SHIKSHKAY MANAVADHIKARANAM AUCHITYAM

Research Paper

Sanskrit

E-ISSN No : 2454-9916 | Volume : 4 | Issue : 10 | Oct 2018

िश काय मानवािधकाराणाम् औिच यम् SHIKSHKAY MANAVADHIKARANAM AUCHITYAM Narendra Singh Shekhawat Anusandhata, JagadguruRamanandacharyaRajasthan, Sanskrit Vishwavidhyalaya, Madau, Bhakrota, Jaipur.

सजीवो िनज वो वा अ म यं िश ां ददित। िश ाजीवनं जीवन िश ेित। व तुत तु िश ा अ माक नां दिृ कोणं िवशाली करोित, अवबोधादीन् ती णान् करोित, अ मदीयाः ित याः शु ीकरोित, अ मदीयान् िवचारान् भावां उ ज े यित। मानवािधकारः मानवीयप य संवेदना, सहयोगः, वैचा रकस ेषणम् इ या दिभः सह आधा रतो वतते। त य स ब ध तु स यसमाज य िवकासेन समं भवित, य मानवग रमा, यायिन प ता, शोषणरिहता सामािजक यायः इ यादयः अिधकाराः िनिहताः भवि त। एवं कारे ण मानवािधकारस यये ते सव अिधकाराः सि मिलताः भवि त ये ौ िनिहतानां मूल वृ ीनां िवकासे आव यकाः सि त। मानवजीवने पार प रकसहयोग-स ावना- ातृ वभाव- ेम-नैितकता ाधारे णैव मानवािधकारसंिहतायाः िव तारोऽभवत्, तथा च रीितनीित यायस ब ानां िविभ ानां मा यतानां ज म अभूत्। एतासु रीितनीित यायमा यतासु एव मानवािधकारः जीवित। वैयि क पेण मानवािधकारः मानवग रमायाः वत ताया अनु पं शारी रक-नैितक-सामािजक-आ याि मक-भौितकक याणेषु मानव य सवा गीणिवकासे च सहायकः भवित भारते तु मानवािधकारस ब माणािन सं कृ तवा ये ल य ते। सम तमिप सं कृ तवा यं वेद-अपिनषद-् मृित-महाभारतअथशा ेषु मानवािधकाराः य पेण दरीदृ य ते एव। यथो म् ऋ वेदे संग छ वं संवद वं सं वो मनांिस जानताम्। दव े ा भागं यथा पूव संजानाना उपासते। अ य ािप सव भव तु सुिखनः सव स तु िनरामयाः। सव भ ािण प य तु मा कि द ् दःुखभा भवेत्।। तथा च संिवधाने िश ा व था सवषां कृ ते भवे दित िविच य अिधकार वेन कृ ता। भारतरा े वत तायाः पूव पर नैके िश ाऽऽ ायोगगाः, िश ासिमतयः, िश ानीतय संग ठताः। त तेषु नैकेषु िश ासौकयािण, िश ाऽवराः, समता च समान वेन भवेयुः, तदथ सं तुतयः द ाः। भारतगणत रा य य तमसंसादािधिनयम ारा मानवािधकासंर णािधिनयमः १९६३ वष अिधिनयिमतः कृ तः, तथा च मानवािधकाराणां सु ु री या संर णाय तथा त स ब िवषयाणां कृ ते मानवािधकारािभकरणािन संगठनािन मानवािधकार े े कायरतािन सि त। इतोऽिप िविभ ािभः योजनािभः आदौ सवकार तावत् िश ायां मानवािधकारिवषयं संयोजियतुंम् अिच तयत्। तदथ नैकेषु े ेषु आ थकसहा यम् आचाय अ योप र मह वं द मि त। क मानवािधकारिश ा िश ायाः िविभ तरे षु पा मे थानं ा ुं िविवध पेण िनयमः प रकि पतः अिप च िश णपा म य अभूततया एषः मानवािधकारिश ािवषय ः संयोिजतः वतते। उ िश ायां मानवािधकारिश ायै िविश ं थानं प रकि पतमि त। पर तु ित दनं सव वाता पि कासु पठि त, वाताः शृ वि त, दरूदशने प यि त च यत् सवकारः मानवािधकाराणां िविवध कारे ण हननं यमाणं वतते। िश कै ः छा ाः शोिषताः भवि त। छा ाः िश काणामपमानं कु वि त। एतादश ृ ः अमानवीय वहारः प पि कासु कािशताः भवि त। जात ा मके दश े े जनानां मूलािधकारः िन द ाः सि त। तथािप स यिप दिैनकजीवन या गं पूणतया नैव ा ुम्। जात श े ः दु पयोगः यमाणं वतते। जाितधमिल गा दिविवधकारे ण Copyright© 2018, IERJ. This open-access article is published under the terms of the Creative Commons Attribution-NonCommercial 4.0 International License which permits Share (copy and redistribute the material in any medium or format) and Adapt (remix, transform, and build upon the material) under the Attribution-NonCommercial terms.

