40
41
EN ROU TE
R E P O R TA G E
EN ROU TE
Het ontroerende levenschanson van twee iconen
Barbara & Dalida
Dit jaar is het respectievelijk twintig en dertig jaar geleden dat twee van de grootste chansonzangeressen uit de geschiedenis het leven lieten. Zij deelden een generatie, een succesvolle carrière, een innemende persoonlijkheid en een betoverend uiterlijk. Maar ook een tragisch leven. Wie waren Dalida en Barbara? Wat was hun verhaal? We zetten de ‘grandes dames’ naast elkaar en vragen ons af: hoe beïnvloedden zij het chanson en hoe beïnvloedde het chanson hen?
TEK ST: TESS VAN DER Z WET
42
43
EN ROU TE
B
ARBARA WORDT ALS MONIQUE ANDRÉE Serf in de late lente van 1930 in Parijs geboren. Al op jonge leeftijd verhuist ze met haar gezin – vader, moeder, grootmoeder en broer – van hot naar her: het Joodse gezin is voortdurend op de vlucht voor de dreiging van het nazisme. De Tweede Wereldoorlog jaagt het gezin in 1943 verschillende onderduikadressen in. Op het moment dat de familie van Barbara er alles aan doet om bij elkaar te blijven, moet de tienjarige Iolanda Christina Gigliotti – later bekend als Dalida – het aan de andere kant van de Middellandse Zee zonder haar vader doen. Pietro Gigliotti is eerste violist in de opera van Caïro, maar wordt als Italiaan door de Britse bezetters als de vijand gezien en gevangen genomen. Hij is Dalida’s grote held en het gemis in het gezin is groot, maar wanneer haar vader uiteindelijk terugkomt, is hij niet meer de man die hij was. Geluid kan hij niet meer verdragen, hij is een compleet wrak en gedraagt zich bovendien als een ware tiran. Dalida besluit dat ze hem haat, maar wanneer hij kort na de oorlog overlijdt, nestelt zich een groot gevoel van spijt in haar, dat gedurende haar leven blijft groeien als een tumor. Vader Serf overleeft de oorlog en haar nasleep wél, en het gezin keert heelhuids terug naar Parijs. Barbara echter, draagt een zwaar, zwart geheim met zich mee, dat zich pas jaren later, lang nadat de vader het gezin onaangekondigd heeft verlaten, ontrafelt. Klaar voor de carrièrestart … af! Barbara stort zich in haar latere tienerjaren op de muziek en schopt het tot het Conservatoire de Paris. Niet alleen haar bijzondere timbre, maar ook haar enorme ademcontrole, zorgen ervoor dat ze opvalt. Ze wil zich echter meer richten op populaire muziek en vertrekt naar Brussel, waar ze wordt opgemerkt door Jacques Brel. Ze zingt zijn repertoire – en dat van Brassens, Ferré, Ferrat en veel andere op dat moment geliefde chanteurs – maar haar carrière wil niet echt van de grond komen. Wie zit er in het naoorlogse landschap ook te wachten op neerslachtige liedjes?
R E P O R TA G E
EN ROU TE
de liefde wil het niet vlotten, maar de zangeres richt zich met overgave op belangrijker zaken en houdt zo haar demonen op afstand. Politiek is ze extreem links geëngageerd en ze steunt openlijk campagnes voor de slachtoffers van racisme, seksisme, slavernij en zelfs aids. Zo deelt ze tijdens haar concerten condooms uit en houdt ze de handen vast van slachtoffers die in het ziekenhuis hun onzekere toekomst tegemoet gaan. De LGBT-gemeenschap omarmt de altijd in zwarte kleding gehulde en met haar korte haren androgyn aandoende Barbara volledig.
