Pielęgniarstwo Chirurgiczne i Angiologiczne 3/2016 by Termedia sp. z o.o.

TERMIN: 10–11 marca 2017 r. MIEJSCE: Hotel Novotel Centrum, ul. Marszałkowska 94/98, WARSZAWA Konferencja pod patronatem redakcji czasopism Medycyna Paliatywna i Menedżer Zdrowia oraz Polskiego Towarzystwa Medycyny Paliatywnej KIEROWNIK NAUKOWY: dr n. med. Aleksandra Ciałkowska-Rysz PATRONAT MERYTORYCZNY I NADZÓR NAUKOWY: Pracownia Medycyny Paliatywnej Katedry Onkologii Uniwersytetu Medycznego w Łodzi, Oddział Medycyny Paliatywnej Uniwersyteckiego Szpitala Klinicznego im. Wojskowej Akademii Medycznej w Łodzi ORGANIZATOR: Wydawnictwo Termedia

UCZESTNICY KONFERENCJI OTRZYMAJĄ PUNKTY EDUKACYJNE BIURO ORGANIZACYJNE: Wydawnictwo Termedia ul. Kleeberga 2, 61-615 Poznań

tel./faks +48 61 656 22 00 szkolenia@termedia.pl www.termedia.pl

PielÄ&#x2122;gniarstwo Chirurgiczne i Angiologiczne Surgical and Vascular Nursing

Termedia Wydawnictwo Termedia Publishing House

ELBL¥G, 8–10 czerwca 2017 r. MIEJSCE:

PATRONAT HONOROWY:

Miejski Ośrodek Sportu i Rekreacji, Hala Sportowo-Widowiskowa, ul. Grunwaldzka 135, 82-300 Elbląg PRZEWODNICZĄCA KOMITETU NAUKOWEGO:

prof. dr hab. Krystyna DE WALDEN-GAŁUSZKO

Minister Zdrowia Konstanty RADZIWIŁŁ KOMITET HONOROWY:

PRZEWODNICZĄCA KOMITETU ORGANIZACYJNEGO:

lek. Wiesława POKROPSKA ORGANIZATORZY:

Polskie Towarzystwo Medycyny Paliatywnej Stowarzyszenie na Rzecz Hospicjum Elbląskiego organizacja pożytku publicznego Hospicjum Elbląskie im. dr Aleksandry Gabrysiak

Wojewoda Warmińsko-Mazurski | Artur CHOJECKI Prezydent Elbląga | Witold WRÓBLEWSKI Biskup Elbląski | Jacek JEZIERSKI Prezes Okręgowej Rady Lekarskiej | Marek ZABŁOCKI Dyrektor Wojewódzkiego Szpitala Zespolonego w Elblągu | Elżbieta GELERT Rektor Państwowej Wyższej Szkoły Zawodowej w Elblągu | prof. dr hab. inż. Zbigniew WALCZYK

Wydawnictwo Termedia ul. Kleeberga 2 | 61-615 Poznań tel./faks +48 61 656 22 00 | szkolenia@termedia.pl www.termedia.pl BIURO ORGANIZACYJNE:

WWW.VZJAZDPTMP.PL

Pielęgniarstwo Chirurgiczne i Angiologiczne Surgical and Vascular Nursing

Redaktor naczelna/Editor-in-chief prof. dr hab. n. med. Maria T. Szewczyk kierownik Zakładu Pielęgniarstwa Chirurgicznego i Leczenia Ran Przewlekłych Katedra i Klinika Chirurgii Naczyniowej i Angiologii Poradnia Leczenia Ran Przewlekłych Collegium Medicum im. L. Rydygiera ul. M. Curie Skłodowskiej 9, 85-094 Bydgoszcz Szpital Uniwersytecki nr 1 im. dr. A. Jurasza tel. +48 52 585 40 70, tel./faks +48 52 585 40 51 e-mail: mszewczyk@cm.umk.pl Sekretarze redakcji/Secretary of the editorial office dr n. med. Katarzyna Cierzniakowska dr n. med. Justyna Cwajda-Białasik Redaktor tematyczny/Feature editor dr hab. n. hum. Maria Kózka, prof. UJ Redaktor językowy/Language editor Monika Ślusarska Redakcja/Editorial office Polskie Towarzystwo Pielęgniarstwa Angiologicznego Collegium Medicum im. L. Rydygiera UMK Szpital Uniwersytecki nr 2 im. dr. Jana Biziela ul. Ujejskiego 75, 85-168 Bydgoszcz tel. +48 52 365 52 32, faks +48 52 365 57 82

