleider Alice Peters.

Op de voorgrond: Darcy Bil.

• De Internationale Geografie Olympiade (iGeo) kent een verdeelsleutel van 1:2:3 voor respectievelijk gouden, zilveren en bronzen medailles, waarbij het uitgangspunt is dat de helft van de deelnemers een medaille ontvangt.

In Beijing werden 14 gouden medailles uitgereikt (plaats 1 t/m 14), 30 zilveren medailles (plaats 15 t/m 44) en 43 bronzen medailles (plaats 45 t/m 87).

DE GEOKRANT #80

.13

De provincie van ...

Flevoland:

de provincie van Bram Dannenberg

Waar is het water, waar is de haven Waar je altijd horen kon: ‘We gaan aan boord’ De voerman laat er zijn paard nou draven En aan de horizon leit Emmeloord

Urk bij zonsondergang.

Eens ging de zee hier tekeer Maar die tijd komt niet weer: ‘t Water leit nou achter de dijk Waar eens de golven het land bedolven Golft nou een halmenzee De oogst is rijk.

Uit: De Zuiderzeeballade, tekst: Willy van Hemert

Complete vrijheid Wat is er mooier voor planologen dan een compleet nieuwe polder op de tekentafel te mogen inrichten? Dat is gebeurd in de Noordoostpolder. Een stukje Zuiderzee, een grote leeggepompte bak, waar complete vrijheid heerste voor wat betreft de inrichting.

Voor de inrichting van de Noordoostpolder heeft men de centrale-plaatsentheorie van Christaller toegepast. Dit is duidelijk zichtbaar op de tekening van de structuur van de Noordoostpolder.

Emmeloord werd de centrale stad. Om dit te benadrukken diende Emmeloord vanuit elk omringend dorp (in totaal acht stuks) ook daadwerkelijk zichtbaar te zijn.

14.

Hiervoor werd de Poldertoren ontworpen, een statige en markante, voormalige watertoren die exact in het midden van Gemeente Noordoostpolder staat. Vanaf de loswal die in elk dorp werd aangelegd, moest deze zichtbaar zijn.

Urk Er is echter een duidelijke afwijking op de plannen zichtbaar. De reden hiervoor is dat er twee eilanden in het in te polderen gebied van de Zuiderzee lagen: Schokland, dat onbewoond en dus minder relevant was, en Urk. Op de dag dat de Afsluitdijk werd gesloten, hingen op Urk de vlaggen halfstok. Dit eiland paste niet in de plannen van ingenieur Lely en

Structuur Noordoostpolder (uit: Toekomstvisie gemeente Noordoostpolder 2030).

DE GEOKRANT #80

De provincie van ...

De Poldertoren in Emmeloord.

zijn team. Er werd daarom besloten om van Urk een soort ‘reservaat’ te maken, met ruimte voor zo’n 5000 inwoners. De rest van de bevolking zou, evenals de bewoners van Schokland 100 jaar eerder, worden verspreid over de dorpen en steden rondom de Noordoostpolder. Deze uitsluiting van de Urker bevolking ging zover dat er in de nieuw in te richten polder geen plaats werd ingeruimd voor boeren die op Urk woonden.

Veerkracht De Tweede Wereldoorlog gooide echter roet in het eten en in de periode van de wederopbouw was er geen aandacht meer voor de uitvoering van de plannen rondom Urk. De verwachting was dat, met het wegvallen van de inkomsten uit de visserij, er geen bestaansrecht meer zou zijn voor deze bedrijfstak. Men had echter buiten de Urker veerkracht gerekend. Toen men eind jaren vijftig van de vorige eeuw eindelijk de tijd vond om de plannen rondom Urk ten uitvoer te brengen, bleek de economie op het voormalige eiland Urk zich miraculeus te hebben hersteld. De visserij bleek nog steeds een ongelooflijk sterke bron van inkomsten voor het dorp. De plannen om tot een reservaat te komen gingen opnieuw de ijskast in, om er nooit meer uit te worden gehaald.

Ook is de Urker bevolking in de eerste twintig jaar na de oorlog verdubbeld.

Echter, door de in het hele land heersende woningnood zijn weinig Urkers weggetrokken van het voormalige eiland.

