Plananalyse 10e Eo Wijers-prijsvraag

PLANANALYSE 10E EO WIJERSPRIJSVRAAG Rijksuniversiteit Groningen Faculteit Ruimtelijke Wetenschappen Terry van Dijk Chris Zuidema Ferry van Kann Wendy Tan Kitty Gugerell

eo wijers-stichting

voor ruimtelijke kwaliteit in de regio

De Eo Wijers-prijsvraag wordt financieel mogelijk gemaakt door bijdragen van Creatieve Industrie • Stimuleringsfonds Mtinisterie Infrastructuur Milieu • Ministerie van EconomischeenZaken • Ministerie van Binnenlandse Zaken en • Koninkrijksrelaties

Regio Stedendriehoek • Provincie • Provincie Groningen • Provincie Drenthe • Provincie Overijssel • Provincie Gelderland • Provincie Utrecht • Provincie Noord-Holland • Provincie Zuid-Holland • Provincie Flevoland • Provincie Noord-Brabant Limburg •

eo wijers-stichting

De 10e Eo Wijers-prijsvraag “De Stedendriehoek naar een energieneutrale stedelijke regio” plaatst de energietransitie van de Stedendriehoek (Apeldoorn, Brummen, Deventer, Epe, Lochem, Voorst, Zutphen) in de context van de economische concurrentiekracht van de regio en nieuwe vormen van governance.

De Eo Wijers-stichting vraagt naast de jurering bij iedere prijsvraag een kennisinstituut de ‘stand van het vak’ op te maken aan de hand van de prijsvraaginzendingen. Voor de 10e prijsvraag viel de keuze op de Rijksuniversiteit Groningen, Faculteit Ruimtelijke Wetenschappen. Het onderzoek is uitgevoerd door: Terry van Dijk, Chris Zuidema, Ferry van Kann, Wendy Tan, Kitty Gugerell.

INHOUD Plananalyse

3

Energieneutraliteit

5

Ruimtelijke kwaliteit

13

Economische concurrentiekracht

19

Governance

22

Tot besluit

28

Bronvermelding

30

Colofon

31

voor ruimtelijke kwaliteit in de regio

2

Terry van Dijk Chris Zuidema Ferry van Kann Wendy Tan Kitty Gugerell

PLANANALYSE 10E EO WIJERS-PRIJSVRAAG Rijksuniversiteit Groningen Faculteit Ruimtelijke Wetenschappen

In deze plananalyse beschouwen we de

De samenleving laat zich leiden door dromen.

De droom van de energieneutraliteit drijft

Regionaal ontwerpers vertalen de bestuurlijke

oogst van de 10 Eo Wijers-prijsvraag in

Ieder individu, iedere stad, elk land heeft zich

beleidsmakers in de Stedendriehoek. Zij zien dat

droom naar de ruimtelijke werkelijkheid. Het is

wijdere context. In de context van de tijd,

paradigma’s eigen gemaakt die besluiten vormen.

als een noodzaak voor een duurzame toekomst.

een reality check. Wat betekent het ruimtelijk

van het nationale en Europese beleid, van

Over wat goed is. Of rechtvaardig. Over hoe

Die bovendien bij geslaagde uitwerking hun

om het energieverbruik zo fors terug te brengen

ontwikkelingen in het vak van de regionaal

beleid leidt tot gewenst effect. Over hoe het

Stadsregio op de kaart zal zetten. Op weg naar

en duurzame productie zo ver omhoog? Welke

ontwerper. Een prijsvraag als deze kan immers

klimaat zich zal ontwikkelen. Dat de temperatuur

die droom hebben zij Eo Wijers-prijsvraag

kansen biedt dit specifieke gebied? Welke wijze

een markering zijn in een debat. Het biedt een

stijgt. Dat het onze schuld is. Dat een betere

aangegrepen om zicht te krijgen op de route naar

van inpassing voegt bovendien kwaliteit toe?

bestandsopname van hoe er wordt gedacht

wereld begint bij onszelf.

energieneutraliteit.

Als bestuurders verhalenvertellers zijn over wat

e

over een ruimtelijk vraagstuk.

we zouden moeten willen, dan zijn ontwerpers de uitvinders van de verhalen over het hoe we dat kunnen bereiken.

3

PLANANALYSE 10E EO WIJERS-PRIJSVRAAG De kracht en missie van het regionale ontwerp

zelf tot een zoekrichting voor de toekomst te

Met de nieuwe Omgevingswet, en dus het

Het juryrapport toont en bespreekt de diverse

is de samenleving bewust te maken van een

komen. De politiek denkt aan het nu, aan wat het

Omgevingsplan, wordt dit ambacht nog

inzendingen. De wens tot het duiden van concrete

nog ongekende en waardevolle ruimtelijke

individu wil. De ontwerper gaat over het straks,

belangrijker. Gemeenten kunnen het plan zo

regionale bruikbaarheid staat daarin centraal. Wij

ontwikkelingsrichting. Ontwerpen is

wat er ruimtelijk kán en wat de samenleving nódig

‘breed’ maken, als zij willen: van de doelstelling

nemen het omgekeerde perspectief - van buiten

mogelijkheden verkennen. De reeks mogelijke

heeft.

van “een goede ruimtelijke ordening” (WRO) wordt

naar binnen: wat betekenen de inzendingen voor

nu het bredere en meer kwalitatieve “een goede

het meer generieke debat over energie en ruimte?

oplossingen voor een ruimtelijke uitdaging is groot, maar onttrekt zich vrijwel geheel aan ons

Het is daarom onmisbaar in elk regionaal ontwerp

fysieke leefomgeving” (OmgW) gemaakt, waarin

bewustzijn. Niet alles wat mogelijk is, is bewust

1) een grondige gebiedsanalyse, en 2) een

nadrukkelijk regels uit uiteenlopende planfiguren

We volgen daarbij de vier belangrijkste

door iemand bedacht, overwogen en uitgetekend.

trendanalyse, die op een haast vanzelfsprekende

ten aanzien van functies en locaties, in samenhang

jureringscriteria: energieneutraliteit, ruimtelijke

De oplossingsruimte moet verkend worden. De

en tegelijkertijd verrassende wijze samenvloeien

worden ondergebracht. Het moet integraler

kwaliteit, economische concurrentiekracht

daad van het ontwerpen is een verkenningstocht,

in een 3) wenselijke en mogelijke toekomst. De

worden en met meer visie bovendien.

en governance. Voor elk van de criteria wordt

de oplossingsruimte in.

ontwerper heeft een unieke rol door de samenhang

eerst het begrip zelf beschouwd. Daarna volgt

der dingen te onderzoeken, begrijpen en benutten.

Zoals velen keken wij reikhalzend uit naar een

een reflectie op de inzendingen. En tot slot een

Het unieke van de ruimtelijk ontwerper is diens

De ontwerper kan ook als enige, zeker in een

veelbelovende en radicaal nieuwe integrale

discussie over wat de inzendingen zeggen over het

vermogen tot inbedding en verbinding van

prijsvraag, radicale voorstellen doen, die mensen

benadering onder de inzendingen. De diverse

vakgebied.

functies. Omdat de veelheid aan wensen ten

in andere rollen binnen het systeem niet zouden

pluimages die deelnemen aan ontwerpteams

aanzien van de ruimte in de dagelijkse realiteit

uiten.

kunnen leiden tot een fusion die in een normale

vooral tot wrijving en vaak dissensus leidt, is het

werksituatie niet ontstaat. Zouden er vanaf nu

de toegevoegde waarde van de ontwerper die

nieuwe verhalen worden verteld over de weg naar

wensen te overstijgen en in dialoog met de ruimte

een duurzame toekomst?

4

ENERGIENEUTRALITEIT De uitvraag van de Eo Wijers-prijs verwoordt

Dit is een veelgehoorde wens en op allerlei

de wens om gegeven de ambities van onze

niveaus zien we wisselende collectieven die

Reflectie op het begrip ‘energietransitie’

samenleving vandaag “… te komen tot

zich inspannen voor vernieuwingen in ons

Laten we beginnen met de stand van zaken

Malta staan we onderaan in de lijstjes van

uitvoerbare strategieën en concepten,

energiesysteem. Het huidige systeem draait nog

rondom de zogenaamde energietransitie. De

de Europese Unie, met slechts 5% duurzame

inclusief inspirerende voorbeelden, om

steeds vol op fossiele brandstoffen, al groeit

idee van transitie is zeker niet nieuw. In 2001

energieopwekking. Het transitie-denken helpt ons

energieneutraliteit in 2030 te bereiken”.

het aantal zonnepanelen, windturbines en

publiceerden Jan Rotmans c.s. al hun veelvuldig

weliswaar grip te krijgen op het lastige van de

gerenoveerde, beter geïsoleerde woningen met

geciteerde artikel over transitiemanagement

energietransitie, maar omzetten in echt handelen

de dag.

met daarin aandacht voor het thema energie.

blijkt minder evident.

Maar het valt ons in Nederland niet mee dit streven daadwerkelijk vorm te geven. Na

In het Vierde Nationale Milieubeleidsplan van Het staat buiten kijf dat we slimmer om zullen

2001 werd door het Rijk deze gedachte van het

Wellicht ligt dit gebrek aan handelen veel meer

moeten gaan met energie en tegelijkertijd ruimte

transitiemanagement ook expliciet gekoppeld aan

in de moeilijkheid om in ons strak gereguleerde,

moeten vinden om nieuwe energietechnieken op

een streven naar een duurzaam energiesysteem.

geplande en dichtbevolkte land ruimte te vinden

een verstandige manier een plek te geven in onze

Dat is toch al even geleden.

voor de energietransitie dan we soms denken.

landschappen. Diverse studies laten zien dat het

Het feit dat de inzendingen hier ook zichtbaar

om een stevige ruimtelijke uitdaging gaat.

moeite mee hebben is dan, tegen de achtergrond van onze Nederlandse planningscultuur, niet verrassend.

5

ENERGIENEUTRALITEIT Kenmerkende aspecten in het transitie-denken

micro of ‘niche’ schaalniveau. Onder invloed van

Juist wanneer innovaties elkaar versterken

Een transitie, simpel gezegd, is dan het gevolg

zijn vooral het non-lineaire verloop van

grote maatschappelijke en culture verschuivingen

en gaan opschalen kan het snel gaan. Dan

van lokale innovatie en een verschuivingen in

transities, waarbij in feite steeds een soort

op het hoogste macro of ‘landschap’ niveau

treedt een versnelling in het transitieproces in

denken en doen die leidt tot een ander sociaal en

s-curve wordt voorgesteld, en de gelaagdheid

is het dan de bedoeling dat deze innovaties

werking waarbij een beweging kan ontstaan

technisch systeem. Toch, het is en blijft ergens

waarin een transitie plaatsvindt. Centraal is het

worden geprikkeld, gesteund of gebruikt door

waarbij bestaande regels, technieken en

een wat abstract verhaal.

ontstaan van nieuwe technologische, sociale

de samenleving, zoals bijvoorbeeld het gebruik

maatschappelijke verbanden gaan veranderen;

en economische innovaties op het laagste

van zonnepanelen door een steeds meer

wat wel als meso of ‘regime’ niveau wordt

schaalniveau, wat wel wordt aangeduid als het

milieubewuste samenleving.

aangeduid.