Wydawca/Publisher Termedia Wydawnictwo ul. Kleeberga 2, 61-615 Poznań tel./faks +48 61 822 77 81 e-mail: termedia@termedia.pl http://www.termedia.pl Biuro w Warszawie/Warsaw office tel./faks +48 22 827 75 14 e-mail: biuro.warszawa@termedia.pl Dział dystrybucji i prenumeraty/ Distribution and subscriptions tel./faks +48 61 656 22 00 e-mail: prenumerata@termedia.pl

Honorowy redaktor naczelny/Honorary editor prof. dr hab. n. med. Arkadiusz Jawień Komitet Redakcyjny/Editorial Board prof. dr hab. n. med. Zbigniew Bartuzi – Bydgoszcz prof. dr hab. n. med. Krzysztof Bielecki – Warszawa prof. dr hab. n. med. Barbara Bień – Białystok dr hab. n. med. Danuta Dyk – Poznań prof. dr hab. n. med. Wojciech Hagner – Bydgoszcz dr hab. n. med. Krystyna Jaracz, prof. UMP – Poznań prof. dr hab. n. med. Kornelia Kędziora-Kornatowska – Bydgoszcz dr hab. n. hum. Maria Kózka, prof. UJ – Kraków prof. dr hab. n. med. Elżbieta Krajewska-Kułak – Białystok prof. dr hab. n. med. Teresa Kulik – Lublin prof. dr hab. n. med. Marek Maruszyński – Warszawa prof. dr hab. Roman Ossowski – Bydgoszcz prof. dr hab. n. med. Katarzyna Wieczorowska-Tobis – Poznań prof. dr hab. n. med. Wojciech Witkiewicz – Wrocław prof. dr hab. n. med. Irena Wrońska – Lublin prof. dr hab. n. med. Jan Skokowski – Gdańsk Lista recenzentów zewnętrznych znajduje się na stronie internetowej czasopisma (http://www.termedia.pl/Czasopismo/Pielegniarstwo_ Chirurgiczne_i_Angiologiczne-50) w zakładce: O czasopiśmie.

Prezes Zarządu Wydawnictwa/President of the Management Board of the Termedia Publishing House Janusz Michalak Dyrektor Naukowy Wydawnictwa/Scientific Director of Termedia Publishing House Maciej Banach Sekretarz Redakcji/Production Editor Marzena Demska e-mail: m.demska@termedia.pl Dział marketingu i reklamy/Marketing and advertising Wiesława Powierża tel. +48 61 822 77 81, wew. 511 e-mail: w.powierza@termedia.pl

Nakład: 1500 egz./Circulation of 1,500 copies Za treść reklam umieszczonych w Pielęgniarstwie Chirurgicznym i Angiologicznym odpowiadają reklamodawcy. Reklamy leków wydawanych na receptę są skierowane tylko do lekarzy, którzy posiadają niezbędne uprawnienia do ich przepisywania. Copyright: © 2016 Termedia Sp. z o. o. This is an Open Access journal, all articles are distributed under the terms of the Creative Commons Attribution-NonCommercial-ShareAlike 4.0 International (CC BY-NC-SA 4.0) License (http://creativecommons.org/licenses/by-nc-sa/4.0/), allowing third parties to copy and redistribute the material in any medium or format and to remix, transform, and build upon the material, provided the original work is properly cited and states its license.

JUBILEUSZOWY

PACJENT 65+ W CODZIENNEJ PRAKTYCE LEKARSKIEJ

SOPOT, 12–13 maja 2017 r.