Hier speelt ook het ‘eilanddenken’ een rol. Om toch voldoende woningen te

DE GEOKRANT #80

Ontwerp uit 1952 van architect Nix voor 150 woningen in Tollebeek.

kunnen bouwen, werd er een grenscorrectie toegepast tussen Urk en de gemeente Noordoostpolder. Nog steeds was er echter te weinig ruimte, waardoor veel Urkers uitweken naar Tollebeek en Emmeloord in de Noordoostpolder.

Tollebeek Vooral in het kleine dorpje Tollebeek, oorspronkelijk gebouwd volgens de plannen van architect dr. ir. Nix (vandaar: ‘een dorp van Niks’), was de instroom van Urkers goed te merken. Volgens de oorspronkelijke plannen, geënt op het idee van Christaller, zou Tollebeek een klein dorp moeten blijven. Berekend was dat het ongeveer 800 tot 1000 inwoners zou krijgen. Na twee jaar werd er echter al een uitbreiding ontworpen. Men had de overloop van de Urker bevolking niet voorzien, waardoor een nieuwe uitbreiding in de jaren negentig nodig bleek.

Tollebeek heeft nu ongeveer 2100 inwoners, zo’n 850 inwoners komen oorspronkelijk van Urk.

Wonder Urk kwam opnieuw tot bloei en was economisch sterker dan ooit. Dit duurde tot begin jaren tachtig. De gehele vissersvloot werd omgebouwd, kotters werden groter en kregen meer vermogen, en tot eind jaren zeventig werd de meeste vis aangevoerd in de Urker haven. Door de grotere kotters werd het echter ook

steeds moeilijker om de Urker haven te bereiken en zodoende werd meer en meer gebruikgemaakt van vervoer over de weg om de vis aan te voeren. De Urker visafslag groeide uit tot de grootste van Nederland en de visverwerkende industrie op Urk is tot op de dag van vandaag toonaangevend in Europa. Dit herstel van de Urker economie wordt wel het ‘Wonder van Urk’ genoemd.

Bram Dannenberg (45) werkt als docent aardrijkskunde en economie op de reformatorische Pieter Zandt SG, locatie Urk, een kleine locatie met zo’n 550 leerlingen. Hij geeft les op alle niveaus onderbouw en bovenbouw vmbo-t. Hij is sinds twaalf jaar docent, daarvoor was hij werkzaam in de bouwmaterialenhandel. Sinds zes jaar woont hij ook in de Noordoostpolder, in het dorpje Tollebeek, zo’n vijf kilometer van Urk. Bram is geboren in Rijssen, woonde vanaf zijn 22e in Vriezenveen en is dus een echte Tukker.

In deze rubriek besteden Geo-gebruikers aandacht aan een geografisch verschijnsel in hun provincie. In Geokrant 81 komt een volgende provincie aan bod. Wilt u over uw provincie schrijven?

Meld u aan bij de redactie: degeokrant@thiememeulenhoff.nl.

.15

(V)AKnieuws

Lviv, Oekraïne In het hart van Europa

De historische binnenstad van Lviv.

Van Jugendstil tot Plattenbau – stadsopbouw tussen west en oost TEKST WIM TEN BRINKE

Lviv, eerder bekend als Lemberg, Lwów of Lvov, 750.000 inwoners, ligt in het westen van Oekraïne, op 70 kilometer

De ogen van taxichauffeur Igor lichten op als hij hoort dat ik uit Nederland kom: ‘Ah, Holland, Holland good, Westland, you know Westland?’ Daar heeft-ie gewerkt, in de bloemen, nog in de guldentijd, voor maar liefst 12 gulden per uur! Hij vond het er ‘very, very good’, maar, nee, terug hoeft hij niet, want hij heeft het best goed hier, in Lviv. Hij rijdt mensen rond, brengt bijvoorbeeld toeristen en zakenmensen naar Krakau of Warschau – heen en weer voor 200 euro in zijn Mercedesbus. Zijn Engels is maar matig (‘ah, only one percent’), maar gelukkig spreekt zijn zoon het veel beter (Igor glundert: ‘100 percent English, 50 percent German’) en die regelt de ritjes.