Bron: Schakelen, context pagina 15

6

ENERGIENEUTRALITEIT Reflectie op ‘energie­ neutraliteit’

automatisch achteruit gaat, kunnen we eigenlijk

We mogen daarbij juist als ruimtelijke denkers

dit inclusief grote industriële complexen en

niet om het concept kwaliteit van energie heen.

het fenomeen schaal niet vergeten. Zo mag

andere grootverbruikers is, veronderstellen

Zo is er in elk geval de grote onbekende:

Deze kwaliteit van energie staat ook bekend als

vraag worden gesteld of elke individuele regio

we dat ook de Stedendriehoek hier mede een

waarnaar beweegt de transitie nu eigenlijk?

exergie, zoals bijvoorbeeld Van Kann (2015) heeft

op autarkische basis wel energieneutraal moet

verantwoordelijkheid voor heeft. Dus nemen we

Daarover is minder overeenstemming dan vaak

uitgewerkt in relatie tot de planologie.

willen zijn. Immers, de ruimtelijke consequenties

naar rato van inwoneraantal een deel van de

zijn enorm. Laten we de Stedendriehoek

Nederlandse energievraag.

impliciet aangenomen wordt. Het uitspreken van de droom van energieneutraliteit is één van

Dat klinkt abstract, maar is wel fundamenteel,

eens nemen. Laten we aannemen: we nemen

de einddoelen, zoveel is helder. Maar op welk

ook voor de ruimtelijke orde. Relevant voor de

het gemiddelde van Nederland en omdat

schaalniveau, in elke wijk en stad?

regionale schaal is in ieder geval dat elektriciteit en warmte (twee verschillende energievormen)

Bovendien, wat is nu precies energieneutraal?

simpelweg niet hetzelfde zijn. Ook al zijn het

Gaat het om patronen van productie en

beide energievormen en zelfs in het geval dat

consumptie in één gebied? Horen grote

we van beide vormen evenveel hebben (in

stromen van voedsel, producten en afval in

Joules), dan nog zijn ze niet in dezelfde mate

onze globaliserende wereld hier bij? Veel van

voor verschillende processen te benutten. Hun

de inzendingen lijken nog onvoldoende grip

kwaliteit is simpelweg niet gelijk, met warmte

te hebben op wat nu precies energieneutraal

als een ‘lagere’ vorm van energie. Het opladen

is. Liever laten ze dit in het midden. Dit begint

van de smartphone met behulp van de warmte

eigenlijk al op het meest basale niveau, waarin

van bijvoorbeeld een kop koffie is helaas nog

zeer oppervlakkige kennis van het fenomeen

steeds een no-go, ondanks dat het aantal Joules

‘energie’ meteen al richting moet geven aan

op zich voldoende is. Omgekeerd zou zelfs de

ruimtelijke vraagstukken.

batterij van de smartphone elektriciteit kunnen

Bron: Doorstromen, context pagina 16 en 25

leveren voor een warmhoudplaatje onder het Met energieneutraliteit spreken we over een

koffiezetapparaat.

balans tussen de in- en uitstroom van energie.

Er blijft iets gelijk, of anders gezegd, er is iets in

Tussen het aanbod van energiebronnen in een

evenwicht. Maar wat dan precies? De energie, is

regio en het eindgebruik voor diverse functies

soms het antwoord dat als vanzelf naar boven

zit daarom een aantal cruciale schakels die een

lijkt te komen. Maar als we ons realiseren dat

samengesteld systeem moeten vormen. Dus

de Eerste Wet van de thermodynamica stelt

hoewel er verbeteringen nodig zijn in diverse

dat we energie noch kunnen produceren, noch

deelsystemen van elektriciteit, warmte, koude

kunnen verliezen, is het helder dat we minimaal

en efficiency, gaat het bij de energietransitie

taalkundig een probleem hebben. Als we ook

uiteindelijk om een samenspel van het geheel.

rekenschap geven van de Tweede Wet en beseffen

Dat is bij uitstek een ruimtelijk vraagstuk.

dat de kwaliteit van energie over tijd ook 7

ENERGIENEUTRALITEIT

Onderdelen van de Groene Fabriek

windmolens als markering van Groene Fabrieken

leveranciers

van CleanTech grondstoffen, voedsel en zonne-energie

Voor de Stedendriehoek gaat het dan om

Enerzijds is het een discussie rondom de

ongeveer 80 PJ per jaar. Als daarvan ruwweg

vraag of het niet slimmer is te bezien welke rol

2/3 elektriciteit is en 1/3 warmte uit biomassa;

een regio kan spelen in een breder speelveld

wat betekent dat dan? Stel de elektriciteit

van initiatieven en specialisaties, met

komt uit windmolens, omdat per km2 in

energieneutraliteit als streven op een hoger

Nederland windmolens voorlopig nog het meest

schaalniveau. De ene regio heeft overproductie,

efficiënt zijn, en we nemen een productiebos

de andere is goed in opslag en weer een andere

met snoeihout voor de warmte. Dan zou dat

in de conversie van energievormen. Dit is ook

neerkomen op ongeveer 600 km2 windmolens en

bij uitstek een ruimtelijk vraagstuk, juist omdat

een kleine 1000 km2 bos. De stedendriehoek zelf

regio’s dan opzoek moeten gaan naar hun eigen

is 1100 km2 groot.

kwaliteit en potenties.

Deze ruwe calculatie leert ons twee cruciale

Anderzijds zijn er vragen op het grensvlak van

zaken. Ten eerste wordt duidelijk dat deze

de ruimtelijke orde en energie die verder gaan

opgave ondanks haar omvang dus niet

dan wat er per km2 kan. Het gaat er vooral om

onmogelijk is. Zeker met extra maatregelen als

welke vormen van energie op welke plek nodig

het ook veelvuldig gebruiken van zonnepanelen,

zijn, welke van deze vormen aanwezig zijn of

efficiencyverbeteringen en bijvoorbeeld kansen

opgewekt kunnen worden, hoe deze vormen van

voor water en geothermie. Een perspectief had

energie ruimtelijk slim gekoppeld kunnen worden

dus gemaakt kunnen worden dat wél in de buurt

en hoe via de cascadering van grondstoffen of

van een energie neutrale regio komt. Ten tweede

warmte deze energie ook beter te benutten is.

is ook helder dat de impact enorm zal zijn. Dat

Het zijn vragen die dwingen tot een integraal

had op zichzelf ook weer om discussie onder de

ruimtelijk perspectief op hoe landgebruikfuncties

inzendingen gevraagd.

gekoppeld en gecombineerd kunnen worden.

We hebben energieneutraliteit uitgewerkt als:

het lokale energiepotentieel benut?

• W Wordt • ordt zowel consumptie als productie benoemd?

• Wordt de energiebalans voor het gebied bepaald?

• Wordt de regionale energiebalans verbonden

producenten van CleanTech producten en duurzame energie

met de nationale?

Bron: LIII De Groene Fabriek, context pagina 15

8

ENERGIENEUTRALITEIT Reflectie op de inzendingen

Dat kan verschillende dingen betekenen. Het is

op gereageerd wordt. Vooral lijken de dimensie

Anderzijds, dat energie voor veel inzenders nog

nog al wat om binnen 15 jaar energieneutraal

van het vraagstuk én de technische verschillen

een kwestie van pionieren lijkt is ook opvallend

De politieke retoriek en definitiekwesties

te worden. Een uitdaging die deelnemers vooral

tussen bijvoorbeeld elektriciteit en warmte soms

omdat al erg veel concepten de laatste jaren

daargelaten, het werkelijk bereiken van

moest prikkelen om met radicale ideeën te

nagenoeg onbekend.

in de literatuur, praktijk én media aan bod

energieneutraliteit is een doelstelling waarvan

komen. Maar wellicht was het een onderschatting

de haalbaarheid nog niet is aangetoond. Een

door de regio van de omvang van de uitdaging

Enerzijds is dit opvallend omdat er toch al enige

energiezuinig bouwen, warmte netwerken,

goed uitgewerkte test case kan laten te zien

die ze aan de deelnemers aan de prijsvraag

jaren op zowel nationaal als internationaal

energiecoöperaties, de bio-based economie tot

of en hoe het mogelijk is een transitie naar

voorlegde. In het juryrapport wordt dan ook

wordt gesproken over energie in relatie

de problematische inpassing van o.a. windmolens

energieneutraliteit te maken, zou bijzonder

genuanceerd geconcludeerd dat de uitdaging van

tot de ruimtelijke orde. Zo is het begrip

in het landschap. Mooie en praktisch voorbeelden

waardevol zijn. De inzendingen zouden dan

energieneutraliteit en daarmee de vraag aan de

‘energielandschap’ al een jaar of vijftien in

zijn er ook. De ‘warmtering’ die door het project

verder moeten gaan dan de ruwe calculatie die

deelnemers wellicht té complex was.

omloop, onder andere geïntroduceerd door

‘Synergie tussen Regionale Planning en Exergie’

zojuist eenvoudig gemaakt is.

zijn gekomen. Het zijn thema’s variërend van

professor Micheal Pasqualetti in 2000, maar

is ontwikkeld voor Parkstad Limburg en ook

Daar valt echter meer over te zeggen. Sterker nog,

ook in Nederland beschreven in boeken als

politieke aandacht trok is al van 2007 (Van Kann

Helaas lukt het de inzendingen niet deze stap

juist door hierop te reflecteren laat deze jaargang

‘Energielandschappen, de 3 Generatie’ (Noorman

2015). Het zelfde project hield zich ook bezig

naar een echte test case te maken. Scherp

van de Eo Wijers prijsvraag een aantal zeer

en De Roo, 2011) of ‘Sustainable Energy

met warmtecascades, opnieuw een nadrukkelijk

beschouwd slaagde geen van de deelnemers

relevante lessen zien.

Landscapes’ (Stremke & Van den Dobbelsteen,

ruimtelijk concept waarin functies op een slimme

2012). Hoewel sommige inzendingen een stap

manier energie veel efficiënter benutten door na geschakeld te zijn.

in het komen tot een concreet en wenkend

e

perspectief waarmee energieneutraliteit op een

Wat de inzendingen laten zien is dat energie

verder gaan dan de in deze boeken besproken

termijn van 15 jaar dichtbij komt.

binnen de disciplines van het ruimtelijk ontwerp

kennis, zijn er ook inzendingen die nog

en de planologie nog een thema is waar onwennig

nadrukkelijk hierbij achterblijven.

Het overgangsgebied Veluwe-IJsselzone is een ruimtelijk zeer gedifferentieerd gebied met een vanouds kleinschalige agrarische structuur. Het energie-erf maakt energieproductie op een hoger schaalniveau dan dat van de individuele ondernemer mogelijk en daagt uit tot coöperatief ondernemerschap. In de kleine gemeenschappen kunnen deze erven uitgroeien tot interessante semi-openbare ruimten.

De omgeving biedt een rijk arsenaal aan middelen om het energie-erf landschappelijk in te passen: houtwallen, boomgroepen, bosranden.

Bron: Mitochondria, context pagina 15

9

ENERGIENEUTRALITEIT Maar er is meer, PowerMatching city is een

Deze integrale perspectieven zijn niet alleen

hoe deze transitie kan of zou moeten verlopen is

zich enkele fraaie voorbeelden van relaties van

experiment in Groningen dat laat zien hoe

noodzakelijk voor de balans in het energiesysteem.

dan ook nadrukkelijk onderdeel van een zoektocht.

energiesystemen met het bredere ruimtelijke

bewoners op buurtniveau hun vraag naar

Tevens zijn ze van belang omdat er vele uiteenlo-

Een zoektocht die wederom niet zonder haar

en sociale systeem. Dat gold zeker voor De

elektriciteit kunnen ‘matchen’ met wat ze zelf

pende maatschappelijke systeemveranderingen

ruimtelijke inbedding kan; vooral in het bezien hoe

Verbindende Kracht (zie onder), Mitochondria,

opwekken; dorpsmolens zijn mooie voorbeelden in

zijn gekoppeld aan het thema energie. Immers, de

uiteenlopende functies, belangen en system aan

De Groene Fabriek, S3H-BTK, Schakelen en

onder andere het Friese Reduzum en Pingjum en

energietransitie zal invloed uitoefenen op vele uit-

elkaar gekoppeld kunnen en moeten worden.