MIEJSCE: Centrum Konferencyjne – Sopot ul. Powstańców Warszawy 10 KIEROWNIK NAUKOWY: prof. dr hab. Tomasz Grodzicki ORGANIZATOR: Wydawnictwo Termedia TERMIN: T ER RM MIN:: PATRONAT MERYTORYCZNY NAUKOWY: 10–11 10 1 marca marc rca rc a I2017 2NADZÓR 01 17 r. Katedra Chorób Wewnętrznych i Gerontologii M IE EJJSCE: E: Collegium Medicum E: MIEJSCE: Uniwersytetu Jagiellońskiego W WA RS SZA ZAW WA WA WARSZAWA K onf n eren ncja po od patronatem pa atrona attem redakcji a red edakkcj cji czasopism czas as sm Me as asopis M Medycy e yn na a Pal liaty ia a yw wn na i M enedż dżer dż ż rZ d owia dr ia ia Konferencja pod Medycyna Paliatywna Menedżer Zdrowia or o raz oraz Po ols lskiego o Towarzystwa Towarzys ystw ys t a Medycyny Medyycy c ny P a iatyy w al wn nej e Polskiego Paliatywnej KI K IIER ER E ROW WNI NIK K NAUKOWY: NAU NA UK K KOW OW O W Y: WY: KIEROWNIK d dr me ed. d Ale leks le k andr d a Ci iałkows wska-R ws Rysz dr.. med. Aleksandra Ciałkowska-Rysz PA P TR RONAT AT M AT ER RYT Y TOR RYCZN NY I NA ADZ D ÓR ÓR NAUKOWY: NAU AU A UKO OWY Y: PATRONAT MERYTORYCZNY NADZÓR Pr rac acow wnia Me M dyycyyny n Pa aliaty ty wn ty w ej K ated at ed dry r O n ollog nk giiii U niwe w rssyyttettu Me Med dycz c ne ego w ŁŁodzi, odzi, od Pracownia Medycyny Paliatywnej Katedry Onkologii Uniwersytetu Medycznego Oddz ziia ał Medycyny Medy dyycyny Pal alia al aty wnej ejj U e niwe errssy teckie eg e go Szpi ita tala Klini niczzne ni n go Oddział Paliatywnej Uniwersyteckiego Szpitala Klinicznego UCZESTNICY OTRZYMAJĄ im m. Wo W oKONFERENCJI jskowe js wej ej A kadem em miii Medycznej Med dyc yPUNKTY znej ej wEDUKACYJNE ŁŁodzi od dzi im. Wojskowej Akademii

BIURO ORGANIZACYJNE: Wydawnictwo Termedia ul. Kleeberga 2, 61-615 Poznañ

tel./faks +48 61 656 22 00 szkolenia@termedia.pl www.termedia.pl

Spis treści Edukacja chorych z przewlekłą niewydolnością żylną w stosowaniu kompresjoterapii

The education of chronic venous insufficiency and ulceration patients on the compression therapy Paulina Mościcka, Maria T. Szewczyk, Justyna Cwajda-Białasik

The role of age in the incidence of postoperative delirium in urology

Haxhire Gani, Vjollca Beqiri, Rudin Domi, Majlinda Naco, Bilbil Hoxha, Aurel Janko, Pranvera Shkembi

Hospitalizacja jako czynnik stresogenny u pacjentów powyżej 60. roku życia – badania pilotażowe

Hospitalization as a stress factor in patients above 60 years of age: a pilot study Izabela M. Wróblewska, Małgorzata Dziechciaż, Magdalena Pietrucka, Zuzanna Wróblewska, Jerzy Błaszczuk

Analiza postaw i czynników wpływających na podjęcie decyzji o transplantacji narządów wśród społeczności wiejskiej

Analysis of attitudes and factors influencing the organ transplantation decision among the rural population Katarzyna Juszczak, Agnieszka Michalak, Kamila Gawłowicz, Anita Balcerzak, Violetta Jachimowicz

Wizerunek pielęgniarki oraz czynniki determinujące zadowolenie z opieki pielęgniarskiej na oddziale chirurgii jednego dnia

100

The perception of nurses and the determinants of patient satisfaction with nursing care at the same-day surgery ward Małgorzata Kołpa, Beata Jurkiewicz, Agata Sobyra

Sprawozdanie z V Ogólnopolskiej Konferencji Naukowo-Szkoleniowej Polskiego Towarzystwa Pielęgniarstwa Angiologicznego Paulina Mościcka

106

Edukacja chorych z przewlekłą niewydolnością żylną w stosowaniu kompresjoterapii

The education of chronic venous insufficiency and ulceration patients on the compression therapy

