Circulair herontwerpen van een lineair ontworpen appartementsgebouw

Circulair herontwerpen van een lineair ontworpen appartementsgebouw Een bestaand lineair ontwerp wordt volgens ontwerprichtlijnen herontworpen tot een circulair ontwerp. Dit onderzoek schetst de noodzakelijke stappen in het ontwerpproces

Student: Thibault Gosseye Academiejaar: 2019 - 2020 Bachelorproef tot het behalen van de graad van Professionele Bachelor in de Toegepaste Architectuur Onderzoeksvraag: “Welke stappen moeten ondernomen worden om een lineair ontworpen gebouw te herontwerpen tot een circulair gebouw?�

Hogeschool: HoWest (Hogeschool West-Vlaanderen) Externe promotor: Nigel Jooren (OYO Architects bvba) Interne promotor: Hannelore Goens

Bedankt Ik begon aan deze bachelorproef zonder dat ik ook maar iets wist over circulair bouwen. Dankzij dit onderzoek heb ik, en hopelijk ook u na het lezen van mijn werk, duidelijke inzichten gekregen in deze toekomstgerichte manier van bouwen.

Bij de uitwerking van dit werk werd ik begeleid door mijn interne en externe promotor. Zonder hun hulp zou de bachelorproef nooit geworden zijn wat hij nu is. Daarom wil ik hen graag bedanken.

Eerst en vooral wil ik Hannelore Goens, mijn interne promotor en begeleider binnen HoWest, heel erg bedanken om mij te leiden en te ondersteunen tijdens het onderzoek en mij samen met mijn medestudenten kennis te laten maken met twee interessante (Belgische) circulaire proefprojecten.

Ik wil ook graag Nigel Jooren bedanken om mij dit onderwerp aan te reiken en kennis te laten maken met deze nieuwe manier van bouwen, om tijd vrij te maken voor begeleidingen en samen de vooruitgang te bespreken.

Tot slot zou ik graag Hans Hammink en Nikolaj de Meulder willen bedanken om de tijd te nemen om hun ervaringen met circulair bouwen te delen tijdens het interview.

3

INHOUDSOPGAVE INHOUDSOPGAVE:

DANKWOORD

3

INLEIDING: A.

De circulaire economie

6

B.

Circulair bouwen

11

C.

Profielen van geïnterviewde personen Hans Hammink Nikolaj De Meulder

14 14 15

D.

Profielen van onderzochte gebouwen Circular Retrofit Lab Build Reversible In Conception The Circular Building

17 17 19 21

DEEL 1: HET CIRCULAIRE ONTWERPPROCES

24

Stap 1:

Start van het project

26

Stap 2:

Voorontwerp

28

2.1.1 2.1.2 2.1.3 2.1.4 2.1.5

Ontwerprichtlijnen voor circulaire gebouwen Materiaalgebruik Recuperatie van materialen Nieuwe circulaire bouwmaterialen Materiaalpaspoorten

28 35 35 38 40

2.2

Evaluatie van de milieu-impact van gebouw(delen)

45

Omgevingsvergunning

51

Stap 3:

Tussentijdse conclusie

54

4

DEEL 2: CASE STUDY

56

I.

Inleiding en situering

58

II.

Voorstudie Toekomstvisie gemeente Woonkwaliteit appartementen DemograďŹ sche gegevens Verschillende bouwmethodes Brandveiligheidsnormen bij middelhoogbouw

60 60 61 63 65 70

XI.

Doelstellingen case study

75

Transforma�e ontwerp: het stappenplan

77

Stap 1: Bepalen type circulariteit

80

Stap 2: Keuze draagstructuur

80

Stap 3: Materiaal voor draagstructuur

82

Stap 4: Keuze vloerelementen

85

Stap 5: Keuze buitenwand

99

Stap 6: Nieuwe toekomstgerichte indeling

106

Stap 7: Keuze van demonteerbare binnenwanden

113

Stap 8: Aanpassing gevelindeling

116

Stap 9: Bepalen locatie van technische voorzieningen

118

Conclusie

122

Bijlages Tabel omgevingsvergunning Plannen

123 123 127

5

INLEIDING:

De circulaire economie

De circulaire economie Het probleem met de lineaire economie De negatieve ecologische impact van 80% procent van alle producten die we gebruiken, is te wijten aan een slecht ontwerp. Slecht in die zin dat tot op heden er enorm weinig rekening gehouden werd met het einde van de productlevenscyclus. En van de producten die wel al circulair(der) ontworpen zijn, bestaat in vele gevallen geen systeem om het product in de bio-of technosfeer te houden en eindigt het product gewoon terug in de vuilnisbak.

Ongeveer 90% procent van de grondstoffen die gebruikt worden bij de productie van goederen, wordt afval alvorens het product de fabriek verlaat. En 80% procent wordt dan nog eens weggegooid na minder dan zes maanden. [1] Onze huidige maatschappij (althans het overgrote deel ervan) hanteert een lineair businessmodel. Dit wil zeggen dat voor het maken van een product eerst de nodige grondstoffen ontgonnen moeten worden. Die nieuwe grondstoffen worden gebruikt om het product mee vervaardigen.

Het product wordt vervolgens verkocht op de markt. De koper is nu eigenaar van het product.

Na enige tijd is het product aan het einde van zijn levenscyclus, is het niet meer nodig of wordt het vervangen. De producten of materialen worden dan weggegooid en belanden op de vuilnisbelt, worden verbrand of belanden in onze omgeving of onze rivieren en oceanen.

Daardoor gaan heel veel, vaak nog bruikbare, materialen verloren en blij� de afvalberg jaarlijks verder groeien. In België alleen al werd in 2016 in totaal méér dan 63 miljoen ton afval geproduceerd (5573 kg/ persoon * 11,31 miljoen inwoners). [2],[3]

Illustratie 1: schema van de lineaire economie

Het circulair model Helaas kunnen onze grondstoffen niet oneindig ontgonnen worden en is er nu meer dan ooit nood aan een circulair businessmodel. Een model dat ervoor zorgt dat onze waardevolle materialen en producten veel langer in omloop blijven.

Daarvoor is in de maatschappij eerst een gedragsverandering nodig. Zowel bij producent, bij consument als bij de beleidsmakers.

Zo een drastische omschakeling brengt heel wat voordelen met zich mee. De “Club of Rome” bestudeerde in 2015 zeven Europese landen. Daaruit bleek dat er in een circulaire economie 70% minder uitstoot is van broeikasgassen en een stijging van 4% meer werkkrachten. (bron: 1) In een circulair model is de afvalproductie een heel stuk lager. De producten worden zo ontworpen dat ze later losgemaakt en hergebruikt kunnen worden (Cradle to Cradle). En het afval dat bijvoorbeeld ontstaat bij de productie (in de fabrieken), kan als grondstof gebruikt worden door een andere fabrikant.

6

Daarnaast is het ook interessant om in de toekomst de industrieën op een circulaire manier te plannen.

In plaats van alle gelijke sectoren op één plek te organiseren, moet er uitgezocht worden hoe alle verschillende fabrikanten hun restafval of restenergie kwijt kunnen aan anderen om zo het verlies van energie en kostbare materialen in te perken.

[1]: Baker-Brown, D. (2017). The Re-use Atlas: A Designer’s Guide Towards a Circular Economy. Londen, Groot-Bri�annië: RIBA Publishing.

[2]: Waste statistics - Statistics Explained. (n.d.). Retrieved March 12, 2019, from h�ps://ec.europa.eu/eurostat/statistics-explained/index.php/ Waste_statistics [3]: inwoners belgie 2016 - Google zoeken. (n.d.). Retrieved March 12, 2019, from h�ps://www.google.com/search?q=inwoners+belgie+2016

Illustratie 2: schema van de circulaire economie met de biosfeer (links) en de technosfeer (rechts)

Producten circulair ontwerpen Quasi alle producten die we vandaag gebruiken, zijn lineair ontworpen en worden lineair gebruikt.

Het eerste waarmee rekening gehouden moet worden, is het ontwerpen op een circulaire manier. Dat staat centraal bij circulariteit. De producten moeten ontworpen worden volgens het Cradle-to-Cradleprincipe. Dit is een manier van ontwerpen die toelaat om een voorwerp, na zijn (eerste) levenscyclus, volledig te demonteren en de aparte delen eventueel ergens anders te gebruiken bij een nieuw product.

Of ze kunnen de grondstof vormen voor het vervaardigen van nieuwe producten.

Ontwerpen op deze wijze zorgt ervoor dat we minder grondstoffen gebruiken, dat we meer recycleren en zo weinig mogelijk energie verbruiken bij het productieproces. Hierbij blijven alle materialen in een cyclus (biosfeer of technosfeer). Deze ontwerpmethodiek ambieert ook het gebruik van duurzame energie bij de

7

INLEIDING:

De circulaire economie

fabricage van voorwerpen.

Een circulaire economie is duurzamer dan de economie zoals we ze nu kennen. Dit omdat de activiteiten die hierin plaatsvinden regionaal zijn, weinig CO² uitstoten, weinig grondstoffen en water en energie gebruiken voor de fabricatie van producten.

De biosfeer Producten die zich in de biosfeer bevinden, zijn vervaardigd uit organische grondstoffen en zijn daardoor ook biologisch a�reekbaar en geoptimaliseerd om later, na het gebruik van het product, ingezet te kunnen worden als biologische voedingsstof.

Uit de illustratie hieronder kan afgeleid worden dat het product in eerste instantie zo lang mogelijk in omloop moet blijven. Op het einde van de levenscyclus van het product worden de aanwezige grondstoffen zo optimaal mogelijk gebruik door: 1.

Biochemische grondstoffen te extraheren uit het product en te gebruiken bij de productie van nieuwe producten.

2.

De reststoffen worden gecomposteerd. Tijdens dit proces kan het vrijgekomen biogas opgeslagen worden.

3.

De compost wordt dan gebruikt om de biosfeer te herstellen en om nieuwe biologische grondstoffen te voeden tijdens het groeiproces.

Illustratie 3: schema van de biosfeer

8

De technosfeer Producten die zich in de technosfeer bevinden, zijn bedoeld om zo lang mogelijk mee te gaan. Het zijn producten die biologisch zeer moeilijk a�reekbaar zijn. Neem bijvoorbeeld een stalen ligger. Die gaat enkele decennia mee zonder dat hij aan kwaliteit moet inboeten. Als hij echter niet meer bruikbaar is, kan het staal als grondstof dienen voor nieuwe stalen liggers.

In tegenstelling tot de biosfeer kunnen producten uit de technosfeer als service (dienst) aangeboden worden. Onder service wordt verstaan: een bedrijf dat een van haar producten uitleent aan de klant, die krijgt ze dus in bruikleen. De producent blij� eigenaar van het product en blij� zowel tijdens als na het gebruik ervan verantwoordelijk. Tijdens de productlevenscyclus staat hij in voor de regelmatige controle en het onderhoud.

Door de verantwoordelijkheid bij de producent te leggen, zal die op zoek gaan hoe hij zijn producten beter kan ontwikkelen zodat ze langer meegaan, gemakkelijker te onderhouden zijn en eenvoudiger stukken kunnen vervangen worden. Het product blij� zo veel langer in omloop.

Wanneer het product van gebruiker verandert (en dus hergebruikt wordt) kan het indien nodig volledig gecontroleerd worden en in orde gezet worden voor de volgende gebruiker.

Aan het einde van de productlevenscyclus kunnen de stukken hergebruikt worden of kunnen ze dienen als grondstof voor een nieuw product. Zo blijven alle grondstoffen in omloop.

Dit is het grote verschil met lineaire processen. Bij het lineaire proces koopt de klant een product dus is hij eigenaar en is er geen controle met wat later gebeurt met het product.

Illustratie 4: schema van de technosfeer

9

INLEIDING:

De circulaire economie

Het mijnen van het Antropoceen Het antropoceen refereert naar het huidige geologische tijdperk waarin de activiteiten van de mensheid (ontbossing, verbranden van fossiele brandstoffen, grootschalige landbouw, gigantische afvalberg, ...) een enorme impact hebben (gehad) op het klimaat en de leefomgeving.

Het komt er vanaf nu op aan dat naar het ontginnen van nieuwe grondstoffen ook gezocht wordt naar grondstoffen / materialen die voorheen al gemijnd werden zodat het mijnen naar nieuwe grondstoffen (drastisch) verlaagd kan worden.

Is circulariteit dan écht zo nieuw?

Vóór de (lineaire) industriële revolutie was de economie circulairder dan dat ze nu is. Mensen moesten uit noodzaak materialen hergebruiken (als strategie om armoede en schaarste tegen te gaan). Zo werden houten balken, natuursteen en bakstenen hergebruikt om nieuwe constructies te realiseren. Ook uit verwoeste kastelen of gebombardeerde gebieden probeerde men zo veel mogelijk materialen te halen.

Veel concretere en recentere voorbeelden bevinden zich in Vevey (Zwitserland) en in New York City (Verenigde Staten van Amerika).

In de late jaren ‘90 renoveerde Nestlé zijn hoofdkwartier in Vevey. Daarbij werden alle oude ramen gedoneerd aan Bosnië omdat daar door de oorlog veel scholen vernield waren. Dus konden de ramen, die ook nog eens in perfecte staat waren, onmiddellijk hergebruikt worden.[4] Een ander, nog recenter voorbeeld is de Empire State Building in New York City. Daar kregen in 2010 alle 6514 ramen een flinke opknapbeurt.

De ramen werden omgebouwd tot ramen met driedubbele beglazing. Daardoor wordt er nu, na de vernieuwing, een pak minder energie verbruikt dan voordien.[4]

[4]: Baker-Brown, D. (2017). The Re-use Atlas: A Designer’s Guide Towards a Circular Economy. Londen, Groot-Bri�annië: RIBA Publishing.

10

Circulair bouwen De afvalproblematiek en de lineaire processen zijn in de bouwwereld niet bepaald anders. De bouwsector is naast het mijnen en delven van grondstoffen (dat 29% voor zijn rekening neemt) de grootste afvalproducent. Daarna komen de mobiliteit en de voedselindustrie.[5] Een derde (33%) van al het afval is a�omstig van de bouwsector. In Groot-Bri�annië is dat zelfs ongeveer 50 %. Daar wordt bij de bouw van een gebouw ongeveer 20% aan bouwafval geproduceerd. Dit wil zeggen dat per 5 nieuwe gebouwen een gebouw verloren gaat.[5]

Lineaire gebouwen Om over te schakelen naar een circulaire bouwsector moet er eerst onderzocht worden wat er eigenlijk allemaal ‘fout’ is aan de huidige manier van bouwen.

De gebouwen die tot op heden gebouwd worden, hebben een lineair karakter. Daarbij ligt het eerste probleem al bij het ontwerpproces. De gebouwen worden ontworpen voor één bepaalde functie. Er zijn dus geen toekomstscenario’s bedacht. Wanneer de behoe�en van de samenleving veranderen, is het ombouwen van een gebouw niet bepaald gemakkelijk. Er moet eerst heel veel gesloopt worden voordat het gebouw uiteindelijk een nieuwe bestemming krijgt.

Het gebeurt dus vaak dat de functionele levensduur (lees: de functie waarvoor het gebouw gebruikt wordt) van veel kortere duur is dan de levensduur van de materialen die aanwezig zijn in het gebouw (de technische levensduur).

Ongebruikte kantoren door circulair werken Een van de problemen die er aankomen, is de ongebruikte kantoorruimte. Vroeger werkte iedereen vanop het kantoor en moest iedereen van een bureau voorzien worden. Terwijl nu vaker van thuis uit of op andere plekken (samen)gewerkt wordt.

In het boek “In Transitie: In transitie: duurzaamheid en innovatie in de bouw” van Bijl D., wordt voorspeld dat in 2030, door “het nieuwe werken”, meer dan de hel� van onze kantoorgebouwen leeg zal komen te staan.

Werknemers hebben nood aan open en dynamische werkplekken waarbij veel natuurlijk licht binnenvalt.

Daarnaast is een intelligente klimaatbeheersing en een goede akoestiek nodig om het hen zo comfortabel mogelijk te maken.

Van zulke zaken zijn de huidige en de vorige kantoorcomplexen vaak niet voorzien.

[5]: Baker-Brown, D. (2017). The Re-use Atlas: A Designer’s Guide Towards a Circular Economy. Londen, Groot-Bri�annië: RIBA Publishing.

11

INLEIDING:

Circulair bouwen

Recyclagekampioen De lage landen zijn heel goed in het recycleren, hergebruiken of ‘nu�g toepassen’ van het bouwafval.

Volgens de Nederlandse afvalverwerker Renewi (vroeger: Van Gansewinkel) werd in 2010 maar liefst meer dan 95% van al het bouwafval elders nu�g toegepast. Helaas werd daarbij de hel� van het bouwafval verbrand. Daaruit werd (gelukkig nog) energie gewonnen. Maar zoals de figuren bij de bio-en technosfeer aangeven, is dat de laatste stap in het lineaire proces. Dat moet in de circulaire economie herleid worden naar een minimum.

Daarnaast zijn er twee verschillende “soorten” van recyclage. Wanneer afgedankte materialen hergebruikt worden in hun huidige vorm of omgevormd worden tot een beter product, noemen we dit upcyclen.

Dit zorgt dus voor een stijging van de waarde en een verlenging van de levensduur van de materialen.

Wanneer echter een afgedankt materiaal hergebruikt wordt maar in een minder waardevol goed dan voorheen, noemen we dit downcyclen. Het zorgt dus voor een verlaging van de waarde.

Het is dus logisch dat we in een gesloten cirkel zo veel mogelijk aan upcycling doen om de levensduur en kwaliteit van onze producten zo hoog mogelijk te houden.

Financiële haalbaarheid Men vraagt zich bij de circulaire bouw vaak af of het wel financieel haalbaar is om zo een grote omschakeling te maken.

“Oplossingen met het hoogste behoud van de financiële waarde zijn veelal ook het meest arbeidsintensief.

Maar ondanks de hogere arbeidskost zijn deze activiteiten economisch haalbaar omdat het gebruik van grondstoffen een stuk lager ligt dan die van de industriële economie.”[6] Ook wanneer bouwmaterialen aangekocht of geleased worden bij een producent is het mogelijk dat de waarde bij aankoop hoger ligt dan in een industrieel model. Maar daarbij mag niet vergeten worden dat het product bij overname door de producent of bij verkoop nog een bepaalde intrinsieke waarde over hee�.

Het gaat in de bouw natuurlijk over meer dan materiële waarde alleen. Een volledige balans kan enkel gemaakt worden op het einde van het proces. Want op sommige vlakken zal bij circulair bouwen de kost hoger liggen, terwijl er op andere vlakken een verlaging is van de kosten. Latere transformaties zullen bij een circulair ontworpen gebouw een stuk lager liggen.

[6] Le�erlijke vertaling uit: Baker-Brown, D. (2017). The Re-use Atlas: A Designer’s Guide Towards a Circular Economy. Londen, Groot-Bri�annië: RIBA Publishing.

12

Zeven pijlers van circulair bouwen Kamp C ontwikkelde zeven pijlers (zie illustratie 5) waaraan het gebouw moet voldoen om over een echt circulair gebouw te spreken.

In deze leidraad wordt er enkel op gebouwniveau bekeken hoe het circulair(der) aangepakt kan worden.

Daardoor blijven circulaire gebiedsontwikkeling, circulaire financiering, circulair werken en het circulaire businessmodel buiten beschouwing.

Enkele onderdelen werden al kort beschreven in de inleiding en worden zeker nog aangehaald in deze leidraad, alleen wordt er niet dieper op ingegaan. Zo kan er nauwer gekeken worden naar de zaken die echt relevant zijn voor de architect en zijn bouwheer.

Circulaire gebiedsontwikkeling gaat over méér dan het gebouw alleen. Het gaat over de gebouwde omgeving in het algemeen. Hoe alle functies beter georganiseerd kunnen worden opdat zo weinig mogelijk energie en materiaal verloren gaat.

Met circulaire financiering wordt bekeken hoe producenten gefinancierd kunnen worden om ervoor te zorgen dat ondernemingen eenvoudiger en sneller kunnen transformeren naar een circulair businessmodel.

Circulaire businessmodellen werden deels al besproken bij de technosfeer. Dit zijn ondernemingen die gebouwcomponenten aanbieden en na gebruik terugnemen. De koper koopt dus eigenlijk het gebruik van het goed in plaats van het goed zelf. Dat moet ervoor zorgen dat het product van hoge kwaliteit is en dat het blijvend onderhouden wordt door de producent.

Circulair werken: zie hoofdstuk: circulair bouwen - ondertitel: “Ongebruikte kantoren door circulair werken” Circulair ontwerpen, circulaire materialen en circulair aanbesteden (het gehele bouwproces) worden onderzocht in deze bachelorproef.

Illustratie 5: zeven pijlers van circulair bouwen

13

INLEIDING:

Geïnterviewde personen

Profielen van de geïnterviewde personen: Voor de bachelorproef werd gekozen om twee verschillende profielen te interviewen. Één architect hield zich voornamelijk bezig met renovatieprojecten, de andere bouwde vooral nieuwbouwprojecten.

Het leek een interessante combinatie om zowel nieuwbouw als renovatie te onderzoeken omdat de circulaire gebouwen die vandaag gebouwd worden het veel eenvoudiger en minder materiaalintensief moeten maken om transformaties (lees: renovaties) toe te laten. En om daarbij te voorkomen dat gebouwen op termijn ongebruikt worden. Dat kan enkel door de nieuwe gebouwen op een circulaire manier te bouwen.

Tijdens het interview werden volgende vragen gesteld: • • • • • • • • •

Met welke zaken moest tijdens het ontwerpproces rekening gehouden worden?

Waren / zijn er grote verschillen bij het indienen van de omgevingsvergunning?

Hoe zag de (circulaire) aanbesteding eruit? En waren er verschillen in het bestek of de meetstaten?

Waarmee moest rekening gehouden worden bij de uitvoering van het ontwerp?

Werd gebruik gemaakt van een BIM-model? Werd daarbij ook een graad van circulariteit gegeven of hee� het gebouw een BREEAM-certificaat?

Waar komen de materialen vandaan en zijn ze terug te vinden in een online bibiliotheek?

Zijn er materialen die geleased worden?

Wat werd gedaan om het bouwafval zo laag mogelijk te houden?

Wie staat in voor het onderhoud van de gebouwen zodat de materialen later in een zo goed mogelijke staat hergebruikt kunnen worden?

Hans Hammink -

Architect bij de Architekten Cie Gevestigd in Amsterdam, Nederland Hoofdzakelijk nieuwbouwprojecten

Hans Hammink was een van de architecten die hee� meegeholpen hee� aan het ontwerp van Circl. Het is een circulair pla�orm gelegen op de Amsterdamse Zuidas. Dit pla�orm is een initiatief van ABN-AMRO. Circl was het eerste circulair project van de Architekten Cie. Daarbij moest in het begin vooral rekening gehouden worden met wat circulariteit nu eigenlijk was en wat het betekende voor de bouwsector.

Niemand wist hoe een circulair gebouw ontworpen moest worden. Heel veel dingen waren (hen) nog onbekend. Maar door veel te overleggen en het maar gewoon “te doen”, werd ontdekt wat circulariteit op dat moment kon zijn.

Het circulair pla�orm was eigenlijk een tweede ontwerp. Eerst werd een duurzaam gebouw ontworpen.

Het ontwerp was al af en de bouw was zelfs al deels begonnen toen de opdrachtgever het opeens nog veel duurzamer (lees: circulair) wilde gaan aanpakken. De bouw werd stilgelegd en er werd in een relatief korte tijd een nieuw ontwerp (Circl) gemaakt.

14

Daarbij werden alle partijen vanaf de eerste seconde erbij betrokken.

Het gebouw werd zoveel mogelijk ontworpen voor verschillende functies. Er werd rekening gehouden met de hoogte zodat later eventueel een extra verdieping kon ingebouwd worden. Tijdens het ontwerpproces waren al heel wat functies en verschillende scenario’s bekeken omdat het gebruik en de functie pas heel laat duidelijk waren. De initiatiefnemer (ABN-AMRO) wist pas als de bouw grotendeels afgerond was wat hij er mee wilde doen.

Die onduidelijkheid hee� het team, op een positieve manier, ertoe gedwongen om zo multifunctioneel mogelijk te ontwerpen.

Illustratie 6: a�eelding van het Circl

Paviljoen

Nikolaj De Meulder -

Zelfstandig architect Gevestigd in Gent, België Hoofdzakelijk renovaties

“Het is vaak meer ontdekken wat er al staat, dan iets nieuws te ontwerpen. We moeten soms het ego opzij ze�en en ons afvragen wat er al goed is aan het gebouw en de kwaliteiten die er al zijn, gewoon zo veel mogelijk behouden.”

Nikolaj de Meulder renoveerde een oud parochiecentrum en maakte er drie cohousing appartementen van. Het gebouw valt niet echt onder de noemer circulair gebouw. Maar het is wel circulairder dan andere nieuwe gebouwen of renovaties. Want er werd gekeken wat er van het parochiecentrum kon hergebruikt worden, waardoor er geen extra nieuwe materialen moesten gebruikt worden.

Wat dit project circulairder maakt, ligt aan het feit dat het gebouw al heel goed ontworpen was, waardoor er heel weinig gesloopt moest worden. Daarnaast werden bijvoorbeeld de arduinen plinten en de deuren bijgehouden en opnieuw geplaatst. Er werd bekeken of het mogelijk was om de dakpannen te renoveren maar omdat het een eerder hoog gebouw was, zou de a�aalkost veel te groot geweest zijn. Dus werd gekozen voor nieuwe dakpannen.

15

INLEIDING:

Geïnterviewde personen

Het appartement op de gelijkvloerse verdieping werd zo open mogelijk ontworpen en het meubilair werd er op wieltjes geplaatst. Dit zorgt ervoor dat in het appartement een eenvoudiger en snellere herindeling kan ontstaan.

Tot op heden werden de slaapkamers afgesloten met boekenkasten. Al houdt Nikolaj er wel rekening mee dat op een dag de klant zal vragen naar een akoestisch dichtere kast.

Illustratie 7: interieurbeeld van het project “De Familiekring”

Illustratie 8: exterieurbeeld van het project “De Familiekring”

16

Profielen van onderzochte gebouwen Er werden enkele gebouwen onderzocht om een duidelijker beeld te krijgen van wat een circulair gebouw is, hoe bepaalde circulaire gebouwen opgebouwd zijn of welke materialen erin gebruikt werden.

Een lijst van de gebouwen: • • • •

Circular Retrofit Lab (CRL) Build Reversible In Conception (B.R.I.C.) The Circular Building door ARUP Circl Paviljoen door de Architekten Cie

Circular Retrofit Lab (CRL) Op 25 maart 2019 werd samen met Hannelore Goens (onze begeleidende lector) en enkele medestudenten het Circular Retrofit Lab gezocht. Dit project maakt als pilootproject deel uit van HORIZON2020 door BAMB (Buildings As Materials Banks).

Dit project werd bezocht in het kader van de bachelorproeven rond duurzaamheid.

Op de campus van de Vrije Universiteit Brussel (VUB) werden vroeger studentenkoten gebouwd om studenten te kunnen huisvesten. Uiteindelijk bleek dat in alle gebouwen asbestproducten gebruikt werden. Daardoor waren deze niet meer veilig om bewoond te blijven en moesten alle studenten de gebouwen verlaten. Momenteel staan de gebouwen leeg en zijn ze ongebruikt.

Een van de gebouwen werd als proefproject volledig getransformeerd tot een circulair project.

Het gebouw werd volledig gestript tot op de betonnen draagstructuur. Daarna werd het terug opgebouwd met zo veel mogelijk demonteerbare, aanpasbare en herbruikbare materialen.

Het was ook de bedoeling dat het gebouw multifunctioneel inzetbaar is.

In dit proefproject was vooral interessant om te zien hoe het project opgebouwd werd en welke systemen gebruikt werden om het circulair te maken. Volgende zaken waren de meest opmerkelijke: •

Er werd gekozen om de gevelelementen modulair en dus met een vaste maat te maken.

Dat zorgde ervoor dat in de toekomst de onderdelen gedemonteerd kunnen worden en verplaatst kunnen worden met andere modules uit het project. Dus waar nu een gevelopening is, kan later mogelijks een module geplaatst worden zonder openingen. Door de vaste, modulaire maat zijn de elementen multi-inzetbaar.

•

Binnenin werd het project ingedeeld met demonteerbare wanden. Een metal stud structuur (van JuuNoo) werd afgewerkt met multiplex platen of panelen waarbij de naden bedekt worden met een strip (zie a�eeldingen). Bij de beide systemen bleven de verbindingen heel eenvoudig toegankelijk. Dit was belangrijk om heel snel en eenvoudig de wanden te demonteren en opnieuw op de bouwen in het geval van een functie-of indelingswijziging.

•

Er werd gekozen om te werken met een verhoogde vloer. Door te kiezen voor deze droge vloeropbouw blijven alle leidingen (die op de betonnen vloer gemonteerd werden) eenvoudig toegankelijk in de toekomst.

•

Ook andere technieken zoals bijvoorbeeld ventilatie bleven zichtbaar en dus toegankelijk.

17

INLEIDING:

Onderzochte gebouwen

Aďż˝eeldingen van het Circular RetroďŹ t Lab:

Illustratie 9: exterieurbeeld van het CRL

Illustratie 11: zichtbare verbindingselementen

Illustratie 10: interieurbeeld van het CRL tijdens de bouw

Illustratie 12: interieurbeeld van het afgewerkte CRL

18

Build Reversible In Concep�on (B.R.I.C.) Op 25 maart 2019 werd naast het bezoek aan het Circular Retrofit Lab ook het B.R.I.C. bezocht. Het project is gelegen in het opleidingscentrum efp in Ukkel (Brussel) en is net als het CRL een pilootproject van HORIZON2020.

Op het schoolterrein bouwden scholieren een circulair gebouw. Er werd naar oplossingen gezocht om de constructie demonteerbaar te maken en om eenvoudig het gebouw aan te passen.

Over een tijdspanne van drie jaar moest het project drie verschillende functies krijgen. Elk jaar werden de indeling en de functie aangepast.

Het eerste jaar werd het gebouw ingericht als kantoor, daarna werd het omgevormd tot handelsruimte.

Het laatste jaar werd het als akoestisch lokaal gebruikt.

Het verschil met het Circular Retrofit Lab is dat dit gebouw een nieuwbouwproject was en het CRL een ‘renovatie’ (retrofit) was waarbij enkel de draagstructuur van behouden werd.

Bij het B.R.I.C. bedachten en maakten de studenten zélf de demonteerbare elementen terwijl in het CRL met producenten op zoek gegaan werd naar oplossingen voor de circulaire bouwmarkt.

Op het moment van ons bezoek was de constructie helaas al grotendeels afgebroken maar waren volgende interessante zaken nog zichtbaar: •

Om geen permanente betonnen fundering te moeten gebruiken, werd gekozen voor een fundering op schroefpalen. Door geen gebruik te maken van beton had het project een lagere ecologische voetafdruk, moest later geen betonnen fundering afgebroken worden en was er geen extra bouwafval.

•

Het gebouw was binnenin volledig voorzien van een dragend skelet. De kolommen die gebruikt werden voor het skelet, werden zo ontworpen dat ze in twee verschillende richtingen konden dragen. De kolommen werden op voetstukken geplaatst zodat een kolom eenvoudig gedemonteerd kon worden. Door tussenblokjes te plaatsen, was het ook mogelijk om balken te plaatsen op verschillende hoogtes.

•

De buitenwanden werden opgebouwd met holle modulaire blokken. Deze hadden een afmeting van 120 x 60 cm. Daardoor konden ze snel opgebouwd worden en door hun vaste maat, kunnen deze elementen later elders gebruikt worden.

De holle ruimte van de blokken werd later opgevuld met cellullosevlokken.

Illustratie 13: exterieurbeeld B.R.I.C.

19

INLEIDING:

Onderzochte gebouwen

Illustratie 14: overgebleven structurele elementen B.R.I.C.