Doorstromen. Houtproductie, ecologie en wind zijn

het Duitse Jünde staat model voor de zogenaamde

eenlopende maatschappelijke sectoren, variërend

biodorpen, waar nu ook in Nederland mee wordt

van bijvoorbeeld zorg, mobiliteit, landbouw, ICT of

Onder de inzendingen voor de prijsvraag voor

geëxperimenteerd. Het zijn voorbeelden die

het bankwezen. Het eindbeeld van een transitie en

energieneutraliteit in de Stedendriehoek bevonden

aan elkaar te knopen op een synergetische wijze.

laten zien wat er wél kan. Bovendien zijn ze een inspiratie voor een breed perspectief op

Bron: De Verbindende Kracht

verschillende aan elkaar gekoppelde cruciale maatregelen en actoren in de energietransitie. Het is dan ook te simpel te stellen dat de uitdaging van energieneutraliteit te groot en te complex is voor een prijsvraag.

Er zijn zeker inzendingen die aan deze discussie bijdragen, soms op creatieve en verfrissende wijze. Doorstromen wijst bijvoorbeeld op de kansen voor een warmtenet, de Blauwe Kracht doet dit voor water en ondersteunt dit ook door heldere berekeningen, De Groene Fabriek doet iets vergelijkbaars voor biomassa, De Verbindende Kracht probeert energieproductie slimmer te maken door overschotten te benutten, en vooral Hub Vooruit en S3H-BTK geven een breder en meer integraal beeld. En toch, geen van de inzendingen komt echt verder dan geïsoleerde cases, één centraal thema of een vrij ruwe schets. We zijn, zo laten de inzendingen zien, als ruimtelijke ontwerpers en planologen kennelijk nog niet toe aan de broodnodige integrale en weldoordachte perspectieven.

10

ENERGIENEUTRALITEIT Energie, wonen, werken en transport kunnen in

Hiermee komt ook naar voren dat de zoektocht

oplossingen. Of zoals het juryrapport dat terecht

Reflectie op het vakgebied

knooppunten of ‘hubs’ samenkomen en elkaar

naar een integratie tussen het energiesysteem en

stelt: “Per inzending wordt echter vaak selectief

De deelnemers laten zien dat ontwerpers en

ook versterken. Tevens zijn enkele logische

het bredere ruimtelijke en sociale systeem beter

gefocust op één of enkele veelal bestaande en

planologen nog grote moeite hebben om zich één

koppelingen ook goed scherp gemaakt, zoals

begrepen wordt binnen veel van de inzendingen

beproefde vormen, waardoor de bijdrage aan

van de grootste maatschappelijke en ruimtelijke

tussen landbouw en energie (Groene Fabriek en

dan de meer ‘technische’ kant van energie. Maar

energieneutraliteit te gering is of technisch,

uitdagingen van onze tijd in haar omvattendheid

Plan Ortolaan), energie- en weginfrastructuur

ook hier is een nuance op zijn plaats.

landschappelijk en qua draagvlak minder

eigen te maken.

(Kracht Tour, Parels aan het Spoor) of met

realistisch.”

Dat jammer en zorgelijk. We blijken als

identiteit (Navitus Loci) en burgerinitiatief

Echt brede perspectieven op hoe een

(Schakelen, verbindende Kracht, Nieuwe Kijk op

energietransitie nu ruimtelijk kan worden

Daarbij komt dat de goede voorbeelden niet regio

vakgemeenschap onvoldoende in staat een

Energie).

geïntegreerd met het bestaande landschap

specifiek waren en feitelijk overal toepasbaar

bijdrage te leveren aan de maatschappelijke

zijn spaarzaam onder de inzendingen. Veel

zijn. Positieve uitzonderingen van voor de regio

discussie over deze energietransitie, laat

inzendingen bevatten sectorale en partiële

unieke voorstellen waren er gelukkig ook. Losse

staan dat we in staat zijn deze discussie mede

voorbeelden zijn het benutten van de restwarmte

vorm te geven. Dat vormgeven is echter een

van de papierfabrieken (Doorstromen, Schakelen

cruciale schakel waar ruimtelijke ontwerpers

(zie onder)) of de kansen van de IJssel (Blauwe

en planologen van grote waarde kunnen zijn.

Kracht en Hanzestad Zutphen). Bredere regionaal-

Juist door het concreet en visueel maken van de

specifieke perspectieven zijn er ook, onder

uitdaging en haar oplossingen en er institutionele

andere door te benutten wat er al is (Schakelen)

ontwerpen aan te verbinden.

of door de ruimtelijke samenkomst van productie en consumptie te vertalen naar ruimtelijke keuzes

Vooral lijkt het erop dat onvoldoende wordt

(De Groene Fabriek).

gezocht naar hoe energie ook kan leiden tot een versterking van bestaande en regio-specifieke kwaliteiten, zoals door het creëren van een nieuwe economie, recreatie of leisure, banen of het genereren van lokale baten ten behoeve van wijken en dorpen. Daartoe is het eerder genoemde brede perspectief op de regio nodig, waarin energie wordt verbonden aan het fysieke en sociaal-economische landschap.

Bron: Schakelen

11

ENERGIENEUTRALITEIT Inbedding, fysiek en sociaal economisch, vormt

minder gaat het dan om niche met technische

bewerkstelligen roept echter wel een extra

met andere regio’s uit te wisselen. Wederom

daarmee een cruciale opstap om beter te begrijpen

of economische experimenten en innovatie. Het

vraag op over hoe prikkelend en radicaal de

lijkt het duidelijk dat we als vak-gemeenschap

wat een energietransitie nu echt regionaal

gaat dan om experimenteren en innoveren in hoe

voorstellen kunnen zijn. Enerzijds kan theoretisch

nog moeite hebben om de omvang van de

betekent. De nog altijd meer op beleid gerichte

energie kan worden verbonden met het fysieke,

energieneutraliteit natuurlijk worden nagestreefd.

energietransitie goed te bevatten. We missen vaak

denkwijze die uit het transitie denken voortkomt

sociaal-economische en institutionele landschap:

Dit is echter dusdanig radicaal dat het woord

de benodigde technische kennis, hebben moeite

kan zo nadrukkelijk baat hebben bij een inbedding

wat door De Boer en Zuidema (2015) omschrijven

prikkelend wellicht niet langer van toepassing is.

de extreme ruimtelijke implicaties te overzien,

in haar ruimtelijke en sociale context.

als een ‘gebiedsgerichte niche’.

Daarmee roept de prijsvraag dan ook een extra

hebben nog weinig gevoel bij hoe energie wel in

vraag op: hoe radicaal we willen zijn?

ons fysieke en sociaal-economische landschap is

Ruimtelijk ontwerp is dan niet zozeer het

Waar de inzenders maar beperkt in staat blijken

ontwikkelen van wenkende eindbeelden.

een breed en integraal perspectief te bieden, zijn

Wellicht werd ook de opdracht opgevat als een

herkennen welke specifieke kansen deze transitie

Meer is ze dan onderzoekend ontwerp. Ze

er wel aanzetten voor gebiedsgerichte niches.

zoektocht naar een autarkisch systeem. Maar

voor uiteenlopende gebieden oplevert.

visualiseert, confronteert en kan daarmee meteen

Sommigen doen dit vooral door functies en kansen

waarom eigenlijk? Immers, er is nergens gesteld

spanningsvelden tussen functies en belangen

te combineren, anderen zijn meer prikkelend en

dat het vraagstuk van energieneutraliteit in de

Energie en ruimtelijke ordening hebben elkaar heel

in het institutionele speelveld blootleggen.

radicaal.

Stedendriehoek tot autarkie moet leiden. Ze kan

hard nodig, maar blijken in deze prijsvraag nog

ook best worden opgevat als een zoektocht om

grotendeels vreemden van elkaar.

Ruimtelijk ontwerp en ook haar toepassing in de

te integreren en, ten slotte, weten nog niet goed te

praktijk, verwordt dan tot wat het transitie-denken

Dat desondanks geen van de initiatieven de

in te zetten op specifieke kansen in deze regio en

omschrijft als een zogenaamde ‘niche’. Maar

sprong echt naar energieneutraliteit weet te

vervolgens overschotten en tekorten (in balans)

12

RUIMTELIJKE KWALITEIT regionale ontwerpprijsvraag beoordeeld op

Reflectie op het begrip ‘kwaliteit’

te duiden geen gebrek, maar de onmacht om

zijn op het toevoegen van ruimtelijke kwaliteit,

de ruimtelijke kwaliteit van de plannen. Een

Kwaliteit is een ongrijpbaar begrip, hoewel velen

werkelijk objectief te kunnen bepalen is vanwege

als wel het benutten ervan. Gegeven de

ontwerp ontleent immers haar positieve effect

hebben geprobeerd het te objectiveren. En dat

verschillen in opvatting gebleven. Ook de

subjectiviteit van het begrip, kunnen we voor

aan het appeal dat er van uit gaat. Wanneer

verklaart meteen de populariteit van de term.

hoofdpersoon in Pirsig’s (1974) klassieker “Zen

de specifieke context van het regionaal ontwerp

we ons een voorstelling maken van hoe onze

Iedereen wil het, niemand zal het afwijzen,

and the art of motorcycle maintenance” keert

voor de Stedendriehoek de relatie tussen het

wereld er uit zou komen te zien door de

daarover is met het snel eens, maar zonder het

na een lange filosofische zoektocht terug op

ontwerp en de kwaliteit van het gebied dus beter

uitvoering van het plan, dan willen we dat ons

te weten worden verschillende verwachtingen

zijn schreden. Kwaliteit is, zoals hij al wist maar

omdraaien.

hart een sprongetje maakt. Een nieuwe droom

gekoesterd ten aanzien van plekken met een

aanvankelijk als een veel te eenvoudige definitie

wordt geboren.

hoge ruimtelijke kwaliteit. Een voorbeeld van

terzijde schoof, ‘just in things people like’. En

De vraag is niet “Welke ruimtelijke kwaliteit

concealed disagreement.

wat vinden mensen kwalitatief hoogwaardig?

brengt het ontwerp tot stand in het gebied?”,

Uiteraard worden inzendingen voor een

Aan criteria om de diverse facetten van kwaliteit

Een ontwerper zou niet zo zeer gericht moeten

Zaken die met aandacht en liefde gemaakt zijn.

maar “Hoe sluit het ontwerp aan op de

Sinds het begrip in de Vierde Nota werd

En kwaliteit is volgens Pirsig geen kwaliteit van

kwaliteiten die in het gebied aanwezig zijn?”

gepreciseerd in Gebruikswaarde, Schoonheids­

dingen, nee: ‘Quality, value, creates the subjects

De tweede is een minder defensieve vraag. De

waarde en Toekomstwaarde werd het er niet

and objects of the World. The facts do not exist

eerste vraag lijkt te ontstaan vanuit de aanname

eenvoudiger op. Teruggrijpend op de Vitruviaanse

until value has created them.’ (pag. 318)

dat duurzame energieopwekking het gebied

indeling van eeuwen geleden, de esthetiek, de

wel eens lelijk zou kunnen maken. De tweede

functie en de toekomst, hebben beleidsmakers

Ten diepste blijft het begrip ruimtelijke kwaliteit

vraag beschouwt het gebied als potentiële

grip proberen te krijgen op kwaliteit (I&M, 2012,

subjectief en daarmee cultuur-, plaats-, tijd-,

voedingsbodem die duurzame energieopwekking,

VROM-raad, 2011, Janssen-Jansen, Klijn & Opdam,

en ja zelfs schaal- en persoonsgebonden. Ook

en beperking van energieconsumptie, tot een

2009). Voor- of achteruitgang van ruimtelijke

binnen de relevante wetenschappen is dat

succes kan maken.

kwaliteit is dus het netto resultaat van een

besef gemeengoed (Van Assche & Jacobs, 2002;

ingreep op een reeks van subjectieve criteria. Zo

Dauvellier & Luttik, 2003; Goethals & Schreurs,

kan de toekomstwaarde verbeteren, terwijl de

2011).

schoonheidswaarde vermindert.