Paulina Mościcka1,2, Maria T. Szewczyk1,2, Justyna Cwajda-Białasik1,2 1 Zakład Pielęgniarstwa Chirurgicznego i Leczenia Ran Przewlekłych, Collegium Medicum w Bydgoszczy, Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu 2 Katedra i Klinika Chirurgii Naczyniowej i Angiologii, Poradnia Leczenia Ran Przewlekłych, Szpital Uniwersytecki nr 1 im. dr. A. Jurasza w Bydgoszczy, Collegium Medicum w Bydgoszczy, Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu

Pielęgniarstwo Chirurgiczne i Angiologiczne 2016; 3: 79–84 Praca wpłynęła: 18.03.2015; przyjęto do druku: 18.07.2016 Adres do korespondencji: Paulina Mościcka, Zakład Pielęgniarstwa Chirurgicznego i Leczenia Ran Przewlekłych, Collegium Medicum w Bydgoszczy, ul. Komuny Paryskiej 6/12, 85-858 Bydgoszcz, e-mail: moscicka76@op.pl

Streszczenie

Summary

Owrzodzenia żylne kończyn dolnych stanowią poważny problem zdrowotny, społeczny i ekonomiczny. Zgodnie z obowiązującymi wytycznymi podstawowym elementem leczenia zachowawczego chorych z owrzodzeniem żylnym jest systematyczne stosowanie terapii kompresyjnej. Stanowi ona złoty standard zarówno w leczeniu owrzodzeń żylnych, jak i w profilaktyce ich nawrotów. Kluczowym elementem w opiece nad chorym jest jednak prowadzenie ciągłej edukacji chorego i jego rodziny. Zrozumienie przez chorego m.in. istoty choroby i konieczności ciągłego stosowania kompresjoterapii oraz nauka prawidłowego jej stosowania zwiększa szansę na efektywną terapię oraz redukuje ryzyko nawrotu owrzodzenia.

The bottom limb venous ulceration represents serious health, social and economic problems. According to applicable guidelines, the basic element of conservative treatment of venous ulceration diseased people is systematic compression therapy. It becomes a ‘gold standard’ if it comes to venous ulceration, but also the prophylaxis of its recurrences. Nevertheless the crucial element in a diseased patient’s care is continuous education for the patient and his family. The understanding of the essence of the disease and the necessity of constant compression therapy, and the ability of its proper usage, increases the chances of an effective therapy and reduces the risk of the ulceration recurrences.

Słowa kluczowe: owrzodzenie żylne, kompresjoterapia, edukacja.

Key words: venous ulceration, compression therapy, education.

Wstęp

spośród owrzodzeń kończyn dolnych ok. 80% spowodowanych jest przewlekłą niewydolnością żylną [4, 5]. W przebiegu owrzodzeń powstałych w wyniku przewlekłej niewydolności żylnej postępowaniem według standardów jest prowadzenie systematycznej, ciągłej terapii kompresyjnej. Dobór odpowiedniego materiału kompresyjnego i prawidłowa aplikacja bandaży kompresyjnych, które warunkują redukcję nadciśnienia żylnego, mogą stanowić podstawę dla prawidłowego przebiegu procesu gojenia rany [5, 6]. Istotnym elementem wpływającym na przebieg terapii i warunkującym sukces w postaci wygojenia owrzodzenia jest wyedukowany i współpracujący pacjent. Zgodnie z obowiązującymi

W wieloośrodkowych badaniach przeprowadzonych w Polsce dotyczących epidemiologii chorób żył stwierdzono, że owrzodzenia czynne występują u 1,26% populacji, a u ponad 2% chorych stwierdzono stan po ich wyleczeniu. Owrzodzenia żylne goleni stanowią poważny problem zdrowotny, społeczny i ekonomiczny. Dotyczą częściej kobiet niż mężczyzn [1]. Podstawową przyczyną ich powstawania jest występowanie nadciśnienia żylnego w układzie naczyń żylnych [2, 3]. Związek pomiędzy nadciśnieniem żylnym a występowaniem owrzodzenia jest niepodważalny, chociaż nie został jeszcze w pełni udokumentowany. Jak wiadomo,