Pas tegen het eind van de jaren vijftig wordt de ‘chanteuse de minuit’ de artieste Barbara en pakt ze zelf ook de pen op om te gaan componeren. Wanneer ze te horen krijgt dat haar vader – waar ze op dat moment al tien jaar niets van vernomen heeft – op sterven ligt, spoedt ze zich naar hem toe. Ze komt echter te laat in Nantes aan. De gebeurtenis zet haar aan tot het schrijven van een van haar allermooiste liedjes: Nantes. Langzaam maar zeker begeeft ze zich tussen de grote chansonzangers en -zangeressen. De openbaring van het Franse chanson In Egypte laat het succes van onze andere protagoniste niet zo lang op zich wachten. Het kleine meisje met de grote brilglazen groeit in haar puberjaren uit tot een schitterende vrouw. Glitter en glamour lonkt. In 1954 is het haar tijd: Yolanda wordt tot Miss Egypte gekroond en ziet de deuren van de showbusiness wagenwijd voor haar openslaan. Caïro kan haar niet geven wat ze zoekt en ze vertrekt naar Parijs, met haar nieuwe artiestennaam Dalida. Ze neemt zangles en wanneer ene Bruno Coquatrix haar in een cabaret hoort zingen, presenteert hij haar in zijn zojuist heropende l’Olympia als ‘de openbaring van het Franse chanson’.
Het treurige levensverhaal van de zwarte Joodse vogel en de beeldschone Egyptische prinses drong diep door tot in de wortels van hun muziek
Het nummer Bambino maakt van Miss Egypte in één klap een vedette. Maandenlang staat het chanson in de Top 20 en Dalida, die nummer na nummer uitbrengt, groeit uit tot de koningin van de hitparade. Ze zingt niet alleen in het Frans en het Italiaans, maar waagt zich ook aan het Engels, Arabisch, Duits, Japans, Herbreeuws en zelfs het Nederlands. Award na award sleept ze binnen. Iconen tot het einde Barbara laat het ook niet bij Frans alleen. Na succesalbums Barbara chante Brassens en Barbara chante Brel, komt haar eigen plaat uit: Barbara chante Barbara. Als ze in 1964 wordt uitgenodigd om in West-Duitsland te komen zingen, voelt ze allereerst weerzin. Begrijpelijk, gezien haar verleden. Ze wordt echter zo hartelijk in Göttingen ontvangen dat ze direct ontdooit. Ze neemt afscheid van de stad met een gelijknamige ode in chansonvorm. Een façade van haat valt, haar hart stelt zich open. Het maakt dat ze haar nieuwste album opnieuw opneemt, in het Duits. Barbara zweeft beheerst door de decennia die volgen heen. Ze zingt met Brassens, schrijft met Moustaki, speelt in een film met Brel en verschijnt op de televisie met Johnny Hallyday. In
La vie m’est insupportable Ook Dalida wordt een gayicoon. Haar fanbase strekt zich van brede Parijse lanen tot de naar specerijen en kruiden geurende straten van Noord-Afrika. Haar bestaan doorbreekt taboes; er zijn zelfs mannen die zich kleden als de zangeres en een nieuwe wereld open zien gaan. Maar ondanks alle verering, leidt de zangeres een ongelukkig leven. Eeuwig op zoek naar het vaderfiguur dat zij op jonge leeftijd al verloor, lijkt ze zich te binden aan mannen die zelf óók trauma’s met zich meedragen. Ze haalt zich de eerste ellende op de hals als ze een affaire begint met de getrouwde Lucien Morisse. Zodra ze goed en wel samen voor het altaar staan, is de liefdesrelatie door alle scheidingsellende al opgebrand. Ze ondergaat om de haverklap metamorfoses en vastberaden als ze is, past ze zich aan het tijdbeeld aan om succesvol te blijven. Maar haar liefdeloze leven speelt haar parten. Eind 1966 krijgt ze een relatie met de 28-jarige muzikant Luigi Tenco – de Italiaanse Bob Dylan – wiens diensttijd in het leger er net opzit. Samen zingen ze op het Italiaanse Songfestival in Sanremo het door hem geschreven Ciao Amore Ciao. Ze gaan echter niet door naar de finale en Dalida vindt haar kersverse verloofde die avond levenloos in hun hotelkamer, waar hij zichzelf van het leven heeft beroofd met een pistool. Dalida zakt in een depressie en doet uit wanhoop ook een zelfmoordpoging. Het ongeluk houdt aan: als ze zwanger wordt van een veel jongere Italiaan, maakt de abortus haar onvruchtbaar en een kleine twee jaar later pleegt ook haar ex-man Lucien Morisse zelfmoord. En Magere Hein blijft om zich heen hakken. Wanneer haar carrière begin jaren zeventig in volle bloei is – het nummer Gigi L’Amoroso staat in twaalf landen op num-