13

RUIMTELIJKE KWALITEIT Reflectie op de inzendingen Ruimtelijke kwaliteit is dan het doordacht

elektriciteit hand in hand gaan op een technisch

Voor de hand liggende combinaties zijn op het

effectieve (gebruikswaarde) en elegante

eerste gezicht windturbines in het open veld,

(Zonoogst Verdraaid!NUL (zie onder) met name)

(schoonheidswaarde) wijze.

vergisters in landbouwgebieden, waterkracht uit

houden zich in grote lijnen aan deze conventies.

beken en rivieren, zonnecollectoren in stedelijk

In een aantal gevallen wordt daartoe de regio

gebied en restwarmte uit fabrieken. De inzenders

aansluiten op de regio in kwestie, om met

als een driedelig landschapsconcept voorgesteld

behulp van wat er in de regio aanwezig is

(De Verbindende Kracht, Navitas Loci (zie pag. 17),

energieneutraliteit te bereiken. De techniek

S3H-BTK) als drie vertikale stroken: de Veluwse

is er, en hoe verbinden we de techniek met de

beken en bossen op het hoge zand in het westen,

specifieke kwaliteiten van een gebied? Daar

de wijdse akkers en velden van de IJsselvallei in

wordt het verschil gemaakt. Een grondige

het midden en het kleinschaliger landschap in het

gebiedsanalyse en gebiedseigen uitwerking

oosten.

van energievraagstukken staan in een dergelijk perspectief centraal.

Wij hebben voor de plananalyse ruimtelijke kwaliteit derhalve vertaald als:

• Het energievraagstuk maakt een integraal onderdeel uit van ruimtelijke keuzes D

• e ruimtelijke verdeling van functies, de onderlinge plaatsing van zowel de

energieopwekking als andere soorten functies,

•

minimaliseert energie-consumptie Het energievraagstuk is verbonden aan kansen die de aanwezige en nog te realiseren groenblauwe structuren bieden

• Het energievraagstuk is verbonden aan

kansen die de aanwezige en nog te realiseren

•

stedelijke structuren bieden Nieuwe ruimtelijke kwaliteiten worden toegevoegd.

Juist wanneer bovenstaande criteria vervuld worden kan een regionale energietransitie een sprong voorwaarts maken. De basisgedachte hierbij is dat beschikbaarheid van potentiële energie en de eventuele omzetting daarvan naar Bron: Verdraaid!NUL

14

Bron: Hub Vooruit

Energielagen

RUIMTELIJKE KWALITEIT verdeling per se logisch? Een ontwerper mag best

Een terugkerend idee (De Groene Fabriek (zie pag. 8),

Energieopwekking als Toeristisch Product (zie pag. 6)

eens geijkte waarheden ter discussie stellen. In de

Hub Vooruit, Mitochondria (zie pag. 9)) is het concen-

Verstop schone energieopwekking niet – het mag

woorden van Pirsig: ‘If you’re plagued with value

treren van duurzame technieken in een beperkte

er zijn. Dat stellen met name Hanzestad Zutphen

rigidity you can fail to see the real answer even

aantal compacte terreinen. Over de redenen zijn

(zie pag. 16) Stroomt Vol Energie en Verdraaid!NUL,

when it’s staring you right in the face.’ (pag 318).

niet alle inzenders expliciet, maar technische effici-

maar indirect ook de inzenders die markante

Ligt er geen onverwachte waarde in windmolens

ëntie lijkt de belangrijkste, terwijl ook minimalise-

knooppunten ontwierpen, en De Verbindende

in bosrijk gebied, zonnecollectoren tussen de

ring van de visuele impact een drijfveer lijkt te zijn.

Kracht. Van de zichtbare techniek kan, mits goed

houtwallen in een kleinschalig landschap, het

Door technische installaties (vooral windmolens,

vormgegeven, een eigen bekoring uitgaan, is de

graven van nieuwe sprengen die waterenergie en

vergisters, zonnepanelen) op doordachte locaties

boodschap.

drinkwater brengen, en vergisters midden in de

te bundelen ontstaat er een helder grid.

Toch stellen we de vraag: is die ruimtelijke

WINDKRACHT

Windmolens gaan onderdeel worden van het stadsgezicht en als we lang genoeg wachten van het historisch stadsgezicht. De grote verandering die lijkt te komen en op veel plekken ook al aanwezig is, gaat doorzetten en is over enkele jaren vanzelfsprekend, net als de windmolens van toen en de elektriciteitsmasten van nu. Zodra iedereen hier van mee profiteert is de verwachting dat de weerstand verdampt. De grote windmolens (68 in onze strategie) zijn nodig want renderen het beste, zowel qua efficiënte stroomopwekking als qua grondopbrengsten. De keuze voor plaatsing ervan is natuurlijk wel essentieel: stadsentree Deventer, hoge ruggen van de Veluwe, hoefijzer Zutphen en Twentekanaal. Meer niet. Dit is passend in het gebied, zowel in omvang maar ook wat betreft de ruimtelijke en landschappelijke kwaliteit

ZONVLOED

Het realiseren van zonnepanelen neemt op dit moment een vlucht: Fort de Pol, vuilstort Eerbeek, vliegveld Teuge. Het zullen over het algemeen tijdelijke locaties zijn, die op termijn ook weer vrij komen. Op langere termijn zal het door de toepassing van folies makkelijker zijn om een grote ambitie op daken in bestaand stedelijk gebied te realiseren. Later zal nanotechnologie ervoor zorgen dat zonne-energie in zijn geheel geen issue meer is voor ruimtelijke kwaliteit.

Markante knooppunten

Het is een idee waar internationaal diverse

stad voor directe benutting van warmte zonder rendementsverlies? Zou dat niet het verkennen

De bundeling voorkomt verrommeling en maakt

succesvolle voorbeelden van te vinden zijn.

waard zijn? Navitas Loci (zie pag. 17) verkent qua

het mogelijk in vormgeving en ligging een optimale

De regio profileert zich ermee, zoals in het

locatie enkele onverwachte mogelijkheden.

inpassing en vormgeving te bereiken. De terreinen

Emscherpark de gebouwen van de oude industrie

zullen echter, evenals het rationeel gezien slimme

tot belevingslandschap zijn omgevormd. En

In het verlengde hiervan: onder de

concept van megastallen en varkensflats, niet op

wie had gedacht dat bijvoorbeeld een utilitair

inzenders is een gradatie in de diepte van

een warm onthaal van de omgeving kunnen reke-

bouwwerk als de Hoover Dam of de Golden Gate

de gebiedsanalyse. Hub Vooruit (zie links) en

nen. Bundeling maakt het, in weerwil van de voor-

Bridge miljoenen bezoekers per jaar zou trekken?

S3H-BTK (zie pag. 24) verstrekken expliciet een

delen, tot een Fremdkörper waarvoor zich moeilijk

In Schakelen wordt het bovengrondse warmtenet

reeks energiepotentiekaarten van de regio. Het

een als ‘geschikt’ beleefde locatie laat vinden. Toch

een eye catcher waarop een wandelpad wordt

format van de inzendingen laat ook weinig meer

biedt het een kans. De architectonisch spectaculair

aangelegd, wat doet denken aan Highline-park

dan dit toe, maar de vraag blijft toch of een

vormgegeven NAM-installatie bij Langelo (Drenthe)

in New York, dat van een in onbruik geraakt

betere bestudering van het gebied niet meer

is daar een goed voorbeeld van.

spoortracé op palen profiteert.

Dit concept van bundeling op goed ingepaste

Door rendabiliteit groter te zien, namelijk ook

locaties staat evenwel haaks op het zelf-orga­

in termen van bestedingen door mensen die

De inzenders van EW10, die een ruimtelijke

nisatorische aspect dat veel andere inzenders als

het gebied komen bezoeken, zou er zelfs een

uitwerking gaven aan de opdracht, presenteren

kansrijke ontwikkelingsrichting zien. Daarin wordt

terugverdieneffect kunnen optreden.

een aantal concepten die een nadere beschouwing

vaak juist geen a priori ruimtelijke verdeling ge-

waard zijn.

presenteerd, maar zal een proces van onderop tot

aanknopingspunten voor ruimtelijk kwalitatief goed ingepaste energieopwekking had opgeleverd.

een nog onbekend ruimtelijk resultaat gaan leiden.

BIOMASSATEELT

Hakhout, ooi- en broekbossen. Het kleinschalige landschap uit de 19de eeuw keert terug en maakt het buitengebied aantrekkelijker. Er is nu veel hout over.

Later kan hakhoutbos worden geteeld. Rooien gebeurt door de boer, met gebruik van slimme logistiek en centraal verzamelen, bijvoorbeeld door het vervoer via de biomassaboot. Ook mest- en rioolvergisting dragen bij aan de productie, zo wordt warmte geleverd, methaangas en fosfaten.

Binnen welke kaders dat wel en niet wenselijk is, wordt niet vermeld. Dat een ontwikkeling van onderop snel grenzen van wenselijkheid zal bereiken is evident.

15

RUIMTELIJKE KWALITEIT Warmtenetten Geïnspireerd door de eerste initiatieven rond de papierfabrieken en Eerbeek, is een aantal inzenders met het fenomeen restwarmte aan de slag gegaan. In tegenstelling tot eenmaal opgewekte elektriciteit, neemt restwarmte bij transport snel in energiewaarde af. De inpassingen dwingt tot het fysiek bijeen brengen of -houden van de producenten en de afnemers.

Inzending Doorstromen ziet een open warmtenet ontstaan, dat organisch kan groeien. Het stoomnet in Schakelen (zie pag. 7) transporteert bovengronds warmte naar woningen, om de bewustwording te stimuleren. Dat is een duidelijke investering in de toekomstwaarde van een gebied.

In een geglobaliseerde wereld waar met name industrieën zich niet meer voor langere tijd aan een plaats laten binden zal de directe levering van warmte aan woningen een risicovol concept zijn. De kostbare infrastructuur die voor warmtelevering nodig is kan onverwacht ongebruikt achterblijven.