Illustratie 15: connectie kolom - voetstuk

Illustratie 16: prefab wandelementen

Illustratie 18: voetstukken + kolom op voetstuk

Illustratie 17: gestapelde wandelementen

Illustratie 19: schroefpaalfundering

20

The Circular Building Voor het London Design Festival in 2016 bouwde ARUP Architects een van de eerste prototypes van een circulair gebouw. In het gebouw werden zo veel mogelijk principes van de circulaire economie toegepast.

Dit project werd onderzocht in functie van de structuur, het innovatief materiaalgebruik, omkeerbare verbindingen. In het project werden volgende materialen, technieken of systemen gebruikt: •

De lagenstructuur van Stuart Brand (zie pagina 29) werd le�erlijk gebruikt om het gebouw op te bouwen.

•

Het gebouw werd opgebouwd uit een staalstructuur. Door middel van stalen tussenstukken konden de stalen profielen omkeerbaar met elkaar verbonden worden.

•

Tegen de staalstructuur werden geprefabriceerde en reeds geïsoleerde sandwichpanelen geplaatst. Op de panelen werd een folie gelegd en werd op een niet-beschadigende manier bevestigd aan de panelen. Het gebouw kreeg daarna een afwerking uit fijne houten la�en.

De la�en zijn gemaakt uit zachthout dat behandeld werd met azijn. Daardoor kreeg het hout eenzelfde duurzaamheid als andere hardhoutsoorten.

•

De mechanische ventilatie-unit werd zelf geprint met een 3D-printer. Als grondstof werd een filament gebruikt dat van gerecycleerd plastic gemaakt was.

Het voordeel van zelf de unit te maken was dat ze die eenvoudig konden demonteren en delen vernieuwen, upgraden en later terug in omloop brengen.

•

Het gebouw werkte op gelijkstroom met een lage spanning. Er werd gebruik gemaakt van een zoutwaterba�erij. Deze kunnen eenvoudiger (en veiliger) gedemonteerd en hergebruikt worden in vergelijking met andere ba�erijen (bijvoorbeeld loodzuuraccu’s).

•

Er werden harde kartonnen én demonteerbare ventilatiekanalen gebruikt

•

De ruimte werd ingericht als flexibele ruimte. De ruimte werd aangekleed met tapijten van Tarke� en Cradle to Cradle meubelen.

•

Elk materiaal was voorzien van een materiaalpaspoort zodat exact geweten was welke materialen allemaal in het gebouw aanwezig waren. Het paspoort kon (onder andere) gelezen worden via een QR-code. Die paspoorten dragen erbij toe dat de materialen terug in omloop gebracht kunnen worden.

•

Na de demontage werden alle producten teruggebracht naar de producenten, die ervoor zorgden dat de materialen terug in omloop gebracht werden.

Zie de a�eeldingen hieronder.

21

INLEIDING:

Onderzochte gebouwen

Illustratie 20: Lindapter - omkeerbare verbinding balken

Illustratie 21: omkeerbare verbindingsmethode van folies

Illustratie 22: kartonnen ventilatiekanalen

Illustratie 23: staalstructuur van “The Circular Building�

22

Illustratie 24: interieurbeeld

Illustratie 25: exterieurbeeld

23

DEEL 1: HET CIRCULAIRE ONTWERPPROCES

HET CIRCULAIR ONTWERPPROCES: STAP 1

Start van het project

Start van het project

Inleiding: Bij een circulair bouwproject is het belangrijk dat de bouwpartners (partijen waarmee samengewerkt zal worden) vooraf bepaald worden. Want bij aanvang van het ontwerp zi�en alle partijen al mee aan tafel.

De bedoeling daarbij is dat zij tijdens het ontwerpproces kunnen meedenken over welke oplossingen zij kunnen aanreiken.

Dit hee� volgende voordelen: •

• •

!

Doordat alle partijen al vanaf het ontwerpproces volgen en meedenken over haalbare oplossingen, wordt er onderling al veel gecommuniceerd, waardoor misva�ngen op de bouwplaats zoveel mogelijk vermeden kunnen worden.

Er wordt vermeden dat de zaken die de architect tekent niet of moeilijk uitvoerbaar zijn.

Moeilijke zaken worden besproken en er wordt samen naar oplossingen gezocht.

De vroege samenwerking beperkt uiteindelijk ook het aantal bouwfouten op de werf, wat ervoor zorgt dat de bouwkost daalt en er geen bruikbaar bouwmateriaal verspild wordt.

Aandachtspunt: vakmensen meer betrekken en inze�en op innova�e In het boek “In Transitie: duurzaamheid en innovatie in de bouw” (auteur Bijl D.) wordt uitgelegd waarom de bouwsector niet optimaal functioneert. Een van de redenen is de lineaire manier van bouwen. De andere reden is omdat er inefficiënte werkwijzen gebruikt worden.

Tijdens het ontwerpproces en de uitvoering worden de actoren (vakmensen) nauwelijks betrokken de bij bouw. De werkwijzen die gehanteerd worden, zijn ambachtelijk en achterhaald én er is weinig blijk dat zij hun traditionele bouwwijze willen aanpassen. Daardoor is de bouwsector voor veel jongeren geen populaire carrièrebestemming, wat op zich ervoor zorgt dat er een groot tekort is aan vakmensen in de bouw.

Het gevolg daarvan is dat veel mensen uit het buitenland het werk doen waarvoor hier geen mensen voor te vinden zijn.

Als oplossing wordt voorgesteld dat ingezet moet worden op het moderniseren en gebruiken van geavanceerde technologieën voor de bouwindustrie.

Samenwerken vanuit één Building Informa�on Model (BIM) Veel architecten gebruiken vandaag nog een 2D-tekenprogramma (bijvoorbeeld AutoCAD). Daarmee worden alle plannen, snedes en details van een gebouw eenvoudig lijn per lijn uitgetekend. De enige informatie die dan in een gebouw zit, is de informatie die de architect zélf op de plannen hee� toegevoegd. Er kan geen verdere informatie uitgehaald worden.

Met zo een 2D-tekenpakket zijn de opties dus vrij beperkt als die vergeleken worden met die van een BIMso�warepakket.

In zo een BIM-so�warepakket wordt naast het ui�ekenen van de 2D-bouwplannen ook meteen een 3D-model gemaakt. Bovendien worden de plannen niet opgemaakt door middel van handmatig getrokken lijnen maar wordt het gemodelleerd met elementen / componenten en materialen. Het plan (en dus ook het model) bestaat dan uit wanden, vloeren, daken, balken, kolommen, ramen, deuren, ...

Het voordeel daarvan is dat aan alle elementen informatie kan toegevoegd worden.

De grootste voordelen bij het gebruik van BIM bij een (circulair) bouwproject zijn:

26

•

Een van de grote voordelen hiervan kan al uit de naam afgeleid worden: informatie.

Elk onderdeel van het gebouw (of toch bijna alle onderdelen) worden in het BIM-model gemodelleerd. En van elk deeltje van het gebouw worden eigenschappen bijgehouden.

Dat wil dus zeggen dat het model boordevol informa�e zit. Het kan gaan van de locatie van het project tot de sterkteklasse en de warmtegeleiding van de bout die gebruikt wordt om de stalen kolom te verbinden aan de funderingszool.

•

Met het model (en alle informatie die erin aanwezig is) kunnen zeer interessante studies gemaakt worden die een beeld geven over de performantie van het gebouw. In de so�ware bijvoorbeeld een zonstudie gemaakt worden. Daaruit kan berekend worden hoeveel energie verloren of gewonnen wordt via de raamoppervlakken. Er kan met een energiestudie ook berekend worden wat het energieverbruik is van het gebouw. De resultaten geven feedback over het gebouw en op basis daarvan kunnen andere materiaalkeuzes of veranderingen in het ontwerp gemaakt worden.

•

Met een MEP-plugin is het mogelijk om alle mechanische, elektrische en sanitaire voorzieningen te modelleren. Door clash detection kan onderzocht worden of er geen leidingen elkaar snijden. Op deze manier kunnen heel wat bouwfouten vermeden worden.

•

Door het accurate 3D-model kunnen veel gedetailleerdere meetstaten gemaakt worden waardoor correctere kostenramingen gemaakt kunnen worden.

•

In vergelijking met 2D-tekenprogramma wordt er bij een BIM-model in het begin de meeste tijd gestoken om het model correct op te maken en informatie toe te voegen aan de elementen. Het voordeel van zo een correct opgebouwd 3D-model is dat er later snel snedes, details, uitvoeringsplannen, enzovoort uit het model gehaald kunnen worden. Met een 2D-tekenprogramma zou het ontwerpproces sneller gaan maar wordt uiteindelijk veel meer tijd gestoken in het opmaken van alle uitvoeringsplannen.

Die shi� in tijd past perfect in het circulaire bouwproces omdat de nadruk bij circulaire gebouwen bij het ontwerpproces ligt.

•

Met een BIM-so�warepakket is er de mogelijkheid om samen te werken in één bestand.

Dat is heel interessant voor circulaire bouwprojecten omdat vanaf dag één alle partijen mee aan tafel zi�en. Doordat alle partijen samenwerken in een bestand kan het hele model heel snel gebouwd worden.

•

Door in het 3D-model de noodzakelijke lagen aan te ze�en, kan het voor de vakman duidelijker zijn wat hij (of zij) precies moet doen.

•

De milieu-impact kan sneller berekend worden doordat de so�ware zelf alle constructieelementen kan uitlezen.

•

Tijdens het ontwerpproces kunnen vaak veel zaken veranderen aan het ontwerp. Een BIM-so�warepakket laat toe om eenvoudig aanpassingen door te voeren. Zonder dat handmatig alle andere plannen aangepast moeten worden.

•

Het model kan als bronbestand gebruikt worden op websites zoals Madaster om materiaalpaspoorten aan te koppelen. Er is ook een mogelijkheid om een Excel-bestand te gebruiken als bronbestand. Maar het voordeel van een BIM-model is dat in de website ook de volledigheid van het model gecontroleerd wordt.

27

HET CIRCULAIR ONTWERPPROCES: STAP 1

Voorontwerp

Voorontwerp

Als een circulair gebouw ontworpen moet worden, is het ontze�end belangrijk dat er tijdens de ontwerpfase rekening gehouden wordt met enkele ontwerprichtlijnen. Door deze richtlijnen te volgen, zal het eenvoudiger (en materiaalefficiënter) zijn om tijdens de levenscyclus van het gebouw aanpassingen te doen of het gebouw te transformeren. Deze komen zo meteen aan bod.

Tijdens deze fase moeten ook materialen toegekend worden aan het gebouw. Het is dan interessant om een afweging te maken tussen welke materialen gerecupereerd kunnen worden en welke nieuw aangekocht moeten worden. Daarna wordt ook onderzocht welke meerwaarde materiaalpaspoorten hebben.

Als het ontwerp klaar is, is het een mogelijkheid om het gebouw te laten evalueren naar haar milieuimpact. Erna kunnen eventueel op basis van de resultaten andere materiaalkeuzes en/of veranderingen het ontwerp gemaakt worden.

1.1

Ontwerprichtlijnen (OR) voor circulaire gebouwen

OR 1: Het gebruiken van standaardmaten Onder standaardmaten wordt verstaan dat in het ontwerp een basisunit gebruikt wordt van 10mm. Deze basisunit wordt gehanteerd om de compatibiliteit van zowel de constructie-onderdelen en de technische toestellen in het gebouw zo groot mogelijk te houden. Op die manier kunnen onderdelen eenvoudig vervangen worden.

Hoe kleiner de maten van de bouwonderdelen zijn, hoe eenvoudiger dat ze elders hergebruikt kunnen worden. Zo is een log moeilijker te hergebruiken dan houten holle blokken. Door de kleine afmetingen zijn ze breder inzetbaar en gemakkelijk herbruikbaar.

OR 2: De gelaagdheid van het ontwerp In een gebouw zijn er steeds onderdelen die eerder aan vervanging toe zijn dan andere.

Bij het ontwerp moet dan ook extra aandacht gevestigd worden op de levenscycli van de materialen die in het gebouw terecht komen. Het gebouw moet in verschillende lagen, volgens hun levenscyclus, opgedeeld worden om zo gemakkelijk(er) de onderdelen die bij bepaalde lagen horen, te vernieuwen.

In het Shearing Layers concept van Frank Duffy en Steward Brand (die het model uiteindelijk verder hee� uitgediept) wordt duidelijk gemaakt hoe het gebouw opgebouwd moet worden. De figuur van het concept staat hiernaast afgebeeld.

De lagenstructuur is als volgt opgebouwd (van buiten naar binnen): De grond zelf hee� een oneindige levensduur.

Daarna zien we de afwerking van het gebouw dat een levensduur hee� van ongeveer 20 jaar. Uiteraard hangt dit af van welk soort afwerking gekozen wordt. Het spreekt voor zich dat de afwerkingslaag bestaande uit bakstenen en dakpannen een pak langer mee gaat dan zijn houten tegenhanger.

Onder de afwerking zit de structuurlaag. Dit is de laag, die na de bouwgrond, het langst meegaat. Zowel in

28

deze figuur als in de TOTEM-tool wordt geschat dat de levensduur van de schil gemiddeld 60 jaar meegaat.

Ook hier hangt het weer af van welke constructiemethode gebruikt wordt. Bij vele materialen is de technische levenscyclus veel langer dan de functionele levenscyclus.

Onder de constructie worden de services geplaatst. Daarmee wordt bedoeld: alle zaken die we met een circulair businessmodel kunnen huren van de fabrikanten. In deze laag zi�en voornamelijk de technische installaties van het gebouw. Zij worden gemiddeld voor 7 tot 15 jaar gebruikt.

Illustratie 26: Stewart Brand - Shearing (building) layers of change

OR 3: Transforma�es moeten eenvoudig zijn Een van de hoofdkenmerken van een circulair gebouw is dat het eenvoudig tussentijdse transformaties toelaat en dat dus verschillende scenario’s mogelijk zijn. Het criterium ‘eenvoudige transformaties’ werd (in het vorige onderdeel: ontwerpcriteria) reeds aangehaald maar wordt, omdat het zo belangrijk is, nu verder uitgediept.

Het is van belang een gebouw zo lang mogelijk te laten meegaan en niet te riskeren dat een gebouw, na een bepaalde tijd, niet meer gebruikt wordt. Bijvoorbeeld het merendeel van de kantoorgebouwen wordt niet meer volledig benut omdat meer en meer mensen op een meer dynamische manier samenwerken.

En omdat de noden van de mensen veranderen.

Door een gebouw te ontwerpen dat eenvoudig aanpasbaar is en mee kan transformeren met de maatschappij, wordt het risico dat gebouwen verouderd, ongebruikt of niet volledig benut zijn, geminimaliseerd.

Om zo een gebouw te kunnen realiseren moet tijdens het ontwerpproces aandacht zijn voor verschillende toekomstscenario’s van het gebouw.

Daarbij mag het gebouw dus niet langer voor louter op één functie ontworpen worden maar wordt er gekeken welke functies het gebouw in de toekomst nog zou kunnen hebben. Er wordt nagedacht over hoe de maatschappij kan evolueren en hoe het gebouw daarbij eenvoudig mee kan groeien.

29

HET CIRCULAIR ONTWERPPROCES:

Voorontwerp

Een goed ontworpen gebouw helpt ook enorm bij renovaties. Net zoals bij het project “De Familiekring” van Nikolaj de Meulder. Dankzij het goede ontwerp moest weinig gesloopt worden en kon hij het oude parochiecentrum eenvoudig omvormen tot woningen. De technieken, gevelisolatie, dakconstructie en schrijnwerk werden vernieuwd om het gebouw aan te passen aan de noden en eisen van de 21ste eeuw.

Nikolaj over zijn project: “De Familiekring is geen nieuwe creatie, maar gewoon een circulair gebouw dat een nieuwe investeringscyclus doormaakt. Het schikt zich naar zijn bewoners, maar doet dit vooral door zoveel mogelijk open te laten, plan libre te articuleren.”

Bij het Circl paviljoen hadden zowel de opdrachtgever ABN AMRO als de Architekten Cie geen idee waarvoor het gebouw gebruikt zou worden. Dat hee� hen op een positieve manier beïnvloed want ze hebben daardoor een functieloos gebouw ontworpen. Doordat er binnen geen dragende wanden zijn (ona�ankelijke kolommenstructuur) zijn veel verschillende indelingen mogelijk. De axionometrie van de structuur en de snede die hieronder staan, illustreren hoe het multifunctionele gebouw ineen zit.

Illustratie 27 (boven): Axonometrie van het Circl Paviljoen Illustratie 28 (onder): Langse doorsnede van het Circl Paviljoen met zicht op de houten draagstructuur

30

Een goed ontworpen gebouw helpt ook enorm bij renovaties. Net zoals bij het project “De Familiekring” van Nikolaj de Meulder. Dankzij het goede ontwerp moest weinig gesloopt worden en kon hij het oude parochiecentrum eenvoudig omvormen tot woningen. De technieken, gevelisolatie, dakconstructie en schrijnwerk werden vernieuwd om het gebouw aan te passen aan de noden en eisen van de 21ste eeuw.

Nikolaj over zijn project: “De Familiekring is geen nieuwe creatie, maar gewoon een circulair gebouw dat een nieuwe investeringscyclus doormaakt. Het schikt zich naar zijn bewoners, maar doet dit vooral door zoveel mogelijk open te laten, plan libre te articuleren.”

Bij het Circl paviljoen hadden zowel de opdrachtgever ABN AMRO als de Architekten Cie geen idee waarvoor het gebouw gebruikt zou worden. Dat hee� hen op een positieve manier beïnvloed want ze hebben daardoor een functieloos gebouw ontworpen. Doordat er binnen geen dragende wanden zijn (ona�ankelijke kolommenstructuur) zijn veel verschillende indelingen mogelijk. De axonometrie van de structuur en de snede die hieronder staan illustreren hoe het multifunctionele gebouw ineen zit.

OR 4: Het gebouw moet uitbreidbaar zijn Naast het bouwvolume kunnen in de loop der jaren ook de functie, technische vereisten, installaties en isolatie veranderen. Het ontwerp moet daarom afgestemd zijn om deze veranderingen aan te kunnen.

Om het gebouw uit te breiden, moet het ontwerp op een zo modulair mogelijke manier opgebouwd worden, opdat een structureel grid of andere gebouwdelen volgens vooraf bepaalde maten uit te breiden zijn.

Ook is het aangeraden om, net zoals in het Circl paviljoen, in de hoogte extra ruimte in te bouwen. Zo kan later een extra verdieping ingebouwd worden. Daarbij is het ook aangewezen om de constructie ofwel te overdimensioneren om een uitbreiding in de hoogte aan te kunnen. Ofwel door het mogelijk te maken dat de constructie aangepast, verstevigd of verstijfd kan worden.

OR 5: Extra aandacht voor omkeerbare verbindingen Tegenwoordig zorgen zaken als lijm en cementmortel ervoor dat verbindingen tussen componenten permanent aan elkaar verbonden zijn en dat ze, zonder beschadigingen, niet meer los te krijgen zijn.

Om ervoor te zorgen dat de materialen die gebruikt worden in het gebouw later (grotendeels) herbruikbaar zijn, moeten omkeerbare verbindingen gemaakt worden. Dit kan door de componenten met elkaar te verbinden met bouten, schroeven, kalkmortel.

OR 6: Gebruik eenvoudig (de)monteerbare verbindingen Het is geen garantie dat het gebouw gedemonteerd zal worden gewoon omdat het gebouw demonteerbaar ontworpen is.

Best worden duidelijke tekeningen van de constructie gemaakt om de demontage te vereenvoudigen.

Om demontage nog meer te verzekeren, kunnen best eenvoudige verbindingen gebruikt worden. Op die manier kan eender wie de constructie demonteren en hoeven niet meteen gespecialiseerde demonteurs gevraagd te worden om complexe verbindingen te ontrafelen.

31

HET CIRCULAIR ONTWERPPROCES:

Voorontwerp

OR 7: Gebouwdelen ona�ankelijk met elkaar verbinden Gedurende de levenscyclus van het gebouw zijn bepaalde elementen aan vervanging of herstelling toe of moeten ze verwijderd worden. Het is daarbij aangewezen om alle elementen zo ona�ankelijk mogelijk van elkaar te verbinden.

Door de ona�ankelijke onderdelen is het mogelijk om op hetzelfde moment op verschillende plaatsen te demonteren en hoe� het niet sequentieel te gebeuren.

De onderstaande figuren illustreren de graad van a�ankelijkheid. Met de eerste verbinding die volledig a�ankelijk is, de tweede en de derde zijn voorbeelden van ona�ankelijke verbindingen.

Illustratie 29: Ona�ankelijkheid van de verbindingsmethodes

OR 8: Snelheid (en duidelijkheid) van de assemblage Snelle en duidelijke assemblage en ontmanteling van gebouwonderdelen zal ervoor zorgen dat de componenten ook effectief correct zullen ontmanteld worden.

Door de verbindingen (schroeven, bouten, ...) zichtbaar en toegankelijk te laten zal het makkelijker zijn om het gebouw op te bouwen en later ook te demonteren.

Moeilijk zichtbare verbindingen dragen het risico dat demontage veel moeilijker lijkt en dat er gekozen wordt voor het slopen van het onderdeel.

Ook het aantal verbindingen kan best zo klein mogelijk blijven om (de)montage snelst te laten verlopen.

!

Aandachtspunt: handleiding bij demontage Een gebouw demonteerbaar ontwerpen en goed onderhouden is één ding. Wanneer het gebouw echter op het einde van haar levenscyclus is en gedemonteerd moet worden, is het ontze�end belangrijk dat het duidelijk is hoe dat moet gebeuren. Wanneer het onduidelijk is en de verbindingen te ingewikkeld zijn, is het vaak te gemakkelijk om te beslissen om het af te breken, te beschadigen en uiteindelijk weg te werpen. Het product wordt dan niet hergebruikt.

Daarom is het van belang dat een handleiding wordt uitgetekend en uitgeschreven, net zoals een stappenplan dat bij IKEA-meubels geleverd wordt. Dat stappenplan moet het voor zowel professionelen als leken mogelijk maken om het gebouw heel nauwkeurig te demonteren. En moet ook richtlijnen geven wat met sommige materialen moet gebeuren.

OR 9: Gebruiken van prefab onderdelen Het spreekt voor zich dat prefabricatie van onderdelen het bouwproces mede versnelt. Maar naast het versnellen van het proces, zorgt het ook voor een continue kwaliteit(scontrole), uniformiteit, vermindering van het bouwafval. Uiteindelijk zal hierdoor ook de prijs voor het desbetreffende onderdeel dalen.

32

OR 10: Services / diensten / circulaire businessmodellen in het gebouw In een circulaire economie wordt er op zoek gegaan naar circulaire businessmodellen waarbij het product gekocht kan worden voor gebruik in plaats van voor eigendom.

Twee klassieke voorbeelden hierbij zijn het “pay-per-lux”-systeem dat Philips in samenwerking met architect Thomas Rau op de markt bracht. En Desso die haar tapijten via het Take Back Programma terugneemt voor hergebruik. Zij willen tegen 2020 zo een 50 000 ton afval terugnemen.

Alleen op die manier kan de kwaliteit, correct onderhoud en daardoor dus ook de levensduur van het product verzekerd worden.

!

Aandachtspunt: verder s�muleren van circulaire businessmodellen Het is ondertussen duidelijk dat in de circulaire economie op zoek gegaan moet worden naar hoe bedrijven een dienst kunnen verkopen in plaats van een product.

Er bestaan al services zoals die van Philips (Light as a service). Alleen moeten meer bedrijven op zoek gaan naar een ander verdienmodel waarbij ze hun product als een dienst kunnen aanbieden.

Hier moet in de toekomst verder naar gezocht worden en moet veel meer gestimuleerd worden.

OR 11: Eenvoudig te onderhouden Het onderhoud van het gehele gebouw is een heel bepalende factor binnen circulariteit. Het is belangrijk dat het gebouw zo ontworpen wordt dat het onderhoud makkelijk toelaat. Het gee� de toekomstige eigenaar de zekerheid dat zijn product in goede staat is.

Hieronder verstaan we zaken gaande van het lappen van de ramen tot het onderhoud van ventilatiekanalen. Het einddoel is einddoel de elementen in zo een goed mogelijke staat houden. Zo gaan ze langer mee en kunnen ze later nog terug op de markt gebracht worden.

De informatie over het onderhoud moet bijgehouden worden. Idealiter wordt de informatie over onderhoudsbeurten of inspecties in het materiaalpaspoort bewaard.

!

Aandachtspunt: organiseren van het onderhoud Tijdens het interview met Hans Hammink werd ook gesproken over het onderhoud. In het Circl paviljoen is daar ook rekening mee gehouden door de technische zaken zichtbaar te laten zodat ze eenvoudig toegankelijk zijn en gemakkelijk de onderdelen kunnen onderhouden.

Volgens hem is het onderhoud van het gebouw mogelijks wel dé belangrijkste factor binnen circulariteit.

Bij het Circl paviljoen werd met de opdrachtgever gezocht om dit te organiseren maar dit is helaas niet gelukt omdat het nog zo nieuw is. Dit komt omdat mensen in de onderhoudssector nog minder bekend zijn met circulariteit in vergelijking met de bouwsector.

Bij Nikolaj zijn het vooral de eigenaars die instaan voor het onderhoud van hun gebouw.

Onderhoud is volgens hem ook heel belangrijk. Zo zou Nikolaj er bijvoorbeeld voor kiezen om een ventilatie-systeem te leasen omdat hij dan de zekerheid hee� dat het continu onderhouden wordt.

33

HET CIRCULAIR ONTWERPPROCES:

Voorontwerp

OR 12: Grote, open, polyvalente ruimten Deze ontwerprichtlijn hee� vooral betrekking op ruimten zoals publieke buitenruimten, parkings of grote binnenruimten. Het voordeel van polyvalente ruimten is dat zij geen één specifieke functie hebben. Ze kunnen dus voor verschillende activiteiten en door alle gebruikersgroepen gebruikt worden. Polyvalente ruimten zijn vaak (semi-)tijdelijk van aard en dragen bij tot het gemeenschapsleven.

OR 13: Ontwerp voor diversiteit Hoewel deze ontwerprichtlijn vooral betrekking hee� op het ontwerp van wijken kan ze ook toegepast worden bij (grotere) gebouwen.

Bij het ontwerpen van een wijk of een gebouw is het belangrijk om een grote diversiteit aan functies, voorzieningen en woningtypes te voorzien. Dit draagt bij tot een levendigere wijk en het verhoogt de lee�aarheid. Als in de toekomst de noden van de samenleving veranderen, kan het gebouw of de wijk veel eenvoudiger meegroeien met de tijdsgeest.

“Voorzie diverse functies (zoals wonen, handel, diensten en cultuur) in een wijk in plaats van te beperken tot een monofunctionele wijk of locatie, waar enkel wonen of commerciële functies aanwezig zijn.

Binnen de functie wonen kan ook diversiteit worden aangebracht in de typen woningen en bijbehorende variërende huishoudensamenstellingen.”[7]

OR 14: Eenvoudig te onderhouden Ook deze ontwerprichtlijn is vooral gericht op het goed ontwerpen van de openbare ruimte. De wijk moet resistent zijn voor veranderende bouwdichtheden of functiewijzigingen. Hij moet voldoende ruimte hebben en goed ontworpen zijn om mee te groeien met een veranderende samenleving.

Maar niet alleen de openbare ruimte moet veranderingsgericht ontworpen worden. Ook de gebouwen moeten aan inbreiding kunnen doen. Dat kan door bijvoorbeeld door aan optopping te doen (=extra bouwlagen toevoegen aan een gebouw).

“24 Ontwerprichtlijnen: veranderingsgericht bouwen” De OVAM (Openbare Vlaamse AfvalstoffenMaatschappij) hee� een aantal interessante uitgaven rond circulair bouwen / veranderingsgericht bouwen, waaronder een uitgave waar 24 ontwerprichtlijnen voorsteld worden voor een veranderingsgerichte wijk of gebouw. Deze uitgave lag aan de basis bij het opstellen van de richtlijnen in deze bachelorproef. Voor dit hoofdstuk werd vooral naar richtlijnen gezocht die expliciet betrekking hebben op het ontwerp van een gebouw.

Andere richtlijnen op het elementniveau of wijkniveau worden niet als aparte ontwerprichtlijnen opgenomen in deze bachelorproef. Er wordt wel dieper ingegaan op het materiaalgebruik van een gebouw.

[7]: OVAM. (2015). 24 Ontwerprichtlijnen: veranderingsgericht bouwen. Geraadpleegd van h�ps://www.ovam.be/sites/default/files/atoms/ files/24-Ontwerprichtlijnen-veranderingsger-bouwen.pdf

34

1.2

Materiaalgebruik

1.2.1 Recupera�e van materialen Bij circulair bouwen is het belangrijk dat er een goede afweging gemaakt wordt tussen hergebruik van materialen en het gebruiken van nieuwe materialen.

Bij de bouw of renovatie van een nieuw project is het aangewezen om eerst te kijken welke reeds gebruikte materialen er voorhanden zijn. Naarmate er meer circulaire projecten zijn, zal het aanbod aan gebruikte materialen stijgen. Want dat is onder andere de bedoeling met circulair bouwen, om de materialen zo lang mogelijk in omloop te houden. Daarbij krijgen alle materialen een materiaalpaspoort en dus een identiteit, waardoor we op een andere manier met materialen zullen omgaan. Zoals Thomas Rau het zegt: “Waste is material without an identity” - Thomas Rau

Nikolaj De Meulder over materiaalgebruik: Bij renovaties gaat het er om te kijken welke materialen nog hergebruikt kunnen worden. Zoals dat al eeuwen gebeurt. De meest lompe en kostbare materialen werden hergebruikt (bijvoorbeeld natuursteen).

Volgens Nikolaj werd vroeger al vrij circulair gebouwd. Alle zaken werden toen vastgenageld of vastgeschroefd. Zo zijn vele oude vloeren vastgenageld. Het is pas sinds kort dat lijm gebruikt wordt in het bouwproces. Vroeger werd dan ook een pak meer hergebruikt dan dat nu het geval is. Vroeger werd dit vooral uit economisch oogpunt gedaan. Terwijl we nu exact hetzelfde willen doen, maar dan uit ecologisch oogpunt. Helaas wordt vaak gedacht dat ecologische oplossingen veel duurder zijn dan de niet-ecologische oplossingen. Maar net zoals dure nieuwe materialen zijn er ook duurdere herbruikbare materialen. Zo is een recuperatiesteen zeker niet duurder dan een nieuwe steen die er hergebruikt moet uitzien.

Nikolaj recupereerde bijvoorbeeld dakpannen die hij bij een vriendin ging halen om daarna op zijn eigen woning te gebruiken. Die ging hij rechtstreeks bij haar halen. Want het is natuurlijk veel goedkoper om materialen rechtstreeks te gaan halen dan ze te halen bij de handelaar.

Uiteraard was het toeval dat ze beiden hun woning aan het renoveren waren op hetzelfde moment.

Hans Hammink over het materiaalgebruik in Circl: Bij het Circl Paviljoen werd er uitzonderlijk veel belang gehecht aan het materiaalgebruik in het gebouw. Er werden zo veel mogelijk gebruikte materialen gezocht. En er werd gezocht naar andere werven in de buurt om daar eventueel materialen van te recupereren. Maar dat is helaas niet gelukt.

Uiteindelijk leerden ze het bedrijf New Horizon kennen. Een bedrijf dat zich specialiseert in het recupereren van materialen uit gebouwen. Daarmee hebben ze veel materialen kunnen hergebruiken.

35

HET CIRCULAIR ONTWERPPROCES:

Voorontwerp

Maar vóór er materialen werden gekozen, werd eerst duidelijk gemaakt welke materialen er zeker niét in het project thuis hoorden. Materialen die gi�ig zijn, waarvan het veel energie kost om ze te transporteren en/of om ze te winnen, werden niet gebruikt.

Er werd ook extra aandacht besteed aan de verbindingsmethodes van de materialen. De materialen werden zodanig met elkaar verbonden dat demontage later, bij transformaties van het gebouw, zo eenvoudig mogelijk en zonder beschadiging mogelijk is.

Drie voorbeelden van Belgische en Nederlandse bedrijven die zich specialiseren in recupera�e van materialen:

Opalis is een website die handelaars van gerecupereerde materialen, verzamelt.