Hoewel haar succes explosief is, komt het Dalida voor alsof het geluk steeds verder van haar wegdrijft
44
EN ROU TE
mer 1 – stappen ook boezemvriend Mike Brant en ex-man Richard Chanfray vrijwillig uit het leven. Ondertussen wordt Dalida door de pers door het slijk gehaald vanwege een vermeende affaire met president François Mitterrand. Hoewel haar succes explosief is, komt het Dalida voor alsof het geluk steeds verder van haar wegdrijft. Terwijl Barbara in 1987 succesvol door Frankrijk, Zwitserland, België, Japan, Canada en Israël tourt, maakt Dalida op 3 mei van dat jaar in haar Parijse villa een einde aan haar leven. Ze laat een briefje achter: ‘La vie m’est insupportable. Pardonnez-moi’. Het geheim van Barbara En zo eindigt het verhaal van onze twee sterren abrupt. Barbara gaat in 1994 ‘met pensioen’, maar komt jaren later nog eens terug met een heel nieuw album: Barbara. Haar stem is ouder geworden, minder helder, maar nog even puur als altijd. De tragédienne overlijdt in 1997 op 67-jarige leeftijd aan een ernstige bacteriële vergiftiging. Een jaar later verschijnen haar memoires Il était un piano noir… waarmee ook duidelijk wordt wat Barbara al die tijd voor de wereld verborgen heeft gehouden: het seksueel misbruik van haar vader. Opeens klinkt haar L’aigle noir de wereld wel héél luguber in de oren. Het chanson: een verheffing, een ondergang Barbara en Dalida hadden veel gemeen, maar vergelijken kunnen we de zangeressen eigenlijk niet. Hun verschil in persoonlijkheid sijpelde door in hun verschijning, geluid en timbre. Waar Dalida zomer en winter was, was Barbara als lente en herfst. Dalida: het ene moment uitgelaten zonnig; het andere moment diepdonkergrijs, maar altijd in afwachting van overweldigende warmte of kou. Barbara: ontluikend zacht met een mystieke, verborgen ondertoon. Nooit uitgesproken blij, wel tevreden. Nooit triest, wel melancholisch. Dalida: onstuimig. Barbara: stoïcijns. Muziek was voor Barbara de grootste uitlaatklep. Haar levensverhaal is te reconstrueren aan de hand van haar zelfgeschreven songs, over haar vader, haar moeder, haar liefde, haar angsten. Haar imago was voor haar zonneklaar: ze was wie ze was, een product van en voor zichzelf en daarmee – bedoeld of onbedoeld – een voorbeeld voor anderen. Een ingetogen, maar sterke persoonlijkheid.
Dalida was een artieste van een andere orde. Zelf zei zij eens: ‘Ik zit beter in mijn vel dankzij mijn beroep. Ik heb mijn lijden weten om te zetten in een carrière.’ Anders dan bij Barbara, was niet de muziek haar steun en toeverlaat, maar de altijd veranderende showbusiness. Wellicht had Dalida beter met het leven om kunnen gaan als zij, zoals Barbara, de sleutel naar introspectie en de muzikale schrijfvaardigheden had gehad om haar eigen gevoel op papier tot leven te wekken. Of misschien had een leven in anonimiteit, zonder de kritische ogen, zonder de privileges, maar ook zonder de verwachtingen, het juiste pad voor haar geweest. Werd het succes van het chanson voor Dalida op den duur een van de redenen van haar ondergang, waar het Barbara juist hielp overleven? Of moeten we hier stoppen met onze analyses en vergelijkingen? Het verleden laat zich immers niet aan zich tornen: gedaan is gedaan. Hoe dan ook drong het treurige levensverhaal van de zwarte Joodse vogel en de beeldschone Egyptische prinses diep door tot in de wortels van hun muziek. Muziek die ons na twintig, na dertig, na duizend-en-één jaar, nog altijd tot tranen en kippenvel toe zal roeren. En jawel, met evenzoveel vragen zal achterlaten. en route
Vergelijken kunnen we de zangeressen eigenlijk niet. Hun verschil in persoonlijkheid sijpelde door in hun verschijning, geluid en timbre