De inzenders Eo Wijers-prijsvraag zochten lang niet allemaal de integratie in de samenhang der dingen of het radicale. En evenmin in de integratie van het energievraagstuk met andere ruimtelijke agenda’s. De meeste inzendingen maakten een selectie uit een of meer van de traditionele duurzame methoden van energieopwekking die er op dit moment voor

Bron: Hanzestad Zutphen, context pag. 14 en15

handen zijn: zon, windenergie, restwarmte, biomassa, vergisting, waterkracht. (zie pag. 10) 16

RUIMTELIJKE KWALITEIT Een hoge ruimtelijke kwaliteit zou impliceren

Reflectie op het vakgebied

de Stedendriehoek diverse typen landschappen,

inzichten leidt. De opgave was in zekere zin ook

dat die methoden zodanig worden geïntegreerd

Dat de inzendingen weliswaar kleine kiemen van

een rivier, industrieën en zelfs aardwarmte:

een experiment: is het wel mogelijk om een regio

in het gebied, dat er de energieopwekking nog

vooruitgang, en indicatieve kaartbeelden (zie pag.

met andere woorden een vrij divers aanbod van

zelfvoorzienend te maken? We zijn gebonden

efficiënter van wordt en er ook voor andere

11 en 14), maar geen grootse nieuwe vergezichten

ruimtelijke kansen.

aan de mogelijkheden van de plek en aan de

functies een toegevoegde waarde van uit gaat.

presenteren, is een interessante uitkomst. Het

Het was juist de confrontatie van de regionale

mogelijkheden die de huidige technieken ons

kan iets zeggen over het gebied, de inzenders zelf

Het inzendersveld wordt wat aantallen betreft

bieden. Misschien is dat wel de conclusie van

of de aan hen voorgelegde opgave.

gedomineerd door groepen ontwerpers van de

alle inzenders gezamenlijk, en dus een signaal

ruimte met haar kansen en beperkingen

kleinere schaal: kleine en middelgrote bureaus

aan Nederland: de oplossingsruimte voor deze

enerzijds, en de technische kennis van duurzame

Het gebied zou te weinig kansen kunnen

van stedenbouwkundigen, ruimtelijk adviseurs

opgave is leeg. Er zijn (nog?) geen slimme

energieopwekking anderzijds, die tot het

verschaffen om op innovatieve wijze ruimte en

en ingenieurs. Het grote integrale denken dat

manieren om een stedelijke regio in haar eigen

onthullen van nog onontdekte oplossingen had

energie te verbinden. Wellicht is een intensief

een regionaal ontwerp kenmerkt zal meer

energiebehoefte te laten voorzien.

moeten leiden. Het reframen van de uitdaging

gebruikt en historisch gegroeid landschap

gemeengoed zijn bij de grotere ontwerpbureaus,

(netto regionaal energieverbruik verlagen) in het

een rem op creativiteit. De dynamiek van het

die inderdaad ook hun ontwerp nader mogen

licht van de regionale ruimtelijke mogelijkheden

grondgebruik, is wellicht ook beperkt: er zijn

uitwerken in de ateliers.

kan nieuwe energie aan ruimtelijke verandering

in de Stedendriehoek geen grote opgaven rond

geven, door synergie en een goed te

woningbouw, waterberging, infrastructuur of

Blijft de opgave, tenslotte, waarop ook een

beargumenteren aansprekende ruimtelijke koers.

iets dergelijks om bij aan te sluiten. Toch omvat

ruimtelijk ingestoken zoektocht niet tot nieuwe

Bron: Navitas Loci, context pag. 15

17

RUIMTELIJKE KWALITEIT Of ontbeert Nederland de durf om in grootse

Bron: Love Electric Festival

vergezichten te denken? Terugkijkend op ons Nederlandse ‘planners paradise’ wordt vaak afstand genomen van de oude cultuur van top-down planning, van starre regels, eindbeelden en blauwdrukken. In deze tijd wordt er in de planologie hoog opgegeven van zelf-organisatie, organische ontwikkeling, collectieven, complexiteit, onzekerheid en adaptiviteit. Allemaal begrippen die de planner lijken op te roepen om de idee van sturing en eindbeelden maar te laten varen, want daarvoor kennen we de werkelijkheid onvoldoende, laat staan dat we kunnen inschatten wat de toekomst brengt. Wellicht is de oogst van de 10e Eo Wijers-prijsvraag een weerspiegeling van deze tijdsgeest.

Deze denkwijze heeft de aandacht doen verschuiven naar processen in plaats van beelden (zie rechts en pag. 27). Dat is te herkennen in het

beleid, of het gebrek daaraan, van het Rijk en ook in de inzendingen. Een derde van de inzendingen bevatte een procesplan zonder ruimtelijke uitwerking. Helaas produceert een goed proces niet altijd wenselijke uitkomsten.

18

ECONOMISCHE CONCURRENTIEKRACHT ontstaat idealiter een kans vorm te geven

Reflectie op het begrip ‘vestigingsklimaat’

op het gebied van energieneutraliteit kunnen

toekomstbestendigheid bedoelen we het kunnen

aan een toekomstbestendig ofwel resilient

De concurrentiekracht en positie van een regio

bijdragen aan de economische concurrentie en

omgaan met onvoorspelbare sociaaleconomische

vestigingsklimaat.

kan alleen opbloeien wanneer hieraan een goed

aantrekkelijkheid van een gebied. Regionale

veranderingen, of juist het weten te profiteren

functionerend vestigingsklimaat ten grondslag

bedrijven en kennisinstellingen spelen hierbij

van onzekerheden (lees: antifragiel) (Taleb,

ligt (Raspe & Van Dongen, 2013). Hiermee sluit

een belangrijke rol rondom de valorisatie van

2013).

het aan huidige landelijke beleidsaandacht voor

mogelijke technologische innovaties en daarmee

internationale concurrentiekracht aanverwant

toevoegen aan het ontwikkelen van een regio-

Het is niet alleen een kwestie van een regionale

aan de regio-specifieke topsectorenbeleid

specifieke economische identiteit.

economie zo goed mogelijk te faciliteren door

In het streven naar energieneutraliteit

De eerste betekent dat de inzet op innovaties

Wanneer er bovendien gesproken wordt over

benadering (Fontein & Schrijver, 2013).

slimme governance processen maar juist ook Ten tweede kan de aanwezigheid van een

genoeg zelfkennis als regio te hebben om een

De energietransitie kan het vestigingsklimaat op

hoogwaardige energie infrastructuur op zowel

mogelijke economische ‘genius loci’ ofwel de

twee manieren beïnvloeden: burgers en bedrijven

kwantitatieve en kwalitatieve wijze bijdragen aan

lokale geest te kunnen identificeren en gebruiken.

participeren in de transitie of profiteren van de

een aantrekkelijkheid van de regio voor bewoners

De noodzaak om lokale en regionale kennis en

transitie.

en ondernemers. Hierbij valt te denken aan de

kunde ofwel location-based complementarities

mogelijkheid om gebruik te maken van financieel

te benutten sluit hierbij aan de gedachten

voordelig energiesystemen voor bedrijven of zelfs

achter een resilient regio waarin economische

geld terug verdienen van eigen energie kweken

activiteiten werden zoveel mogelijk regionaal

in huis. Een voordeel hier kan ook zijn dat

ingebed (Delgado et al., 2010; Hudson, 2009).

duurzaamheidbewust individuen en organisaties zich naar de regio toetrekken.

19

ECONOMISCHE CONCURRENTIEKRACHT Een toekomstbestendig vestigingsklimaat vereist

inbedding gebruiken om de relaties daarin goed

Er waren als uitzondering een paar inzendingen

Een paar inzendingen hebben de energiemarkt

voldoende kennis en inzicht te hebben over wat

aan te duiden en omvormen tot een volwassen

die wel keken naar welke bedrijven en industrie

oppervlakkig verkend (Clean Energy in Aviation),

er in de regio aanwezig is en daarop voortbouwen

vestigingsklimaat. Hierbij kan de ontwerper

mogelijke partners zouden kunnen zijn of een

of een mogelijke regionale concurrent benoemd

om energieneutraliteit te bereiken en economisch

een sterke rol in spelen als een verbinder van

duidelijke rol kunnen spelen (HubVooruit,

(Oranje Energie), gekeken naar de agrarisch

uit te buiten.

verschillende belangen en motieven.

Schakelen). Sommige inzendingen hebben

karakter van de regionale markt (Zonoogst

wel bepaalde lokale bedrijven zoals de

(zie pag. 21), Van Stedendriehoek naar Circulaire

papierfabrieken (zie onder) in Eerbeek een

Systeem), of benoemd hoe de energieopwekking

rol gegeven (Energie in Proces, Schakelen,

kan toerisme aanjagen (Parels aan het Spoor).

Wij hebben voor de plananalyse toekomstbestendig vestigingsklimaat derhalve vertaald als:

worden gecompleteerd.

• B Redrijfsclusters egionale bedrijven profiteren van uitvoering • van het plan.

K

• walitatieve en kwantitatieve balans tussen vraag en aanbod van arbeidskrachten.

Reflectie op de inzendingen De Eo Wijers-prijsvraag inzenders besteden

hebben gekeken naar de vraag en aanbod

weinig aandacht aan de potentiële kracht van

(arbeidsplaatsen) in de economische keten

het regionale ontwerp in het scheppen van een

blijven beperkt (S3H-BTK).

toekomstbestendig vestigingsklimaat. Net als een gebiedsanalyse voor soorten energie, zou je een analyse van de aanwezige bedrijvigheid mogen

De basisgedachte hierbij is gebruikt te maken van

Doorstromen). De inzendingen die wel

Bron: Doorstromen

verwachten.

liggende lokale potenties - zowel energiebronnen als kennis capaciteit en innovatievermogen om

De meeste inzendingen schenken geen aandacht

het economisch vestigingsklimaat in de regio te

aan een regio-specifieke economische overzicht

verbeteren.

en. vallen in twee categorieën waarin 1) op een zeer oppervlakkig manier aan de economische

Ruimte en de economie zijn sterk met elkaar

impact is gedacht of 2) nieuwe bedrijven of

verweven. De sociaal-ruimtelijke condities

sectoren worden bedacht om de economische

binnen een regio zijn fundamenteel voor het

concurrentiekracht te verbeteren. Dat impliceert

functioneren van een toekomstbestendig en

ook dat voor het financieren van de transitie

veerkrachtig regio (Bristow, 2010). Hiermee

richting energieneutraliteit de overheden in de

biedt een regionale ontwerprijsvraag de juiste

klassieke rol worden geplaatst van afdekker van

ruimte en tijdspanne om een lange termijn visie

risico’s.

op te stellen die voortbordurend op de ‘placebased’ approach om handen en voeten te geven aan de plaatsgebonden en regio-specifieke karakteristieken van de beoogde economische concurrentiekracht. De creatieve combinatie van regio-specifieke sectoren, organisaties en bedrijfclusters kunnen juist een ruimtelijke 20

ECONOMISCHE CONCURRENTIEKRACHT Reflectie op het vakgebied

toekomstbeelden en strategieën en daardoor

meer om innoveren. Hiermee is de verbetering

te laten aansluiten. Hier valt te denken aan

Er is hier een gemiste kans om de ruimtelijke en

hebben ze minder aandacht besteed aan het

(op basis van bestaande) proces veel meer

het een duidelijke rol geven in de vervolg

economische koppeling te maken. Helaas geeft

doorgronden van mogelijke economische impact.

van toepassing (Beckman & Barry, 2007). Een

gesprekken tussen de regio en de atelier en

niet één inzending een expliciete vorm aan het

mogelijke oplossing hiervoor is om in vervolg

de economische koepelorganisaties (zoals

mogelijke toekomstbestendig vestigingsklimaat.