De handelaars kunnen op twee manieren teruggevonden worden: •

Om lokaal materiaalgebruik te stimuleren, kan via de kaart van België heel eenvoudig bekeken worden waar de handelaars zich bevinden. Door te kiezen voor handelaars die zich dichtst bij de bouwplaats bevinden, kan de CO2- uitstoot door transport van bouwmaterialen zo laag mogelijk gehouden worden.

•

Anderzijds kan per materiaalsoort bekeken worden welke handelaars zich specialiseren in een specifieke materiaalsoort.

Het Nederlandse New Horizon is vergelijkbaar met RotorDC. In tegenstelling tot Opalis, gaat dit bedrijf zelf tijdens de renovatie, transformatie of de sloop van een gebouw herbruikbare materialen recupereren.

De materialen worden op een gecontroleerde manier ontmanteld om zo de restwaarde van het materiaal zo hoog mogelijk te houden. Daarna wordt het materiaal, indien nodig, klaargemaakt voor hergebruik.

Als het materiaal echter te beschadigd is, wordt het, indien mogelijk, gebruikt als grondstof voor een upcycled product.

Via de website kan iedereen zijn of haar gebouw opgeven dat als donorgebouw gebruikt mag worden om (later) materialen uit te recupereren.

New Horizon hee� in het Circl paviljoen van ABN AMRO heel wat materialen aangeleverd.

• • • •

De vloerafwerking in het gebouw is helemaal gemaakt uit afvalhout.

De raamkozijnen komen uit een donorgebouw.

Enkele zaken uit de elektrotechnische installatie werden hergebruikt.

Voor het verdiep dat gedeeltelijk onder het maaiveld ligt (het souterrain), zijn de grote scheidingswanden aangeleverd.

36

De Belgische tegenhanger van New Horizon is Rotor Deconstruction & Consulting.

Rotor DC gaat in (veelal grote en waardevolle) gebouwen op zoek naar materialen die in goede staat zijn en hergebruikt kunnen worden. De materialen kunnen best opgehaald worden in de winkel in Brussel.

Andere kleine en niet breekbare elementen kunnen per post opgestuurd worden.

Voor het laten verwijderen, betalen de klanten enkel een kost per type materiaal per ton. De kosten zijn vaak lager in vergelijking met het slopen van het gebouw. De opbrengsten die voortkomen uit de verkoop van de materialen is voor Rotor DC om hun voorzichtig ontmantelingsproces te financieren.

Architecten kunnen ook een beroep doen op Rotor DC om bijvoorbeeld voor de sloop van een gebouw te onderzoeken welke materialen hergebruikt kunnen worden. Of ze gaan projectgebonden op zoek naar materialen voor een nieuw gebouw.

Materialen recupereren bij een renova�e of sloop van een gebouw Als de architect sommige materialen uit een huis wil recupereren, kan hij daar best een sloopinventaris voor opmaken. Alles wat afgebroken wordt, is in principe eigendom van de aannemer. Er wordt in beschreven welke materialen eigendom van de eigenaar moeten blijven. Daarom is het belangrijk om een sloopinventaris te maken vooraleer aan de werken begonnen wordt. Het is een soort bestek waarin beschreven staat wat en hoe er afgebroken moet worden, waar en hoe de materialen opgeslagen moeten worden.

Momenteel wordt een sloopinventaris vooral opgemaakt bij grote projecten en gebeurt vaak alleen als er genoeg vierkante meters van het materiaal aanwezig zijn, het waardevol genoeg is en gemakkelijk verwijderbaar is.

Recuperen uit een gebouw is één ding. Maar wie moet de materialen waar opslaan en wie gaat ze klaarmaken voor gebruik?

37

HET CIRCULAIR ONTWERPPROCES:

Voorontwerp

1.2.2 Nieuwe circulaire bouwmaterialen Nieuwe bouwmaterialen hoeven niet altijd speciaal ontworpen circulaire bouwproducten te zijn. Als bij de opbouw van het gebouw rekening gehouden wordt met de ontwerprichtlijnen en de elementen omkeerbaar verbonden zijn, kunnen traditionele bouwmaterialen nog steeds gebruikt worden.

Zo hoe� niet élke muur die opgebouwd is uit bakstenen met een kliksysteem opgebouwd te worden. Er kan ook gekozen worden om de stenen te metsen met een kalkmortel omdat die, in vergelijking met een cementmortel, de stenen niet permanent aan elkaar verbindt. Of kan er nog steeds voor een parketvloer gekozen worden. Alleen mag deze niet verlijmd worden met de ondergrond maar wordt hij best genageld (of geschroefd).

Voor diegenen die op zoek zijn naar verschillende bouw-en verbindingsmethodes, publiceerde de OVAM (Openbare Vlaamse AfvalstoffenMaatschappij) in 2019 een catalogus voor “Veranderingsgericht Bouwen” waarin vele verschillende bouw-en verbindingsmethodes beschreven worden. Deze publicatie is een zeer handige referentie als gezocht wordt naar nieuwe (innovatieve) materialen of nieuwe verbindingsmethodes.

In de catalogus worden methodes aangereikt voor: • Verticale & horizontale draagstructuren • Niet-dragende wanden • Gevel-en wandafwerking • Verticale en horizontale thermische isolatie Door middel van iconen wordt weergegeven of de elementen: • Omkeerbaar, eenvoudig en snel te verbinden zijn • Compatibel zijn met andere elementen en hanteerbaar zijn • Een lange levensduur hebben • Ona�ankelijk te (de)monteren zijn • Bijdragen aan de gelaagdheid van het gebouw • Geprefabriceerd kunnen worden Om een beeld te scheppen van hoe dit er in de catalogus uitziet, staan hieronder enkele voorbeelden.

Illustratie 30: Voorbeelden uit de catalogus “Veranderingsgericht bouwen”

38

39

HET CIRCULAIR ONTWERPPROCES:

Voorontwerp

1.2.3 Materiaalpaspoorten Aan het begin van dit vooronderzoek, in februari 2019, werd een lezing bijgewoond over materiaalpaspoorten, georganiseerd door Kamp C. Naast de presentaties werd ook een bezoek gebracht aan de REMs (Reversible Experience Modules). Dit circulaire paviljoen werd ontworpen voor EPEA. De doelstelling van het REMs is om circulaire principes en circulaire materialen tentoon te stellen.

Het paviljoen bestond uit kamers waar specifieke circulaire materialen tentoongesteld werden. Elk materiaal had een materiaalpaspoort waar een NFC-chip in verwerkt was. De paspoorten konden eenvoudig met een smartphone gescand en gelezen worden.

Het paviljoen werd enkele keren gedemonteerd en op andere plekken opnieuw gemonteerd voor een tentoonstelling.

EPEA is een internationaal actief, wetenschappelijk onderzoeks-en adviescentrumcentrum dat samenwerkt met personen en bedrijven om circulaire processen te introduceren in productontwikkeling. Daarbij wordt gezocht naar hoe de producten volgens het cradle to cradle concept ontwikkeld kunnen worden.

Waarom materiaalpaspoorten Het gebruik van materiaalpaspoorten speelt bij circulaire gebouwen een grote rol. Doordat de paspoorten boordevol informatie zi�en, laten ze toe om een objectieve, vergelijkende studie te maken van verschillende materialen. Ze geven de koper een volledig beeld van het product dat hij/zij wil aankopen.

Bij transformaties van gebouwen is het mogelijk dat sommige materialen / producten niet meer gebruikt worden in het huidige gebouw. Door de materialen een identiteit te geven, kan voorkomen worden dat de vaak nog waardevolle en bruikbare materialen weggegooid worden. En ze dus elders, met een zo hoog mogelijke waarde, hergebruikt kunnen worden. Zo kunnen de materialen gebruikt worden tot de technische levenscyclus het toelaat.

Daarnaast is het paspoort ook interessant voor een product dat aan het eind van zijn levenscyclus is. Want het gee� onder andere ook weer uit welke componenten een bepaald materiaal / product opgebouwd is.

De componenten kunnen dan later mogelijks opnieuw gebruikt worden of dienen als grondstof voor een ander product. Dit laat toe om zoveel mogelijk materialen in een gesloten cyclus te houden.

Materiaalpaspoorten laten ook toe om het gebouw te evalueren en de (financiële) restwaarde te bepalen.

Tegengaan van greenwashing “Greenwashing, zn: is het zich groener of maatschappelijk verantwoorder voordoen dan een bedrijf of organisatie daadwerkelijk is.”[8] [8]: Greenwashing. (2019, April 17). Retrieved May 14, 2019, from h�ps://nl.wikipedia.org/wiki/Greenwashing

40

Door de materiaalpaspoorten wordt een objectief beeld gegeven van materialen of producten en is het veel moeilijker (of zelfs onmogelijk) voor bedrijven om aan greenwashing te doen. Naast alle informatie over het product kan in het paspoort ook een LCC-en LCA-profiel toegevoegd worden. Wat die twee a�ortingen zijn en waarom ze van belang zijn bij de materiaalkeuze, wordt hieronder verder toegelicht.

Er moet natuurlijk niet gewacht worden tot elk product een paspoort, of een LCA-of LCC-profiel hee�. Het is ook nu al mogelijk om verantwoorde producten te kopen zonder ze een materiaalpaspoort dragen. Bij de aankoop van producten kan onderzocht worden of ze een (of meerdere) bepaald(e) duurzaamheidslabel(s) dragen (bijvoorbeeld: FSC, PEFC, ...).

Omdat niet elk label of elke score dezelfde strenge eisen stelt, is het aangeraden om te onderzoeken waarvoor een bepaald label staat en wat de criteria zijn om dat bepaald label of een bepaalde score te verkrijgen.

LCC De Life-cycle cost of simpelweg de levenscycluskost van een product is de totale kost vanaf het moment dat de ruwe grondstoffen ontgonnen worden tot het moment dat het product op het einde van zijn levenscyclus op de vuilnisbelt belandt.

Uiteraard is het de bedoeling dat een product in een circulaire economie zo lang mogelijk in omloop blij�.

En als uiteindelijk niks meer mogelijk is met een product, dat de onderdelen upcycled kunnen worden of als grondstof kunnen dienen voor een nieuw product.

Onder de levenscycluskost wordt zowel de financiële kost, milieukost als de sociale kost bedoeld. Met de sociale kost wordt bedoeld: de last (bijvoorbeeld de vervuiling van de omgeving) die op de bevolking terecht komt door de productie van een bepaald goed.

Het spreekt voor zich dat de financiële kost het eenvoudigst te berekenen is. Hier worden volgende posten in acht genomen: ontwerpkost, assemblagekost, verwervingskost, werkingskost, onderhoudskosten, vernieuwingskost, herstellingskost en de kosten om het product te verwijderen.

Vooraf wordt ook bepaald hoe de waarde evolueert gedurende de productlevenscyclus.

Daarbij wordt inflatie buiten beschouwing gelaten.

Alleen zo kunnen producten en prijzen correct met elkaar vergeleken worden.

De kostenanalyse gee� een beeld van alle kosten die gepaard gaan met de aanschaf van een bepaald product én welke kosten te verwachten zijn tijdens de levensduur ervan.

LCA Naast het maken van een complete financiële analyse van een product, is het ook minstens even interessant om een life-cycle assessment of levenscyclusanalyse te maken. Zo een analyse maakt een balans op van de milieu-impact die gepaard gaat met verschillende stadia in de levenscyclus van een product. Net zoals de LCC wordt hier elk facet in het leven van het product bekeken. Startend bij het ontginnen van de grondstoffen voor het product tot aan het afdanken of recycleren ervan.

Een LCA is van groot belang bij de keuze van het product omdat het een breed beeld gee� over: • alle relevante energie-en materiaalstromen met de stoffen die vrijkomen in het leefmilieu • de mogelijke impact die hiermee gepaard gaat De interpretatie van deze resultaten zorgt ervoor dat beter en meer geïnformeerde keuzes gemaakt kunnen worden.

41

HET CIRCULAIR ONTWERPPROCES:

Voorontwerp

Met een LCA worden dus alle effecten die de materialen hebben op het milieu, door zowel het gebruik als de uitstoot ervan, nader onderzocht.

Daarbij hoort ook alle transport dat nodig is tijdens de fabricatie en het gebruik van een product. Als een product van locatie verandert, moet de CO2-uitstoot die daarmee gepaard gaat mee opgenomen worden in de LCA.

!

Aandachtspunten / struikelblokken van materiaalpaspoorten: 1.

Uit het interview met Hans Hammink bleek dat het aanmaken van materiaalpaspoorten een heel tijdsrovend werk is. Dat is normaal omdat er toen nog bijna geen materialen bestonden waar paspoorten aan gekoppeld waren. Dus moesten ze elke paspoort zelf maken.

2.

Uiteindelijk is het de bedoeling om de materialen met hun paspoorten in een online bank te vinden. Twee gekende pla�ormen voor materiaalpaspoorten zijn Madaster en Circular.Cloud. Het probleem is echter dat er momenteel veel verschillende pla�ormen zijn waarop materiaalpaspoorten gevonden kunnen worden. Iedereen kan dus een ander pla�orm kiezen. Het probleem daarbij is dat de pla�ormen op een verschillende wijze tewerk gaan en dat de informatie die erin aanwezig is niet compatibel is met elkaar.

3.

Tijdens het bezoek aan Kamp C stelde een deelneemster een zeer terechte vraag: “Hoe ver kunnen we gaan in de materiaalpaspoorten voor we de intellectuele eigendom schenden?”

4.

In de toekomst gaan we een afweging maken tussen welke materialen we moeten aankopen en welke we kunnen leasen (of huren). Een probleem zou zijn dat het na de verkoop van een gebouw onduidelijk kan worden wie de eigenaar is van bepaalde producten in het gebouw. Daar zouden de paspoorten een oplossing voor kunnen bieden.

5.

We moeten ons ook afvragen hoe we de gehuurde materialen kunnen beschermen tegen diefstal. Tijdens het seminarie werden GPS-chips aangehaald als oplossing voor dit probleem.

Voorbeeld van een materiaalpaspoort (in het REMs) Hieronder staat een onderdeel van een materiaalpaspoort zoals ze bij het REMs tentoongesteld werden.

Er was ook telkens de mogelijkheid om met je smartphone een NFC-chip of QR-code te scannen, die je dan bracht naar de website.

De a�eelding hieronder, stond op houten panelen. Daarop kon je aflezen tot welke sfeer (technosfeer of biosfeer) het product behoorde, op welke manieren je het product kon hergebruiken en het verhaal van het product.

42

Illustratie 31: Voorbeeld van een materiaalpaspoort bij het REMs

Voorbeeld van een materiaalpaspoort (in het Circl paviljoen) Hieronder staat een voorbeeld van een materiaalpaspoort zoals ze bij het Circl paviljoen gemaakt werden.

Alle informatie werd aan de elementen toegekend in het Revit model.

Via het pla�orm Circular.Cloud kon ik verder klikken naar een website “bldng360.nl” Daar stond een digitale tweeling van het gebouw met daarin alle informatie over de gebouwdelen.

Om een idee te geven over welke informatie allemaal in zo een paspoort kan zi�en, werd een prefab betonpaal aangeklikt. Daaronder is bijna alle informatie te vinden die ingegeven werd door de Architecten Cie.

43

HET CIRCULAIR ONTWERPPROCES:

Illustratie 32 (boven): digitale tweeling van het gebouw

Voorontwerp

Illustratie 33 (onder): materiaalpaspoort van een prefab betonpaal

44

1.2.4 Evalua�e van gebouw(delen) In het vorige onderdeel werd duidelijk dat de LCC en de LCA een grote rol spelen in de materiaalkeuze van het gebouw. Het is echter sinds kort ook mogelijk om een milieu-impact van het hele gebouw op een uniforme, neutrale manier te berekenen én aangepast is aan de Belgische context.

De energiebehoe�e in de gebouwen die nu gebouwd worden, daalt sterk in vergelijking met oudere gebouwen. Dit komt doordat ze (veel beter) geïsoleerd worden, zelf energie opwekken door bijvoorbeeld zonnepanelen te plaatsen en omdat elektrische installaties veel minder energie verbruiken.

Dat wil dus zeggen dat er veel meer energie gestoken wordt in de productie van de bouwmaterialen die bestemd zijn voor het gebouw. Er is dus een verschuiving in het energiegebruik voor de productie van bouwmaterialen.

Zowel bij de productie als bij het gebruik van die bouwmaterialen is het mogelijk dat er schadelijke stoffen vrijkomen in de omgeving.

Die schadelijke effecten en de milieu-impact moeten in kaart gebracht worden door ze te identificeren, inventariseren en te klasseren. Zo kan een objectieve, wetenschappelijke evaluatie gemaakt worden van het gebouw.

Het is exact daarvoor dat TOTEM werd opgericht. Door de kennis en inzichten in milieuprestaties die verkregen worden door deze evaluaties kunnen specialisten in de bouwsector met elkaar in dialoog gaan.

Met de resultaten van het onderzoek kan gekozen worden om aanpassingen te maken in het ontwerp of de materiaalkeuze.

Hoe werkt de TOTEM-tool?

Om een zo duidelijk mogelijk beeld te geven van hoe de tool werkt, werd op de website een account aangemaakt, met de bedoeling een duidelijker beeld te krijgen van de werking van de tool.

Het gebouw dat werd gebruikt om de tool te testen, werd opgemaakt in ArchiCAD, een BIMso�warepakket. Daarin werden bijna alle onderdelen gemodelleerd en aan bijna aan alle elementen werden materialen toegekend. Ieder element bevat enkel de automatisch toegevoegde informatie over het materiaal. Bijvoorbeeld: een ID, de positie ten opzichte van het nulpunt, afmetingen en andere nu�ge informatie over het project.

In de TOTEM-tool is er een mogelijkheid om een BIM-bestand te uploaden. De tool laat enkel IFCbestanden toe. Zo’n IFC is een algemeen bestand dat alle informatie over het gebouw bevat en dat toelaat om het model op andere BIM-so�warepakke�en te openen.

Hierna volgt een uitleg van alle stappen in het proces.

45

HET CIRCULAIR ONTWERPPROCES:

Voorontwerp

Stap 1: aanmaken account en interface Na het aanmaken van een account, komt de gebruiker op de startpagina. Daar kan gekozen worden om een nieuw project toe te voegen.

Na het klikken op “Start een nieuw project”, komt een dialoogvenster dat ingevuld moet worden.

Illustratie 34: startpagina website TOTEM

Illustratie 35: pop-up bij invoer van project

Stap 2: toevoegen van projectgegevens In de volgende stap wordt verdere informatie over het gebouw toegevoegd. Er kan gekozen worden om: • alle informatie handmatig in te voeren • een IFC-bestand importeren.

Het uploaden van het IFC-bestand leverde volgende foutmelding: Het IFC-bestand dat werd ingevoerd had een groo�e van 47 MB. Als oplossing werd een kleiner deel van het model (enkel het duplexappartement) als IFC opgeslagen. Maar ook dat bestand leek de maximumgroo�e van 10 MB te overschrijden.

Er moet op zoek gegaan worden hoe ook grotere modellen (met véél meer informatie) gebruikt kunnen worden.

Daarom werd de informatie handmatig ingevoerd.

46

Illustratie 36: Invoer van projectgegevens

Stap 3: toevoegen van geometrieën en elementen Na het creëren van een nieuw gebouw moet alle informatie over de gebouwdelen ingevoerd worden. Dat wordt onder “geometrie” gedaan. Daarin wordt alle informatie over vloeren, wanden, daken en openingen ondergebracht.

Bij elke geometrie moet ook ingegeven worden over welk elemen�ype het gaat. Dit is de opbouw van de wanden, vloeren, daken ...

De opbouw van de elementen moet eerst (handmatig) ingegeven worden.

Bij elke laag (materiaalsoort) moet ingegeven worden of het om nieuwe materialen gaat of om bestaande (bijvoorbeeld bij renovaties), welke dikte de laag hee� en wat de lambda-waarde is.

Voor de materialen kan gekozen worden uit de materialenbibliotheek. De informatie over de materialen komt uit de Ecoinvent bibliotheek.

Wanneer een materiaal niet in de lijst aanwezig is, kan alle informatie handmatig ingevoerd worden.

Illustratie 37: Lijst met toegevoegde geometrieën

47

HET CIRCULAIR ONTWERPPROCES:

Voorontwerp

Illustratie 38: Creatie van nieuw elemen�ypes

Stap 3: berekenen impact Nadat alle informatie ingevoerd werd, kan de milieu-impact berekend worden. Dat wordt gedaan door op het teken van de rekenmachine te klikken (zie illustratie 38). In het dialoogvenster kunnen de resultaten al bekeken worden en kan ook een rapport gemaakt worden.

Volgende berekeningen worden gemaakt: • Energie vs. materiaalimpact • Impact per elementcategorie • Impact per levenscyclus • Impact per indicator

Energie vs. materiaalimpact: Er wordt een berekening van de totale impact van het gebouw en van alle verschillende elementcategorieën gemaakt. De balken zijn opgesplitst in een energie-en materiaalimpact. De materiaalimpact vertelt hoeveel energie nodig was om het materiaal te produceren. De energie-impact wordt berekend door het energieverbruik voor de verwarming ten gevolge van transmissieverliezen te berekenen.

48

Illustratie 39: staafdiagram van de energie vs. materiaalimpact

Illustratie 40: Tabel van de energie vs. materiaalimpact

Impact per elementcategorie: De uitslag van de impact per Element Categorie geeďż˝ een beeld van welke elementen een grotere impact hebben in vergelijking met andere. Op basis van de resultaten kan gekozen worden om andere elementen te kiezen om uiteindelijk de hele impact van het gebouw te verlagen.

Illustratie 41: taartdiagram van de impact per elementcategorie

Impact per levenscyclus & per indicator: De impact per levenscyclus toont aan waar, in de levenscyclus van het gebouw, meer energie voor nodig is.

De impact per indicator geeďż˝ weer wat de impact is van 13 verschillende indicatoren.

Illustratie 42

Illustratie 43

49

HET CIRCULAIR ONTWERPPROCES:

Voorontwerp

Impact per levenscyclus: Uiteindelijk wordt ook nog een berekening gemaakt van de impact op het milieu en klimaat. Deze waarden worden per levenscyclus weergegeven in een tabel. Hieronder werd een voorbeeld van een tabel van één levenscyclus weergegeven.

Illustratie 44: milieu-impact van de productiefase

Conclusie: Op het moment van het uitproberen van de tool, was hij nog maar vrij recent gelanceerd. Daarom waren er zeker nog wat aandachtspunten. Bijvoorbeeld: • Het importeren van grote projecten zou mogelijk moeten zijn • Het zou ook interessant zijn om deze tool ook offline beschikbaar te maken • Het is een tijdsintensief werk Later werd snel een kleine woning gemaakt en geïmporteerd in het programma (dit werd niet gedocumenteerd). De tool liet toe om snel alle geometrieën (wanden, daken, vloeren, ...) te importeren.

Er moest uiteindelijk nog vrij veel informatie handmatig aan toegevoegd worden. Het programma leest nu enkel welke elementen aanwezig zijn. Op termijn zou het handig zijn als de tool alle andere informatie (afmeting, materiaalgebruik, oppervlakte, ...) kan lezen en mee importeert. Dat zou het proces minder arbeidsintensief maken.

Op de website van TOTEM stond geschreven dat onderzocht wordt om, in toekomstige versies, een link te maken met de EPB-so�ware. Gezien het een vrij gelijkaardig proces is (informatie en opbouw van de elementen toevoegen), lijkt dat een goed idee.

50

STAP 2

Omgevingsvergunning

Voor er gestart werd met het onderzoek, werd verwacht dat er geen grote verschillen zouden zijn tussen de omgevingsvergunning van een lineair en een circulair gebouw. Het enige waar mogelijks moeilijkheden verwacht werden, waren de brandveiligheidseisen.

Uit het interview met zowel Hans Hammink als Nikolaj de Meulder bleek dat er voor het indienen van de omgevingsvergunning eigenlijk geen verschillen waren. De eisen waren gemakkelijk te halen en het halen van de juiste energieprestatie leek ook geen probleem te vormen in het Circl paviljoen.

Hoe de brandveiligheid verzekerd werd in het Circl paviljoen: In het Circl paviljoen werd in het hele gebouw gekozen voor een sprinklerinstallatie. Hierdoor waren er geen problemen met brandveiligheidseisen. Het voordeel van een sprinklerinstallatie is dat de wegneembare wanden geen speciďŹ eke brandweerstand moesten hebben.

Maar het spreekt voor zich dat zo een, toch wel duur, systeem niet overal gebruikt kan worden.

Daardoor wordt verwacht dat er extra aandacht gevestigd moet worden op de aansluiting van wegneembare (compartiments)wanden om het risico van inwendige horizontale brandoverslag tussen de compartimenten te beperken.

Bij het overlopen van de administratieve documenten (formulieren) die moeten ingediend worden, werden geen zaken tegengekomen die de bouw van een circulaire constructie tegen zouden kunnen werken.

Waar ik niet aan gedacht had, waren de materialen die gebruikt worden. Zowel N. De Meulder als H. Hammink zijn al met dit probleem in aanraking gekomen. Een wijziging van materialen zou impliceren dat de omgevingsvergunning opnieuw zou moeten ingediend worden. Wat uiteindelijk leidt tot veel langere procedures.

Het zou hergebruik van materialen en circulaire oplossingen stimuleren als de procedures voor circulaire gebouwen of verbouwingen soepeler zouden verlopen, op zijn minst naar materialisatie toe.

Problemen met het materiaalgebruik in het Circl paviljoen: In Nederland bestaat er iets zo als de welstandscommissie. Zo een ona�ankelijke commissie wordt benoemd door de gemeenteraad. Het doel van dit orgaan is: advies uitbrengen aan burgemeesters en wethouders over de uiterlijke kenmerken van een project waarvoor een omgevingsvergunning werd ingediend. Er wordt door hen ook bekeken of deze uiterlijke kenmerken niet strijdig zijn met de stedenbouwkundige verordeningen.

Hier hadden ze bij het indienen van de omgevingsvergunning wĂŠl een probleem mee. Hun eerste ontwerp werd afgekeurd door de welstandscommissie. Dit kwam doordat ze zelf nog niet wisten hoe het gebouw er ging uitzien. Ze waren nog volop op zoek naar hoe en welke gevelmaterialen ze konden hergebruiken.

51

HET CIRCULAIR ONTWERPPROCES:

Omgevingsvergunning

Voordeel van circulaire gebouwen Door de gelaagde opbouw, volgens de levensduur van materialen, in circulaire gebouwen is het in de toekomst eenvoudig om het gebouw te transformeren. Door bijvoorbeeld de constructieve elementen los te koppelen van de niet-constructieve, is de eigenaar veel vrijer om in de toekomst veranderingen door te voeren. Dat hee� ook als voordeel dat hij niet voor elke transformatie een nieuwe omgevingsvergunning moet aanvragen. Want bij vele aanpassingen waar de draagstructuur onveranderd blij�, kan een vereenvoudigde procedure gevolgd worden. Of is het zelfs mogelijk dat de werken vrijgesteld worden van een vergunning of melding.

Volgens het Omgevingsloket zijn kleine werken op en rond een gebouw niet altijd vergunningsplichtig.

Sommige werken zijn er volledig van vrijgesteld, voor andere is een melding wel verplicht. Zo een melding is veel eenvoudiger dan het aanvragen van een omgevingsvergunning. En wordt aangevraagd via het snelinvoerloket (wat een vereenvoudigde versie van het Omgevingsloket is).

Een voordeel van de overgang naar een omgevingsvergunning, is dat ze voor onbepaalde duur is. Dus eens het project goedgekeurd is, zou die vergunning kunnen gelden voor de hele levenscyclus van het gebouw.

Dan mogen wel geen aanpassingen gedaan worden aan de gevel of aan de draagconstructie. Want die aanpassingen impliceren dat daarvoor wel een nieuwe vergunning nodig is.

In bijlage op pagina 123 werd een tabel opgesteld met de belangrijkste werken die uitgevoerd kunnen worden waarvoor een melding volstaat of waarvoor zelfs een vrijstelling van een omgevingsvergunning voor is.

Ook kan best de “Checklist Vrijstelling en Melding van stedenbouwkundige handelingen” geraadpleegd worden om zeker te zijn dat bij de uitvoeringen geen medewerking van een architect is vereist.

Het Omgevingsloket wijst wel nog op het volgende: “De gemeente waar de werken plaatsvinden, kan strengere voorschri�en uitvaardigen dan de algemene regels die op Vlaams niveau gelden. Ze kan dat op basis van lokale wetgeving, zoals een Bijzonder Plan van Aanleg (BPA) of een Gemeentelijk Ruimtelijk Uitvoeringsplan (GRUP). Neem contact op de gemeente als u werken wil uitvoeren en zeker wil zijn of u daarvoor een vergunning nodig hee�, of een melding volstaat of de werken vrijgesteld zijn vergunning. Het is immers de gemeente die de definitieve beslissing neemt.”[9] [9]: Vlaamse overheid. (n.d.). Functiewijziging. Retrieved May 22, 2019, from https://www.omgevingsloketvlaanderen.be/functiewijzigen

52

HET CIRCULAIR ONTWERPPROCES:

Tussentijdse conclusie

Conclusie: deel 1 - Het circulaire bouwproces Tijdens het onderzoek werd duidelijk dat de grootste verschillen met een lineaire bouwmethode vooral liggen in: • •

De nieuwe manier van samenwerken.

Het voor-en uitvoeringsontwerp

Nieuwe manier van samenwerken: Bij een circulaire bouwmethode wordt al vanaf het ontwerpproces met alle betrokken bouwpartners rond te tafel gezeten. Ze werken samen naar een gezamenlijk doel. De vakmannen (uitvoerende partijen) kunnen al van in het beginstadium meedenken en oplossingen aanbieden. Daardoor kunnen de bouwfouten of niet uitvoerbare systemen, die normaal pas tijdens het uitvoeringsproces boven komen drijven, tot een minimum herleid worden.

Alle partijen werken ook allemaal samen aan één BIM-model, de digitale tweeling van het gebouw. Dit zorgt er onder andere voor dat het bouwproces sneller verloopt en bouwfouten al opgespoord kunnen worden vóór de bouw van start gaat.

Deze nieuwe manier van (samen)werken hee� echter, op dit moment, ook nog een keerzijde: •

Alle partijen moeten overschakelen naar een BIM-so�warepakket. Een proces dat niet van vandaag op morgen kan gebeuren. Zo een overschakeling hee� tijd nodig.

•

De vakmannen geven weinig blijk dat zij hun ambachtelijke bouwwijzen willen aanpassen.

Er is meer innovatie nodig in de bouwsector, onder andere om van de bouw een populairdere carrièrebestemming te maken voor jongeren.

Het voor-en uitvoeringsontwerp: Het is belangrijk om tijdens het ontwerpproces rekening te houden met wat er in de toekomst met het gebouw kan gebeuren, zodat het kan meegroeien met de veranderende maatschappij. Enkele voorbeelden: •

Het gebouw volgens een gelaagde manier opbouwen én daarbij rekening houden met de levensduur van materialen. Zo kunnen materialen die sneller aan vervanging / aanpassing toe zijn eenvoudiger bereikt worden.

•

Zorgen voor eenvoudig onderhoud van het gebouw

•

De structuur overdimensioneren en opbouwen volgens een vaste maat zodat later een uitbreiding van het gebouw mogelijk is. Door de vaste maat kunnen elementen later in andere projecten nog hergebruikt worden.

•

Om het gebouw te laten meegroeien met haar omgeving moeten tijdens het ontwerpproces ook enkele toekomstscenario’s voor het gebouw in het achterhoofd gehouden worden.

54

Het is ook van groot belang om extra aandacht te besteden aan de verbindingsmethodes van de bouwmaterialen. De elementen moeten liefst zo eenvoudig mogelijk zijn en (droog) omkeerbaar met elkaar verbonden worden, om later de materialen terug in omloop te kunnen brengen.