Igor was mijn eerste kennismaking met Lviv. Zijn connecties met het Westland en de Poolse steden lieten meteen zien dat deze op het oog ver-weg-in-Europa-gelegen stad hoort bij Midden-Europa, het gebied waar Duitsers, Oostenrijkers en Polen eeuwenlang de dienst uitmaakten. In en rond de binnenstad zijn de gracieuze renaissance-, barok- en Jugendstilpanden de bevestiging van die verbondenheid. Tegelijk ben je hier aan de rand van Oost-Europa, want van 1944 tot 1991 heersten er de Russen, die hier een zwaartepunt ontwikkelden van de wapenindustrie met fabrieken voor pantservoertuigen en radarapparatuur en later met productiebedrijven voor de ruimtevaart. Duizenden arbeiders waren nodig; ze werden gehuisvest in uitgestrekte nieuwbouwwijken – al was de Russische/Oost-Europese overheersing kort, het ruimtelijk stempel was groot.

van de Poolse grens. Trek je lijnen van de Noordkaap naar

De binnenstad

Kreta en van de Atlantische Oceaan naar de Oeral, dan

In 1527 woedde in Lviv een hevige brand, die vrijwel alle gotische gebouwen in de as legde. De stad moest opnieuw worden opgebouwd. Dat gebeurde langs de lijnen van de schaakbordachtige plattegrond, een structuur die je ervaart vanaf de top van de stadhuistoren die midden op het Marktplein staat. De elegante gebouwen rondom het plein zijn in renaissance- en vroegbarokke stijl ontworpen. Zo is er een prachtig stadspaleis, waar je je, mede dankzij de replica’s van

ligt Lviv op het snijpunt, in het hart van Europa, tussen oost en west. De stad heeft een aangenaam West-Europees uiterlijk vergelijkbaar met dat van Wenen, Praag of Boedapest. Maar, er is ook een sterke Oost-Europese afdruk in de buitenwijken. Wisselende machthebbers bepaalden de geografie en demografie van deze veelnamige stad – van stadscentrum naar buitenwijk laat zich dat aflezen aan de inrichting.

16.

Verbondenheid

DE GEOKRANT #80

(V)AKnieuws Italiaanse beeldhouwwerken, in een Toscaanse stad waant – om nog maar eens die verbondenheid met West-Europa aan te geven. In 1998 kreeg de binnenstad de status van UNESCO-werelderfgoed.

In delen van de binnenstad heerst rust en wandel je door stille straten langs eeuwenoude huizen, soms een blik op een binnenplaats, dan weer een straat die doodloopt. Het is hoog- en dichtbebouwd, zoals een oude stad betaamt waar de ruimte verdichtte omdat iedereen veilig wilde wonen achter de stadsmuur. Dit in tegenstelling tot het marktplein; daar is het druk en zijn er veel toeristen, straatartiesten en verkopers – de lome klanken van een saxofoon kruipen tegen de stadhuistoren omhoog, vermengd met stemgedruis en de rinkelbel van een tram. Het toerisme bepaalt nu de grenzen van de binnenstad; daar waar bezoekers komen, daar zijn de cafés, de winkeltjes, de restaurants – daar is de drukte. Tot het begin van de Tweede Wereldoorlog werden de grenzen getrokken door de vele bevolkingsgroepen: Polen, Joden, Duitsers, Armeniërs, Oekraïners leefden er naast elkaar, in hun eigen stadskwartieren. Lviv, op de grens van oost en west, kende

Etniciteit

1900 1944 1950 1989 2001

Oekraïners

19,9 26,4 49,9 79,1 88,1

Russen

0,0 5,5 31,2 16,1 8,9

Joden

26,5 - 6,4 1,6 0,3

Polen

49,4 63,0 10,3 1,2 0,9

Bevolkingsgroepen in Lviv, van 1900 tot 2001, in %.

een enorme culturele diversiteit. Aan de universiteit werd in maar liefst vier talen lesgegeven. Die verscheidenheid is weggevaagd, van de huidige bewoners reikt het stadsgeheugen tot ongeveer 1945 – het gevolg van een dramatische twintigste eeuw.

Machthebbers Lviv, Lemberg, Lvov, Lwów – steeds gaat het om dezelfde stad en steeds is een andere staat de machthebber. Van 1772 tot 1918 droeg Lviv een Duitse naam: Lemberg, en was het de meest oostelijke stad in het Oostenrijks-Habsburgse keizerrijk. Na 1918 kwam de macht in handen van Polen: Lemberg werd Lwów.