De Eo Wijers-stichting moet zich ook afvragen

prijsvragen nadrukkelijk te vragen voor meer

VNO-NCW, MKB belanggroepen en Kamer van

De meeste inzendingen zijn geslaagd in het

of de doelgroep waaraan de prijsvraag werd

interdisciplinariteit gezien de meeste teams uit

Koophandel). Aansluitend op het theoretische

scheppen van aantrekkelijke toekomstbeelden

gericht voldoende kennis hebben om een

het ruimtelijke ontwerp wereld komen.

debat over entrepreneurs is het ook denkbaar

maar nemen geen verdere stappen om dit voor de

degelijk economische invulling te geven aan een

Op basis van de inzendingen zou een logische

om zogenoemde social entrepreneurs ofwel

bewoner of de ondernemer nader uit te werken.

regionale ontwerp voor energieneutraliteit. Het

stap gemaakt kunnen worden richting de eerste

voorlopers van duurzame bedrijfsvoering een

Misschien is dit juist het verborgen nadeel van

zit wel in de aard van de ontwerper om te iets

inventarisatie van de bestaande en beoogde

zichtbare rol te geven.

een regionale ontwerpprijsvraag. De inzenders

nieuws te creëren maar de aard van een transitie

bedrijven en sectoren. Het is wel wenselijk

zijn zich bewust van de krachten van utopische

richting een energieneutraal regio vraag veel

om het toekomstige vestigingsklimaat hierop

Bron: Zonoogst context pag. 20

21

GOVERNANCE die een energietransitie betekent al lastig is,

Reflectie op het begrip ‘governance’

hoeveel meer geldt dat voor het bedenken van

Geïllustreerd door onder meer de theorieën

een manier om de transitie daadwerkelijk te

rondom het transitiemanagement en de

laten plaatsvinden.

zogenaamde ‘adaptive governance’, is het nog

De maatschappij is niet alleen minder maakbaar

maar de vraag in hoeverre we moeten spreken

gebleken dan gedacht, ze is ook zodanig

Maar ze richt zich ook op de mogelijkheden

over het ‘besturen’ van deze energietransitie. Veel

veranderd dat de overheid eenvoudigweg moet

deze inspiratie van eindbeelden en ruimtelijke

meer lijkt sturing in dit geval een dynamisch een

samenwerken met anderen. Waar governance

ontwerpen naar de praktijk te vertalen. Dat doet

onvoorspelbaar proces met vele onzekerheden.

als sinds de jaren ’80 van de vorige eeuw als

ze door deelnemers op te roepen tot het vormen

antwoord op dynamiek en onzekerheid wordt

van een helder beeld over het bij de voorgestelde

We hadden de laatste decennia toch al begrepen

beschreven, is daar meer recent nog het begrip

beelden en ontwerpen passende institutionele

dat sturing veel minder zal plaatsvinden volgens

adaptief bij gekomen. Juist als het gaat om

ontwerp.

Als het vinden van een ontwikkelingsrichting

sturing waarin de overheid zich veel meer moet

waarde is ter inspiratie. De Eo Wijers-prijsvraag

bezighouden met andere actoren, als burgers,

richt zich ten dele op deze inspiratie, gevonden

bedrijven of non-gouvernementele organisaties.

in ruimtelijke ontwerpen of slimme sociale innovaties.

de patronen van de 20 eeuw. We zijn de tijd

grootschalige maatschappelijke veranderingen

voorbij dat de overheid, met het idee van de

zoals een energietransitie lijkt adaptiviteit

maakbare samenleving in het achterhoofd,

inmiddels meer noodzaak dan wens.

e

zowel de ruimte als de maatschappij van achter tekentafels en bureaus bestuurde.

Het moge duidelijk zijn: de complexiteit en omvang van de energietransitie gaan hand

Governance is het label waarmee we een

in hand met de onvoorspelbaarheid van

verandering in het sturingslandschap duiden.

maatschappelijke ontwikkelingen. Het is een

In plaats van een centrale en leidende rol van

context waarin voorspellen en denken in

de overheid, duidt governance op een wijze van

eindbeelden lastig is en wellicht vooral van

Governance is door ons vertaald als:

• Worden bestaande spelers verbonden met elementen en deelplannen? noties van zelf-organisatie terug?

• K Women orden bestaande instituties slim • ingeschakeld?

W

• orden waar nodig nieuwe instituties gecreëerd en ingebed?

22

GOVERNANCE Reflectie op de inzendingen

Wel valt op dat het daarbij veel meer gaat om

opschaling en eventueel leervermogen via het

Daarmee kan zelforganisatie eenvoudig worden

een proces van zelforganisatie (zie onder) rondom

kopiĂŤren van het initiatief vorm moet krijgen is

gereduceerd tot een argument om niet actief te

Veel van de inzendingen herkenden de

een individueel initiatief of een kleine selectie

veel minder onderwerp van discussie. Daarmee

sturen en maar hoopvol te rekenen op wat gaat

complexiteit en onvoorspelbaarheid die gepaard

initiatieven. Er was maar beperkt aandacht voor

illustreren deze inzendingen een bekende

ontstaan.

gaat met de gewenste energietransitie. Ongeveer

hoe zelforganisatie de individuele initiatieven

beperking van het gebruiken van zelforganisatie

de helft van de aanvragen koos dan ook voor

kan ontstijgen en kan leiden tot een meer

in de recente praktijk.

het bieden van ruimte voor zelforganisatie, iets

regionaal gedragen strategie of institutioneel

dat naadloos aansluit bij deze complexiteit en

ontwerp.

Door haar afhankelijkheid van techniek en een nog beperkte institutionele inbedding in het

De hoop dat zelforganisatie uit zichzelf zal

ruimtelijk domein, dwingt de energietransitie

leiden tot nieuwe ontwikkelingspaden is

ons wellicht om deels te rekenen op wat gaat

Van de deelnemers die actief verwijzen naar

optimistisch. Bovendien blijft ze vaak zonder

ontstaan. Maar haar urgentie dwingt ons ook tot

het vermogen tot zelforganisatie gaat het

helder zicht op hoe deze ontwikkelingspaden nu

snel handelen.

merendeel er vanuit dat het proces begint bij

echt kunnen ontstaan en eventueel zich tot een

een kleinschalig initiatief. De wijze waarop

bredere regionale strategie kunnen ontwikkelen.

onvoorspelbaarheid.

Bron: Schakelen

23

GOVERNANCE Zeker met het oog op een energieneutrale regio

Zelforganisatie vindt namelijk niet plaats in een

Daartoe is inbedding van zelforganisatie in de

is daarmee niet evident in het geheel van 24

in slechts 15 jaar, is zelforganisatie alleen

vacuĂźm. Zelforganisatie ontstaat juist daar waar

regio vereist, met tevens een idee van hoe het

inzendingen. Het lijkt mede een oorzaak te zijn

onvoldoende. Sommige inzenders zagen dit ook

de interactie tussen individuele actoren onderling

proces van zelforganisatie dan plaats zal vinden.

van het feit dat een helder perspectief op hoe

nadrukkelijk, vooral door direct gebruik te maken

en hoe zij met hun initiatieven en handelen weer

Dit komt maar ten dele terug in de inzendingen.

zelforganisatie nu tot een regionale strategie kan

van initiatieven die er al zijn (Love Electric

interactieve met bestaande instituties en het

Een zevental inzendingen besteedt aandacht aan

ontwikkelen niet scherp naar voren komt.

Festival, Doorstromen), nieuwe belastingsregimes

ruimtelijke en sociaal-economisch landschap.

de relatie tussen bestaande lokale initiatieven

te ontwikkelen (S3H-BTK) of bredere platformen

Immers, de individuele handelingen zullen

en de te verwachten energietransitie (Parels aan

of coĂśperaties op te zetten (Doorstromen, De

moeten leiden tot aanpassingen in zowel deze

het Spoor, Doorstromen, Energie in Proces, Hub

Groene Fabriek, Hub Vooruit). Dat brengt ons ook

bestaande instituties als in de ruimtelijke en

Vooruit, De Verbindende Kracht, Love Electric

tot een volgend punt.

sociaal-economisch landschap.

Festival, Mitochondria). Regionale inbedding

Bron: S3H-BTK context pag. 15

Circu-leer-hubs

In elk buurtschap worden op strategische locaties in op circu-leer-hubs ontwikkeld, die fungeren als innovatieve ontmoetingsplaatsen. Hierbij worden zoveel mogelijk bestaande gebouwen benut of nieuwe iconische hubs toegevoegd.

Wind

max. 60 kWh/m2

Zon

max. 195 kWh/m2

Geothermie

>30% kans op 5MW

Perslucht

Zechstein zout (cavernes)

24

GOVERNANCE Positief waren enkele inzendingen waarbij juist

Zelforganisatie, dan, is een proces dat door

worden herkend. Dat mag wel vreemd worden

domein, en één die nog verwijst naar financiële

regionale kansen zoals de casus Brummen (Door-

anderen kan worden beïnvloed door actief druk

genoemd, mede omdat dit onderdeel behoorde te

haalbaarheid (Heritage High Tech). Voor de

stromen (zie pag. 7)), lokale kiemcellen (S3H-BTK)

uit te oefenen om het maatschappelijk veld. Voor

zijn van de inzending.

rest zijn deze initiatieven slechts beperkt tot

of aanwezige restwarmte (Schakelen) als onder-

overheden, bedrijven of burgerorganisaties die

deel van de strategie werden benoemd. Positief

stimuleren, activeren en, in het geval van succes,

Interessant is dan de vraag waarom er zoveel

(Blauwe Kracht, Clean Energie Aviation, Kracht

was ook een aantal inzendingen waarin actief

structureren. Het is juist in het herkennen van

moeite bestond om met het governance

Toer, Zonoogst, Verdraaid!NUL, Navitas Loci).

werd gestreefd naar nieuwe institutionele verban-

lokale kansen, deze te verbinden met bestaande

vraagstuk aan de slag te gaan. Genoemd is al dat

den waarmee sturing in de regio gemakkelijker

instituties en de kracht van nieuwe initiatieven

governance deels een onvoorspelbaar spel is,

Daarmee wordt duidelijk dat het institutionele

van de grond kan komen (o.a. De Groene Fabriek,

van burgers en bedrijven dat zelforganisatie

zeker bij de energietransitie. Toch lijkt dat meer

vraagstuk voor velen niet herkend wordt in het

het inhoudelijke idee en/of ruimtelijke ontwerp

Doorstromen en Hub Vooruit). Elk van deze inzen­

mag worden verwacht meer te worden dan een

een nuance op hoe concreet governance in de

ruimtelijk ontwerp. Omgekeerd valt dit soms ook

dingen zag daarbij een link met zelforganisatie.

hoopvolle strategie.

inzendingen kan worden gemaakt. Een antwoord

op, met een drietal inzendingen die nagenoeg

op de vraag waarom er in het geheel geen

geheel zijn beperkt tot het institutioneel ontwerp

Voor hen, hoewel in verschillende mate van

Zoals gezegd was voor een andere helft van de

aandacht aan governance is besteed is het niet.