Door de materialen een paspoort te geven, krijgen ze een identiteit en is de kans een pak groter dat ze terug in omloop komen. Daarnaast zit dit materiaalpaspoort boordevol interessante informatie over het product. Bijvoorbeeld: afmetingen, aanwezige componenten, hoe het gedemonteerd moet worden, hoeveel CO2 uitgestoten werd bij de productie van het product, ... Het materiaalpaspoort laat toe om materialen op een objectieve manier te vergelijken.

Naast het gebruik van nieuwe (circulaire) bouwmaterialen moet een afweging gemaakt worden tussen welke materialen nieuw aangekocht moeten worden of welke gerecupereerd kunnen worden.

Volgende zaken worden meegenomen naar de case study Er wordt afgeweken van de nieuwe manier van samenwerken bij circulaire gebouwen omdat het ontwerp van het appartementsgebouw reeds opgemaakt is. Er wordt dus niet vanaf nul begonnen aan het circulaire gebouw. Bij het herontwerpen zal gefocust worden op het gebouwniveau en zullen de ontwerprichtlijnen de belangrijkste zaken zijn om in acht te nemen bij het nieuwe ontwerp.

55

Illustratie 45: render gemaakt door OYO Architects

DEEL II CASE STUDY

CASE STUDY:

Inleiding & situering

Illustratie 46: render gemaakt door OYO Architects

Keuze project Voor de case study mocht ik zelf kiezen welk ontwerp, van mijn stagebureau OYO Architects, ik graag wilde herontwerpen tot circulair gebouw. Oorspronkelijk koos ik voor een zeer grote, vrijstaande woning. Op zich een zeer mooi gebouw maar helaas niet zo geschikt om dit gebouw als case study te gebruiken. Dit kwam onder andere omdat het gebouw een bewoonbare oppervlakte had van méér dan 550m², niet bepaald centraal gelegen was en omdat de toekomstige scenario’s van dit gebouw eerder beperkt zijn.

Daarom ging ik op zoek naar een gebouw dat beter zou passen in de circulaire mindset en stelde ik enkele belangrijke criteria op waaraan het gebouw moest voldoen. Het moest een gebouw zijn met een compactere woonvorm (een kleinere bewoonbare opp.), een gebouw met meer mogelijkheden in de toekomst. Die toekomstvisie hangt ook nauw samen met de ligging van het project. Het gebouw moest centraal / centraler gelegen zijn. Dit met het oog op een duurzame stadsontwikkeling en het implementeren van circulariteit in de economie en het dagelijks leven.

Met deze belangrijke criteria ging ik aan de slag en zocht ik een gebouw dat beter zou passen in deze visie.

Uiteindelijk werd gekozen voor dit appartementsgebouw in Zelzate.

De sterktes van dit gebouw zijn: • Zeer interessante en centrale ligging - ligt aan een klein pleintje dat later eventueel kan ontworpen worden als aangename ontmoetingsplek.

•

Het is een appartementsgebouw met een handelsruimte op de begane grond. Er zijn 16 appartementen aanwezig in het gebouw met gemiddeld een bewoonbare oppervlakte van meer dan 100m² en gemiddeld 9,5m² terrasoppervlak. Enkele inwoners hebben de mogelijkheid om hun wagen te parkeren in de ondergrondse parking.

•

Gezien de centrale ligging, het gebouw en haar functie(s) zijn de toekomstperspectieven zeer gunstig

58

Circulaire werkwijze Zoals intussen wel duidelijk is, bestaat de opdracht eruit dit gebouw als case study om te vormen naar een circulair project. Het gebouw is momenteel nog lineair ontworpen en voor deze bachelorproef zal onderzocht worden welke stappen ondernomen moeten worden om dit gebouw circulair te maken.

Omdat er reeds een ontwerp gemaakt werd, moet er op gewezen worden dat bij het herontwerpen van dit appartementsgebouw enigzins afgeweken wordt van het circulaire bouwproces. Normaal gezien wordt vanaf het ontwerp met alle partijen rond de tafel gezeten. En wordt er samen onderzocht hoe en welke bouwsystemen aangereikt kunnen worden.

Omdat de overgang naar circulair bouwen heel intensief kan zijn, zou de werkwijze van deze case study wel kunnen dienen als tussenstap tussen het lineaire en het volledig circulaire bouwproces.

Illustratie 47: luchtbeeld van Zelzate (a�omstig van Google Earth)

59

CASE STUDY:

Voorstudie: toekomstvisie

Toekomstvisie gemeente Zelzate Bij het ontwerp van een circulair gebouw is het belangrijk om na te denken over verschillende toekomstscenario’s voor het gebouw. Naast het toekomstgericht ontwerpen van het gebouw is het ook belangrijk om te onderzoeken wat de toekomstvisie van de gemeente Zelzate is. Alleen zo kan het gebouw optimaal mee evolueren naar het toekomstbeeld dat Zelzate voor ogen hee�.

Ruimtelijk Uitvoeringsplan (RUP) Op de website van de gemeente zijn de stedenbouwkundige voorschi�en te raadplegen. Er zijn verschillende Bijzondere Plannen van Aanleg en enkele Ruimtelijke Uitvoeringsplannen beschikbaar. Na het onderzoeken van alle RUP’s blijkt dat het gebouw helaas geen deel uitmaakt van een zone waarop een RUP van kracht is. Het dichtstbijzijnde gebied waarvoor een RUP werd opgemaakt, is het “RUP Wi�ouck”. Het gebouw is gelegen in de Franz Wi�oucklaan en ligt op 218m van dit gebied. Daarom wordt het gebouw afgestemd op de richtlijnen die in dit RUP opgesteld werden.

1. Situering van Zelzate in stedelijke context: Volgens het Provinciaal Ruimtelijk Structuurplan ligt de gemeente Zelzate op de scheiding van twee deelruimten. Zoals uitgelegd in de toelichtingsnota van het RUP Wi�ouck - onderdeel 5.3: Relatie met het Provinciaal Ruimtelijk Structuurplan: “Enerzijds vormt de gemeente het noordelijke deel van het Oost-Vlaams Kerngebied. Anderzijds is de gemeente gelegen in de oostelijke rand van het Westelijk Openruimtegebied. Het Oost-Vlaams Kerngebied vormt de hoek van de Vlaamse ruit en hee� nog een aanzienlijk groeipoten�eel inzake gediversifieerde tewerkstelling, cultuur, wonen en woonondersteunende func�es van bovenprovinciaal niveau door haar ligging op de knooppunten van internationale weg-, vaar- en spoorwegroutes, het belang van de economie en de specialisering in toekomstgerichte groeisectoren, cultuur en ontspanning en landbouw.

Het Westelijk Openruimtegebied is het landelijke gebied ten westen van het Gentse havengebied en ten noorden van de stedelijke verdichting E17/Leievallei. Het beleid is hier gericht om de openruimtefunc�es verder te ontwikkelen. [...]

Zelzate behoort tot de ‘niet stedelijke centra als aanvulling van het hiërarchische stedennet en grote kernen als zelfvoorzienende nederze�ngen’. De gemeente beschikt over een aanbod dat de vergelijking met dat in de kleinste steden kan doorstaan. [...]

Betreffende de nederze�ngsstructuur wordt de woonkern van Zelzate geselecteerd als hoofddorp. [...]

Het hoofddorp is de groeipool van de nederze�ngsstructuur van het buitengebied, waar de lokale groei inzake wonen, voorzieningen en lokale bedrijvigheid gebundeld moet worden. [...]

De uitbouw van lokale kleinhandelsactiviteiten is mogelijk in de kernen. Nieuwe lokale grootschalige handelszaken van belang kunnen enkel in het hoofddorp.” [10]

2. Gewenste ruimtelijke ontwikkeling volgens het Gemeentelijk Ruimtelijk Structuurplan: Nederze�ngsstructuur: • Deelgebieden hebben een uitgesproken verstedelijkt karakter • Beleid gericht op kernversterkend te werken = doen aan inbreiding

60

• •

Focus ligt op kwaliteitsvolle woongelegenheden Bij de woonprogrammatie wordt de nadruk gelegd op differentiatie: • “Rekening houden met de trend dat er meer kleinere gezinnen ontstaan; • Minder dure woningen; • Kleinere percelen met meer halfopen en gesloten bebouwing; • Soorten woningen.” [10]

Daarnaast is het voor Zelzate van hoofdzakelijk belang om voldoende ontwikkelingsmogelijkheden aan te bieden aan de locale economische activiteiten.

[10]: Architectenbureau Van Acker & Partners. (2010). Ontwerp RUP Wi�ouck: toelichtingsnota. (pp. 15) Geraadpleegd van h�ps://www.zelzate. be/data/content/file/rup-43018-214-00002-00001-tn.pdf

Woonkwaliteit Bij een eventuele toekomstige inbreiding binnenin het bouwvolume moet onderzocht worden of de appartementen eventueel nog verkleind kunnen worden. Daarbij moet rekening gehouden worden met de voorgeschreven minima. Met oog op de steeds dalende omvang van gezinnen wordt, naast het verkleinen van de appartementen, ook onderzocht of het mogelijk is om binnen het huidige bouwvolume (dus zonder volume-uitbreidingen te doen) meer woongelegenheden te creëren door te kiezen voor studio’s (kleinere woningen) in plaats van appartementen.

Woonkwaliteit bij appartementen voorgeschreven door de gemeente: Momenteel hebben enkele appartementen een hogere oppervlakte dan minimaal gevraagd wordt.

De appartementen kunnen, zuiver theoretisch gezien, dus nog verkleind worden tot de minima die de gemeente oplegt. Er moet onderzocht worden of een verkleining nog mogelijk is.

In de projectmap van OYO Architecten zat een document over de woonkwaliteit (minimale oppervlaktes voor woongelegenheden). Deze minima werden vastgelegd tijdens enkele zi�ngen van het College van Burgemeester en Schepenen.

Titel: “Woonkwaliteit bij appartementen – besluit van het college van burgemeester en schepenen d.D. 11 April 2008 aangepast in zi�ng van 14 juni 2010, 10 januari 2011, 26 april 2011, 17 februari 2015” Dit document werd opgesteld in afwachting van een stedenbouwkundige verordening voor de gemeente.

De oppervlaktes gelden voor zowel appartementen als eengezinswoningen. Zowel nieuwbouw als nieuw gecreëerde woongelegenheden. Hieronder zijn de voorgeschreven minimale oppervlaktes terug te vinden: Wat? Totale vloeroppervlakte Vrije hoogte Vloeroppervlakte woonkamer

Afzonderlijke keuken

Voorgeschreven minima Geen 2,20m (muv berging) • 18m² voor 1 slaapkamer +4m² per bijkomende slaapkamer Minimum 30m² vanaf 4 slaapkamers en meer • Integratie keuken in leefruimte? = Som beide oppervlaktes 6m²

61

CASE STUDY:

Woonkwaliteit

Slaapkamers

Minimaal 1 slaapkamer met vloeroppervlak van 10m² Overige slaapkamers 6.5m² Minimaal 1 berging per appartement met oppervlakte 2m² nu�ge ruimte Moet minimum aanwezig zijn: douche/bad & wastafel • Keuken & woonruimte: Rechtstreeks daglicht/verluchting langs minimaal 1 opendraaiend of openschuivend venster in een verticale wand met minimumoppervlakte van 1m²

Bergplaats Badkamer Natuurlijke verlichting

• Slaapkamer: Minima idem als voor keuken en woonruimte Raam mag zich ook in schuin dakvlak bevinden.

Minimale oppervlaktes van appartementen per groo�e van het huishouden Aantal personen in app.

Aantal slaapkamers

1 of 2 3 4 5 6

1 2 3 4 5

∑ Minimale opp. slaapkamers 10m² 16,5m² 23m² 29,5m² 36m²

Minimale opp. woonkamer 18m² 22m² 26m² 30m² 30m²

Minimale Minimale opp. afzon. opp. keuken berging

Opp. badkamer + toilet *

Totale opp. **

6m² 6m² 6m² 6m² 6m²

2,6m² 2,6m² 2,6m² 2,6m² 2,6m²

38,6m² 49,1m² 59,6m² 70,1m² 76,6m²

2m² 2m² 2m² 2m² 2m²

* Vanuit de gemeente Zelzate werden geen minimale vloeroppervlaktes voor badkamers noch toile�en opgegeven. Ook in de BPA’s werden geen minimale oppervlaktes te opgegeven. Daarom wordt gekozen om verder te werken met minimumoppervlaktes uit het Bouwbesluit van Nederland. [11] Minimale oppervlakte verplichte badruimte: 1,6m² Minimale oppervlakte verplichte badruimte samengevoegd met toiletruimte: 2,6m² Minimale afmetingen verplicht integraal toegankelijke (rolstoeltoegankelijke) badruimte: 2,2m x 2,2m ** zonder inbegrip van circulatieruimte

[11] Kort, E. (z.d.). Bouwbesluit en badruimte. Geraadpleegd op 28 november 2019, van h�p://www.ekbouwadvies.nl/bouwbesluit/badruimte/ badruimte.asp

62

In Vlaanderen lag het gemiddelde in 2019 (volgens statistiekvlaanderen.be) op 2,31 personen per huishouden. Bij alle gehuwde paren met kinderen, ongehuwde paren met kinderen en eenoudergezinnen hebben de meesten (minimaal 80%) 1 tot 2 kinderen. [12] In de vorige tabel werd maximaal gerekend tot een huishouden van 6 personen. Deze omvang van een huishouden ligt al hoog in vergelijking met het gemiddelde. Huishoudens met 4 of meer dan 4 kinderen maken maximaal 5% uit van alle huishoudens. Hogere huishoudens komen dus weinig frequent voor.

Het nut van deze voorstudie is om te begrijpen hoe de Vlaamse bevolking en haar huishoudens evolueren.

Zo kan met die evolutie rekening gehouden worden bij het herontwerpen van het gebouw.

Op de website zijn volgende demografische gegevens te vinden:

Illustratie 48: demografische gegevens

[12] Vlaamse overheid. (2019). Huishoudtypes. Geraadpleegd op 28 november 2019, van h�ps://www.statistiekvlaanderen.be/

63

CASE STUDY:

Demografie Illustratie 49: demografische gegevens

Illustratie 50: demografische gegevens

Illustratie 51: demografische gegevens

64

Waarom?

In het originele ontwerp wordt op een traditionele manier gebouwd. Weinig van de gekozen materialen zijn herbruikbaar én / of leggen een zware last op het klimaat. Een voorbeeld van zo een materiaal is de betonplaat van de tussenvloeren. Het zand en water, die onder andere nodig zijn om beton te maken worden almaar schaarser.[13] Voor de productie van cement is er veel energie nodig en komen grote hoeveelheden CO2 vrij. Tien procent van alle CO2 -uitstoot van menselijke oorsprong is a�omstig van de cementproductie.

Beton krijgt daardoor een negatieve score als het lineair gebruikt wordt (zoals vandaag gedaan wordt).

Als bij de a�raak van het gebouw het beton downcycled wordt tot grondlaag in de wegenbouw, is de keuze voor beton als vloerplaat geen duurzame én geen ecologische. Enkel als verzekerd wordt dat zo een product achteraf hergebruikt wordt of upcycled wordt tot een waardevol product (lees: als het circulair gebruikt wordt), kan het beton een duurzamere oplossing zijn.

Niet enkel voor beton maar ook voor andere producten is het interessant om de voor-en nadelen (van andere bouwmethodes of producten) af te wegen. Dit gee� de mogelijkheid om een correcte én gefundeerde keuze te maken.

Staalbouw[14],[15],[16] Voordelen: +

Grote overspanningen mogelijk = grote ontwerpvrijheid

+

Snelle bouwmethode. Omdat het een droog bouwsysteem is en dus niet moet uitharden.

+

Een gering eigengewicht (bij staalframebouw).

+

Maatvast en vrij van krimp ten gevolge van vocht of (kleine) temperatuurverschillen.

+

Bij staalskelet: buiten-en binnenmuren hebben geen dragende functie. Daardoor zijn verbouwingen of aanpassingen eenvoudig door te voeren.

+

Er kunnen uitsparingen in stalen profielen gemaakt worden. Handig om leidingen door te steken.

+

Doordat de productie grotendeels in de fabriek gebeurt, is er weinig afval.

+

Stalen elementen zijn eenvoudig te recupereren.

+

Wordt al regelmatig gekozen voor bedrijfsgebouwen.

+

Bouwen met staal is niet per se duurder dan traditionele bouwmethodes.

Nadelen: -

Niet elke architect is gespecialiseerd in staal(skelet)bouw.

[13]: Kraaijvanger, C. (2017). Er dreigt een wereldwijd tekort aan ... zand. Scientias. Geraadpleegd van h�ps://www.scientias.nl/er-dreigtwereldwijd-tekort-aan-zand/ [14]: M., E. (2018, 1 maart). De voor- en nadelen van staalbouw. Geraadpleegd van h�ps://www.zimmo.be/blog/2018/03/01/de-voor-ennadelen-van-staalbouw/ [15]: De voor- en nadelen van staalbouw. (2018, 1 maart). Geraadpleegd op 29 oktober 2019, van h�ps://www.oximo.be/nl/nieuws/ voordelen-nadelen-staalbouw [16]: Qbusbouw. (z.d.). Voor- en nadelen van staalframebouw. Geraadpleegd op 29 oktober 2019, van h�ps://qbusbouw.nl/staalframebouw/

65

CASE STUDY:

Bouwmethodes

-

Staalbouw is wel duurder als de prijs van het staal een stijging kent of als de hele draagstructuur weggewerkt en dus omkast moet worden.

-

Er is een verhoogd risico op koudebruggen.

-

Staalbouw scoort laag op vlak van geluidsisolatie. Het materiaal gee� eenvoudig trillingen door.

Betonbouw[17] Eerder werd al aangehaald waarom beton een negatieve invloed hee� op het klimaat. Hier volgen nog enkele voor-en nadelen van bouwen met beton / het gebruik van beton in de bouw.

Voordelen: +

Stevige en stabiele constructie (mening: elke constructie die correct uitgevoerd wordt, is stevig en stabiel.)

+

Lange levensduur (referentieperiode voor de meeste betonnen constructies is 50 jaar)

+

Prefabconstructies kennen een snelle uitvoering

+

Thermische inertie van het beton

+

Grote vrije overspanning

+

A�ankelijk van de hoogte kunnen draagbalken weggewerkt worden in de vloer

+

Technische voorzieningen (voorbeeld: leidingen) worden ingewerkt in bekisting

+

Souterrain is bewoonbaar door afgedichte & geïsoleerde wanden

+

Gladde binnenafwerking waardoor geen bepleistering nodig is

Nadelen: -

Moeilijk om achteraf aanpassingen te maken (voorbeeld: raam-en deur openingen, elektriciteitsvoorzieningen verplaatsen / bijplaatsen

-

Sterke geluidsweerkaatsing (echo)

-

Leent zich minder goed tot traditionele en klassieke architectuur

-

Bij een zware gevelbekleding zijn dikkere funderingen en lateien nodig

-

Moeilijk wijzigingen door te voeren. Alles moet tijdens ontwerpfase al vast liggen (bij prefab)

-

Niet ecologisch

[17]: Beheerder ikgabouwen.be. (2014, 15 oktober). Wat zijn de voor- en nadelen van een constructie in prefab beton? Geraadpleegd van h�ps:// www.ikgabouwen.be/wat-zijn-de-voor-en-nadelen-van-een-constructie-in-prefab-beton/

66

Houtbouw[18],[19] Voordelen houtskeletbouw: +

Snelle bouwmethode

+

Bijna allergievrij

+

Milieuvriendelijke bouwmethode

+

Eenvoudig te verbouwen

+

Grote vorm-en constructievrijheid / architecturale vrijheid

+

Beter bestand tegen natuurgeweld

+

Goedkoper dan massieve houtbouw

Bijkomende voordelen van massieve houtbouw t.o.v. houtskeletbouw: +

Snelle bouwmethode. Kan binnen 1 tot 2 weken wind-en waterdicht zijn

+

Laag energieverbruik en aangenaam binnenklimaat dankzij thermische inertie van de grote houtmassa. Hierdoor is de woning fris in de zomer en warm in de winter.

+

Door gekruiste lagen hout, is uitze�ng of krimp bij temperatuur-of vochtschommelingen gering

+

CO2-neutraal want CO2 blij� opgeslagen in het hout

+

Licht en sterk (hierdoor kan bespaard worden op de fundering)

+

Groot draagvermogen (zowel voor verticale als horizontale lasten)

+

Hout gee� een gezellig / warm gevoel + hout kan zichtbaar blijven

+

Uitsparingen voor leidingen op voorhand voorzien (in fabriek)

+

Geen extra voorzetwand nodig

+

Grote ramen en overspanningen mogelijk

+

Zeer brandwerend (0,7mm per minuut = 42mm per uur)

+

Uitstekend voor uitbreidingen / optoppingen

+

Hout is enige ecologische bouwmateriaal én hee� de beste milieuscore i.v.m. staal en beton. Het grootste deel van het hout wordt gebruikt (slechte stukken worden weggesneden). Het hout wordt gehaald uit duurzaam beheerde bossen.

[18]: Livios (redactie). (2017, 30 augustus). CLT (Cross Laminated Timber). Geraadpleegd van h�ps://www.livios.be/nl/bouwinformatie/bouwenverbouwen-of-kopen/bouwtechnieken/houtbouw/clt-cross-laminated-timber/ [19]: Eurabo. (z.d.). CLT. Geraadpleegd van h�ps://www.eurabo.be/nl/lexicon/clt-cross-laminated-timber-KLH-kruislagenhout

67

CASE STUDY:

Bouwmethodes

Nadelen / aandachtspunten houtbouw: -

Meer afstemming nodig door standaardelementen en standaardafmetingen. Ingenieur moet bestuderen welke combinaties mogelijk zijn

-

Meer aandacht nodig voor de akoestische isolatie bij MB dan bij HSB

-

Door de grote afmetingen van de elementen zijn ze moeilijk of niet hanteerbaar zonder kraan.

Daarom is bij de opbouw een grote kraan nodig.

-

Vrij grote massa in vergelijking met HSB met luchtspouw (wel klein in verhouding tot beton)

-

Vrij grote diktes - gevelbekleding best in hout voor duurzaamheid + voordeel gewicht - muurisolatie nodig in de buitenmuur

-

Vooral pla�e panelen; moeilijk om gebogen vormen te maken in CLT

-

Bij appartementen is het aangewezen extra geluidsisolatie te plaatsen

-

Aandacht voor vochtigheidsgraad van de panelen bij opslag en gebruik

Tradi�onele bouwmethode[20],[21],[22] Het project dat in deze case study getransformeerd wordt tot een circulair gebouw is gebouwd op een traditionele manier. Hieronder wordt opgesomd wat de voor-en nadelen zijn van deze bouwmethode.

Later, na deze voorstudie, wordt bekeken welke zaken het gebouw lineair maken en waar in het circulair ontwerp rekening mee gehouden moet worden.

Kan een traditionele bouwmethode nog gebruikt worden om circulaire gebouwen mee te bouwen?

Voordelen: +

Flexibele bouwmethode (helemaal vrij qua vormgeving en indeling)

+

Lange levensduur (meer dan 100 jaar)

+

Goed bestand tegen natuurrampen en brand

+

Mogelijk om aanpassingen door te voeren tijdens het bouwproces

+

Hoge thermische inertie van de woning

+

Waarde van de woning is hoger bij verkoop (mening: hier heb ik mijn vragen bij)

+

Aanbouwen of renovaties zijn eenvoudig uit te voeren

+

Vrij in keuze afwerkingsmaterialen (bij vrijwel alle bouwmethodes is heerst deze vrijheid)

+

Baksteen kent een lange levensduur (lees: hoge duurzaamheid)

+

Het gros van de aannemers bouwt op een traditionele manier

68

Nadelen: -

Lang bouwproces (gemiddeld genomen is dit zes maanden)

-

Tijdens het bouwproces kunnen zich prijsschommelingen voordoen. Daardoor kan de prijs hoger liggen dan oorspronkelijk afgesproken werd.

-

Bij zware regen of vrieskou liggen de bouwwerken stil

-

Door het zwaardere gewicht van de woning moet de fundering mogelijks aangepast worden

[20]: Groep Huyzentruyt. (z.d.). De verschillen tussen traditioneel metselen, prefab of systeembouw. Geraadpleegd op 18 november 2019, van h�ps://www.groephuyzentruyt.be/blog/de-verschillende-bouwmethodes/ [21]: Infotalia Wonen. (z.d.). Voor- en nadelen van de traditionele bouwmethode. Geraadpleegd op 18 november 2019, van h�p://www.infotalia. com/nld/wonen/klusjesgids/klusjesgids_detail.asp?id=160 [22]: Laatjebouwen. (z.d.). Voordelen en nadelen van traditioneel bouwen. Geraadpleegd op 18 november 2019, van h�ps://laatjebouwen.be/ pages/hedendaags-bouwen-voordelen-nadelen-traditioneel-bouwen

69

CASE STUDY:

Brandveiligheid

Brandveiligheid Bij de keuze van de bouwmethode speelt de brandveiligheid een zeer belangrijke rol. In dit onderdeel worden de meest belangrijke normen onderzocht die gelden voor dit project. Andere specifieke normen worden verder in de case study besproken. Het project moet voldoen aan de normen zoals ze beschreven zijn in het Koninklijk Besluit met als titel: “Koninklijk besluit van 12 juli 2012 tot wijziging van het koninklijk besluit van 7 juli 1994 tot vaststelling van de basisnormen voor de preventie van brand en ontploffing waaraan de nieuwe gebouwen moeten voldoen, bl. 58470.”[23]

Brandnormen bij middelhoogbouw (hoogte: 10m < h < 25m)[24]: 1.

Compartimenteren van het gebouw: Oppervlakte: • Oppervlakte van elk compartiment moet onder 2500m² blijven • Een gebouw dat uit één bouwlaag bestaat en dat op de begane grond gelegen is, mag een groter oppervlak beslaan. Het oppervlak moet wel onder 3500m² blijven. Dit compartiment hee� een maximale lengte van 90m.

• UITZONDERING: bij gebouwen die uitgerust zijn met een automatische blusinstallatie en een rook-en warmteafvoerinstallatie mogen de compartimenten een groter oppervlak hebben dan hierboven voorgeschreven is.

• Hoogte van het compartiment = hoogte van één bouwlaag • UITZONDERING 1: als een compartiment zich uitstrekt over twee verdiepingen die boven elkaar gelegen zijn én in verbinding staan met elkaar (bijvoorbeeld een duplexappartement) mag de som van de oppervlaktes niet groter zijn dan 2500m².

• UITZONDERING 2: technische lokalen mogen zich uitstrekken over verschillende bouwlagen • UITZONDERING 3: een compartiment mag zich uitstrekken over verschillende bouwlagen indien het compartiment uitgerust is met een automatische blusinstallatie én rook-en warmteafvoerinstallatie.

• Alle technische lokalen zoals: kokers, li�en, roltrappen, trappenhuizen en verwarmingslokalen moeten een apart compartiment krijgen Begrenzing van het compartiment: • Compartimentswanden alsook de vloeren van gebouwen met meerdere bouwlagen moeten een minstens een brandweerstand van EI60 hebben.

• Tussen twee compartimenten moet een (bij brand) zelfsluitende deur aanwezig zijn met EI30.

• Binnenwanden van een trappenhuis moet minstens een brandweerstand van EI60 hebben • Buitenwanden van een trappenhuis mogen beglaasd worden. Openingen moeten zijdelings afgezet zijn met een element van E30.

• Deuren van een trappenhuis moeten een brandweerstand van EI30 hebben.

• Het binnentrappenhuis moet een verluchtingsopening hebben dat uitmondt in open lucht én moet een minimumoppervlakte hebben van 1m². Deze blij� gesloten en moet, in geval van brand, geopend kunnen worden met een handbediening die toegankelijk is op het evacuatieniveau.

70

2.

Brandweerstand van de draagconstructie: om de stabiliteit van de constructie te verzekeren bij brand moeten de structurele onderdelen volgende brandweerstand hebben: • Bovengrondse constructies: REI60 • Ondergrondse constructies: REI120 • Wanden grenzend aan naburige gebouwen: REI60 of EI60 • Bij middelhoogbouw moeten de daken (hellend of plat) voldoen aan REI60 • Identiek aan de wanden en deuren in een trappenhuis moeten deze respectievelijk minstens (R)EI60 en EI30 halen • Verlaagde plafonds hebben een EI30

3.

Gevels: Indien de gevels licht aangepast worden, moet verzekerd worden dat het ontwerp van de gevel voldoet aan de minimale eisen zoals in het Koninklijk Besluit vermeld staat.

Illustratie is a�omstig uit het Koninklijk Besluit[1] (plaat 3.2, 2012, p. 36) Illustratie 52: dimensioneren van gevelopeningen met oog op brandveiligheid

[23]: Federale overheid. (2012, 21 september). Belgisch Staatsblad - 58470: Koninklijk besluit van 12 juli 2012 tot wijziging van het koninklijk besluit van 7 juli 1994 tot vaststelling van de basisnormen voor de preventie van brand en ontploffing waaraan de nieuwe gebouwen moeten voldoen, bl. 58470. Geraadpleegd op 20 november 2019, van h�p://www.ejustice.just.fgov.be/mopdf/2012/09/21_1.pdf#Page2 [24]: Tetaert, A. (2017, 15 oktober). Cursus: Comfortbeheer 3 - Brandveiligheid in gebouwen.

71

CASE STUDY:

Brandveiligheid

Ter verduidelijking van de tekening in het Koninklijk Besluit enkele illustraties:

Illustratie 53: dimensioneren van gevelopeningen met oog op brandveiligheid

Bij dubbelwandige gevels (voorbeeld: gordijngevel):

Illustratie 54:onderbreking bij gordijngevel

In het verlengde van elke compartimentswand: verplichte onderbreking van de spouw met een element met een minimum brandweerstand van E60

72

Probleem bij de brandveiligheid van een staalconstruc�e[25]: Indien gekozen wordt voor staalbouw, staalskeletbouw of om met stalen elementen te werken in de woning moet er heel veel aandacht uitgaan naar het brandveilig maken van de staalconstructie.

Wanneer staal verhit wordt tot hoge temperaturen zal het staal weker worden en gaan de elementen uiteindelijk knikken. Daardoor komen hoge lasten op de onderliggende structurele elementen te liggen en zullen die bijgevolg ook knikken (bij een lagere temperatuur door het hogere gewicht). Uiteindelijk zal de hele constructie bezwijken. Daarom lijkt op het eerste zich staalskeletbouw geen ideale keuze voor een appartementsgebouw.

Bij het ontwerp van het gebouw moet de constructie brandveilig gemaakt worden door[25]: • passieve maatregelen te treffen: gebouw compartimenteren, ontkoppelde wanden plaatsen (brandwanden), opbouw vloeren & wanden, materiaalkeuze, ...

• actieve maatregelen te treffen: branddetectie en brandblusinstallaties Naast de algemene maatregelen die hierboven staan, zijn er ook maatregelen specifiek voor een staalconstructie[25]: 1.

Brandwerende verflaag aanbrengen op de structurele elementen. (goedkoopste optie)

2.

Beplatingstechnieken: structurele elementen worden omkast door brandwerende platen. Dit is ideaal indien de structuur weggewerkt moet worden.

3.

Vierkante of ronde kolommen opvullen met (gewapend) beton. (duurdere optie)

4.

Overdimensioneren van de structurele elementen. Dit impliceert wel dat er door de grotere elementen ruimte verloren gaat. Overdimensioneren is duurzamer dan een verflaag aanbrengen (verflaag hee� een grotere milieu-impact). Deze optie is opnieuw een duurdere optie in vergelijking met de brandwerende verflaag.

5.

Fire Safety Engineering (FSE): de definitie van FSE volgens “brandveiligbouwen.be”: “is een ontwerpmethodiek waarbij men alle beschikbare wetenschappelijke en technische kennis op het vlak van brandveiligheid op een intelligente manier tracht in te ze�en om zo optimaal aan de eisen inzake brandveiligheid te voldoen. [...] Het grote voordeel van FSE is dat je – terwijl je toch voldoet aan alle voorwaarden – buiten de lijntjes van de wetgeving kan kleuren en dat je op die manier steeds tot de beste oplossing komt.”[26]

Staalbouw of betonbouw[27] Op de website “brandveiligbouwen.be” wordt geadviseerd om te kiezen voor betonbouw als het gaat over erg hoge gebouwen die een grote brandweerstand moeten halen. Als er geen (hoge) brandweerstand nodig is, kan gekozen worden om in staal te bouwen.