In de Tweede Wereldoorlog bezetten de Duitsers de stad en vermoordden onder hun schrikbewind alle 130.000 joodse inwoners. De nazi’s werden verdreven door de Russen, maar daarmee kwam geen einde aan de ellende. Op de Conferentie

Lviv

Kerken en religie

OEKRAÏNE

LVIV

boulevard

Sichiv

0

2 1 : 200.000

historische binnenstad

uitbreidingen Sovjettijd

park

Habsburgse stad

dorpen met suburbanisatie

hoofdweg

Lviv in het westen van Oekraïne.

DE GEOKRANT #80

van Jalta werd besloten dat Oekraïne onder invloed van de Russen zou komen, en dat de staat Polen als een lapje uit de kaart van Europa zou worden geknipt en honderden kilometers naar het westen zou worden ingenaaid. De Russen voerden een ingrijpende etnische zuivering uit: zo’n 140.000 Poolse inwoners werden verdreven, velen kwamen terecht in Wroclaw, het voormalige Breslau. Lvivse Oekraïners waren hun leven niet zeker als er vermoedens van opstandigheid waren. Duizenden werden opgepakt en naar Siberische strafkampen gestuurd.

Van het platteland en andere steden kwamen Oekraïners en Russen om te gaan wonen in de verlaten woningen en de later gebouwde nieuwbouwwijken.

Lwów ging Lvov heten en werd een van de meest westelijke steden in de Sovjet-Unie, met een geheel nieuwe demografische samenstelling. Sinds 1991, na de ineenstorting van de Sovjet-Unie, is Lviv – of liever: Львів – de belangrijkste stad in het westen van het onafhankelijke Oekraïne.

4 km

Terug naar de stadhuistoren – in het panorama vallen vele kerktorens op.

Religie, vooral de Grieks-orthodoxe kerk, speelt een grote rol in het dagelijks leven; een rol die na de onafhankelijkheid enorm is toegenomen. In de Russische periode was religie min of meer verboden, kerken werden ontmanteld en gebruikt als opslagplaats of magazijn.

Na 1991 zijn veel kerken in hun oude glorie hersteld, zoals de Armeense kathedraal. In het intieme interieur, met een geheel eigen beeldtaal – een in mozaïeksteentjes verbeelde Maria – zingt een man een Armeens lied. Zijn stem gaat van fluisterend naar voluit, van breekbaar hoog tot vibrerend laag; het is van een ongelooflijke schoonheid. Indrukwekkend is ook de Sint Andreuskerk. 

.17

(V)AKnieuws Gevat in een barokke overdaad van over elkaar buitelende, goudgekleurde engelen steken tientallen vrouwen met hoofddoeken net boven de kerkbanken uit – biddend. Maar van de joodse godsdienst is vrijwel niets over. In de binnenstad is er de confrontatie: in 1942 bliezen de Duitsers de Gouden Roos-synagoge op. Tot op de dag van vandaag ligt die plek er verlaten bij, achter een schutting, aan het oog onttrokken. Hier zie je het effect van een stad waar de bewoners geen langetermijngeheugen hebben – kennis van en medeleven met het lot van hun joodse voorgangers is niet vanzelfsprekend.

De Habsburgse stad De oude ooit ommuurde binnenstad werd aan een zijde begrensd door een rivier, die in de negentiende eeuw is overkluisd en veranderd in een stadsboulevard. Hier creëerden door Jugendstil en neostijlen bevlogen architecten een indrukwekkende boulevard, aan het einde bekroond door een operagebouw (uit 1900). ‘Het grote Wenen heeft zich in een klein Wenen verdubbeld’, schrijft Karl Schlögel in Steden lezen. ‘Het is de stad van een rijk dat zelfs op het laatst nog de kracht bezat een spiegelbeeld van zichzelf tot stand te brengen: royaal, imposant, niet vrij van de koloniale pretentie om de Verlichting uit te dragen.’

Vanaf de gevel van de opera kijkt een strenge Nike – met gouden tak – neer op het gewemel onder haar. Een meisje speelt in de operafontein die beroemde

De Habsburgse stad.

18.

filmscène na als ze zich, drijfnat, laat filmen als Anita Ekberg in La Dolce Vita; ja, ook hier kennen ze hun klassiekers.