(Energie in Proces, Proef Lap, Een Nieuwe Kijk op

concreetheid, is zelforganisatie iets wat om meer

inzendingen zelforganisatie in het geheel geen

Veel meer lijkt het erop dat deze inzendingen

Energie).

vraagt dan alleen initiatief. Het is niet een ‘black

factor om mee te nemen. Van de inzendingen

zich volledig hebben gestort op het ruimtelijk

box’ die als excuus wordt gebruikt voor anderen

hebben liefst acht geen enkele aandacht besteed

ontwerp. Dat lijkt ook te kloppen. Van de negen

om niet actief te sturen, maar juist een proces dat

aan het governance vraagstuk, of dit zo summier

is er één die iets met innovatie doet (Plan

zelf ook haar institutionele inbedding benodigd.

gedaan dat dit niet als een tastbaar element kan

Ortolaan), beperkt tot het ruimtelijke en fysieke

25

GOVERNANCE

Reflectie op het vakgebied

definieerde in 2006 institutioneel ontwerp

vorm krijgen. Het leidt mogelijk tot het uittekenen

Wat de inzendingen van de 10e Eo Wijers prijs-

nota bene als ontwerp gedaan door instituties

van institutionele netwerken; mogelijke co-creatie

Natuurlijk, het actief betrekken van lokale actoren

vraag laten zien is dan ook interessant. Decennia

als de overheid, zonder te beseffen hoe de

strategieën of veranderingen in het institutionele

is lastig in een proces als de Eo Wijers-prijsvraag.

geleden was het evident dat de wereld van de

internationale literatuur in de planologie

raamwerk worden dan helder en tastbaar. Maar

Tijd en middelen zijn beperkt. Toch is evident

planoloog direct overlapte met de wereld van de

institutioneel ontwerp ziet. Het uit elkaar groeien

ruimtelijk ontwerp is ook gebaat bij institutioneel

dat de kloof tussen ruimtelijk en institutioneel

ruimtelijk ontwerper. Ergens, laten we dit ruwweg

van de beide disciplines kan bijna niet duidelijker

ontwerp. Het proces van ruimtelijk ontwerpen

ontwerp zichtbaar is. Vooral, doordat het

plaatsen in de jaren ’70 van de vorige eeuw,

in beeld worden gebracht.

kan profiteren van uiteenlopende kennis, kan tot

ruimtelijk ontwerp sterk de nadruk kent.

schoof de planologie steeds verder op naar het

Maar is dat uit elkaar groeien wel zo handig?

verbeterd draagvlak onder actoren leiden en kan

proces van institutioneel ontwerp. Het proces van

De vraag stellen is de vraag beantwoorden.

mogelijk het ruimtelijk ontwerp eenvoudigweg

Voor velen lijkt de Prijsvraag vooral op te roepen

besluit­vorming en de daarvoor benodigde institu-

Ruimtelijk ontwerp en planologie horen bij

beter maken.

tot dergelijk ruimtelijk ontwerp. Enerzijds is

tionele netwerken en verbanden werd haar object

elkaar. Weliswaar met als nuanceverschil

van studie en werd in de praktijk haar voornaam-

hun verschillende focus op het materiële en

Juist de energietransitie lijkt te snakken naar

ruimtelijke kwaliteit als doel centraal staat.

ste focus. De opkomst van communicatieve en

bestuurlijk object. Zonder elkaar lijken ze echter

de combinatie van ruimtelijk en institutioneel

Anderzijds is dit te kort door de bocht. Er

collaboratieve procesmodellen in de jaren ’90 van

beide beperkt. Planologie kan verworden tot

ontwerp, als was het maar door haar

wordt ook nadrukkelijk gevraagd om richtingen

de vorige eeuw bevestigden dit in niet eerder ge-

procesmanagement zonder besef van ruimte en

omvangrijke ruimtelijke implicaties, het gebrek

voor het ‘organiseren van de transitie’ en de

kende mate. Judith Innes, hoogleraar planologie in

gebied, terwijl ruimtelijk ontwerp kan verworden

aan vakinhoudelijke kennis tussen energie

daartoe benodigde ‘samenwerking’, ‘partners’

Berkeley, suggereerde in 1995 zelfs dat planning

tot kunst of een architectonische opdracht

en ruimtelijke experts, de nog ontbrekende

of het creëren van ‘draagvlak, enthousiasme en

simpelweg institutioneel ontwerpen is. Andersom

waarvoor slechts wordt betaald.

institutionele eigenaarschap van het vraagstuk en

welwillendheid bij de burgers’. Niet voor niets

valt ook op dat de discipline van het ruimtelijk

dat ook zo, mede omdat het verbeteren van de

de nog op fossiele energie gerichte institutionele

was de helft van de zes beoordelingscriteria hier

ontwerp zich steeds minder met het institutionele

Het is juist op het grensvlak tussen de materiële

kaders. De energietransitie vraagt dus bij uitstek

ook op gericht, onder het mom van financiële

proces is gaan bezighouden.

ruimte en het institutionele spel waar beide

om een combinatie van kennis delen, visualiseren,

haalbaarheid, governance en maatschappelijk

disciplines zich bewegen en elkaar nodig hebben.

discussiëren, ontwerpen, onderhandelen, en

draagvlak. Daartoe is institutioneel ontwerp, of

Veel overheden hebben inmiddels het ruimtelijk

Institutioneel ontwerp kan juist volgen uit

beslissen. Dat is: ze is een vraagstuk waarin zowel

in elk geval zicht op het institutionele netwerk,

ontwerp als kernactiviteit afgestoten. Ze houden

ruimtelijk ontwerp. Vanuit het visuele ontwerp

ruimtelijk als institutioneel ontwerp elkaar nu

onontbeerlijk.

zich nog vooral bezig met beleidsvelden en

worden actoren helder, worden mogelijke

eenmaal nodig hebben. Dat valt in de voorstellen

processen. Bovendien, de Rijksbouwmeester

synergiën en conflicten scherp en kan het proces

maar beperkt terug te vinden.

26

GOVERNANCE Gekeken naar dit institutioneel ontwerp, valt op

coöperaties of platformen die een deel van het

dat bestaande instituties en de rol die ze mogelijk

sturingsvraagstuk rondom de energietransitie

kunnen spelen veelvuldig onderbelicht blijven.

moeten vormgeven (Doorstromen, De Groene

Veertien inzendingen gaan hier nagenoeg geheel

Fabriek). Het idee van een ‘energieschap’ dat

aan voorbij, zes houden het algemeen en slechts

niet alleen burgers en bedrijven verbindt, maar

drie maken deze rol meer expliciet (De Groene

tevens hen beide via technologie en infrastructuur

Fabriek, Love Electric Festival, Mitochondria).

energie laat uitwisselen is ook prikkelend (Hub

Maar ook deze drie houden het bij de al bekende

Vooruit). Desondanks is de oogst als het gaat om

en klassieke rolverdeling tussen overheid,

het institutioneel ontwerp schaars.

bedrijfsleven en burger. Innovatieve ideeën over hoe deze drie groepen kunnen overlappen,

Governance is uiteindelijk voor ongeveer een

samenwerken of zelfs hun verantwoordelijkheden

derde van de inzendingen niet aan bod gekomen.

in het geheel gaan verschuiven, zijn dan ook

Zij beperkten zich hoofdzakelijk of volledig op

schaars. Pogingen om hierin wel structuur aan te

het ruimtelijk ontwerp. Een drietal inzendingen

brengen zijn niet altijd even scherp onderbouwd.

beperkte zich tot slechts een institutioneel

Meer abstract wordt er ten behoeve van de

ontwerp (Proef Lap, Nature Compatible

ondersteuning van de besluitvorming gewerkt

Governance, Een Nieuwe Kijk op Energie). De

aan sturingsmodellen als ‘energie in proces’ of de

andere helft van de inzendingen heeft in enige

‘circulaire beslisader’ (zie rechts).

mate ruimtelijk en institutioneel ontwerp gecombineerd, zoals de Prijsvraag ook vroeg.

Prikkelender zijn de inzendingen waarin

Daarin is zelforganisatie het centrale thema

wordt gezocht naar het opbouwen van nieuwe

waarop de inzendingen zich richten. Als we echter

instituties, waarin ook nieuwe combinaties

verder kijken naar het thema governance, dan

tussen overheid, bedrijfsleven en burger kunnen

zoeken we naar voorbeelden waar naast ruimtelijk

ontstaan. Opvallend is dat minder dan de helft

ontwerpen ook een helder institutioneel ontwerp

van de inzendingen dit cruciale aspect van het

aan bod komt. Met enig optimisme vinden we er

institutioneel ontwerp expliciet onderdeel maken

dan zeven, waarvan vier zich op slechts één casus

van hun voorstel. Veel blijven vrij algemeen

of thema richten.

(Schakelen, Parels aan het Spoor, Mitochondria, Proef Lap), terwijl sommigen weliswaar concreet

Dat is een povere oogst met het oog op

zijn, maar zich tot een vrij smalle innovatie

de energietransitie die juist ruimtelijk en

beperken (Een Nieuwe Kijk op Energie, Oranje

institutioneel ontwerp zo hard nodig heeft. Het

Energie). Ook zijn er prikkelende signalen als met

is een conclusie die ons als vakgemeenschap

nieuwe belastingwetgeving (S3H-BTK), festivals

van planologen en ruimtelijk ontwerpers moet

(Love Electric Festival) en de opbouw van nieuwe

prikkelen.

Bron: Energie in Proces 27 context linker pagina en pag. 18

TOT BESLUIT Juist in het bijzonder belangwekkende

De oogst van Eo Wijers-prijsvraag bevat helaas

of helemaal niet te maken. Kennelijk, zo mogen

om deze veranderingen aan elkaar te koppelen

vraagstuk van de transitie naar duurzame

niet de brede integrale perspectieven waarop

we concluderen, is dit voor ontwerpers en

en zo clusters of ‘hubs’ te vormen van energie

energie, die immers meer dan voorheen

gehoopt werd. De inzendingen ontstegen

planologen nog niet goed hanteerbaar.

productie en consumptie. Bovendien kan dit

een ruimtelijke impact zal hebben, kan het

dikwijls niet de mainstream inzichten die we al

regionaal ontwerp broodnodige nieuwe

langere tijd als gemeengoed gewend zijn. Toch,

Anderzijds bieden de voorstellen wel degelijk

transport, wat eventueel weer een opstap kan

leidende verhalen voor de toekomst

ze bieden wel aanknopingspunten voor het

inspirerende beelden. Daarin zit de kracht voor

zijn naar grotere ‘energiestraten’. Gezamenlijk

aanboren. Een creatieve en grensverleggende

beleid. Enerzijds doen ze dit door wat ze niet

de regio waarschijnlijk in het kunnen combineren

leidt dit tot een versterkte zichtbaarheid van

confrontatie van technische kennis,

benoemen. Vooral het gebrek aan wenkende

van voorstellen. Het voert in deze beschouwing te

energie. Tevens biedt het een mogelijkheid om

landschappelijke kansen, sociaal-economische

perspectieven die zijn ondersteund door heldere

ver om alsnog een breed en integraal perspectief

ook op deze locaties te experimenteren met

potenties en een institutionele voedingsbodem

kennis van zowel de benodigde hoeveelheden

te bieden. Maar een doorkijk is zeker mogelijk.

‘energieterpen’ of ‘stedelijke hoven’ die dan

is nodig om de transitie verder te brengen.

en de kwaliteit van energie suggereert dat onze

Regio specifieke kansen zijn op verschillende

weer plaatsen zijn voor het direct betrekken

Ontwerpteams bevatten de multi-disciplinaire

vak gemeenschap nog iets te leren heeft. Voor de

plekken benoemd en richten zich onder andere op

van sociale partners als burgers, onderwijs

attitude die daar belangrijk voor is.

Stedendriehoek betekent dit dat sommige meer

de aanwezige restwarmte van de papierindustrie,

en het bedrijfsleven. Op deze wijze kan het

aantrekkelijke voorstellen in elk geval nog vragen

de aanwezigheid van constant stromend water

vestigingsklimaat worden verbeterd en tevens

om doorrekeningen.

(IJssel en beken) en een serie al bestaande lokale

een maatschappelijk leerproces in de regio

initiatieven. Het zijn kansen en potenties waar de

op gang worden gebracht. Kennis kan worden

Regio Stedendriehoek gebruik van kan maken.

verspreid naar bestaande bedrijventerreinen,

Tevens betekent het dat een confrontatie van de

wellicht ook in combinatie met het verkeer en

vraag naar energie met het potentiele aanbod

de renovatie en herstructurering van wijken en

van energie ook extra zicht kunnen bieden

Ook liggen er kansen in het koppelen van

dorpen en mogelijk nieuwe verdienmodellen

om waar in de regio kansen liggen. Eigenlijk

voorstellen. Het is bekend dat er sprake is

en partnerships tussen burgers, bedrijven en

een stap die voorafgaat aan het ontwerpen.

van veranderingen in de afvalverwerking, de

overheden. Het vergt meer dan het benoemen

De Prijsvraag had deze basiskennis ook aan

cleantech productie en de landbouw. Tevens is

van kansen, natuurlijk, maar de ingezonden

de deelnemers gepresenteerd, maar een echte

er tal van locaties, zoals leegstaande of in verval

voorstellen geven wel inspiratie.

confrontatie wisten de deelnemers maar beperkt

zijnde bedrijventerreinen, die kansen bieden 28

TOT BESLUIT Institutioneel zijn er ook inspirerende ideeën.