De brandverzekering van staalbouw zal ook hoger liggen in vergelijking met andere bouwmethodes. Ook al wordt de brandveiligheid op vele manieren verbeterd.

Beton kan brandveiliger gemaakt worden door de dekking van de balken en kolommen te vergroten zodat het wapeningsstaal ‘dieper’ verborgen zit in de elementen en het vuur minder snel het staal kan verhi�en.

[25]: Brandveiligbouwen.be. (z.d.). Maatregelen inzake brandveiligheid. Geraadpleegd van h�p://www.brandveiligbouwen.be/maatregelen.html [26]: Brandveiligbouwen.be. (z.d.). Fire Safety Engineering. Geraadpleegd van h�p://www.brandveiligbouwen.be/fire-safety-engineering.html [27]: brandveiligbouwen.be. (z.d.). Staal versus beton. Geraadpleegd van h�p://www.brandveiligbouwen.be/staal-versus-beton.html

73

CASE STUDY:

Brandveiligheid

Brandveiligheid van houten structuren Het is een misva�ng dat gebouwen met een houten constructie niet brandveilig zouden zijn. Zoals bij de voordelen aangehaald werd, brandt het hout aan een snelheid van 0,7mm / minuut.[28] Het hout haalt dus gemakkelijk een brandweerstand van een uur.

In vergelijking met staal en beton, is hout wél brandbaar maar tijdens het verbandingsproces ontstaat aan de buitenkant een laag van verkoold hout. Die laag verhindert dat het vuur verder in het hout kan dringen.

Ondertussen wint de massieve houtbouwmethode wereldwijd aan interesse en wordt de methode gebruikt om gebouwen van uiteenlopende groo�es en functies te realiseren. Ook bij het realiseren van appartementsgebouwen (met meer dan 10 verdiepingen) wordt deze methode toegepast.

[28]: Eurabo. (z.d.). CLT. Geraadpleegd van h�ps://www.eurabo.be/nl/lexicon/clt-cross-laminated-timber-KLH-kruislagenhout

74

Doelstellingen & hypothese case study: De doelstellingen worden bepaald uit het vooronderzoek. De ontwerprichtlijnen (pagina 28), het materiaalgebruik (pp. 35) en de toekomstvisie van de gemeente (pp. 60) worden gebruikt als basis voor het opstellen van de doelstellingen. Hierdoor is een concreet doel vooropgesteld bij de uitwerking van de case study.

DOELSTELLING 1: Bij de transformatie wordt vooral gefocust op het gebouwniveau (zie ontwerprichtlijn 2 - pagina 28). Dit houdt in dat in deze case study vooral gelet wordt op de globale indeling. Bij het ontwerp wordt rekening gehouden met de gelaagdheid van het gebouw. Voor de gelaagdheid wordt getracht het gebouw op te bouwen volgens het schema “Shearing Layers” van Stewart Brand (zie a�eelding hieronder).

De gelaagdheid zorgt ervoor dat de toekomstige transformaties (zie doelstelling 3) eenvoudig en materiaalefficiënt kunnen plaatsvinden.

De term gebouwniveau komt uit de “Catalogus veranderingsgericht bouwen: Functionele lagen. 2018.” opgemaakt door de OVAM. Er wordt een onderscheid gemaakt in de verschillende schaalniveaus. Zo zijn er bijvoorbeeld: het wijkniveau, gebouwniveau, elementniveau en het laagniveau. Elk onderdeel focust op andere zaken van het gebouw.

Illustratie 55: Stewart Brand - Shearing (building) layers of change

DOELSTELLING 2: Wanneer een architect ervoor kiest om circulair te bouwen, mag hij niet beperkt worden tot een bepaalde vormentaal of uitstraling van gebouwen.

Daarom wordt geprobeerd om bij het herontwerpen van het gebouw rekening te houden met: • •

de oorspronkelijke indeling van het ontwerp en die zo goed mogelijk behouden. de esthe�sche eigenschappen van het gebouw. Na het herontwerpen moet het gebouw op dezelfde manier ogen als ervoor. Er gaat daarom veel aandacht uit naar de afwerkingsmaterialen van het gebouw.

75

CASE STUDY:

Doelstellingen & hypothese

DOELSTELLING 3: Er moet extra aandacht uitgaan naar de aanpasbaarheid van het gebouw in het geheel en de appartementen op zich. Een herindeling van de appartementen moet dus mogelijk en eenvoudig zijn.

Daarnaast moet het ook mogelijk zijn om een functiewijziging van het gebouw door te voeren. Daar zal de gelaagdheid van het gebouw een belangrijk aspect van zijn.

Naast de indeling van het interieur moet er ook de onderzocht worden of er de mogelijkheid moet zijn om de gevelindeling aan te passen (d.w.z. raamopeningen vergroten of verkleinen / nieuwe raamopeningen maken / terrassen bijplaatsen / ...). Of misschien is het interessanter om de gevel aan te passen voor de verschillende (en toekomstige) functies.

Op basis van de toekomstvisie van Zelzate[29], die op pagina 60-61, besproken werd, wordt gekozen om het gebouw aanpasbaar te maken voor volgende functies: 1.

De groo�e van de appartementen (oppervlakte) moet aanpasbaar zijn. Bijvoorbeeld als de vraag naar kleinere woonsten stijgt of als er meer appartementen / studio’s nodig zijn. Momenteel kennen de appartementen een grotere oppervlakte dan de minimumcriteria die de gemeente Zelzate voorschrij�.

2.

Het gebouw moet uitbreidbaar zijn in de hoogte. (Toevoegen extra bouwlagen & optoppingen) 3.

Er moet een functiewijziging mogelijk zijn, zowel voor lokale kleinhandelsactiviteiten als voor grootschalige handelszaken.

[29]: Architectenbureau Van Acker & Partners. (2010). Ontwerp RUP Wi�ouck: toelichtingsnota. (pp. 15) Geraadpleegd van h�ps://www.zelzate. be/data/content/file/rup-43018-214-00002-00001-tn.pdf

DOELSTELLING 4: De laatste doelstelling is de kerndoelstelling van circulair bouwen: kiezen voor duurzame bouwmaterialen. Daarmee wordt bedoeld: bouwmaterialen die weinig CO2 of energie vergen voor de productie ervan, een hoge energetische waarde hebben én een lange levensduur kennen. Naast nieuwe bouwmaterialen moet een afweging gemaakt worden van welke materialen gerecupereerd kunnen worden of ervoor zorgen dat materialen later eenvoudig te recupereren zijn.

Hypothese: Onderzoeksvraag: “Welke stappen moeten ondernomen worden om een lineair ontworpen gebouw te herontwerpen tot een circulair gebouw?”

Hypothese: Over het algemeen worden geen grote moeilijkheden verwacht.

Het behouden van de huidige planindeling zou mogelijks een struikelblok kunnen vormen. Door de L-vorm en de afmetingen van het gebouw werden de appartementen heel precies vormgegeven. Daarom lijkt het op het eerste gezicht niet eenvoudig om de entiteiten te herontwerpen binnen dezelfde schil.

Daarnaast wordt ook verwacht dat er een groot verschil in materiaalgebruik zal zijn tussen de twee ontwerpen omdat de materialen die nu in het gebouw gebruikt worden niet demonteerbaar en / of recupereerbaar zijn.

76

Stappenplan en samenva�ng case study STAP 1

Vraag: “Welk type circulariteit is nodig voor dit gebouw?” (p. 80)

Omdat het gebouw in een stedelijke omgeving staat, is het onwaarschijnlijk dat dit gebouw een korte levensduur zal hebben en dus eerder permanent van aard is. Daarom wordt gekozen om in het gebouw met volgende zaken rekening te houden: • • •

Aandacht vestigen op een gebouwschil en een draagstructuur met een lange levensduur. Eventueel ook demonteerbaar maken maar dat is ondergeschikt.

Vooral binnenin het gebouw (de planindeling) demonteerbaar maken.

Gebouw met grote functionaliteit

Gevolgde ontwerprichtlijnen: OR 2, OR 3, OR 4, OR 6, OR 12, OR 13, OR 14

STAP 2

Vraag: “Hoe kan de draagstructuur van het gebouw eruit zien?” (p. 80)

Er wordt in het ontwerp gestreefd naar een grote functionaliteit. Daarbij zijn openheid en een vrije planindeling van groot belang. Om een maximale ontwerpvrijheid te bekomen, kan de draagstructuur best op een van volgende twee manieren ontworpen worden: Draagstructuur 1: Door ervoor te zorgen dat de ruimte vrij is van dragende elementen zouden over de gehele overspanning balken geplaatst worden. Op of tussen de balken worden dan de vloerelementen geplaatst.

Draagstructuur 2: Omdat het nog onduidelijk is welke hoogte de balken zullen hebben, wordt al een alternatief voorzien. Om de hoogte van de balken en dus de overspanning te beperken, zouden twee dragende lijnen van kolommen en balken toegevoegd kunnen worden.

Draagstructuur 2

Draagstructuur 1

De keuze van de draagstructuur was a�ankelijk van welke constructiematerialen gebruikt zouden worden. Daarom wordt de finale keuze voor de draagstructuur pas na de volgende stap bepaald.

Gevolgde ontwerprichtlijnen: OR 3, OR 4

77

CASE STUDY: STAP 3

Stappenplan & samenva�ng

Vraag: “Welke materialen worden gebruikt voor de draagstructuur?” (p. 82)

Omdat draagstructuur 1 quasi niet uit te voeren is (behalve met voorgespannen betonbalken), wordt er gekozen om met draagstructuur 2 verder te werken voor de case study. De constructie wordt uitgevoerd in gelamineerde houten draagbalken en kolommen.

Een houten structuur is een brandveilige structuur, CO2-negatief, kan later gedemonteerd worden en terug in omloop gebracht worden.

Gevolgde ontwerprichtlijnen: OR 3, OR 4

STAP 4

Vraag: “Welke vloerelementen worden geplaatst in/op de houten structuur?” (p. 85)

Er wordt gekozen voor massieve vloerplaten uit kruislaaghout (CLT). Net zoals een houten frame hee� CLT lage akoestische eigenschappen. Om de akoestiek te verbeteren wordt: • De CLT-plaat en de verdere vloeropbouw akoestisch ontkoppeld • Er een verlaagd plafond aangebracht • Worden de vloerplaten ontkoppeld van de wanden met een elastische strook • Worden voorzetwanden geplaatst om geluidstransmissie te verlagen.

Gevolgde ontwerprichtlijnen: n.v.t.

STAP 5

Vraag: “Hoe ziet de opbouw van de buitenwanden eruit?” (p. 99)

Er worden twee types buitenwanden gekozen: • Wanden die permanent van aard zijn. Deze moeten in de toekomst niet meer gedemonteerd worden (enkel op einde van levenscyclus van gebouw / materiaal) • Wanden die later bij horizontale uitbreiding wegneembaar moeten zijn.

Beide types van de buitenwanden worden uitgevoerd in CLT-wanden omdat gezocht werd naar de meest thermisch inerte wand. Uit een onderzoek hee� CLT, na beton, de hoogste thermische inertie.

Bij de wand die later nog wegneembaar moet zijn, wordt aan volgende zaken extra aandacht besteed: • De demonteerbaarheid van de panelen • De openingen in de wanden moeten zo geplaatst zijn dat de elementen later nog gebruikt kunnen worden bij een horizontale uitbreiding.

Verder wordt in de buitenwand hennepisolatie gebruikt. Deze draagt bij tot een hogere thermische inertie en is CO2-negatief (slaat meer CO2 op tijdens leven als plant dan er vrijkomt bij de productie).

Er wordt een dampopen folie geplaatst en afgewerkt met een gevelsysteem dat droog verbonden wordt.

Gevolgde ontwerprichtlijnen: OR 1, OR 5, OR 9

STAP 6

Vraag: “Moet de indeling van de appartementen gewijzigd worden?” (p. 106)

Uit het onderzoek blijkt dat het zeer moeilijk is om met de huidige indeling de appartementen in de toekomst opnieuw in te delen omdat te veel ruimte verloren gaat. De huidige indeling kan moeilijk mee groeien met toekomstige noden van de maatschappij.

78

Daarom wordt deze nieuwe indeling gebruikt:

G

8

G7

Bij de indeling werden ook toekomstplannen gemaakt, zie pagina 110.

G6

Gevolgde ontwerprichtlijn: OR 3, OR 6, OR 7, OR 14

STAP 7

Vraag: “Welke soort wand wordt gebruikt om de appartementen in te delen?” (p. 113)

Omdat sommige wanden langer blijven staan, minder vaak gedemonteerd moeten worden en zorgen voor akoestische ontkoppeling, worden er twee types wegneembare wanden gekozen: G7

Ontkoppelde wegneembare wand: een wand die lang zal blijven staan maar in de toekomst mogelijks gedemonteerd moet worden.

•

Wanden die het appartement zelf indelen en regelmatiger ge(de)monteerd zullen worden.

G

8

•

G6

Gevolgde ontwerprichtlijn: OR 1, OR 3, OR 5, OR 6, OR OR 8

STAP 8

Vraag: “Welke gevelindeling past best bij de nieuwe indeling van de appartementen?” (p. 116)

Omdat de indeling van de appartementen gewijzigd werd, moet op zoek gegaan worden naar welke gevelindeling beter past bij de nieuwe en toekomstige indelingen.

De gevel wordt ingedeeld volgens een vaste maat van 90 cm.

Gevolgde ontwerprichtlijnen: OR 1, OR 13, OR 14

STAP 9

Vraag: “Waar en hoe worden technische voorzieningen uitgevoerd?” (p. 118)

Met oog op de mogelijke toekomstige scenario’s moeten de technische voorzieningen bereikbaar blijven om aangepast te kunnen worden. Daarom werden volgende zaken bepaald: • De beste locatie van de technische kokers • Verticale leidingen in het appartement worden weggewerkt in een voorzetwand of in de wegneembare wanden.

• Vloer: er wordt gekozen voor een droge vloeropbouw met verhoogde vloer. Daaronder kunnen leidingen weggewerkt worden maar blijven ze toegankelijk.

• Plafond: leidingen worden weggewerkt in een verlaagd plafond.

GSEducationalVersion

Gevolgde ontwerprichtlijnen: OR 2, OR 3, OR 5, OR 6, OR 8, OR 11

79

G6

CASE STUDY: STAP 1

Stap 1: type circulariteit

Vraag: “Welk type circulariteit is nodig voor dit gebouw?”

Eerst en vooral moet bepaald worden welk soort gebouw het is en welke circulariteit daar best bij past. Zo is het bijvoorbeeld voor gebouwen of constructies die tijdelijk van aard zijn belangrijk om extra aandacht te vestigen op de losmaakbaarheid van de elementen van het gebouw. Zo kunnen later zoveel mogelijk materialen gerecupereerd en elders opnieuw ingezet worden.

Appartementsgebouw in Zelzate: Het gebouw staat in een stedelijke omgeving. Het lijkt dan ook onwaarschijnlijk dat deze constructie een korte levensduur zal hebben. Deze is eerder permanent van aard. Daarom is het minder van belang om de gebouwschil demonteerbaar te ontwerpen maar wel om extra aandacht te besteden aan een lange levensduur en een toekomstgerichte indeling van de schil. Wat in dit gebouw primeert, is de mogelijkheid om verschillende functies te kunnen onderbrengen binnen eenzelfde gebouwschil. De functies werden voor de case study bepaald door de toekomstvisie van de gemeente (pagina 60) en zijn terug te vinden in de derde doelstelling (pagina 76).

Antwoord op hoofdvraag: het gebouw moet circulair zijn op volgende wijze: • Aandacht vestigen op een gebouwschil en een draagstructuur met een lange levensduur.

Eventueel ook demonteerbaar maken maar dit is ondergeschikt.

• Vooral binnenin het gebouw (de planindeling) demonteerbaar en transformeerbaar te maken.

• Gebouw met grote functionaliteit

STAP 2

Vraag: “Hoe kan de draagstructuur van het gebouw eruit zien?”

Het was meteen duidelijk dat het gebouw (binnenin) zo open mogelijk ontworpen moest worden: een ontwerp zonder of met zo weinig mogelijk structurele elementen. Dit zorgt er voor dat er later een maximale ontwerpvrijheid is wanneer er een herindeling of functiewijziging doorgevoerd wordt.

Wanneer er dragende muren in de ruimte zouden staan, zouden deze de ontwerpvrijheid eerder beperken. Als bij een herindeling de dragende wanden in de weg zouden staan, kan de openheid enkel bekomen worden door een gedeelte van de muur af te breken en een ligger te plaatsen om de gewichten op te vangen. Bij de a�raak van deze wand(en) wordt opnieuw sloopafval gecreëerd - iets wat bij circulaire gebouwen zo beperkt mogelijk moet blijven.

Draagstructuur 1: balken dragen van buitenwand tot buitenwand voor maximale ontwerpvrijheid. (balken liggen op kolommen).

80

Draagstructuur 2: grote overspanning wordt opgedeeld door een dragende lijn van balken en kolommen

Draagstructuur 1: Door te werken met deze draagstructuur kan een volledig “vrij” plan bekomen worden.

Van buitenwand tot buitenwand (11,16m) worden liggers geplaatst. Door deze liggers (relatief) dicht tegen elkaar te leggen, kan het vloerpakket zo laag mogelijk blijven. Daarnaast zijn er ook geen structurele elementen (kolommen of wanden) die de ontwerpvrijheid kunnen beperken.

Een mogelijk nadeel is de hoogte van de balken. Door de lange overspanning zullen de balken grote dimensies hebben. In de volgende stap wordt onderzocht wat de impact van deze balken zijn op de vrije hoogte.

Draagstructuur 2: Ook met deze structuur is er sprake van een open plan. Hierin wordt de vrijheid enkel beperkt door enkele kolommen in de ruimte.

Door kolommen te plaatsen, kan de balkhoogte beperkt worden. Door het plaatsen van extra kolommen kan de hoogte verder beperkt worden.

Momenteel krijgt “Draagstructuur 1” de voorkeur omdat hier de grootste ontwerpvrijheid heerst.

Een definitieve keuze voor de draagstructuur kan enkel gemaakt worden wanneer de structuur gepredimensioneerd wordt.

81

CASE STUDY: STAP 3

Stap 3: materialen draagstructuur

Vraag: “Welke materialen worden gebruikt voor de draagstructuur?”

Berekening staalskelet: Als voor een staalstructuur gekozen wordt, zijn verschillende types profielstaal mogelijk. Daarom kunnen de hoogtes van de balken verschillen van elkaar. Er wordt zowel gebruik gemaakt van een predimensioneringsformule als van tabellen van een staalfabrikant. Momenteel wordt nog gepredimensioneerd, wanneer beslist wordt, kunnen eventueel verder berekeningen gemaakt worden.

Ook is de precieze hoogte van de balk moeilijk te berekenen omdat nog te weinig parameters gekend zijn (bijvoorbeeld gewicht vloer, etc.).

DS1 = Draagstructuur 1 (overspanning 11,16m) DS2 = Draagstructuur 2 (gemiddelde overspanning 5,50m) Berekening: 300 cm (maat tussen afgewerkte vloerpassen) - 45 cm (voorstel dikte vloerpakket) = 255 cm Minimale vrije hoogte = 220 cm 255 cm - 220cm = 35 cm = maximale balkhoogte Profiel Illustra�e HEA

Predimensionering Formule: h = (lengte overspanning * √(aantal gedragen verdiepingen)) / 20 DS1: (1116 cm * 1) / 20 = 55,8 cm DS2: (550 cm * 1) / 20 = 27,5 cm

IPE

Formule: h = (1,5 * lengte overspanning * √(# gedragen verdiepingen)) / 20 DS1: (1,5 * 1116 cm * 1) / 20 = 83,7 cm DS2: (1,5 * 550 cm * 1) / 20 = 41,25 cm

HEM (raatligger)

Hoogte volgens tabellen Arcelor Mi�al: DS1: Overspanning: 11 m = HE 280 M een htot van 422 mm DS2: niet noodzakelijk voor deze (kleinere) overspanning

THQ

Geen predimensioneringsformule of andere formules gevonden om dit profiel te berekenen

Kolom

Voor meerdere bouwlagen waarbij de lengte van de kolom (per verdiep met 3 ≤ l ≤ 4 m): Breedte = l/7 à l/18 300 cm / 7 = 42,86 cm 300 cm / 18 = 16.67 cm

Conclusie: Draagstructuur 1 is niet uit te voeren in een staalskelet. De balkhoogte is te groot, waardoor de vrije hoogte in de appartementen lager zal zijn dan 2,20m (minimum). Er is geen ruimte meer over om eventueel een verlaagd plafond te plaatsen.

Bij draagstructuur 2 is het wel mogelijk om met een staalskelet te werken. De balken zijn dan van het type HEA en hebben een hoogte van 27,5 cm. Dit zorgt ervoor dat er nog 227,5 vrije hoogte over blij� onder de balk.

82

Berekening betonskelet: Balk Illustra�e In situ gegoten betonbalk

Predimensionering Formule: h = lengte overspanning / 10 DS1: 1116 cm / 10 = 111,6 cm DS2: 550 cm / 10 = 55 cm Formule: h = lengte overspanning / 20

Voorgespannen betonbalk

DS1: DS2: Betonnen kolommen

1116 cm / 20 = 55,8 cm 550 cm / 20 = 27,5 cm

Oppervlakte kolom bovenste 2 bouwlagen = 400 cm² Oppervlakte kolommen vergroten met 100 cm² (x + 100 cm²) per 2 bouwlagen

400 cm² = 20 cm x 20 cm Opmerking: wanneer betonvloeren toegepast worden, kan de balk gedeeltelijk verwerkt worden in de vloerplaat. De drukzone van de balk komt dan in de vloerplaat te liggen. Daarbij kan ongeveer 15 cm balkhoogte gespaard worden. Bij gebruik van prefab en voorgespannen betonbalken kan de hoogte nog verminderd worden.

Conclusie: Beide draagstructuren zijn niet uit te voeren in ‘in situ gegoten betonbalken’. Zélfs niet als ze deels in een betonvloer meegegoten worden.

Bij draagstructuur 1 is het mogelijk om voor de voorgespannen betonbalken te kiezen mits ze in een betonvloer verwerkt worden. Bij draagstructuur 2 zijn deze balken perfect mogelijk. Het verwerken van de balk in de vloer is hier geen must.

Berekeningen houtskelet: Balk Houten balk

Illustratie

Predimensionering Formule: Hoogte = lengte overspanning / 20 DS1: DS2:

Gelamineerde balk

niet mogelijk - maximaal tot 6 m 550 cm / 20 = 27,5 cm

Formule: h = lengte overspanning / 17 MAAR maximale overspanning predimensioneringsformule = 10m DS1: DS2:

83

h = 1000 cm / 17 = 58,8 cm h = 550 cm / 17 = 32,35

CASE STUDY:

Stap 3: materialen draagstructuur

Houten kolom

FJI-ligger

Illustratie 56

Er werd geen duidelijke informatie gevonden.

Uit een bron lijkt de druksterkte van een houten nagenoeg gelijk aan een betonnen kolom.

Predimensionering via: finnjoistschuif.nl - type: balklaag - zware woningvloer: DS1: niet mogelijk - maximaal 8,1 m overspanning DS2: 40 cm

Gelamineerd fineerhout

Illustratie 57

Predimensionering via: kertoschuif.nl - type: balklaag - zware woningvloer: DS1: DS2:

max 10 m overspanning met h = 500 mm 36 cm

Conclusie: Draagstructuur 1 is niet uitvoerbaar in houten (gelamineerde) balken zonder de vrije hoogte te vrijwaren.

Uit de berekeningen blijkt dat draagstructuur 2 wel uitvoerbaar is in houten balken. Alhoewel dat de afmetingen van de balken eerder lijken op die van een balklaag.

Eindconclusie: Draagstructuur 1: is nagenoeg niet mogelijk voor dit gebouw.

Bij hout en staal zorgt de balkhoogte ervoor dat de minimale vrije hoogte van 2,20m overschreden wordt.

Er kan wel gekozen worden voor voorgespannen betonbalken maar die moeten dan in de betonnen vloerplaat verwerkt worden. Wat wil zeggen dat daarbij het absoluut verplicht is om te kiezen voor een betonplaat.

Naast de keuze voor circulaire en/of duurzame bouwmaterialen moet de keuze van het materiaal ook enigzins ecologisch verantwoord zijn. Zolang er geen gereglementeerde ecologisch verantwoorde(re) betonsoorten op de markt komen, is het de bedoeling om de betonfractie in het gebouw zo laag mogelijk te houden. Om die zo laag mogelijk te houden kan er bijvoorbeeld gekozen worden voor een betonskelet en om vloerplaten in een ander materiaal (bijvoorbeeld CLT) uit te voeren.

Omdat dit in deze draagstructuur niet mogelijk is, wordt er niet gekozen voor draagstructuur 1.

Draagstructuur 2: is in alle materialen uit te voeren. De balkhoogtes zijn nagenoeg gelijk aan elkaar. Op dit vlak hee� het ene geen significant voordeel op het andere. Daarom wordt gekeken naar de voor-en nadelen van de materialen. Welk materiaal krijgt de voorkeur in dit gebouw? Een elimina�e gebeurt op basis van de balkhoogte en de voor-en nadelen van de bouwmethode die op pagina 65 terug te vinden zijn.

Geëlimineerd - staalskelet: geen significant voordeel t.o.v. beton Staal kent vele voordelen. Uit het onderzoek blijkt dat staal (samen met beton) de laagste balkhoogte garandeert. Daarnaast zijn er nog veel voordelen bij het gebruik van staal voor een constructie. Ondanks de voordelen van staal wordt er niet gekozen om met staal te werken. Dit is grotendeels omwille van de brandveiligheid van de constructie. Andere factoren waarom niet voor staal gekozen wordt zijn: scoort laag op akoestisch vlak, het verhoogde risico op koudebruggen en over het algemeen is er geen significant voordeel bij het gebruik van staal.

84

Geëlimineerd - betonskelet: geen significant voordeel t.o.v. hout Net als staal kent een voorgespannen betonbalk de laagste balkhoogte. Naast dit voordeel zijn er weinig andere voordelen om voor beton te kiezen. Zeker als het om betonbalken gaat. Betonbalken hebben hun treksterkte te danken aan de wapeningsijzers in het beton. Daarnaast is beton geen ecologisch verantwoorde keuze.

Finale keuze - gelamineerde houten balken: gelijkaardige balkhoogte en brandveilige keuze Uit het onderzoek blijkt dat hout zeker niet ondergeschikt is aan staal of beton. De keuze gaat uit naar gelamineerde houten balken. De balkhoogte is enkel ongeveer 5 cm hoger dan stalen liggers en betonbalken. Daarbij blij� de vrije hoogte gevrijwaard. Het is bij houten balken ook mogelijk om de balken volledig te integreren in de vloerplaat. Daar wordt later verder op ingegaan.

Een ander groot voordeel is de omkeerbaarheid van het skelet. Er bestaan bedrijven die zich specialiseren in het maken van omkeerbare houtverbindingen. Daardoor is hout de beste materiaalkeuze voor dit gebouw. Het is een duurzaam en circulair product én het is ook nog ecologisch verantwoord. Een ideale combinatie en de doorslaggevende factor bij de keuze van het materiaal.

Illustratie 59: gelamineerde ligger

Illustratie 58: gelamineerde ligger

STAP 4

Vraag: “Welke vloerelementen worden geplaatst in / op de houten structuur?”

Bij de keuze van het type vloer, is het het meest logisch om te kiezen voor een houtproduct. Er zijn verschillende oplossingen mogelijk: • Optie 1: bovenop de balken worden vloerplaten gelegd. Daarbij kunnen massieve (bijvoorbeeld: CLT) of holle vloerelementen geplaatst worden.

• Optie 2: er kan gekozen worden om te werken met een houten frame en de balken te verwerken in de vloer, zo kan vrije hoogte gewonnen worden. Het frame kan gemaakt worden uit gezaagd hout, gelamineerde liggers, gelamineerd fineerhout of FJI-liggers.

85

CASE STUDY:

Stap 4: keuze vloerelementen

Een kort onderzoek moet uitwijzen met welke optie gewerkt wordt: Op�e 1: van CLT naar holle vloerelementen Een eerste optie is om te werken met vloerelementen uit kruislaaghout (CLT). Daarmee zou de overspanning (van 6,36m) gemakkelijk gemaakt kunnen worden. Zo een vloerplaat hee� een bepaalde dikte en door de massa hee� het een hogere thermische inertie in vergelijking met een houten frame.

De dikte van de massieve vloerplaat varieert dan tussen 21 en 26 cm. De keuze voor CLT gaat gepaard met een grote massa en een heel grote houtmassa.

Daarbij kunnen holle houten vloerelementen een oplossing bieden. Voor de overspanning van 6,36m is de dikte van de vloerelementen grotendeels gelijk aan die van massieve vloerplaten. Er wordt dan een pak minder hout gebruikt. Hoe minder hout / materialen nodig zijn bij de bouw, hoe ecologischer.

Illustratie 60: massieve vloerplaat uit kruislaaghout, verbonden met liplas

Illustratie 61: verbinding vloerplaat & wand uit kruislaaghout

Illustratie 63: Lignatur® - vloerelement gevuld met houtvezelisolatie

Illustratie 62: Lignatur® - holle vloerelement

Op�e 2: van holle vloerelementen naar vloer uit houten frame De holle vloerplaten zijn een goed alternatief voor het kruislaaghout. Alleen zou het nog beter zijn als de holle vloerplaten tussen de draagbalken geplaatst konden worden. Want op die manier kan er extra vrije hoogte gecreëerd worden (de balk zit hoger in de vloer). Als er geen balken in de ruimte aanwezig zijn, zijn er nog minder obstakels bij het plaatsen van wanden. De balken zouden uiteindelijk voor moeilijke knopen zorgen die niet circulair oplosbaar zijn. Door de holle vloerelementen op die manier te plaatsen, wordt eigenlijk een soort houten frame nagebootst. Er kan dan even goed met een houten frame (geïntegreerde houten balken) gewerkt worden. Dat is nog eenvoudiger en er is de mogelijkheid om dit later nog te demonteren en te hergebruiken.

Op de volgende pagina worden de geïntegreerde houten liggers gekozen.

86

Te overspannen afstand: 6,36m Bij gezaagde houten geïntegreerde liggers worden bij de predimensionering een maximumoverspanning van 6m opgegeven. In de toekomst kunnen eventueel grotere lasten op de vloer terecht komen. Daarom wordt uit veiligheidsoverwegingen niet gekozen voor dit type vloerligger.

Illustratie 64: gezaagde houten liggers

Illustratie 65: gezaagde houten liggers

Gelamineerde houten vloerliggers (GLULAM) kunnen voor deze overspanning gebruikt worden. Met de formule uit de tabel kan berekend worden dat de vloerliggers minimaal een hoogte zouden moeten hebben van 37,41cm. (A�eeldingen: zie pagina 85)

Liggers uit gelamineerd fineerhout (LVL) hebben volgen de website kertoschuif.nl een balkhoogte van 36 à 40cm.

A�ankelijk van de hart-op-hart afstand, kan de balkhoogte 4cm minder bedragen.

Eigenschappen van vloer bij berekening: h.o.h. afstand = 40 & 60cm / hoge trillingseis / Lichtste / Balklaag voor zware woningvloer.

Illustratie 66: balk uit gelamineerd fineerhout

Illustratie 67: close-up van fineerlagen

FJI-liggers: bij de berekening, met dezelfde vloereigenschappen, worden geen mogelijke oplossingen aangereikt. Enkel wanneer de eigenschappen veranderd worden, kan een balkhoogte van 36 à 40cm bekomen worden. A�ankelijk van de breedte van de balk, kan hoogte van de balk 4cm minder bedragen.

Eigenschappen bij deze vloer zijn dan: h.o.h. afstand = 40cm / geen trillingseis / lichtste & laagste / balklaag voor zware woningvloer.