International Education & Research Journal [IERJ]

1

Research Paper

E-ISSN No : 2454-9916 | Volume : 4 | Issue : 10 | Oct 2018

असमानता दृ यते। िविवधाः सम याः समु प ाः सि त। अि मन् प र े ये मानवािधकारिवषये क दश ृ ी जागृितः िश के षु वतते इ यिभधानं तु आव यकं भवित। अतः अ तन छा ाः दश े य भािवनाग रकाः तथा िश काः भािवनाग रकाणां िनमातार । य द िश के षु िविवधिवषयेषु जागरणं न यात्, मानवािधकारिवषये स ययः न भवेत्, मानवािधकाराणां संर णे आसि ः य द न भवेत् त ह कथं वा ते भािवनाग रके षु बीजारोपणं कतु समथाः भवेयुः। व धतेऽि मन् मानवािधकार हस ं ाऽ हस ं ास ब प रि थतीनां िवषये ातारः भवेयुः त ह मानवािधकाराणां स तुिलतं संर णं िवकास स भवित। अिप च इतरिवषयकिश काणां मानवािधकारािभिवषये अ ययनं न तच् यथािविधः एताव पय तं समिधतम्। अिप च सं कृ तजगित य खलु एकदा मानवािधकाराणां प रपालनम् अ यु म पेण यते म।