Waar we op doelen is de vraag of ‘de regio’ de

schaalniveaus en altijd met een wenkend

Binnen het kader van nationaal besef en ambitie

Helder is dat de overheid niet alleen van bovenaf

juiste ruimtelijke schaal en institutionele schaal is

perspectief.

zal een effectieve regionale overheid zelf de

kan sturen, maar wel dat zij een vliegwiel kan

voor het genoemde vraagstuk. Mooie voorbeelden

zijn door bijvoorbeeld de genoemde ‘hubs’ op

als een C02 taks of een belastingverandering

Om dat vermogen terug te brengen hebben we

overheid die slechts gesprekspartner is en waar

te zetten als eerste investeerder. Daarbij is er

laten al zien dat sommige oplossingen de regio

een samenleving nodig waarin de overheid weer

nodig expertise inhuurt, zal niet met overwicht

duidelijk een suggestie onder de voorstellen om

overstijgen. Tevens ligt het niet voor de hand dat

regie wil, mag en kan nemen. Regie op grote

en visie kunnen handelen. Weersta de trend van

te komen tot een nieuwe institutionele format

ingrijpende landschappelijke veranderingen als

vraagstukken waarvan we weten dat ze zonder

procesbegeleider en gespreksleider – neem als

waarin bewonersorganisaties, het bedrijfsleven

grootse windmolenparken, zonneweides en groots

die regie onvoldoende beantwoord zullen blijven.

overheid je verantwoordelijkheid.

en de overheid elkaar kunnen vinden. Feitelijk

opgezette biomassaproductie zomaar lokaal

Of anders, hun weg vinden op een manier die

is de Eo Wijers-prijsvraag zelf al een belangrijke

geaccepteerd zullen worden. Bovendien, hoewel

onvoldoende recht doet aan lokale en regionaal

Zo lang het regionale institutionele vacuüm

stap hierin. Wat extra toegevoegde waarde

een energietransitie zeker tot een nieuwe en

kansen en beperkingen. Een duurzame ruimtelijke

bestaat komen goede ideeën uit de Eo Wijers-

kan hebben is het gebruik maken van concrete

mogelijk sterkere economie kan leiden, wie doet

inrichting is, zeker in een land als Nederland, is

prijsvraag minder ver dan ze verdienen. Bij

voorbeeld­projecten waarin daadwerkelijk

de eerste investeringen en hoe organiseren we

een existentieel vraagstuk.

ontstentenis van daadkrachtige regionale

wordt geïnvesteerd en de spreekwoordelijke

de stroom van kosten en baten? Is de regionale

schop ook de grond in gaat. Daarnaast is ook

bestuurskracht anno 2015 voldoende om dit soort

Een dergelijke overheid zal zich nationaal

ambitieniveau van de uitvraag aan te passen

gewezen op de zichtbaarheid van energie in de

vraagstukken op te pakken? Waarschijnlijk niet.

én regionaal krachtiger moeten organiseren.

aan de bestuurlijke slagkracht in het plangebied.

regio en ook op festivals om de kerngroep van

De nationale overheid zal zonder twijfel hier dan

Versplintering, verdeeldheid en proceduredrift

Meestal zal dat betekenen: een bescheidener

betrokkenen de laten inbedden in een veel breder

ook een rol in moeten spelen,

verlammen besluitvorming. In grotere bestuurlijke

ambitie kiezen of een kleiner gebied. En toch…

territoria kan integraler worden gedacht –

regionale vraagstukken dóen ertoe, regionale

maatschappelijke discussie.

relevante expertise moeten internaliseren. Een

structuren kan de Stichting overwegen het

Eigenlijk is onze conclusie dan ook een oproep.

kleine territoria leiden tot defensief gedrag en

ontwerpen móeten de verhalen vertellen van

Dat er wel inspiratie en hoopvolle doorkijken zijn

Willen we het potentieel van het ruimtelijk

collectieve onverantwoordelijkheid. De provincie

welke toekomsten er mogelijk zijn. Juist wanneer

ingediend, maar nog geen direct hanteerbaar

ontwerp weer ten goede van de samenleving laten

is naar bevoegdheden, geografische indeling en

de tijd nog niet rijp is.

beeld om op voort te borduren, doet de vraag

komen, dan moet Nederland weer durven plannen

reputatie zelden geschikt geweest om soelaas te

rijzen of dit wel kan worden verwacht. Daarin

maken: ambitieuze stippen op de horizon waar we

bieden – te klein voor een tafellaken, te groot als

doelen we in dit geval niet op de vraag of

langs duizend verschillende wegen en tijdlijnen

servet. En stadsregio’s bleven te vrijblijvend.

energieneutraliteit als doelstelling wel reëel is.

heen kunnen reizen. Op uiteenlopende ruimtelijk

29

BRONVERMELDING Beckman, S. L. & Barry, M. (2007) Innovation as

op de fysieke leefomgeving. Wageningen: Alterra.

a learning process: Embedding design thinking.

California Management Review, UNIVERSITY OF

Gellynck, X. & Vermeire, B. (2009) The

CALIFORNIA 50(1): 25–56.

Contribution of Regional Networks to Innovation

Noorman, K. J., & De Roo, G. (2011). Energie­

Stremke, S., Van Den Dobbelsteen, A., & Koh, J.

landschappen, de 3de generatie-over regionale

(2011). Exergy landscapes: exploration of second-

kansen op het raakvlak van energie en ruimte.

law thinking towards sustainable landscape design. International Journal of Exergy, 8(2),

and Challenges for Regional Policy. International

Pirsig, R.M. (1974) Zen and the art of motorcycle

Bristow G (2010) Resilient regions: re-‘place’ing

Journal of Urban and Regional Research. 33(3):

maintenance: an inquiry into values. New York:

regional competitiveness. Cambridge Journal of

719–737.

HarperCollins Publishers

Goethals, M., Schreurs, J. (2011) Developing

Reijndorp, A. e.a. (1998) De kern van het

Dauvellier, P. & Luttik, J. (2003) Ruimtelijke

shared terms for spatial quality through design,

ruimtelijk beleid, een onderzoek naar het begrip

kwaliteit in praktijk, Gouda: Habiforum

In S. Oosterlynck, J. van den Broek, L. Albrechts,

ruimtelijke kwaliteit, Den Haag: WRR

Van Assche, K. & Jacobs, M. (2002) Kwaliteit

Regions, Economy and Society, 3(1): 153–167.

148-174.

Taleb, N. N. & Mudde B (2013) Antifragiel: Dingen die baat hebben bij wanorde. Amsterdam: Uitgeverij Nieuwezijds.

F. Moulaert and A. Verhetsel (eds.) Strategic

Porter, M. E. (1996) Competitive Advantage,

in Complexiteit, ruimtelijke kwaliteit en de

De Boer, J., C. Zuidema (2015) Towards and

Spatial Projects, Catalysts for Change, p. 97-127,

Agglomeration Economies, and Regional Policy.

kennisontwikkeling daarover. Wageningen:

integrated energy landscape, Urban Planning and

New York: Routledge.

International Regional Science Review, 19(1-2):

Alterra

Design, 168(5), pp. 231–240.

85–90.

Hudson R (2009) Resilient regions in an

Van Dijk, T. (2011) Imagining future places: How

Delgado, M., Porter, M. E. & Stern, S. (2010)

uncertain world: wishful thinking or a practical

Raspe, O. & van Dongen, F. (2013) Werken

designs co-constitute what is, and thus influence

Clusters and entrepreneurship. Journal of

reality? Cambridge Journal of Regions, Economy

aan de internationale concurrentiekracht

what will be. Planning Theory, 10(2): 124–143.

Economic Geography, 10(4): 495–518.

and Society, 3(1): 26–25.

van de Nederlandse regio’s: Notitie voor het

Delgado, M., Porter, M. E. & Stern, S. (2014)

I&M (2012) Handreiking ladder voor duurzame

Clusters, convergence, and economic

verstedelijking, Den Haag: Ministerie van

performance. Research Policy 43(10): 1785–1799.

Infrastructuur en Milieu.

Fontein, R. J & Schrijver, R. A. M. (2013)

Janssen-Jansen, L., Klijn, E.H. & Opdam, P. (2009)

management in public policy, Foresight, 3(1), pp.

VROM-raad (2011) Ruimtelijke kwaliteit,

Topsectorenbeleid en fysieke leefomgeving,

Ruimtelijke kwaliteit in gebiedsontwikkeling,

1-17.

verkenning, Den Haag: OBT

een verkenning van mogelijke effecten

Habiforum.

ministerie van Infrastuctuur en Milieu, Den Haag:

Van Kann, F. (2015). Energie en ruimtelijke

Planbureau voor de Leefomgeving.

planning, een spannende combinatie: over integrale ruimtelijke conceptvorming op een

Rotmans, J., Kemp, R. & van Asselt, M. (2001).

regionale schaal met exergie als basis.

More evolution than revolution: transition

topsectorenbeleid energie en biobased economy

30

colofon

De oogst van de 10e Eo Wijers prijsvraag

Auteurs

De oogst van de tiende Eo Wijers-prijsvraag is

Prof. ir. Leonard Wijers (1924-

Rijksuniversiteit Groningen

tevens een graadmeter voor de staat van het

1982) was als hoogleraar in

Faculteit Ruimtelijke Wetenschappen

denken over ruimtelijke ontwikkeling in relatie

Delft en als directeur van de

tot actuele en urgente maatschappelijke thema’s.

Rijksplanologische Dienst tot

Terry van Dijk

Met de prijsvraag is de vakwereld uitgedaagd

1982 een belangrijk inspirator

Chris Zuidema

de thema’s te vertalen naar hun ruimtelijke

van het ruimtelijk ontwerpen op

Ferry van Kann

consequenties. Wat betekenen de inzendingen voor

het bovenlokale schaalniveau.

Wendy Tan

het meer generieke debat over energie en ruimte?

Kitty Gugerell

De plananalyse schetst hoe die uitdaging heeft

In een tijd dat veel ontwerpers verstrikt leken te

uitgepakt. Specialisten op het gebied van ruimte

raken in de bestuurlijke en juridische complexiteit

en energie van de Rijksuniversiteit Groningen

van de ruimtelijke ordening, propageerde hij de

In opdracht van de Eo Wijers-stichting

analyseerden de inzendingen aan de hand van

kwaliteit van de vorm. Wijers pleitte niet alleen

vier criteria: energieneutraliteit, economische

voor kwaliteit van een ruimtelijke ordening van het

Eindredactie: Ronald Löhr, Eo Wijers-stichting

concurrentiekracht, governance en ruimtelijke

meetbare, maar ook voor karakter en uitstraling

Vormgeving: Bestwerk, Deventer

kwaliteit.

van de ruimte. Wijers’ ideeën vormen een blijvende

Wie was Eo Wijers

bron van inspiratie voor de verdere ontwikkeling

Publicatiedatum: maart 2016 op www.eowijers.nl

van het ruimtelijk beleid in Nederland.

Contact Eo Wijers-stichting p/a Platform 31 Postbus 30833 2500 GV DEN HAAG (070) 302 84 84 eowijers@eowijers.nl www.eowijers.nl

Eo Wijers-stichting - voor ruimtelijke kwaliteit in de regio

eo wijers-stichting

voo