Het voordeel bij deze liggers is dat het lijf van de balk bestaat uit OSB-hout. De flens bestaat uit gelamineerd hout. Daardoor kan opnieuw hout bespaard worden. Ondanks dit voordeel wordt ook uit veiligheidsoverwegingen niet voor dit type ligger gekozen. Enkel door de eigenschappen aan te passen

87

CASE STUDY:

Stap 4: keuze vloerelementen

voldoet deze ligger. Naar veiligheid toe wordt rekening gehouden met een veiligheidsmarge en dat kan deze ligger niet garanderen.

Illustrati 69: geplaatste FJI-liggers Illustrati e 67:e close-up van fineerlagen

Illustratie 68: verschillende formaten van FJI-liggers

Daardoor blijven nu nog enkel twee opties over: GLULAM of LVL? Gelamineerde houten balken worden vervaardigd uit kleinere houten balken die aan elkaar gelijmd worden. Doordat kleinere balken gebruikt worden die anders niet bruikbaar waren er in verwerkt worden, scoort deze ligger daardoor hoger op grondstof-efficiëntie. LVL-liggers kennen deze efficiëntie niet en zijn daardoor ook minder circulair dan de gelamineerde houten balken.

Daarom wordt gekozen voor gelamineerde houten vloerliggers.

De structuur ziet er tot nu toe nagenoeg zo uit:

Illustratie 70: constructie met holle vloer opgebouwd uit als frame

88

Problema�ek van een houten framestructuur: akoes�ek De voordelen bij het toepassen van deze (tussen)vloeren zijn intussen duidelijk: voldoende draagkrachtig, minder grondstoffen nodig, duurzaam, ecologisch verantwoord en demonteerbaar. Dat maakt dat deze vloer perfect aansluit bij de circulaire gedachte.

Er is echter ook een groot nadeel aan dit soort vloeren: de geluidsisolatie. Omdat deze vloeren een lichte en holle structuur hebben, wordt het luchtgeluid en het contactgeluid eenvoudig doorgegeven aan de aangrenzende constructies. Daarom is het erg belangrijk (zeker voor een gebouw met een woonfunctie) dat er maatregelen getroffen worden om deze vloer zo geluiddicht mogelijk te maken.

In het artikel: “De toepassing van houten vloeren: nog van deze tijd?” (gepubliceerd op Cobouw op 4 januari 2018)[1] wordt dit probleem ontleed en worden drie mogelijke oplossingen gegeven om de geluidsisolatie van houten vloeren te verbeteren. Volgende oplossingen worden aangereikt: • • •

Verzwaren van de vloer om luchtgeluid tegen te gaan Aanbrengen van een zwevende dekvloer om contactgeluid tegen te gaan Aanbrengen van een vrijdragend plafond om contactgeluid tegen te gaan (+ voordeel: de brandwerendheid van de vloerconstructie wordt verbeterd)

Het is dus de bedoeling om de vloer, net zoals ontkoppelingswanden, op te bouwen volgens het massa-veer-massa-principe. De meest voorkomende ontkoppelde wand tussen twee appartementen is opgebouwd uit twee lagen van opgetrokken metselwerk met daartussen een isolatielaag. Op die manier wordt zoveel mogelijk luchtgeluid geremd. Idealiter worden de wanden uit metselwerk opgetrokken in twee verschillende steensoorten (voorbeeld van een combinatie: snelbouwsteen & beton). Om het contactgeluid te remmen, mogen de wanden geen rechtstreeks contact maken met de vloerplaat en moeten deze ontkoppeld worden.

Bij een holle vloer is het niet eenvoudig om zomaar massa toe te voegen. Het verzwaren van de vloer impliceert dat er een groter gewicht gedragen moet worden, waardoor de afmetingen van de vloerliggers eventueel vergroot moeten worden.

Gelukkig is dit een gekend probleem en bestaan er verschillende mogelijkheden om de vloeren te verzwaren / meer massa te geven. Lignatur, producent van holle vloerelementen, hee� hiervoor enkele oplossingen bedacht. Op de volgende pagina staan nog enkele van hun oplossingen: Illustratie 71: Lignatur® - holle vloerelement gevuld met betonklinkers

[1]: NBD Redactie. (2018, 4 januari). De toepassing van houten vloeren: nog van deze tijd? Cobouw. Geraadpleegd van h�ps://www.cobouw.nl/ bouwbreed/artikel/2018/01/houten-vloeren-101256462?_ga=2.74218514.1450351724.1576599620-720942808.1576599620

89

CASE STUDY:

Stap 4: keuze vloerelementen

Voorbeelden van verzwaarde holle vloerelementen: •

Hol vloerelement met toevoeging van betonnen klinkers (zoals a�eelding hierboven) in combinatie met een akoestische onderzijde Extra lagen: elastisch gebonden granulaat (variabele dikte) (massa) + Isover EP1 (veer) + cementgebonden dekvloer

Illustratie 72

•

Illustratie 73

Hol vloerelement dat gevuld wordt met een granulaat van natuurlijk calciumcarbonaat Extra lagen: zwevende (dek)vloer

Illustratie 74

•

Illustratie 75

Hol vloerelement gevuld met granulaat Extra lagen: elastisch gebonden granulaat + verhoogde vloer

Illustratie 76

Bij Lignatur worden de vloerelementen gevuld met betonnen klinkers. Hierdoor is het minder ecologisch.

De klinkers kunnen later wel nog gerecupereerd worden.

Uit de installatievideo van Lignatur blijkt dat bij het plaatsen van de holle vloerelementen in de holtes een natuurlijk calciumcarbonaatgranulaat gebruikt wordt. Het granulaat zorgt voor meer massa. Op de holle vloer worden extra lagen toegevoegd om een optimale akoestische isolatie te verkrijgen. Soms wordt een soort elastisch gebonden granulaat gebruikt als medium om een vaste massa te creëren. Maar in veel gevallen wordt gewerkt met het Fermacell “Waben-Dämmsystem”. Dit systeem bestaat uit een kartonnen honingraatelement van 3 of 6 cm waarin korrels gegoten worden met een diameter van 1 tot 4 mm met daarboven een dunne gipsvezel vloerplaat. In vele voorbeelden van Lignatur wordt gekozen voor dit systeem maar in enkele gevallen is een elastisch gebonden vloer noodzakelijk, hoogstwaarschijnlijk wordt dit gebruikt bij vloeren die zwaarder belast worden.

Conclusie: Het is mogelijk om de akoestische eigenschappen van holle vloeren / vloerelementen een pak te verbeteren. Alleen moeten er daarvoor heel wat ingrepen gedaan worden om de vloeren te laten voldoen aan de hedendaagse akoestische eisen. Deze verschillende ingrepen hebben een impact op de vloerhoogte. De hoogte van de vloer hangt af van de verdere opbouw en aan welke eis voldaan moet worden.

90

Toegepast op de case study: Vooraleer verder onderzocht wordt op welke manieren de holle houten vloer akoestisch geïsoleerd zal worden, is het interessant om eerst af te toetsen wat de impact is van de ingrepen op de vloer.

Ingrepen die genomen worden om de vloer akoestisch te isoleren: • • • •

•

Door het grotere gewicht dat op de vloer terecht zal komen worden de vloerliggers op een hart-op-hart afstand van 40 cm geplaatst (i.p.v. 60 cm). Dit maakt de vloer draagkrachtiger.

De ruimte tussen de vloerliggers wordt gevuld met een granulaat of ander materiaal Er wordt een houtvezelisolatielaag aangebracht om de vloer te ontkoppelen Op de ontkoppelde laag wordt een verhoogde vloer geplaatst. Het is momenteel nog niet duidelijk hoe de volledige vloeropbouw eruit zal zien. De verdere opbouw zal in latere stappen nog aan bod komen. Er wordt voor de berekening gekozen om met een verhoogde vloer te werken.

Tussen de plenum van de verhoogde vloer worden honingraatma�en geplaatst met daarin een granulaat om het luchtgeluid tegen te gaan.

Verticale snede van de hierboven beschreven vloer:

Opbouw: • • • • • • • • •

Vloerafwerking naar keuze (2 cm) Tegels van verhoogde vloer (± 4 cm) Plenum - ruimte om eventueel technieken in te verwerken (18 cm) Honingraatma�en + granulaat (6 cm) OSB-plaat (1,8 cm) Houtvezelisolatie (6 cm) OSB-plaat (1,8 cm) Houten vloerliggers (40 cm) opgevuld met granulaat OSB-plaat (1,8 cm)

Totale dikte van de vloerplaat: 81,4 cm Conclusie: Theoretisch gezien leek dit, in het begin althans, dé ideale vloer voor het project omwille van materiaalefficiëntie, duurzaamheid en circulariteit.

Uiteindelijk blijkt uit de berekening van de tussenvloer (hierboven) dat de hele vloeropbouw veel te hoog zou uitkomen. Dit komt niet zozeer door de akoestische ingrepen, die brengen maar ongeveer 15,6 cm extra hoogte met zich mee. Maar eerder door de grote balkhoogte (van de vloerliggers) in combinatie met de verhoogde vloer.

De combinatie van al deze elementen maakt dat deze optie praktisch niet uitvoerbaar is. Er kan wel aan hoogte gewonnen worden door de te overspannen afstand te verkleinen. Mogelijke andere opties worden verder onderzocht.

91

CASE STUDY:

Stap 4: keuze vloerelementen

Even ter herhaling: de draagstructuur zag er tot nu zo uit: •

Twee dragende lijnen die ongeveer in het midden van de breedte van het gebouw lopen.

1,2m

GSEducationalVersion

Na de berekening van de vloerhoogte (hierboven) lijkt dat de balken heel grote proporties aannemen om de afstand (van balk tot buitenmuur) te overspannen. Om dit probleem op te lossen, zijn er nu twee opties: 1.

Het houten frame blij� behouden maar er wordt onderzocht hoe de overspanning en dus ook de vloerhoogte aanvaarbaar kunnen blijven.

2.

Er wordt niet gewerkt met een houten frame maar er wordt gekozen om met kruislaaghout (massieve vloerplaat) verder te gaan.

Optie 1: beperken overspanning door: •

Een tweede dragende lijn: er ontstaan twee parallelle dragende lijnen (zie a�eelding op de volgende pagina).

Deze tweede lijn zorgt ervoor dat er dubbel zoveel kolommen in de ruimte zullen staan. Er zijn dus meer obstakels en het beperkt de indelingsvrijheid. Daardoor lijkt deze keuze niet de best mogelijke keuze.

•

Dwarsbalken: de kolommen worden dichter bij elkaar geplaatst en er worden dwarsbalken aangebracht om de overspanning zo klein mogelijk te houden. Deze optie is uiteindelijk een combinatie van draagstructuur 1 en draagstructuur 2 (zie stap 2 op pagina 80).

Deze structurele aanpassing garandeert meer indelingsvrijheid omdat er minder kolommen in de ruimte staan. Daarom lijkt dit de best mogelijke optie.

92

Draagstructuur 2.1: toevoegen van een tweede, parallelle dragende lijn: 1,2m

GSEducationalVersion

Illustratie 77: render van de draagconstructie

93

CASE STUDY:

Stap 4: keuze vloerelementen

Draagstructuur 2.2: kolommen dichter bij elkaar & plaatsen van dwarsbalken: 1,2m

GSEducationalVersion

Illustratie 78: render van de draagconstructie

94

In draagstructuur 2.2 is de gemiddelde te overspannen afstand gelijk aan 4 meter. De hoogte van de vloerliggers is volgens de predimensioneringsformule: • h = 400 cm / 17 = 23,5 cm Omdat 23,5 cm geen standaardmaat is, wordt gekozen om met vloerliggers van 24 cm te werken. Dat wil zeggen dat er 16 cm (40cm - 24cm) aan hoogte gewonnen wordt. Daardoor is de vloerhoogte (houten frame vloer) nu 81,5 cm - 16 cm = 65,5 cm Conclusie: Door deze ingreep in de structuur blij� de vloeropbouw helaas heel hoog. Daarnaast is het, op akoestisch vlak, ook niet helemaal duidelijk of de ingrepen voldoende zijn om de vloer geluiddicht genoeg te maken.

Om deze redenen lijkt deze vloeropbouw niet de best mogelijke voor dit gebouw en wordt een ander type vloerplaat onderzocht.

Een alterna�ef voor het houten frame (vloer): een massieve vloerplaat Uit het hele onderzoek komt uiteindelijk de massieve vloerplaat naar voren als best mogelijke optie voor het gebouw. En zal hoogstwaarschijnlijk de laagst mogelijke vloerhoogte en beste akoestische eigenschappen beva�en.

Welke hoogte hee� de vloerplaat?

A�ankelijk van de overspanning zal de dikte van de vloerplaat groter of kleiner zijn. De tabel hieronder moet meer duidelijkheid scheppen over de vloerplaatdikte.

Uit veiligheidsoverwegingen wordt steeds gezocht naar de meest draagkrachtige vloerplaat voor de desbetreffende overspanning:

Illustratie 79: tabel toepassingslimieten op basis van doorbuiging

95

CASE STUDY:

Stap 4: keuze vloerelementen

In de tabel is een groep van rijen aangeduid. Dit is om aan te geven dat zich hier de meest draagkrachtige vloeren bevinden. Er werden ook twee kolommen extra aangeduid. A�ankelijk van de gekozen structuur, zal er een andere overspanning nodig zijn. Er zijn twee mogelijkheden: 1.

2.

Er wordt verder gewerkt met draagstructuur 2 (vóór de aanpassingen) Er wordt verder gewerkt met de nieuwe draagstructuur (draagstructuur 2.2)

Indien gekozen wordt voor draagstructuur 2.2, zijn dit de voor-en nadelen: +

Door de kleinere overspanning kan de dikte van de plaat uit kruislaaghout een heel pak beperkt worden. Uit de tabel kan afgeleid worden dat voor een overspanning van 4m de dikte gelijk is aan 15 cm. Dit is een verschil van 11 cm in vergelijking met de vloerplaat voor een overspanning van 7m.

Door hiervoor te kiezen, kan 43% aan hout bespaard worden.

-

Er zijn heel wat balken aanwezig in de structuur. Het voordeel van het houten frame was dat deze balken grotendeels in de vloerplaat verwerkt werden. Bij CLT is deze mogelijkheid er niet. De balken kunnen een obstakel vormen om (wegneembare) wanden te plaatsen.

De balk zorgt ervoor dat er moeilijk uit te voeren knopen ontstaan. Daarnaast is er nog maar weinig hoogte over om een verlaagd plafond te plaatsen om leidingen en ventilatiekanalen in te verbergen.

Indien gekozen wordt voor draagstructuur 2, zijn dit de voor-en nadelen: +

Door de minimale hoeveelheid kolommen en balken in de ruimte zijn er weinig obstructies die de ontwerpvrijheid en vrijheid van indeling beperken. Er zijn zo min mogelijk balken aanwezig in de ruimte, waardoor moeilijke connecties van wanden met balken vermeden kunnen worden. Er is ook meer hoogte (van vloerafwerking tot plafond) om een verlaagd plafond te plaatsen.

-

Een van de minpunten werd bij draagstructuur 2.2 al aangehaald: er is een groter volume hout nodig om de grotere overspanning te maken. Dat groter houtvolume kan echter op twee manieren opgelost worden: 1.

Er wordt een vloerplaat gekozen die niet aan de hoogste eis voldoet. Door de draagkracht van de vloer te verlagen, is een minder dikke plaat nodig.

2.

Opschuiven van de dragende lijn naar het midden. Momenteel zijn er volgende overspanningen: 4,50m tegenover 6,46m. Door de draaglijn in het midden te plaatsen is er een kleinere overspanning en dus een minder dikke vloerplaat nodig.

Een combinatie van deze twee opties zal ervoor zorgen dat een maximale materiaalefficiëntie nagestreefd kan worden.

Conclusie: Uit de opgesomde voor-en nadelen kan afgeleid worden dat draagstructuur 2.2 de beste op�e is. De grote ontwerpvrijheid, lage hoeveelheid aan balken en de mogelijkheid tot het plaatsen van een verlaagd plafond zijn doorslaggevende factoren. Er is mogelijks wel een lagere materiaalefficiëntie maar die kan geminimaliseerd worden door enkele ingrepen.

De verdere vloeropbouw wordt in een latere stap bepaald.

96

Akoes�sche performan�e van een vloer uit kruislaaghout[30]: De holle houten vloerplaat (houten frame) leek geen goede optie door de hoge vloeropbouw en de akoestische eigenschappen ervan. Het is ook interessant om te onderzoeken welke akoestische voordelen de massieve vloerplaat hee� ten opzichte van het houten frame.

In een publicatie van het Wetenschappelijk en Technisch Centrum voor het Bouwbedrijf (WTCB) werd een onderzoek verricht naar deze bouwmethode (op vlak van akoestiek). Zie bronvermelding onderaan.

In de publicatie worden op zowel innovatieve houtskeletbouwconstructies als op een CLT-constructie luchtgeluidsisolatie- en contactgeluidsisolatiemetingen uitgevoerd. Uit die testen bleek dat een houtskeletvloer die de voorgeschreven richtlijnen volgt betere akoestische eigenschappen bezit dan een traditionele betonvloer. Zie bronvermelding onderaan voor meer informatie over het onderzoek.

Over CLT-constructies werd het volgende geschreven: “De laatste maanden werden er ook diverse CLT-constructies aan akoestische metingen onderworpen.

Voor kantoren en scholen (zie a�eelding 3) voldoen de bekomen resultaten aan de akoestische eisen.

In de woningbouw is dit daarentegen niet altijd het geval. Met name in constructies zonder verlaagd plafond – met een luchtgeluidsisolatie van minder dan 50 dB (DnT,w) en een contactgeluidsniveau van meer dan 63 dB (L’nT,w) – biedt dit nieuwe houtbouwconcept onvoldoende akoestische bescherming tegen burenlawaai. Indien er een verlaagd plafond en een performante zwevende vloerconstructie aanwezig zijn, voldoet de luchtgeluidsisolatie wel aan de eisen, maar blij� de contactgeluidsisolatie eerder zwak. De gemiddelde gemeten isolatiewaarde 2 | In situ realisatie van een innovatief houtbouwconcept van 57 dB (L’nT,w) beantwoordt immers slechts in bepaalde situaties aan de huidige eis voor een normaal akoestisch comfort uit de norm NBN S 01-400-1. Dit geldt bijvoorbeeld niet voor de situatie van een woonruimte boven een slaapkamer (eis: L’nT,w ≤ 54 dB). De akoestische bescherming die door het onderzochte CLT-concept geleverd wordt, is dus zwakker dan bij een traditionele steenachtige constructie. We willen er bovendien op wijzen dat de huidige eis voor de contactgeluidsisolatie binnenkort wellicht voor alle situaties op 54 dB gebracht zal worden. De medewerkers van de afdeling Akoestiek leggen zich momenteel dan ook toe op de ontwikkeling van akoestisch performantere CLTconstructies voor de woningbouw, net zoals gebeurde voor houtskeletbouw.”[30] [30]: Ingelaere, B., & Géhu, M. (2016). WTCB-Contact nr. 50 (2-16). Het Wetenschappelijk en Technisch Centrum voor het Bouwbedrijf, 13(1), 32–33. Geraadpleegd van h�ps://www.wtcb.be/homepage/download.cfm?lang=nl&dtype=bbricontact&doc=Contact_nl_02_2016.pdf

Uit de publicatie is af te leiden dat het onderzoek naar innovatieve oplossingen voor houtskeletconstructies al verder staat dan die naar CLT-constructies. Dat is ook logisch ook want de massieve houtbouwmethode is nog vrij nieuw in de bouwwereld.

Enkel wanneer een zwevende dekvloer en een verlaagd plafond aangebracht worden, kan aan de eisen voor luchtgeluidsisolatie voldaan worden. Het contactgeluid blij� eerder problematisch.

Een jaar later, na een onderzoek rond de akoestische performantie van de massief houten constructie, kwam het WTCB in een nieuwe publicatie met enkele oplossingen omtrent de problematiek rond de flankerende geluidstransmissie. In de publicatie komen drie mogelijke oplossingen aan bod: •

Illustratie 80: Het plaatsen van continue elastische stroken tussen de vloerplaten: hierdoor is het mogelijk om de geluidstransmissie van midden-en hoogfrequente geluiden aanzienlijk te verminderen. Laagfrequente geluiden worden hiermee wel nog steeds te veel doorgegeven.

97

CASE STUDY:

Stap 4: keuze vloerelementen

•

Illustratie 81: Het plaatsen van een voorzetwand: hierdoor is er een meerkost, ruimteverlies en is het houtoppervlak van de panelen niet meer zichtbaar.

•

Illustratie 82: Omgekeerde doosconstructies die door middel van speciale akoestische steunpunten puntvormig aan elkaar bevestigd worden: deze oplossing komt voort uit het onderzoek van het WTCB. Het patent voor deze oplossing was toen nog in aanvraag.

Bovenaan worden de wand en de vloerplaat vast aan elkaar verbonden. Onderaan wordt de vloer op akoestisch ontkoppelende steunpunten geplaatst en verbonden met L-ijzers. Daardoor kan het laagfrequente geluid enkel nog via de akoestische steunpunten naar naburige woongelegenheden. Hierdoor worden de flankerende geluidstransmissies verwaarloosbaar.

Er kan geconcludeerd worden dat mits enkele kleine ingrepen de akoestische performantie van een CLTvloerplaat sterk verbeterd kan worden. Daarom is deze vloerplaat zowel op constructief als op akoestisch vlak de meest uitvoerbare keuze.

Vóóraleer een ontkoppelingsmethode tussen wand en vloerplaat gekozen wordt, wordt in de volgende stap eerst de buitenwandopbouw gekozen.

Illustratie 80: WTCB® - geluidstransmissies bij CLT-constructies

Illustratie 81: WTCB® - geluidstransmissies bij CLT-constructies

Illustratie 82: geluidstransmissies bij CLT-constructies [30]: Ingelaere, B., & Géhu, M. (2016). WTCB-Contact nr. 50 (2-16). Het Wetenschappelijk en Technisch Centrum voor het Bouwbedrijf, 13(1), 32–33. Geraadpleegd van h�ps://www.wtcb.be/homepage/download.cfm?lang=nl&dtype=bbricontact&doc=Contact_nl_02_2016.pdf

98

STAP 5

Vraag: “Hoe ziet de opbouw van de buitenwanden eruit?”

Bij de keuze van de opbouw van buitenwanden staan isolatie en thermische inertie centraal. De isolatiewaarde van de wand is belangrijk omdat op die manier het energieverbruik zo laag mogelijk gehouden kan worden. Daarnaast is een hoge thermische inertie nodig om de geproduceerde energie (onder de vorm van warmte) zo lang mogelijk vast te houden.

Om een zo objectief mogelijke keuze te maken, worden onderzoeksresultaten van Stora Enso met elkaar vergeleken.

Stora Enso is een onderneming die behoort tot de top van de bio-econonie. Voor verschillende industrieën en toepassingen ontwikkelt en produceert zij oplossingen op basis van hout en biomassa. Ze biedt haar klanten ondersteuning in de zoektocht naar herbruikbare en ecologisch verantwoorde producten.

Bron: Stora Enso. (z.d.-a). About Stora Enso. Geraadpleegd op 22 december 2019, van h�ps://www.storaenso.com/en/about-stora-enso

Informatie over het onderzoek: • Uitgevoerd in Wenen, Oostenrijk • Duur van het onderzoek: 1 jaar • Er werd onderzocht hoeveel uren (op jaarbasis) men een ruimte als onaangenaam ervaart door oververhi�ng. De uren werden geregistreerd wanneer de binnentemperatuur gelijk aan of hoger lag dan 27°C. • Volgende constructie-elementen werden onderzocht: een lichte houtskeletwand, dunne CLT wand (10 cm), dikke CLT wand (20 cm), wand uit metselwerk, wand uit beton • Alle randvoorwaarden waren voor alle elementen gelijk • Alle constructie-elementen waren voorzien van thermische isolatie aan de buitenkant én hadden een gelijke U-waarde Grafiek met onderzoeksresultaten:

Illustratie 83: grafiek uit het onderzoek

Uit de grafiek is het eenvoudig af te lezen dat in een ruimte gebouwd met houtskeletwanden de meeste uren van discomfort geregistreerd werden. Beton daarentegen komt hier veruit als beste optie naar voren.

Na een betonnen wand komt een CLT wand van 20 cm op de tweede plaats. Daarna komen de CLT wand van 10 cm en de wand uit metselwerk met een quasi even groot comfort.

99

CASE STUDY:

Stap 5: buitenwanden

Hoewel een wand uit beton op vlak van thermische inertie beter scoort dan een CLT wand, wordt er toch gekozen voor de CLT wand van 20 cm. Er wordt opnieuw niet gekozen voor beton, met dezelfde reden als voor de structuur en de vloerplaten: zolang er specifiek voor de bouwwereld geen ecologische(re) betonsoorten op de markt komen, wordt niet voor beton gekozen.

Om de flankerende geluidstransmissie te verlagen, worden zowel met elastische stroken onder de wanden gewerkt als met voorzetwanden. De voorzetwand moest al geplaatst worden om leidingen in de leidingenspouw te verwerken.

Idealiter zou met de omgekeerde doosconstructie (zie illustratie 82) gewerkt worden omdat die het minste contactgeluid doorgee�. Maar omdat deze nog niet op de markt is gekomen, kan deze techniek nog niet toegepast worden.

Een tweede type buitenwand

PRODUCED BY AN AUTODESK STUDENT VERSION

Omdat het gebouw zowel in de breedte als in de hoogte uitbreidbaar moet zijn, moeten sommige buitenwanden wegneembaar zijn. Op de derde, vierde en vijfde verdieping is er minder vloeroppervlakte dan bij de onderliggende verdiepingen. Als in de toekomst uitgebreid moet worden, is het daarom interessant om hiermee al rekening te houden in de wandopbouw Indien deze wanden permanent gebouwd zouden worden en er wordt later uitgebreid, bestaat het risico dat de wanden afgebroken en niet hergebruikt zullen worden. Daarom is een modulair bouwsysteem nodig om de wanden op te bouwen (en later te demonteren).

Op onderstaande (oorspronkelijke) plannen is duidelijk welke wanden uitbreidbaar moeten zijn:

Plan: noordgeveltekening opgemaakt door OYO Architects

Op bovenstaande geveltekening is te zien hoe de gevel vanaf de derde verdieping trapsgewijs inspringt.

De pijlen en de puntlijnen maken de horizontale uitbreiding duidelijk. Na deze uitbreiding is ook een uitbreiding in de hoogte mogelijk.

100

0

PRODUCED BY AN AUTODESK STUDENT VERSION

B

keuken 13.67 m² berging 2.27 m²

A

slaapkamer 12.79 m²

terras 10.76 m² gang 3.31 m²

slaapkamer 8.11 m²

BRANDDETECTIE

APP. 3.1 Netto opp (excl. terras) 90 m² 8

9

10

11

7

A

badkamer 4.00 m²

12 6 5

13

4

14

3

15

2

16

1

17

woonkamer 37.18 m²

toilet 1.75 m²

18

berging 4.20 m²

badkamer 5.18 m²

Ø 150

inkomhal 6.74 m²

toilet 1.60 m²

slaapkamer 13.94 m²

inkomhal 5.08 m²

BRANDDETECTIE

HASPEL INBOUW - 20M

gang 4.45 m²

keuken 11.53 m²

BRANDDETECTIE

badkamer 5.86 m² APP. 3.3 Netto opp (excl. terras) 83 m²

terras 10.76 m²

berging 4.09 m²

toilet 1.48 m²

keuken 11.53 m² slaapkamer 10.95 m²

inkomhal 3.75 m² BRANDDETECTIE

woonkamer 30.42 m²

slaapkamer 14.06 m²

APP. 3.2 Netto opp (excl. terras) 90 m²

gang 5.58 m²

slaapkamer 12.16 m²

woonkamer 33.68 m²

terras 11.09 m²

Plan: derde verdieping opgemaakt door OYO Architects

B

Op dit plan (derde & vierde verdieping) staat aangeduid welke wanden permanent gebouwd zullen worden (zwart gekleurde wanden) en welke demonteerbaar moeten zijn voor de toekomstige horizontale uitbreiding (rode wanden).

Enkele voorbeelden van demonteerbare wanden: Modulaire elementen in het B.R.I.C. (Build Reversible In Conception).

De modules hadden een vaste maat van 120 x 60 cm. Ze werden gebouwd als lege “dozen” die later opgevuld werden met cellulosevlokken. Door de holle constructie is er weinig houtmassa aanwezig en is er dus een lage thermische inertie.

PRODUCED BY AN AUTODESK STUDENT VERSION

•

Illustratie 14

Illustratie 17

101

CASE STUDY: •

Stap 5: buitenwanden

Deze eenvoudig (de)monteerbare stalen skeletconstructie van Kingspan Facades kan een goede optie zijn als tijdelijke en demonteerbare wand. Alle elementen worden droog verbonden. Het nadeel bij deze wand is dat het een skeletconstructie is en dus opnieuw een lage thermische inertie hee�.

Illustratie 84: detail gevelsysteem

•

Illustratie 85: a�eelding detail gevelsysteem

Eenvoudig (de)monteerbare bouwblokken van Steko gevuld met granulaat voor meer massa

Illustratie 86: Afzonderlijke Steko bouwblok

Illustratie 87: Steko bouwblokken

Elk van deze bouwsystemen zijn goede voorbeelden van demonteerbare systemen. Tijdens opzoekingswerk naar demonteerbare systemen werd er een betere optie gevonden, die beter past bij de vooraf gemaakte (materiaal)keuzes voor het project. Hieronder wordt beschreven wat de best mogelijke en meest toekomstgerichte optie is, specifiek voor de noden en toekomstplannen voor het gebouw.

De beste optie is: de wanden ook uitvoeren in CLT maar met volgende aandachtspunten: • Extra aandacht gaat uit naar de demonteerbaarheid van de panelen.

• Zoveel mogelijk (wegneembare) panelen moeten eenzelfde modulaire maat hebben als de vaste panelen van de voorgevel. Zo kunnen die elementen later gedemonteerd worden en opnieuw ingezet worden bij de bouw van de nieuwe voorgevel. De modulaire afmetingen van de gevelpanelen worden na de indeling van de appartmenten bepaald.

Hieronder wordt het concept toegelicht.

102

B

Voor de demontage:

keuken 13.67 m² berging 2.27 m²

A

slaapkamer 12.79 m²

terras 10.76 m² gang 3.31 m²

slaapkamer 8.11 m²

BRANDDETECTIE

APP. 3.1 Netto opp (excl. terras) 90 m² 8

9

10

11

7

A

badkamer 4.00 m²

12 6 5

13

4

14

3

15

2

16

1

17

badkamer 5.18 m²

4

woonkamer 37.18 m²

toilet 1.75 m²

18

berging 4.20 m² Ø 150

inkomhal 6.74 m²

toilet 1.60 m²

slaapkamer 13.94 m²

BRANDDETECTIE

HASPEL INBOUW - 20M

gang 4.45 m²

inkomhal 5.08 m²

keuken 11.53 m²

BRANDDETECTIE

badkamer 5.86 m² APP. 3.3 Netto opp (excl. terras) 83 m²

terras 10.76 m²

berging 4.09 m²

toilet 1.48 m²

keuken 11.53 m²

3

slaapkamer 10.95 m²

inkomhal 3.75 m²

APP. 3.2 Netto opp (excl. terras) 90 m²

gang 5.58 m²

PRODUCED BY AN AUTODESK STUDENT VERSION BRANDDETECTIE

woonkamer 30.42 m²

1

2

slaapkamer 12.16 m²

slaapkamer 14.06 m²

woonkamer 33.68 m²

5

terras 11.09 m²

2

B

B

De panelen na demontage: 1 Onderaan: opnieuw gemonteerde panelen:

4

3

5

keuken 13.67 m²

PRODUCED BY AN AUTODESK STUDENT VERSION berging 2.27 m²

A

slaapkamer 12.79 m²

terras 10.76 m² gang 3.31 m²

slaapkamer 8.11 m²

BRANDDETECTIE

APP. 3.1 Netto opp (excl. terras) 90 m² 8

9

10

11

7

5’

badkamer 4.00 m²

12

4’

6 5

13

4

14

3

15

2

16

1

17

badkamer 5.18 m²

woonkamer 37.18 m²

toilet 1.75 m²

18

berging 4.20 m² Ø 150

inkomhal 6.74 m²

toilet 1.60 m²

slaapkamer 13.94 m²

BRANDDETECTIE

inkomhal 5.08 m²

HASPEL INBOUW - 20M

gang 4.45 m²

keuken 11.53 m²

BRANDDETECTIE

badkamer 5.86 m² APP. 3.3 Netto opp (excl. terras) 83 m²

terras 10.76 m²

berging 4.09 m²

toilet 1.48 m²

keuken 11.53 m² slaapkamer 10.95 m²

inkomhal 3.75 m² BRANDDETECTIE

woonkamer 30.42 m²

slaapkamer 14.06 m²

gang 5.58 m²

APP. 3.2 Netto opp (excl. terras) 90 m²

slaapkamer 12.16 m²

woonkamer 33.68 m²

terras 11.09 m²

3’ B

A

2’

1’ 103

CASE STUDY:

Stap 5: buitenwanden

Verdere opbouw van de buitenwanden: isola�emateriaal en buitenspouwblad Tot nu toe werd enkel nog het binnenspouwblad bepaald.