Op de door bomen beschaduwde boulevard zitten de schakers, rimpelhoofdig, met om hen heen commentariërende toeschouwers.

De Habsburgse stad is niet tot een boulevard beperkt, want Lviv groeide na 1880, na Wenen, Boedapest en Praag, uit tot de vierde stad van de Habsburgse dubbelmonarchie. Fraaie Jugendstil, grote parken, een imposant universiteitsgebouw: het is een genot hier rond te dwalen, van het ene stadspaleisje naar het andere. Maar sta niet te lang stil, want dan zie je het verval: balkons roesten weg, stucwerk bladdert af, kozijnen zijn verrot.

Haperende welvaart, dat Lviv het moeilijk heeft, is ook zichtbaar in de buurt van de vele markten. De kern van zo’n markt is meestal een grote, overdekte hal; vandaar waaieren – als de tentakels van een inktvis – vertakkingen uit. Daar proberen honderden plattelanders hun groenten – diezelfde ochtend geoogst in de eigen moestuin – te verkopen. Armoede zie je in de gezichten van verschrompelde vrouwtjes; uren staan ze in de zon, hun koopwaar is soms niet meer dan een boeketje korenbloemen of een paar PET-flessen gevuld met melk van de koe.

De opbrengst is hopelijk genoeg om weer een dag te overleven. Groot zijn de tegenstellingen in deze stad, en goed zichtbaar als langs die vrouwtjes met korenbloemen een groepje kinderen,

gestoken in flitsende wielershirts, op dure, onberispelijke wielrenfietsen passeert.

Sovjetsatelliet Sichiv Voorbij de lommerrijke lanen, de zwierige stadsvilla’s en de parken van de Habsburgse stad is het contrast groot met de stadsuitbreidingen uit de naoorlogse jaren onder regie van de Russen.

Bij de flats van Sichiv, een wijk uit de jaren tachtig, ben je in het domein van de Plattenbau, van de ‘seriematig geconstrueerde betonnen flats opgericht als “woonpaleis” voor de arbeiders’, aldus Van Ruyven in een essay in het prachtige fotoboek Lviv – stad van paradoxen.

‘Stadsplanning en volkshuisvesting waren in de Sovjettijd onderdeel van de planeconomie.’ Toch is niet eenvormigheid troef, flats van verschillende kwaliteit en schoon- of lelijkheid komen voorbij. Soms zijn de afbladdering en het achterstallig onderhoud alarmerend, bij andere flats, gebouwd voor de betere arbeider, vallen subtiele details op, zoals kleine, torenachtige erkers op de hoeken. Hoog rijzen ze op, omgeven door veel groen: het licht-en-ruimte-ideaal; ook bij ons niet onbekend.

Goed is te zien hoe na de onafhankelijkheid het aanzien van Sichiv is veranderd.

Er is moderne nieuwbouw ontwikkeld in de vorm van glanzende appartementen, gebouwd in de open ruimten die de Sovjetplanners in hun wijkontwerpen hadden opgenomen. Commercie en religie hebben ook een plaats veroverd.

Een overdekte markt in Lviv.

DE GEOKRANT #80

(V)AKnieuws

Busstation in de wijk Sichiv.

En hoe: van het armzalige winkelaanbod uit de Sovjettijd naar shoppingmalls op westerse, kapitalistische leest geschoeid; ook op zondag de hele dag open. Nog prominenter zijn de nieuwe kerken – gouden koepels glimmen in de zon. Opvallend is ook hier de glorieuze opleving van religie; het is druk bij de zondagse mis, veel mensen staan buiten en volgen de gezangen en gebeden in de open lucht. Nieuwbouw, religie en commercie leggen een nieuwe, meer door West-Europa beïnvloede laag over deze Oost-Europese stadswijken.

Suburbs De hoogbouw eindigt abrupt, de verharde straat gaat over in een stoffige zandweg, maar aan de bewoning komt geen eind, want voorbij de rand van Lviv is de geest van de onafhankelijkheid neergeslagen. Weg zijn planeconomie en communistische dictatuur die eigen initiatief onmogelijk maakten en de bouw van een eigen huis verhinderden.

Op ruime percelen staan woningen van pittoresk tot grotesk. Vanuit de lucht is de aaneenschakeling van duizenden vrijstaande woningen prachtig te zien.