स ित मानवािधकारः िन ववाद पेण एकः मह वपूणिवषयो वतते। मानवािधकारः इ यि मन् श दे नाग रक-राजनैितकआ थक-सामािजकसां कृ ितकािधकाराः ामु येन सि मिलताः सि त। इमे सवऽ यिधकाराः मानवग रमया सह स बि धताः वत ते। अत ते सव मानवािधकारना ा अिभ ाय ते। ए विधकारे षु येक य मानव य कृ ते उपभो ुं संरि तुं च अिधकारः िव ते। मानवािधकाराः मानवेषु ग रमायाः अ त निहतयो यताया उ भूताः सि त, तथा च मानवोऽयं मानवािधकाराणां मूल वत ताना के ीयिवषय पेण भवित। व तुतः मानवािधकाराः ारि भकमानवीयाव यकतासु आधा रताः वत ते। एतासु काचन आव यकताः शारी रकजीवन य वा य य कृ ते मह वपूणा। अ या च मानिसकजीवन ये छायाः िव े कमिप काय नैव कतु श यते, न च करणीयः। मानवः सवदा अ यायोिचत वहारे ण अपमानजनक वहारे ण च संर णीयः, तथा च ि ः मानवािधकाराणामाशा के वलं स ग ठतसमुदाये एव कतु श यते। अराजकतायाः ि थतेः कोऽिप जनः मानवािधकाराणां क पना अिप नैव कतु श ोित। यतो िह त काऽिप एतादश ृ ी व था नाि त य नाग रकािधकाराणामु ल घन य िव े आवेदनं कतु पारयित। एवं मानवािधकारसंर ण य िस ा तः, े ः अवधारणा, तथा च त य स ग ठतसमाजे िनवासकरणेन उ प ो वतते। समाजे मानव य ि विवकासे मानवािधकाराः अ याव यकाः भवि त। अतः ते िनि त पेण न के वलं संर णीयाः अिप तु सव य मानवे यः दापनीयाः। सवरा सवकारै ः मानवानां याकलापानामुप र वृि कारणात् संर ण याव यकता उ प ा वतते। अत एव आधुिनककाले राि या ताराि यिविधषु मानवािधकाराः व णताः, मानवे यः द ा । अनेन मानवग रमायाः कृ ते मानवैः अ तराि यसंर णं ा म्। राि य तरे सवरा ािण वक यसंिवधानेषु मानवाकारस ब िवषयाः अिधिनयिमताः घोिषता । इतोऽिप राि य- े ीय-अ तराि य तरे षु च नैकािन स गठनािन मानवािधकार े े कायरतािन सि त। अ ताराि यसंरचनायां मानवािधकाराणां मह वं ापक पेण वीकृ तमि त। अत एव मानविहत ापकः मानवािधकारः मौिलकािधकारः, मूलािधकारः, आधारभूतािधकारः, अ त निहतािधकारः, ाकृ ितकािधकारः तथा ज मिस ोऽिधकारः इित िविवधना ा अिप िव समाजे िस ः अि त। अधुना उदिेत यत् सा रता, जाग कता, िविध: यासस वेऽिप मानवािधकाराणां संर णं, चार सार:, अिभ ान मानवेषु कमथ न जायते? वा तिवक सम या कु अि त ? कमथ मानवानामुप र ये जना: अ याचारं कु वि त, ते य: संर णं दीयते। एवं य द अिधकार:, नाग रकता, नीितिनदश े किस ा त:, मूलकत ािन, सौकयािण, सूचनाऽिधकार: इित सव िवचायते त ह इदं प ं भवित यत् सविमदं िश या एव सा यते। सव यािप िच तन य परमं ोत: िश ा एव। अत एव िश ा यां य द मानवािधकारिवषये जागरणमानेतुम् उपाया: अनुिच येरन् त ह ित ि : अ यु मं मानवािधकार ानं, संर णं, संवधनं च स भवित। तदथ मानवािधकारिश ा। स ित िव तरे जाित-िल ग-धम-वण- थानादीन् आि य जायमाना याचारान् थगियतुम् अनाचाराणां िवषये जाग कतां च आनेतुं मानवा दकारिश ाया: महती आव यकता वरीव त। मानवािधकारिश ाया: ता पय मानवािधकाराणां िवषये ान-अिधगम-जागया-कौशले यादीनां िवकासेन वतते, तथा च मानवािधकारिश ाया: मूलम : मानवीयगौरव य स माननं, मानवािधकारो लंघन यावरोधनं, मानवािधकारं ित जागृ यु पादनमि त। अथात् िश ामानवािधकारयो: म ये अ यो याि त: स ब धो िव ते।मानवािधकारिश या मानवेषु 2

International Education & Research Journal [IERJ]

Research Paper

E-ISSN No : 2454-9916 | Volume : 4 | Issue : 10 | Oct 2018

एका मकताया: बोध: जायते। इयं िश ा मानवािधकारान् ित स मानभाव य संर णभाव य च दािय वमअिधकाराणा िवषये संवेदनशीलताया: भवं पोषयित, तथा च समानावसर:, याय: आ मिनणय: इ येतां संर णं करोित। मानवािधकारिश ा एका एतादश ृ ी कायसं कृ ित: वतते, या जीवनकौशलनेन सह वैचा रकतां िवकासियतुं, ग रमाया: समादर: संव न कारियतुं श ोित। स दभ थसूची १. अ वेषण एवं मानवािधकार, बावेल, बी.एल.जयपुर िह दी थ अकादमी, २००४ २. मानवािधकार और संयु रा संघ, चतुवदी, एस. जयपुर पाँइ टर पि लशस, २००८ ३. मानवािधकार, दव े , अजुन एवं मदव ीमती स ा नई द ली एनसीईआरटी, २००७ ४. सूचना का अिधकार, रौनी, आर.डी; एवं मेगलानी, पा, पंचकू ला सािह य अकादमी, २003 ५. मानव अिधकार, कपूर, एस.के . इलाहबाद से ल लाँ एजे सी, २००१ ६. मानव अिधकार एवं भारतीय यायपािलका क भूिमका, जैन, ए.आर., समुन काशन, उदयपूर, १९८३ ७. वत यो र भारत म मानवािधकार, माथुर, डॉ. कृ णमोहन, वाराणसी, २०००

International Education & Research Journal [IERJ]

3