Bij de keuze van het isolatiemateriaal is de levensduur heel erg belangrijk. Als de constructie gebouwd wordt met een levensduur van meer dan 100 jaar, is het natuurlijk de bedoeling dat de isolatie minstens even lang meegaat. Daarnaast zijn het grondstofgebruik voor het isolatiemateriaal en de recycleerbaarheid en de lambda-waarde bepalende factoren.

Illustratie 88: Prefab kalkhennepblokken

Illustratie 89: componenten van kalkhennep / links: kalkmortel - rechts: gedroogde houtachtige kern van hennep

In het project wordt gekozen om geprefabriceerde kalkhennepblokken als isolatiemateriaal te gebruiken.

Uit al de hierboven vernoemde factoren scoort kalkhennep het best op de volgende vlakken: •

• • •

Grondstofgebruik: hennep is een plant die eenvoudig en snel groeit. Daarnaast neemt ze tijdens haar levenscyclus (als plant) CO2 op. et is dus een hernieuwbaar product, een onuitpu�elijke grondstof.

Aan de hennep wordt kalk (niet hernieuwbaar) toegevoegd om een stevige massa / blok te verkrijgen. Als kalk gebruikt wordt in plaats van cement kan ongeveer 80% aan CO2 bespaard worden.

Recycleerbaarheid: aan het eind van haar levenscyclus kan hennep gecomposteerd worden en nadien gebruikt worden als voedingsstof voor de bodem.

Levensduur: volgens de “National Hemp Association” kan de kalkhennep, doordat het materiaal “versteent” tijdens het productieproces, honderden jaren meegaan.[1] Het isolatiemateriaal kan prefab geproduceerd worden. Daardoor gaat geen kostbare bouwtijd verloren aan de droogtijd van het materiaal.

Enkele andere voordelen: • • •

De productie van kalkhennep vergt heel weinig energie en is zelfs beter dan CO2-neutraal Kalkhennep hee� een hoge thermische inertie en draagt bij aan een nog hoger thermisch inerte buitenwand.

Het isolatiemateriaal is zeer brandveilig, resistent tegen ongedierte, resistent tegen schimmels en bevat geen VOC’s (vluchtige organische stoffen).

Kalkhennep is een gezond en goed isolerend materiaal maar in vergelijking met andere isolatiematerialen hee� het een lagere lambda-waarde dan andere soorten zoals PUR, PIR, EPS of XPS. De voordelen van het gebruik van hennep als isolatie wegen veel zwaarder door dan de nadelen.

Isolatiematerialen zoals: PUR, PIR, EPS, XPS zijn gemaakt van petroleumderivaten en zijn dus a�omstig van

104

een eindige bron. Daarbij zijn ze vaak niet eenvoudig te recycleren en bij verhi�ng komen vaak schadelijke stoffen vrij in de omgeving.

Andere isolatiematerialen vergen dan weer veel energie tijdens het productieproces en zijn vaak niet a�omstig van een hernieuwbare grondstof.

Wie liever een iets hogere lambda-waarde wil en een voorkeur hee� voor harde isolatieplaten kan kiezen voor BioFoam. Het is een natuurlijk, ecologisch alternatief voor geëxpandeerd polystyreen (EPS) met dezelfde producteigenschappen. De isolatie bestaat net zoals EPS uit gesloten celstructuren maar zijn bij dit product gemaakt op basis van natuurlijke grondstoffen (afvalstoffen). Door de natuurlijke aard van het product kan volgens de producent later gecomposteerd worden. Daarnaast is dit de eerste schuimisolatie die het Cradle-to-Cradle-certificaat hee� verkregen. Ondanks de voordelen van dit product wordt toch gekozen om met kalkhennep te werken omwille van de lange(re) levensduur, de bijdrage aan een thermisch inerte buitenwand en de lage energiebehoe�e om het materiaal te produceren.

Buitenspouwblad Uit de renders (zie introductie case study: pagina 56-58) is te zien dat met een groene gevelsteen gewerkt wordt. In de doelstellingen wordt vermeld dat het gebouw er zoveel mogelijk op dezelfde manier moet uitzien. Daarom wordt in dit gebouw ook met een groene gevelsteen gewerkt.

Gevelstenen zijn helaas waterdoorlatend. Daarom zal een dampopen maar waterdicht membraan nodig zijn om de hennepisolatie te beschermen tegen het regenwater. Kalkhennep mag dan wel vochtregulerend werken maar het waterwerend membraan zal de levensduur van de kalkhennep verlengen.

Over de levensduur van dampopen membranen is niet veel informatie te vinden.

Op de website van NAV (Netwerk Architecten Vlaanderen) werd op 1 juni 2017 een onderzoek gepubliceerd dat gevoerd werd door DuPont (fabrikant van onder andere membranen voor de bouwwereld). Er werd een onderzoek gevoerd om te achterhalen hoe dampopen-en waterwerendheid van de membranen na x-aantal jaren. Uit dat onderzoek kunnen twee duidelijke conclusies getrokken worden.

• •

Sommige meerlaagse membranen zijn na 8 jaar al waterdoorlatend Vrijwel alle Tyvek membranen (product van DuPont) hebben zelfs na 24 jaar nog steeds een uitstekende waterwerendheid.

Het is dus belangrijk om te kiezen voor een zeer kwalitatief membraan, dat een zeer lange levensduur hee�.

Er kan ook gekozen worden om houtvezelisolatie te gebruiken als waterwerende laag maar het wordt door Kennisinstituut Kern afgeraden om deze isolatie te gebruiken in een spouwmuur. Daarom wordt voor een waterwerend en dampopen membraan gekozen.

Het membraan hee� dus een lagere levensduur dan de andere materialen en zal dus in de toekomst sneller aan vervanging toe zijn. Het is daarom niet interessant om ervoor te kiezen de gevelstenen op traditionele wijze, met kalkmortel, te metselen (zéker niet met cementmortel want elementen zijn daardoor niet meer losmaakbaar).

Omdat de gevel eenvoudig losgemaakt moet kunnen worden om de membranen te controleren en later te vervangen, wordt gekozen om de bakstenen te verbinden met een kliksysteem. Daarmee kan de gevelsteen heel eenvoudig weggehaald worden en daarna weer terug geplaatst worden zonder dat gevelstenen verloren gaan. Om het membraan en de levensduur zo goed mogelijk te sparen, wordt de gevel geïmpreigneerd zodat die waterafstotend is. Zo hee� het membraan minder te verduren.

105

CASE STUDY: STAP 6

Stap 6: indeling appartementen

Vraag: “Moet de indeling van de appartementen gewijzigd worden?”

De huidige (globale) indeling van de appartementen is eenvoudig. Centraal zit een traphal (met li�) die uitgee� op de 4 omliggende appartementen. Dat ziet er (schematisch) als volgt uit:

928

1 119

Appartement 4

1 474

645

Appartement 3 633

Appartement 2

929

453

Traphal

1 116

Appartement 1

1 247 1 020

In de toekomst moet het mogelijk zijn om de indeling (of de functie) aan te passen aan de veranderende noden van de maatschappij. Daarom moet eerst onderzocht worden of het überhaupt wel mogelijk is én hoe dat zo efficiënt mogelijk kan gebeuren.

De meest eenvoudige manier is om appartmenten door middel van één akoestisch ontkoppelde wand op te splitsen. Andere methodes (zoals volledige herindeling van een bouwlaag) zijn veel arbeidsintensiever en zullen daardoor minder voorkomen. Enkel wanneer het volledige pand leeg komt te staan (zonder andere eigenaren van appartementen) kan het gebouw compleet opnieuw ingedeeld worden.

Voor deze case study wordt enkel onderzocht hoe de appartementen zo toekomstgericht mogelijk ingericht kunnen worden.

1.

GSEducationalVersion

Is het mogelijk om met minimale ingrepen de huidige appartementen op te splitsen in twee aparte studio’s?

•

De huidge indeling van de appartementen laat quasi geen andere indelingen toe. Bij een opsplitsing van de wooneenheden worden minder kwalitatieve ruimtes gecreëerd. De appartementen die in het rood gearceerd zijn, zijn niet bruikbaar met volgende redenen: -

De overgebleven oppervlakte voldoet niet aan het absolute minimum dat voorgeschreven werd door de gemeente. (appartementen 1.2, 2.1 en 2.2)

-

Door de extra circulatieruimte worden sommige appartementen onbruikbaar (appartement 1.2)

-

Te weinig (kwalitatieve) lichtinval (appartement 4.1)

106

536

541

Appartement 4.2

871

929

Appartement 4.1

273

810 Appartement 1.2 Traphal

633

Appartement 2.1

495

669

Appartement 2.2

548 923

495

772

1 116

150

Appartement 1.1

Appartement 3.1

Appartement 3.2

652

Groene wanden = nieuw geplaatst bij de opsplitsing

59,09 m2

530

1 111

942

66,60 m2

453

397

36,09 m2

Traphal

375

30

1 474

42,73 m2

370

620

23,43 m2

39,26 m2

608

573

48,29 m2

50,09 m2

633

642

Nadelen aan deze indeling: â&#x20AC;˘

De in het rood gearceerde ruimte is te klein om als studio of als gemeenschappelijke ruimte te gebruiken.

â&#x20AC;˘

Er is te veel gemeenschappelijke ruimte aanwezig. De bewoonbare oppervlakte van de meeste appartementen is ruim genoeg. Gemeenschappelijke ruimtes zijn

107

CASE STUDY:

Stap 6: indeling appartementen

vooral interessant als de studio’s relatief klein zijn en er dus alle baat bij hebben om bepaalde functies (bijvoorbeeld keuken en eetruimte) te delen met andere bewoners.

Hieruit kan dus geconcludeerd worden dat beide indelingen niet optimaal zijn is om ze in de toekomst opnieuw in te delen. Er moet onderzocht worden hoe deze best georganiseerd worden.

•

Hoe moeten de appartementen dan wél ingedeeld worden om deze opsplitsing naar studio’s mogelijk te maken?

1. Starten vanaf nul: behalve de traphal en buitenwanden, gaat alles weg uit het plan. De centrale traphal zorgt voor een eenvoudige toegang tot alle appartementen. a. b. c. d.

Het plan wordt door een lange horizontale wand in twee gelijke delen verdeeld De traphal wordt verlengd tot aan de nieuwe wand.

Het onderste deel wordt daarna opgedeeld in 2 appartementen.

Er zijn nu, net zoals in het oorspronkelijke plan, 4 units gecreëerd die vanuit de traphal bereikbaar zijn.

b 79,92 m

80,68 m2

2.

Traphal

79,92 m2

80,68 m2

132,02 m2

Traphal

2

a

132,02 m2

c

1 12 2

4 43 3 76,47 m2 76,47 m2

Omdat het grootste appartement (132,02 m²) veel groter is in vergelijking met alle andere appartementen, wordt ook deze unit opgedeeld in twee aparte delen.

70,73 m2 70,73 m2

5 5

79,92 m2

80,68 m2 80,68 m2

108 GSEducationalVersion

58,49 m2

Traphal

79,92 m2

Traphal

1 12 2

58,49 m2

4 43 3 76,47 m2 76,47 m2

3.

Om ervoor te zorgen dat alle appartementen bereikbaar zijn, wordt de circulatieruimte in de traphal uitgebreid. En om de appartementen (onderaan) eenvoudig te kunnen bereiken, werd de wand opgeschoven.

71,21 m2

61,59 m2 71,70 m2

88,28 m2

68,86 m2

Met deze aanpassingen is het in de toekomst mogelijk om andere, kleinere indelingen aan te bieden.

109

CASE STUDY:

Stap 6: indeling appartementen

Toekomstscenario’s Scenario 1: Drie appartementen worden opgesplitst in vier kleinere studio’s met twee gemeenschappelijke ruimtes. De oppervlakte van de studio’s voldoet aan het minimum dat voorgeschreven werd door de gemeente.

Het is de bedoeling dat in de gemeenschappelijke ruimtes een goed uitgeruste keuken geplaatst wordt (met de bedoeling die te delen en samen te eten). In de andere ruimte wordt een gezellige leefruimte ingericht. Door sommige ruimtes te delen, moet geen of minder ruimte gemaakt worden in de kleine studio’s en blij� dus meer ruimte over voor andere (private) functies.

Daarnaast blijven twee appartementen ongewijzigd om een gevarieerd aanbod aan woongelegenheden te voorzien.

646

1 125

30

70,98 m2

550

543

602

709

998 38,85 m2

29,86 m2

716

485

760

543

873

60,09 m2

47,76 m2

38,90 m2

26,34 m2

110

40,90 m2

Scenario 2: Ook hier wordt een gevarieerd aanbod aan woonmogelijkheden nagestreefd. Om een evenwichtig aanbod aan te bieden, worden twee appartementen opgedeeld in drie studio’s met een gemeenschappelijke ruimte.

Twee appartementen blijven opnieuw ongewijzigd.

Een appartement (linksboven) verliest een deel van zijn oppervlakte om plaats te maken voor circulatieruimte naar de studio’s.

628

1 125

71,21 m2

1 001

602

543

363

1 314

58,78 m2 61,59 m2

729

595

740

543

785

43,00 m2

39,58 m2

32,31 m2

39,00 m2

Scenario 3: Er werd ook onderzocht of het mogelijk was om een heel verdiep om te vormen tot een-of tweepersoonsstudio’s. Zo kan de gehele verdieping volledig voorzien worden voor jonge koppels, koppels zonder kinderen of alleenstaande personen. Het kan gezien worden als een cohousingproject.

Op andere verdiepingen kunnen dan grotere appartementen aangeboden worden voor koppels met een of meer kinderen.

Scenario 4: Het laatste scenario is het meest eenvoudige: één eigenaar van een hele bouwlaag.

Als iemand de eigenaar is van een bouwlaag en er bijvoorbeeld een bureau of winkel wil in onderbrengen, hee� hij niet alle aparte ruimtes nodig en hee� hij wellicht nood aan een grote, open ruimte.

111

CASE STUDY:

Stap 6: indeling appartementen

Plan scenario 3

665

629

42,49 m2

700 550

543

632

709

38,85 m2

43,44 m2

716

485

760

543

573

873

29,86 m2

47,76 m2

38,90 m2

Plan scenario 4

112

69,21 m2

40,90 m2

STAP 7

Vraag: “Welke soort wand wordt gebruikt om de appartementen in te delen?”

Voor de buitengevels werd gekozen om ze uit te voeren in CLT. Dit omdat er gekozen wordt voor een vaste en toekomstgerichte indeling. Omdat deze wanden permanent blijven staan, moesten ze daarom niet per se wegneembaar zijn.

Binnenin het gebouw is dat een ander scenario. Er wordt gestreefd naar een zo open mogelijk gebouw met aanpasbare indelingen. Daarom is het nodig dat de wanden wegneembaar zijn.

Een onderscheid in wegneembare wanden is noodzakelijk omdat niet elke wand even lang zal blijven staan.

Zo zullen de wanden die de grote ruimte indelen in appartementen (compartimentswanden) veel langer blijven staan dan de wanden die gebruikt worden om de appartementen zelf in te delen.

Er worden daarom twee verschillende types wegneembare wanden gekozen.

1.

Wegneembare wanden die lang kunnen blijven staan (compartimentswand).

Bij deze wanden is het van belang dat ze voldoende massa hebben om burenlawaai voldoende te dempen. Een goed massa-veer-massa-principe is noodzakelijk. Optimaal worden twee verschillende massas gebruikt (hoewel dat bij houtbouw niet eenvoudig is).

Een holle wand of een frame zou hierbij niet volstaan.

Voorstel opbouw van de wand: Modulaire & demonteerbare massieve houten panelen (7,8 cm) Hennepwol

(4,5 cm)

Houtvezelplaat

(6 cm)

Modulaire & demonteerbare massieve houten panelen (7,8 cm) Optioneel kan nog een voorzetwand geplaatst worden om leidingen in weg te werken

( x cm)

Totale dikte wand

26,1 cm

Er wordt in de wandopbouw gekozen om twee verschillende ‘veren’ te gebruiken om verschillende geluidsfrequenties weg te filteren.

De modulaire en wegneembare wand hee� een vaste afmetingen van 15 cm (breedte) en 7,8 cm (dikte). Door de kleine en toegankelijke afmetingen kunnen de elementen later, als ze gedemonteerd worden, later in vele verschillende projecten gebruikt worden. (zie a�eeldingen hieronder).

113

CASE STUDY:

Stap 7: keuze binnenwanden

Illustratie 90: Systimber® - verbinding elementen met akoestische stip

2.

Illustratie 91: Systimber® - montageschema

Wegneembare wanden die regelma�ger, eenvoudig en snel te (de)monteren zijn Deze wanden zijn bedoeld om de planindeling van ieder appartement te realiseren. Hierbij zijn de geluiddempende eisen minder hoog dan bij de compartimentswand. Daarom kunnen deze wanden eenvoudig met een frame gebouwd worden.

Er bestaan ook bijvoorbeeld modulaire wandsystemen uit karton of plooibare elementen met een kartonnen binnenzijde en met een gipskartonnen afwerking. Alleen is het onduidelijk hoe vaak die gedemonteerd en opnieuw gemonteerd kunnen worden voor ze stuk gaan of zwaar beschadigd worden. Het is dus een goed idee om volgende zaken in acht te nemen bij de keuze van de wegneembare wandsystemen: • • • •

Een lange levensduur Eenvoudige demontage (verzekert dat elementen geen schade oplopen) Elementen kunnen in verschillende gebouwen hergebruikt worden Idealiter worden afwerkingspanelen gekozen die weinig of geen risico lopen om beschadigd te worden bij demontage

Omwille van bovenstaande zaken, wordt gekozen voor een JuuNoo® metal stud wand. Er wordt specifiek voor JuuNoo gekozen omdat het frame in de hoogte verstelbaar is en daarom in verschillende gebouwen met verschillende hoogtes gebruikt kan worden.

Daarnaast is het een zeer eenvoudig te (de)monteren systeem en hee� het een lange levensduur.

Er kan gekozen worden voor een afwerking naar keuze, bijvoorbeeld gipskarton, OSB, multiplex, Clicwall of andere materialen.

114

Deze wanden (frames) kunnen gebruikt worden om ruimtes in te delen waar geen of lage akoestische eisen zijn. Bij scheidingswanden tussen twee slaapkamers en andere ruimtes is het om akoestische en privacyredenen aangeraden om deze wand te combineren met een massievere wand. Bijvoorbeeld een JuuNoo frame in combinatie met de massieve, modulaire en demonteerbare elementen uit de ontkoppelde wand die vooraf beschreven werd.

Illustratie 93: JuuNoo®

Illustratie 92: JuuNoo®-wand in CRL

Illustratie 94: JuuNoo®

115

CASE STUDY: STAP 8

Stap 8: gevelindeling

Vraag: “Welke gevelindeling past best bij de nieuwe indeling van de appartementen?”

Omdat de indeling van de appartementen gewijzigd is, is het nodig om ook de gevel opnieuw in te delen.

De nieuwe gevel wordt ontworpen in functie van de toekomstscenario’s. Daarbij wordt een vaste maat gebruikt. Op aanraden van de externe promotor wordt een minimale maat van 80 cm gebruikt omdat het bij deze afmeting nog mogelijk is om een wand en een wandkast te plaatsen.

Tijdens het onderzoek bleek dat bij een maat van 80 cm sommige scheidingswanden te veel verplaatst moesten worden. Daardoor verkleinden de oppervlaktes van de studio’s tot onder het voorgeschreven minimum.

Met een maat van 90 cm vormt dit geen probleem meer. Sommige wanden moeten lichtjes verplaatst worden. Deze verplaatsing hee� geen grote impact op de vloeroppervlakte.

Er werd vooraf bepaald dat elk appartement in de toekomst minstens één terras moest hebben en indien mogelijk nog een extra raamopening.

• De terrassen hebben een minimummaat van 360 cm (4 x 90 cm).

• De ramen hebben een vaste maat van 180 cm (2 x 90 cm).

Stap 3 gee� de definitieve gevelindeling weer Om een beeld te scheppen van hoe het gebouw er eventueel zou kunnen uitzien, werd een eenvoudige weergave gemaakt van de gevel: Gevel zonder horizontale, noch ver�cale uitbreiding:

Gevel met horizontale en ver�cale uitbreiding:

GSEducationalVersion

116 GSEducationalVersion

654

1 125

c

30

71,75 m2

550

543

594

709

998 38,85 m2

29,86 m2

765

420

778

543

871

59,31 m2

47,70 m2

41,54 m2

22,81 m2

a Stap 1:

Stap 2:

Stap 3:

a

b

c

117

41,85 m2

b

CASE STUDY: STAP 9

Stap 9: technische voorzieningen

Vraag: “Waar en hoe worden technische voorzieningen uitgevoerd?”

Er moet onderzocht worden op welke manier de horizontale en de verticale leidingen zo goed mogelijk geplaatst kunnen worden.

1.

Technische koker: in elk toekomstig appartement of studio moet minstens één verticale koker aanwezig zijn.

De kokers moeten zó geplaatst worden dat ze geen obstructie vormen in een toekomstige open ruimte (zie scenario 4) Vloer en plafond: de horizontale leidingen moeten eenvoudig bereikbaar blijven en aanpasbaar zijn in de toekomst.

Wand: de verticale leidingen (elektriciteitsleidingen, etc.) moeten bereikbaar en aanpasbaar zijn.

2.

3.

1. Technische kokers: ver�cale leidingen Hoe wordt de locatie van de koker bepaald: A.

Elke koker moet toegankelijk zijn. (Door bijvoorbeeld een kleine deuropening in de koker te voorzien.

B.

Zoveel mogelijk gedeelde kokers. Om het aantal aparte (kleine) kokers in de ruimte te beperken.

C.

Idealiter worden de kokers rond de traphal geplaatst. Reden: open ruimte vrijwaren.

D.

Indien dit niet mogelijk is, wordt de koker aan een blinde gevel (zonder gevelopeningen) voorzien.

Resultaat:

654

1 125

30

71,75 m2

550

543

594

709

998 2

38,85 m

2

59,31 m2

29,86 m

765

420

778

543

871

47,70 m2

41,54 m2

22,81 m2

118

41,85 m2

2. Vloer en plafond: horizontale leidingen Het is van groot belang dat de technische leidingen (relatief) eenvoudig bereikbaar blijven. Zo kunnen in de toekomst eenvoudige transformaties plaatsvinden en kunnen de leidingen daarbij gemakkelijk verplaatst, verkleind of verlengd worden. Dit kan dan gebeuren zónder dat daarbij zware werken uitgevoerd moeten worden en waardoor veel, vaak nog bruikbaar materiaal verloren gaat.

Vloer: A�ankelijk van het type gebouw en zijn toekomstperspectieven moet onderzocht worden of alle leidingen bereikbaar moeten blijven. Voor dit project worden twee mogelijkheden onderzocht: •

Verhoogde vloer: door met een verhoogde vloer te werken, blij� de volledige vloeroppervlakte toegankelijk. Alle leidingen zijn bereikbaar.

Bovendien kan gekozen worden voor tegels die akoestisch dempend zijn en kan de hoogte van de vloer, a�ankelijk van de hoogte van de leidingen aangepast worden. Bij dekvloeren zou dit leiden tot een dikkere en zwaardere vloeropbouw.

Als de tegels op een frame geplaatst worden, kunnen ze van elkaar ontkoppeld worden door een akoestische ontkoppelingsband of kunnen de voetstukken onderaan ontkoppeld worden. Dit verhoogt het comfort in de ruimte.

Illustratie 95: verhoogde vloer in het CRL

Illustratie 96

Illustratie 97: verhoogde vloer tentoongesteld in het REMs met demonteerbare leidingen

119

CASE STUDY: •

Stap 9: technische voorzieningen

Dekvloer met bepaalde toegankelijke zones. Als beslist wordt dat het voor een gebouw niet noodzakelijk is dat alle leidingen bereikbaar blijven, kan gekozen worden om enkele aanpasbare zones te installeren. Dit concept komt van Slimline Buildings.

Het bedrijf produceert prefab vloersystemen waarbij een plafondplaat uit beton geïntegreerd wordt met raatliggers (zie illustratie 98). Door met raatliggers te werken, kunnen leidingen eenvoudig tussen de openingen geplaatst worden. Daarna laten ze de keuze om met een computervloer of zwevende dekvloer verder af te werken.

Hoewel al gekozen werd om CLT vloerplaten te gebruiken in het gebouw, kan het principe van de gedeeltelijk toegankelijke zones wel toegepast worden. Daarnaast zorgt de zwevende dekvloer voor meer massa en een verhoogd akoestisch comfort.

Illustratie 98: Slimline® - vloerelement

Illustratie 99: Slimline® - flexzones

Illustratie 100: Slimline® - vloeropbouw

Conclusie: Omdat voor dit gebouw gestreefd wordt naar een grote multifunctionaliteit, vrijheid / aanpasbaarheid van indeling en een grote toegankelijkheid van de technische voorzieningen, wordt voor dit project gekozen voor een verhoogde vloer. Deze vloer hee� als voordeel dat hij droog verbonden wordt en dus later, na transformaties, nog bruikbaar is.

120

Plafond: Op pagina 97 werd al bepaald dat omwille van akoestische redenen een verlaagd plafond noodzakelijk zou zijn. Een ander voordeel van zo een verlaagd plafond is dat daarin ook leidingen en ventilatiekanalen geplaatst kunnen worden. Voor de keuze van afwerkingspanelen kan voor de toegankelijkheid best gekozen worden voor eenvoudig wegneembare panelen.

Wand: Om elektrische of sanitaire leidingen van de vloeren (horizontaal) naar boven te krijgen (voor stopcontacten, lichtpunten, schakelaars, kranen, ...) worden voorzetwanden van JuuNoo geplaatst. Deze werden al bij de buitenwanden gebruikt omwille van akoestische redenen.

STAP 10

Vraag: “Hoe worden de appartementen ingedeeld?”

Als laatste stap moeten de appartementen zélf ingedeeld worden. Alle appartementen / entiteiten werden bepaald. Deze laatste stap (op zoek gaan naar de ideale planindeling van de appartementen) wordt overgelaten aan de architect of aan de toekomstige eigenaar.

121

CASE STUDY:

Eindconclusie

Conclusie Het herontwerpen van het appartementsgebouw was een zeer interessante maar helaas ook een arbeidsintensieve oefening. Er moesten heel wat zaken veranderen aan het gebouw. Het is daarom af te raden om eerst lineair te ontwerpen en daarna pas te herontwerpen voor circulariteit. Maar om bij aanvang van het project meteen rekening te houden met alle vooropgestelde doelstellingen en ontwerprichtlijnen.

Bij de uitwerking konden alle doelstellingen gehaald worden, op één na.

Doelstelling twee (waarbij rekening gehouden werd met de esthetische eigenschappen en de indeling van het gebouw) kon niet volledig gehaald worden. Het appartementsgebouw hee� wel een gelijkaardige vorm (gevel) en ziet er min of meer hetzelfde uit als ervoor. Het was echter niet mogelijk om de indeling van de appartementen te behouden. Dat was meteen ook een van de moeilijkere zaken tijdens het proces.

Door de vorm en de afmetingen van het gebouw was het niet eenvoudig om de appartementen er in onder te brengen, rekening te houden met de toekomstige (nieuwe indeling) én met de minimale oppervlaktes. Dat is ook zichtbaar aan de (speciale) indeling van het oorspronkelijke plan.

Het was vaak puzzelen en heel kleine aanpassingen maken om aan alle zaken te voldoen.

De indeling is naar mijn mening daarom nog steeds niet optimaal, er zijn dus nog verbeteringen mogelijk.

Bij nader inzien, kan ook de gevelindeling mogelijks nog verbeterd worden. Door de grote raamoppervlakken kunnen de eigenaars van de appartementen mogelijks beperkt worden in de keuze van indeling van het appartement. Dat kan opgelost worden door minder (of geen) terrassen te plaatsen en op regelmatige afstand ramen (van 1,80m) te plaatsen.

Ondanks mogelijke verbeteringen aan het ontwerp, kan ik over het algemeen concluderen dat ik geslaagd ben in mijn opzet om van het lineaire appartementsgebouw een circulair gebouw te maken. Want het gebouw: • • • • • • • •

is gelaagd opgebouwd volgens de levensduur van de materialen hee� een gelijkaardige vorm en uitstraling in vergelijking met het originele ontwerp is ontworpen voor meerdere functies is aanpasbaar door de ona�ankelijke open structuur en de demonteerbare planindeling laat een inbreiding binnen de huidige gebouwschil toe is uitbreidbaar: door de eenvoudige en overgedimensioneerde draagstructuur is het mogelijk om zowel horizontaal als verticaal uit te breiden is opgebouwd uit duurzame én ecologische bouwmaterialen is volledig demonteerbaar.

Door al deze zaken is het resultaat van deze oefening: een duurzaam en ecologisch gebouw dat mee kan groeien in een voortdurend veranderende omgeving.

122

BIJLAGE:

Tabel omgevingsvergunning

TYPE INGREEP Renoveren

MELDING

VRIJSTELLING

• Nieuwe raamopening plaatsen • Vervangen dragende balken van dak door nieuwe dragende balken • Herbouwen of vervangen van buitenmuren (geheel of gedeeltelijk)

• Vervangen van ramen (glas & schrijnwerk) • Vervangen van pleisterwerk • Herstellen van kapo�e verharding • Vervangen kepers, panla�en en leien door dezelfde nieuwe materialen zonder vervanging het dakgebinte • Plaatsen voorzetrolluiken • Dakvlakvensters • Steenstrips • Gevelisolatie • Binnenverbouwing zonder stabiliteitswerken (zonder functie pand te wijzigen of meer wooneenheden te creëren)

Het gaat hier over renovaties zonder volume-uitbreiding.

Kleine onderhoudswerken: niet vergunningsplichtig Stabiliteitswerken: vaak meldingsplichtig (aan voorgevels altijd vergunningsplichtig) Uitbreiden of aanbouwen

• Het aanbouwen van bijgebouwen zijn onder volgende voorwaarden vervangen door een meldingsplicht:

• Uitbreidingen zijn nooit vrijgesteld van een vergunning

1. Max. 40 m² uitbreiding/woning (nieuwe + bestaande uitbreidingen) 2. Max hoogte: 4 meter, gemeten vanaf grond 3. Functie + aantal woongelegenheden blijven gelijk 4. In zijtuin: min. 3 m van perceelsgrens blijven 5. In achtertuin: min. 2 m van perceelsgrens 6. Tegen aanpalend gebouw: mag tot aan perceelsgrens reiken, scheidingsmuur moet ongewijzigd blijven, bouwdiepte mag aanpalend gebouw niet overschrijden Uitbreidingen zijn in regel vergunningsplichtig. Soms volstaat een melding.