Van Ruyven zegt erover: ‘Speculanten en ontwikkelaars kopen stukken grond van de boeren en geven de grond in kavels uit. Maar zonder infrastructuur als wegen, gas, water en elektriciteit. De eerste bouwers ontwikkelen dat zelf en als je maar betaalt, mag je je huis op hun net aansluiten.’ Leve het eigen initiatief!

Al heeft de crisis op meerdere kavels toegeslagen, want aan sommige fundamenten is al jaren niet meer gebouwd.

DE GEOKRANT #80

Buitenwijken van Lviv.

Hoop voor Lviv?

Lviv heeft veel problemen. Veel inwoners houden met moeite het hoofd boven water. De stad heeft nauwelijks geld om noodzakelijke renovaties uit te voeren.

Vertrouwen in de overheid is er nauwelijks en corruptie is een enorm probleem.

Een jonge vader, die ik in Sichiv ontmoet, vertelt in gebrekkig Engels dat er van alle beloften na de verkiezingen in 2014 niets is terechtgekomen. ‘De bandieten van de ene kant zijn vervangen door die van de andere.’ Hij aait zijn zoontje over z’n hoofd. ‘Ik houd me niet meer bezig met politiek, ik trek me terug bij degenen om wie het werkelijk gaat, mijn familie.’ Velen zullen het hem nazeggen.

In die armetierige omstandigheden is de levensvreugde van jonge inwoners, vaak studenten, opvallend. Op het stadhuisplein wordt vrolijk, maar geconcentreerd de salsa gedanst op swingende LatijnsAmerikaanse klanken. Op een andere hoek leidt een enthousiaste jongen een groot koor van jongeren (dit doen ze vaker, want iedereen heeft een liedboek bij zich). ‘En nu allemaal zitten’, de dirigent gebaart en de groep zakt langzaam op de hurken, de gitaar begint te spelen, de zang zwelt aan, en ineens schieten ze allemaal omhoog, proestend van het lachen. Vele keren herhaalt zich het schouwspel van de duveltjes uit de doosjes; alsof ze samen en vol vertrouwen de toekomst tegemoet springen. Dat is wat het mooie, vriendelijke en monumentale Lviv nodig heeft. Maar of het genoeg zal zijn? 

Bezoek Lviv Lviv is een stad die niet door het massatoerisme onder de voet is gelopen. De bewoners zijn ingetogen, niemand die zich opdringt met koopwaar of gidsdiensten. Opvallend is ook het kalme verkeer, nergens getoeter, zelfs de tram klingelt vriendelijk om toeristen van de rails te laten stappen. Kortom: ga nu! De vliegreis erheen gaat via Polen of Wenen, vluchten vanaf 250 euro per persoon.

De prijzen in Lviv voor overnachting en eten zijn bijzonder laag.

De burgeroorlog Lviv, Oekraïne, burgeroorlog – een onontkoombaar rijtje, maar als bezoeker merk je er weinig van. Die oorlog is 1200 km verderop, van dreiging is totaal geen sprake. Wel staat er op het plein bij het standbeeld van de nationale dichter en schrijver Shevchenko een legertent met een monumentje voor de gevallenen.

Foto’s vertellen van de frontlinie, een glazen kubus is gevuld met gedoneerde bankbiljetten. Er hangt een lange lijst met meer dan 500 namen van gesneuvelden.

Bronnen Steden lezen – De stille wording van Europa; Karl Schlögel Lviv – stad van paradoxen; Dolph Kessler, Michiel Driebergen, Kees van Ruyven, Ruud Meij Lemberg – Das kulturelle Zentrum der Westukraine; Ania Klijanienko-Birkmann (reisgids) Lviv; Wikipedia (de Engelstalige pagina’s)

.19

De Geokrant is een uitgave van ThiemeMeulenhoff. Dit tijdschrift verschijnt twee keer per jaar ter ondersteuning van de methode De Geo voor de onderbouw, bovenbouw vmbo en bovenbouw havo/vwo.

Voor meer informatie over de methode of over de artikelen in deze GeoKrant kunt u contact opnemen met onze klantenservice

088 - 800 2015

U kunt ook een e-mail sturen naar degeokrant@thiememeulenhoff.nl.