Pielęgniarstwo Chirurgiczne i Angiologiczne 3/2016

wytycznymi edukacja wchodzi w skład kompleksowej opieki nad chorym z owrzodzeniem żylnym kończyn dolnych. Owrzodzenia żylne stanowią pierwszą co do częstości przyczynę ran przewlekłych zlokalizowanych w obrębie kończyn dolnych. Aktywne i wygojone owrzodzenie stwierdza się u 0,3–3% ogółu dorosłej populacji. Owrzodzenia występują dwukrotnie częściej u kobiet (szczególnie ok. 40. roku życia) niż u mężczyzn, których problem dotyka dziesięć lat później. Najwyższa zachorowalność występuje pomiędzy 50. a 80. rokiem życia [1]. Leczenie owrzodzeń żylnych poza leczeniem inwazyjnym, wdrażanym u chorych bez przeciwwskazań do zabiegu chirurgicznego, obejmuje liczne elementy terapii zachowawczej. Zasadniczym celem tego leczenia jest poprawa warunków krążenia miejscowego, przywrócenie właściwego odżywienia i utlenowania tkanek [7]. Wymaga to podejmowania działań związanych z kompresjoterapią, tj. ograniczenia wpływu nadciśnienia żylnego, ograniczenia procesów zapalnych i infekcji rany, a także wielu działań o charakterze kompleksowym, takich jak m.in. diagnostyka układu żylnego, systematyczne stosowanie kompresjoterapii, postępowanie miejscowe – strategia TIME (T – tissue debridement, I – infection and inflammation control, M – moisture balance, E – epidermization stimulation), zabiegi fizjoterapeutyczne, profilaktyka i edukacja chorego [7, 8]. Kompleksowe i zorganizowane leczenie owrzodzeń żylnych goleni jest oparte na pracy wyspecjalizowanych osób, głównie pielęgniarek, a także lekarzy posiadających wiedzę z zakresu diagnostyki i gojenia ran przewlekłych.

Kompresjoterapia w leczeniu owrzodzeń żylnych kończyn dolnych Kompresjoterapia jest złotym standardem leczenia owrzodzeń żylnych i cechuje się największym wskaźnikiem wygojeń. Polega na stosowaniu stopniowanego, zewnętrznego, warstwowego ucisku z najwyższym ciśnieniem w okolicy kostki, a najniższym pod kolanem, uzyskiwanego za pomocą specjalistycznych bandaży lub gotowych warstwowych systemów kompresyjnych. Prawidłowe systematyczne stosowanie kompresjoterapii odwraca patologiczne zmiany w obrębie układu żylnego, tzn. nadciśnienie żylne, będące m.in. przyczyną owrzodzeń, i poprawia warunki gojenia owrzodzenia. Pod wpływem ucisku zewnętrznego dochodzi do zmniejszenia średnicy żył powierzchownych i głębokich, co umożliwia zbliżenie niewydolnych płatków zastawek [9]. Zwężenie światła naczynia żylnego prowadzi do zmniejszenia objętości krwi żylnej w kończynie i przyspieszenia przepływu krwi żylnej, zmniejsza również bolesność owrzodzenia oraz ogranicza obrzęk. Poprawie ulega również czynność pompy mięśniowej łydki, stan skóry i tkanki podskórnej [6, 10–12]. Wśród