124

Functiewijziging

• Bij functiewijzigingen zijn geen meldingsplichtige werken

• In woongebouw uitoefenen van functies die complementair zijn aan het wonen als het aan volgende eisen voldoet: 1. Gebouw ligt in woongebied of daarmee vergelijkbaar gebied 2. Woonfunctie blij� hoofdfunctie 3. Complementaire functie beslaat minder opp. dan woonfunctie en is nooit meer dan 100 m² 4. Tijdelijke gebruikswijziging met max. duur van 4 keer 30 dagen/jaar

Functiewijzigingen zijn in regel vergunningsplichtig. Voor bovenstaande voorbeelden is noch een vergunning noch een melding nodig. Dit is van toepassing op de meeste functies van gebouwen.

Raadpleeg het Omgevingsloket of het ook van toepassing is op uw project.

Slopen

• Bij slopen zijn geen meldingsplichtige werken

• Slopen of verwijderen van constructies of zaken waarvoor geen melding of vergunning voor moest ingediend worden.

• Volledige a�raak constructie of vrijstaand bouwwerk zover het niet: 1. Opgenomen is in inventaris van bouwkundig erfgoed 2. Groter dan 100m² 3. Van bijzonder belang is voor kwaliteit van leefomgeving, volkskundige, historische of esthetische waarde hee�, als referentie dient voor bevolking van een buurt of wijk of bijdraagt tot gevoel van plaatselijke bevolking om tot bepaalde plek te behoren.

Slopen is in regel vergunningsplichtig.

Opsplitsen of zorgwonen

• Verbouwen tot zorgwoning, zonder uitbreiding. Mét een uitbreiding is vergunningsplichtig.

• Bij verbouwingen van woning tot zorgwoning zijn geen vrijstellingen van de vergunningsplicht.

“Een huis opdelen in appartementen, kamerwoningen of studio’s is altijd en overal vergunningsplichtig.

Zelfs als je hiervoor geen bouwwerken uitvoert.”

125

BIJLAGE:

Tabel omgevingsvergunning

Tijdelijke constructies

• Voor het plaatsen van tijdelijke constructies zijn geen meldingsplichtige werken.

• Tijdelijke handeling nodig voor het uitvoeren vergunde werken én moet binnen werkstrook plaatsvinden • Tijdelijke constructie die: 1. Niet langer dan 4 keer 30 dagen blij� staan 2. Niet in ruimtelijk kwetsbaar gebied geplaatst wordt 3. Niet ingaat tegen algemene bestemming van gebied

Ook voor het plaatsen van een tijdelijke constructie moet normaal gesproken een vergunning aangevraagd worden. Behalve voor de hierboven beschreven voorbeelden.

126

1 118

977

Structuur eerste verdieping - schaal: 1/150

683

2 932

530 SEducationalVersion

576

127

530

608

BIJLAGE:

1 292

1 114

1 003

Nieuwe indeling eerste verdieping - schaal: 1/150

602

623 1 258

1 620

542

538

128

542

BIJLAGE:

Toekomstige indeling eerste verdieping - schaal: 1/150

602

542

545

746

457

1 114

1 003

808

668 538

129

542

688

849

538

BIJLAGE:

Uitbreiding derde verdieping - schaal: 1/150

130

EducationalVersion

BIJLAGE:

BIJLAGE:

Gevel, toekomstige gevel & dwarsdoorsnede

1,5m

131

BIJLAGE:

Render draagstructuur

132

Illustra�elijst: Illustratie 1

Linear economy diagram. (z.d.). [Illustratie]. Geraadpleegd van h�ps://zerowasteyukon.ca/about/the-circular-economy/

Illustratie 2

Ellen Macarthur Foundation. (z.d.). Infographic: Circular Economy System Diagram [Illustratie]. Geraadpleegd van h�ps:// zerowasteyukon.ca/wp-content/uploads/2018/02/Circular_economy_diagram_Foundation_Feb2015-01_cqrtnr.png

Illustratie 3

Lendanger, A., & Lysgaard, D. (2018). A changemaker’s guide to the future [MOBI] (2nd ed.). Denemarken: Narayana Press.

Illustratie 4

Lendanger, A., & Lysgaard, D. (2018). A changemaker’s guide to the future [MOBI] (2nd ed.). Denemarken: Narayana Press.

Illustratie 5

Kamp C. (2018). Verslag eerste masterclass: pagina 4: 7 pijlers van circulair bouwen volgens Kamp C [illustratie] (1).

Geraadpleegd van h�ps://www.kampc.be/innovatie/projecten/tcentrum/verslagen-presentaties

Illustratie 6

Circl Pavilion. (n.d.). Photograph. Retrieved from h�ps://cie.nl/projects/circl?lang=nl

Illustratie 7

De Meulder, N. (n.d.). Keuken - Familiekring. Photograph. Retrieved from h�p://www.nikolajdemeulder.be/

Illustratie 8

A�eelding toestand voor start renovatiewerken: Familiekring. (n.d.). Retrieved June 14, 2019, from h�p://www. nikolajdemeulder.be/familiekring.pdf

Illustratie 9-11

Eigen a�eelding

Illustratie 12

VUB - Vrije Universiteit Brussel. (2019). 03.jpg [Foto]. Geraadpleegd van h�ps://www.vub.be/arch/images/news/crllaunch/03.jpg

Illustratie 13

Huvudbild-BAMB_BRIC. (z.d.). [Foto]. Geraadpleegd van h�ps://www.bamb2020.eu/topics/pilot-cases-in-bamb/bric/

Illustratie 14-19

Eigen a�eelding

Illustratie 20

Lindapter. (n.d.). Type GC Girder Clamp - Girder Clamp. Geraadpleegd van h�p://www.lindapter.com/Products/Girder_ Clamp/1/Type_GC_Girder_Clamp

Illustratie 21

RAICO Bautechnik. (2016, September 21). ARUP “CIRCULAR BUILDING” [YouTube]. Retrieved August 12, 2019, from h�ps:// www.youtube.com/watch?v=61TfzN1G0Zk

Illustratie 22

Smith, B. (2015, November 3). GatorDuct Brochure [Presentation slides]. Geraadpleegd van h�ps://www.slideshare.net/ BradleySmith35/gatorduct-brochure-54698165

Illustratie 23

RAICO Bautechnik. (2016, September 21). ARUP “CIRCULAR BUILDING” [YouTube]. Retrieved August 12, 2019, from h�ps:// www.youtube.com/watch?v=61TfzN1G0Zk

Illustratie 24

arup-circular-economy-building-sustainability. (z.d.). [Foto]. Geraadpleegd van h�ps://resource.co/sites/default/files/arupcircular-economy-building-sustainability.jpg

Illustratie 25

Archinect. (z.d.). The Circular Building [Foto]. Geraadpleegd van h�ps://archinect.com/aruparchitects/project/the-circularbuilding

Illustratie 26

Brand, S. (1994). Shearing (building) layers of change. Conceptual breakdown of different rates of change in building components. Photograph. Retrieved from h�ps://www.oneclicklca.com/low-carbon-refurbishment/

Illustratie 27

de Architekten Cie. (n.d.). Circl: De circulaire filosofie in praktijk gebracht. Retrieved June 12, 2019, from h�ps://cie.nl/ projects/circl?lang=nl

Illustratie 28

de Architekten Cie. (n.d.). Circl: De circulaire filosofie in praktijk gebracht. Retrieved June 12, 2019, from h�ps://cie.nl/ projects/circl?lang=nl

Illustratie 29

OVAM. (2019a). Catalogus veranderingsgericht bouwen: Functionele lagen. Photograph. Retrieved from h�ps://ovam.be/ sites/default/files/atoms/files/Catalogus_190128.pdf

Illustratie 30

OVAM. (2019a). Catalogus veranderingsgericht bouwen: Functionele lagen. Photograph. Retrieved from h�ps://ovam.be/ sites/default/files/atoms/files/Catalogus_190128.pdf

Illustratie 31

EPEA Nederland BV, & SundaHus i Linköping AB. (2019). Deliverable 7: Operational Materials Passports. Geraadpleegd van h�ps://www.bamb2020.eu/wp-content/uploads/2019/02/D7-Operational-materials-passports.pdf

Illustratie 32

BLDNG360. (z.d.). Circl. Geraadpleegd van h�ps://bldng360.nl/gebouwen/

134

Illustratie 33-44

Scherma�eeldingen van: TOTEM. (z.d.). Totem. Geraadpleegd van h�ps://www.totem-building.be/

Illustratie 45

render opgemaakt door OYO Architects

Illustratie 46

render opgemaakt door OYO Architects

Illustratie 47

Google Earth: luchtbeeld Zelzate. (z.d.). [Foto]. Geraadpleegd van h�ps://www.google.be/intl/nl/earth/

Illustratie 48

Vlaamse overheid. (2019). Huishoudtypes. Geraadpleegd op 28 november 2019, van h�ps://www.statistiekvlaanderen.be/ nl/huishoudtypes

Illustratie 49

Vlaamse overheid. (2019). Huishoudtypes. Geraadpleegd op 28 november 2019, van h�ps://www.statistiekvlaanderen.be/ nl/huishoudtypes

Illustratie 50

Vlaamse overheid. (2019). Huishoudtypes. Geraadpleegd op 28 november 2019, van h�ps://www.statistiekvlaanderen.be/ nl/huishoudtypes

Illustratie 51

Vlaamse overheid. (2019). Huishoudtypes. Geraadpleegd op 28 november 2019, van h�ps://www.statistiekvlaanderen.be/ nl/huishoudtypes

Illustratie 52

Federale overheid. (2012, 21 september). Belgisch Staatsblad - 58470: Koninklijk besluit van 12 juli 2012 tot wijziging van het koninklijk besluit van 7 juli 1994 tot vaststelling van de basisnormen voor de preventie van brand en ontploffing waaraan de nieuwe gebouwen moeten voldoen, bl. 58470. Geraadpleegd op 20 november 2019, van h�p://www.ejustice.just.fgov.be/mopdf/2012/09/21_1.pdf#Page2

Illustratie 53

Tetaert, A. (2017, 15 oktober). Cursus: Comfortbeheer 3 - Brandveiligheid in gebouwen.

Illustratie 54

Tetaert, A. (2017, 15 oktober). Cursus: Comfortbeheer 3 - Brandveiligheid in gebouwen.

Illustratie 55

Brand, S. (1994). Shearing (building) layers of change. Conceptual breakdown of different rates of change in building components. Photograph. Retrieved from h�ps://www.oneclicklca.com/low-carbon-refurbishment/

Illustratie 56

MetsäWood. (z.d.-b). Overspanning met FJI-liggers [Foto]. Geraadpleegd van h�p://www.finnjoistschuif.nl/indexK2. html?mat=�i

Illustratie 57

MetsäWood. (z.d.). Overspanning met balken uit gelamineerd fineerhout [Illustratie]. Geraadpleegd van h�p://www. kertoschuif.nl/indexK2.html?mat=kerto

Illustratie 58

Arfan, A. (2019, 25 juli). Glue Laminated Timber Beams. Geraadpleegd op 16 december 2019, van h�p://www. enhancestyleteam.com/glue-laminated-timber-beams/

Illustratie 59

Arfan, A. (2019, 25 juli). Glue Laminated Timber Beams. Geraadpleegd op 16 december 2019, van h�p://www. enhancestyleteam.com/glue-laminated-timber-beams/

Illustratie 60

CLT Floor Panels. (2012, 29 maart). Geraadpleegd op 16 december 2019, van h�p://styxworks.com/timber-design/clt-floorpanels

Illustratie 61

Corfield, A. (2018, 23 mei). Building Your Home with Cross Laminated Timber (CLT). Geraadpleegd op 16 december 2019, van h�ps://acarchitects.biz/building-home-cross-laminated-timber-clt/

Illustratie 62

Lignatur. (z.d.). Geometry surface element (LFE) [Foto]. Geraadpleegd van h�ps://www.lignatur.ch/en/product/lignaturelement/

Illustratie 63

Lignatur. (z.d.-b). LIGNATUR easy [Foto]. Geraadpleegd van h�ps://www.lignatur.ch/en/product/lignatur-element/

Illustratie 64

Balk Lariks Douglas 5 x 15 cm Fijnbezaagd - Populair. Geraadpleegd op 17 december 2019, van h�ps://gadero.be/lariksdouglas-balk-50x150/

Illustratie 65

Gadero. (z.d.). Nederlandse BouwDocumentatie (NBD). (z.d.). Basiskennis Bouwkunde: Houten draagvloeren. Geraadpleegd op 17 december 2019, van h�ps://www.nbd-online.nl/product/183261-basiskennis-bouwkunde-houtendraagvloeren

Illustratie 66

Kerto-S, 02 Z-9.1-847. (z.d.). Geraadpleegd op 17 december 2019, van h�ps://www.roggemann.de/shop/kerto-s02-z-9-1-847-159100100630097

Illustratie 67

MetsäWood. (z.d.). Kerto® LVL S-beam. Geraadpleegd op 17 december 2019, van h�ps://www.metsawood.com/nl/ producten/Kerto/Pages/Kerto-S.aspx

Illustratie 68

MetsäWood. (z.d.-b). Slimmer en sneller bouwen met Finnjoist I- liggers. Geraadpleegd op 17 december 2019, van h�ps:// www.metsawood.com/nl/producten/Finnjoist/Pages/Finnjoist.aspx

135

Illustratie 69

Jonckheere. (z.d.). Finnjoist I-balken. Geraadpleegd op 17 december 2019, van h�ps://www.jnck.be/nl/producten/page/19/ finnjoist-i-balk

Illustratie 70

NBD Redactie. (2018, 4 januari). De toepassing van houten vloeren: nog van deze tijd? Cobouw. Geraadpleegd van h�ps://www.cobouw.nl/bouwbreed/artikel/2018/01/houten-vloeren-101256462?_ ga=2.74218514.1450351724.1576599620-720942808.1576599620

Illustratie 71

Lignatur. (z.d.). Soundproofing [Foto]. Lignatur. Geraadpleegd van h�ps://www.lignatur.ch/en/product/soundproofing/

Illustratie 72

Lignatur. (z.d.-a). Sound insulation values of tested ceiling constructions [Illustratie]. Geraadpleegd van h�ps://www.lignatur. ch/en/product/soundproofing/sound-insulation-values/#/c7180

Illustratie 73

Lignatur. (z.d.-a). Sound insulation values of tested ceiling constructions [Illustratie]. Geraadpleegd van h�ps://www.lignatur. ch/en/product/soundproofing/sound-insulation-values/#/c7181

Illustratie 74

Lignatur. (z.d.-a). Sound insulation values of tested ceiling constructions [Illustratie]. Geraadpleegd van h�ps://www.lignatur. ch/en/product/soundproofing/sound-insulation-values/#/c7182

Illustratie 75

Lignatur. (z.d.-a). Sound insulation values of tested ceiling constructions [Illustratie]. Geraadpleegd van h�ps://www.lignatur. ch/en/product/soundproofing/sound-insulation-values/#/c7183

Illustratie 76

Lignatur. (z.d.-a). Sound insulation values of tested ceiling constructions [Illustratie]. Geraadpleegd van h�ps://www.lignatur. ch/en/product/soundproofing/sound-insulation-values/#/c7184

Illustratie 77

Zelfgemaakte render structuur

Illustratie 78

Zelfgemaakte render structuur

Illustratie 79

X-Lam Engineering. (z.d.). Toepassingslimieten op basis van doorbuiging (D) [Tabel]. Geraadpleegd van h�p://www.x-lam.be/ pdf/folder_nl_2015.pdf

Illustratie 80

Wetenschappelijk en Technisch Centrum voor het Bouwbedrijf (WTCB). (z.d.). Contact 54 (2-17) NL [Illustratie].

Geraadpleegd van h�ps://www.wtcb.be/homepage/download.cfm?lang=nl&dtype=bbricontact&doc=Contact_ nl_02_2017.pdf

Illustratie 81

Wetenschappelijk en Technisch Centrum voor het Bouwbedrijf (WTCB). (z.d.). Contact 54 (2-17) NL [Illustratie].

Geraadpleegd van h�ps://www.wtcb.be/homepage/download.cfm?lang=nl&dtype=bbricontact&doc=Contact_ nl_02_2017.pdf

Illustratie 82

Wetenschappelijk en Technisch Centrum voor het Bouwbedrijf (WTCB). (z.d.). Contact 54 (2-17) NL [Illustratie].

Geraadpleegd van h�ps://www.wtcb.be/homepage/download.cfm?lang=nl&dtype=bbricontact&doc=Contact_ nl_02_2017.pdf

Illustratie 83

Stora Enso. (z.d.). Discomfort, expressed in hours per year when an internal operative temperature of 27 °C is exceeded [Grafiek]. Geraadpleegd van h�ps://www.clt.info/en/product/technical-specifications/thermal-inertia/

Illustratie 84

Kingspan Facades. (n.d.). Modulaire achterconstructies. Geraadpleegd van h�ps://www.kingspan.com/

Illustratie 85

Eigen a�eelding - genomen tijdens de Futurebuild-beurs in Londen

Illustratie 86

Steko. (z.d.). STEKO Building blocks for your ideas, English [Foto]. Geraadpleegd van h�ps://www.steko.ch/fileadmin/ablage/ dokumente/steko-building-blocks-for-your-ideas.pdf

Illustratie 87

Steko. (z.d.). STEKO Building blocks for your ideas, English [Foto]. Geraadpleegd van h�ps://www.steko.ch/fileadmin/ablage/ dokumente/steko-building-blocks-for-your-ideas.pdf

Illustratie 88

Isohemp. (z.d.). [Foto]. Geraadpleegd van h�ps://ecomat.be/producten/detail/isohemp

Illustratie 89

IsoHemp. (z.d.). IsoHemp hennepbeton onderdelen [Foto]. Geraadpleegd van h�ps://www.eurabo.be/nl/producten/ isohemp-gestorte-kalkhennep

Illustratie 90

Verraes, W. (2015). Detail tand-en-groefverbinding Systimber [Foto]. Geraadpleegd van h�ps://youtu.be/cdk1vD29jpE

Illustratie 91

Systimber. (z.d.). 2 onderdelen/components [Illustratie]. Geraadpleegd van h�ps://www.systimber.com/

Illustratie 92

Eigen a�eelding - genomen tijdens een rondleiding in het Circular Retrofit Lab

Illustratie 93

JuuNoo. (z.d.). Een kantoorwand die modulair plaatst [Illustratie]. Geraadpleegd van h�ps://juunoo.com/praktisch/

136

Illustratie 94

Eigen a�eelding - genomen tijdens een rondleiding in het Circular Retrofit Lab

Illustratie 95

Eigen a�eelding - genomen tijdens een rondleiding in het Circular Retrofit Lab

Illustratie 96

Eigen a�eelding - genomen tijdens een rondleiding in het REMs

Illustratie 97

Eigen a�eelding - genomen tijdens een rondleiding in het REMs

Illustratie 98

Jensen, K. G., & Sommer, J. (2019b). Building a Circular Future. (K. Guldager Jensen & J. Sommer, Eds.) (3rd ed.).

Geraadpleegd van h�ps://gxn.3xn.com/news/new-book-on-circular-economy

Illustratie 99

Slimline Buildings. (z.d.-a). De Flexzone (p. 7) [Foto]. Geraadpleegd van h�ps://www.slimlinebuildings.com/PDF/nl/ brochures/Subfloor.pdf

Illustratie 100

Slimline Buildings. (z.d.). Slimline: Concept [Illustratie]. Geraadpleegd van h�ps://www.slimlinebuildings.com/slimlineconcept.php

Geraadpleegde bronnen: inleiding & deel 1 alchemia-nova. (z.d.). Cradle to Cradle | alchemia-nova. Geraadpleegd van h�ps://www.alchemia-nova.net/circulareconomy/cradle-to-cradle/ Baars, A. (2017, February 9). ABN AMRO circulair paviljoen [YouTube]. Geraadpleegd van h�ps://www.youtube.com/watch?v=hHsmq3KeaJM Baker-Brown, D. (2017). The Re-use Atlas: A Designer’s Guide Towards a Circular Economy. Londen, Groot-Bri�annië: RIBA Publishing.

BAMB (Buildings As Material Banks - BAMB2020). (2019, March 13). Circular Retrofit Lab - BAMB. Geraadpleegd van h�ps://www.bamb2020.eu/ topics/pilot-cases-in-bamb/retrofit-lab/ Bijl, D. (2018). In transitie: duurzaamheid en innovatie in de bouw [PDF] (1st ed.). Zaltbommel, Nederland: Uitgeverij Dialoog.

BLDNG360. (z.d.). Circl. Geraadpleegd van h�ps://bldng360.nl/gebouwen/MNa5MzqmNkqwfJO0XrkZ2A BMA Ergonomics. (2018, April 9). Axia Office Chair at Building Holland - 17-19 April, RAI Amsterdam. Geraadpleegd van h�ps://www.bmaergonomics.com/en/news/axia-office-chair-on-traveling-circularity-exhibition/ Building Green. (2011, June 23). The Nine Types of Greenwashing. Geraadpleegd van h�ps://www.buildinggreen.com/news-article/nine-typesgreenwashing C2C World - by EPEA. (2014, April 30). Introduction to Cradle to Cradle [YouTube]. Geraadpleegd van h�ps://www.youtube.com/ watch?v=QMsF1P-_vWc Cobouw. (2012, May 16). ‘Bouwen zonder aannemer, het is net een spannend jongensboek.’ Geraadpleegd van h�ps://www.cobouw.nl/ bouwbreed/nieuws/2012/05/bouwen-zonder-aannemer-het-is-net-een-spannend-jongensboek-10142822 EPEA. (2016, December 29). The Cradle to Cradle® design concept - EPEA. Geraadpleegd van h�ps://epea-hamburg.com/cradle-to-cradle/ Fuller, S. (2016, September 19). Life-Cycle Cost Analysis (LCCA) | WBDG - Whole Building Design Guide. Geraadpleegd van h�ps://www.wbdg.org/ resources/life-cycle-cost-analysis-lcca Gevers, N. (2017, September 4). Circulair paviljoen ABN AMRO Vloer [YouTube]. Geraadpleegd van h�ps://www.youtube.com/watch?v=FSrXCKDu-Y Gevers, N. (2017a, September 4). Circulair paviljoen ABN AMRO Kozijnen [YouTube]. Geraadpleegd van h�ps://www.youtube.com/ watch?v=7EX7vVTEvgw inwoners belgie 2016 - Google zoeken. (z.d.). Geraadpleegd van March 12, 2019, from h�ps://www.google.com/search?q=inwoners+belgie+2016 Kamp C (‘t Centrum). (2018). MC1: verslag. Geraadpleegd van h�ps://www.kampc.be/innovatie/projecten/tcentrum/verslagen-presentaties Kamp C (‘t Centrum). (2018). MC2: verslag. Geraadpleegd van h�ps://www.kampc.be/innovatie/projecten/tcentrum/verslagen-presentaties Kamp C (‘t Centrum). (2018). MC3: verslag. Geraadpleegd van h�ps://www.kampc.be/innovatie/projecten/tcentrum/verslagen-presentaties

137

Kamp C (‘t Centrum). (2018). MC4: verslag. Geraadpleegd van h�ps://www.kampc.be/innovatie/projecten/tcentrum/verslagen-presentaties Kamp C (‘t Centrum). (2018). MC5: verslag. Geraadpleegd van h�ps://www.kampc.be/innovatie/projecten/tcentrum/verslagen-presentaties Lendanger, A., & Lysgaard, D. (2018). A changemaker’s guide to the future [MOBI] (2nd ed.). Denemarken: Narayana Press.

Looptworks. (2015, July 8). Upcycling, Downcycling and Recycling Explained. Geraadpleegd van h�ps://www.looptworks.com/blogs/looptworksblog/34391171-upcycling-downcycling-and-recycling-explained New Horizon. (z.d.). Waarom New Horizon > New Horizon. Geraadpleegd van h�ps://newhorizon.nl/waarom-new-horizon/ One Click LCA. (2019, August 19). Low Carbon Refurbishment: 10 ways to reduce embodied carbon emissions. Geraadpleegd van h�ps://www. oneclicklca.com/low-carbon-refurbishment/ Opalis. (z.d.). Opalis. Geraadpleegd van h�ps://opalis.be/en OVAM (Ed.). (2019b). Catalogus veranderingsgericht bouwen: Functionele lagen (1st ed.). Geraadpleegd van from h�ps://ovam.be/sites/default/ files/atoms/files/Catalogus_190128.pdf Provincie Antwerpen. (z.d.). Duur van de vergunning - Provincie Antwerpen. Geraadpleegd van h�ps://www.provincieantwerpen.be/aanbod/dlm/ omgevingsvergunningen/regelgeving/duur-van-de-vergunning.html Resultaten MVO Nederland | Nieuwe economie. (2019, July 15). Geraadpleegd van h�ps://www.mvonederland.nl/resultaten/?filter=circulaire_ economie RotorDC. (z.d.). Services. Geraadpleegd van h�ps://rotordc.com/services/ Smith, S. (2016, 16 november). The most advanced reusable building yet [Video]. Geraadpleegd van h�ps://www.arup.com/perspectives/thecircular-building Statbel. (2016, June 8). België 2016 : 11.267.910 inwoners | Statbel. Geraadpleegd van h�ps://statbel.fgov.be/nl/nieuws/belgie-2016-11267910inwoners Totem. (z.d.). Over Totem. Geraadpleegd van h�ps://www.totem-building.be/pages/about.xhtml van den Berg, P. (2019, February 27). Aanbesteden via een Bouw Informatie Model: minder kosten, meer kwaliteit. Geraadpleegd van h�ps://www. kampc.be/artikel/2019/02/27/Aanbesteden-via-een-Bouw-Informatie-Model-minder-kosten-meer-kwaliteit Vlaamse overheid - Departement Omgeving. (z.d.). Aanvraag omgevingsvergunning. Geraadpleegd van h�ps://www.omgevingsloketvlaanderen.be/ aanvraag-omgevingsvergunning Vlaamse overheid - Departement Omgeving. (z.d.). Kleine werken op en rond een gebouw. Geraadpleegd van h�ps://www. omgevingsloketvlaanderen.be/project-aanvragen/kleine-werken-op-en-rond-een-gebouw Vlaamse overheid. (2014, June 17). Melding of vrijstelling van vergunning voor kleine bouwwerken |Vlaanderen.be. Geraadpleegd van h�ps:// www.vlaanderen.be/bouwen-wonen-en-energie/bouwen-en-verbouwen/bouwvergunningen/melding-of-vrijstelling-van-vergunningvoor-kleine-bouwwerken Vlaamse overheid. (z.d.). EMIS Navigator. Geraadpleegd van h�ps://navigator.emis.vito.be/mijn-navigator?woId=65442 Vlaanderen circulair + OVAM. (2019). Doeners in Vlaanderen - Vlaanderen Circulair. Geraadpleegd van h�ps://vlaanderen-circulair.be/nl/doenersin-vlaanderen?form=casesIndexForm Waste statistics - Statistics Explained. (z.d.). Geraadpleegd van March 12, 2019, from h�ps://ec.europa.eu/eurostat/statistics-explained/index.php/ Waste_statistics Wastebox.biz. (z.d.). How it works. Geraadpleegd van h�ps://www.wastebox.biz/en/how-it-works/ Wikipedia. (2018, May 30). Levenscyclusanalyse - Wikipedia. Geraadpleegd van h�ps://nl.wikipedia.org/wiki/Levenscyclusanalyse Wikipedia. (2019, August 16). Whole-life cost - Wikipedia. Geraadpleegd van h�ps://en.wikipedia.org/wiki/Whole-life_cost Wikipedia. (2019a, July 19). Life-cycle assessment. Geraadpleegd van h�ps://en.wikipedia.org/wiki/Life-cycle_assessment

138

Geraadpleegde bronnen: deel 2

Eurabo. (n.d.). Steico joist FSC. Geraadpleegd van h�ps://www.eurabo.be/nl/producten/steico-joist-fsc Eurabo. (n.d.-a). Houtvezelisolatie. Geraadpleegd van h�ps://www.eurabo.be/nl/lexicon/houtvezelisolatie GREENBOOKSBLOG. (2017, 30 juli). Should you think about using hempcrete when building your home? Geraadpleegd van h�ps://greenbooksblog. wordpress.com/2017/06/30/should-you-think-about-using-hempcrete-when-building-your-home/ Hempcrete.com.au. (z.d.). FAQ. Geraadpleegd van h�ps://hempcrete.com.au/index.php?option=com_content&view=article&id=23&Itemid=24 IsoBouw. (z.d.). BIOFOAM: ’s Werelds eerste biologische schuimisolatie. Geraadpleegd van h�ps://www.isobouw.be/be/producten/algemeneisolatie/biofoam/#!productinformatie IsoHemp. (z.d.). Are hemp blocks fire-resistant? Geraadpleegd van h�ps://www.isohemp.com/en/are-hemp-blocks-fire-resistant Jensen, K. G., & Sommer, J. (2019b). Building a Circular Future. (K. Guldager Jensen & J. Sommer, Eds.) (3rd ed.). Geraadpleegd van h�ps://gxn.3xn. com/news/new-book-on-circular-economy Khan Academy. (2016). The economics of pollution (uitleg sociale kost). Geraadpleegd van h�ps://www.khanacademy.org/economics-financedomain/microeconomics/market-failure-and-the-role-of-government/environmental-regulation/a/the-economics-of-pollution-cnx Kingspan Facades. (n.d.). Modulaire achterconstructies. Geraadpleegd van h�ps://www.kingspan.com/blx/nl-be/producten/design-gevelsystemen/ modulaire-achterconstructies Komsi, J. (2018). Thermal Properties of Hempcrete, a Case Study (1). Geraadpleegd van h�ps://www.theseus.fi/bitstream/handle/10024/149515/ Komsi_Jere.pdf?sequence=1&isAllowed=y Lignatur. (n.d.). LIGNATUR element. Geraadpleegd van h�ps://www.lignatur.ch/en/product/lignatur-element/ Lindner Group. (n.d.). NORTEC acoustic | Lindner Group. Geraadpleegd van h�ps://www.lindner-group.com/en/fit-out-products/floors/raisedfloors/nortec-acoustic/ Livios. (n.d.). Stro- en kalkhennepbouw - Stro- en kalkhennepbouw - Livios. Geraadpleegd van h�ps://www.livios.be/nl/bouwinformatie/bouwenverbouwen-of-kopen/bouwtechnieken/stro-en-kalkhennepbouw/stro-en-kalkhennepbouw/ NAV (Netwerk Architecten Vlaanderen). (2017, 1 juni). WEET U ZEKER DAT UW ONDERDAKFOLIE NOG FUNCTIONEEL IS NA VEROUDERING? Geraadpleegd van h�ps://www.nav.be/artikel/727/weet-u-zeker-dat-uw-onderdakfolie-nog-functioneel-is-na-veroudering/ NHA. (2016, 30 mei). Some Interesting Facts About Hempcrete As a Building Material. Geraadpleegd van h�ps://nationalhempassociation.org/ some-interesting-faces-about-hempcrete-as-a-building-material/ Slimline Buildings. (n.d.). Slimline Buildings - Slimline - Concept. Geraadpleegd van h�ps://www.slimlinebuildings.com/slimline-concept.php Soorten isolatiemateriaal. (z.d.). Geraadpleegd van h�ps://isolatiepedia.be/isolatie/isolatiematerialen Wienerberger. (z.d.). ClickBrick assortiment. Geraadpleegd van h�ps://www.wienerberger.nl/product/gevel/systemen/clickbrick/assortiment.html WoodInc. (2018). Hoe werkt het? - WoodInc. Geraadpleegd August 18, 2019, van h�ps://woodinc.be/mogelijkheden/villabouw/ WTCB. (2013). Brandveiligheid bij houtbouw 2013/01.06. Geraadpleegd August 27, 2019, van h�ps://www.wtcb.be/homepage/index. cfm?cat=publications&sub=bbri-contact&pag=Contact37&art=573 WTCB. (2013a). Beperking van de brandoverslag via een gordijngevel 2013/03.08. Geraadpleegd van h�ps://www.wtcb.be/homepage/index. cfm?cat=publications&sub=bbri-contact&pag=Contact39&art=597

139

Deze bachelorproef werd gedrukt op papier dat a�omstig is van duurzaam beheerde bossen .

De energie die gebruikt werd voor dit drukwerk is (deels) a�omstig uit hernieuwbare energiebronnen.