metod stosowanych w terapii uciskowej w leczeniu owrzodzeń żylnych wyróżnia się: bandaże mało rozciągliwe typu short-stretch, bandaże elastyczne, podkolanówki uciskowe i inne uciskowe wyroby dziewiarskie oraz urządzenia wytwarzające kompresję dynamiczną lub przerywaną kompresję pneumatyczną [12]. Najbardziej odpowiednim materiałem kompresyjnym w leczeniu czynnych owrzodzeń są bandaże typu short-stretch zakładane w systemie dwulub wielowarstwowym. W przypadku owrzodzeń o małej powierzchni korzystniejsze mogą być w stosowaniu zarówno przez chorego, jak i przez pielęgniarkę gotowe wyroby kompresyjne [5–7]. Zgodnie z przyjętą klasyfikacją wyróżnia się następujące klasy ucisku: • klasa A – 10–20 mm Hg, • klasa I – 21–30 mm Hg, • klasa II – 31–40 mm Hg, • klasa III – 41–50 mm Hg, • klasa IV – 51–60 mm Hg [10–12]. W stanowisku ekspertów [5, 6] w sprawie stosowania kompresjoterapii stwierdzono jednoznacznie, że w leczeniu owrzodzeń żylnych zalecane jest ciśnienie 40 mm Hg w okolicy kostki i 17–20 mm Hg pod kolanem. Terapię kompresyjną powinien poprzedzać dokładnie zebrany wywiad oraz badanie przedmiotowe i fizykalne oceniające stan krążenia obwodowego i potwierdzające występowanie przewlekłej niewydolności żylnej. Wymaga się wykluczenia niedokrwienia kończyn dolnych i innych schorzeń stanowiących przeciwwskazanie do stosowania kompresji, ponieważ w przypadku ich występowania kompresjoterapia może doprowadzić do nasilenia patologii, martwicy skóry, a nawet amputacji kończyny. Zgodnie z obowiązującymi wytycznymi do przeciwwskazań zalicza się: • ostrą fazę zakażenia, • niedokrwienie kończyn dolnych – określane za pomocą wskaźnika kostka–ramię (WKR); poniżej prawidłowej wartości (norma 0,9–1,3) należy stosować niższy stopień ucisku. W przypadku wartości WKR pomiędzy 0,6–0,9 można pod kontrolą stosować wyłącznie pierwszy stopień ucisku oraz systematycznie sprawdzać tętno na tętnicy grzbietowej i piszczelowej stopy, podobnie w przypadku wartości WKR powyżej 1,3. Natomiast w przypadku wartości WKR poniżej 0,6 stosowanie każdej formy ucisku jest przeciwwskazane, • obrzęki w przebiegu niewydolności serca lub nerek, • zapalenie tkanki podskórnej (faza ostra), różę, egzemę, • zapalenie stawów kończyn dolnych [5, 6]. Warunkiem skutecznej i bezpiecznej terapii kompresyjnej jest poprawność jej stosowania, która wynika z odpowiedniego przygotowania teoretycznego i praktycznego specjalistek pielęgniarek. Kompresjoterapia nie powinna być stosowana przez osoby niemające kwalifikacji.

Pielęgniarstwo Chirurgiczne i Angiologiczne 3/2016

Edukacja chorych z owrzodzeniem żylnym kończyn dolnych Edukacja pacjenta i jego rodziny jest istotnym elementem w terapii owrzodzeń żylnych oraz profilaktyce nawrotów. W procesie edukacji dąży się do zamiany roli pacjenta z biernego wykonawcy zleceń na partnera, który świadomie będzie brał czynny udział w terapii. Indywidualnie dostosowana i systematycznie prowadzona edukacja umożliwia choremu zrozumienie istoty problemu, jest warunkiem dobrej współpracy między chorym a zespołem terapeutycznym i stanowi podstawę efektywnego procesu leczenia [7, 13, 14]. Przewlekle chorzy znajdują się pod wpływem wielu czynników, które kształtują ich postawę i opinię na temat możliwości leczenia swojej choroby. Część chorych ma wieloletnie niekorzystne doświadczenia z uwagi na długo trwające, wieloletnie owrzodzenia lub wielokrotne nawroty. Podstawowym elementem jest indywidualne podejście do każdego chorego, zdobycie zaufania, stworzenie życzliwej i przyjaznej atmosfery, zapewnienie o zrozumieniu jego problemów, dostosowanie programu edukacyjnego do możliwości poznawczych każdego pacjenta. Edukacja chorego z owrzodzeniem żylnym goleni obejmuje m.in.: • omówienie istoty przewlekłej niewydolności żylnej, • uczenie zasad redukcji nadciśnienia żylnego, • ustalenie zasad współpracy w zakresie stosowania kompresjoterapii i przeszkolenie w tym zakresie pacjenta i/lub jego rodziny. Chory powinien zrozumieć, że kompresjoterapia jest skuteczna tylko pod warunkiem stosowania jej w sposób prawidłowy i ciągły. Istotne informacje, które należy przekazać choremu, to m.in. te, że: – kompresjoterapię w postaci bandaży uciskowych lub gotowych wyrobów kompresyjnych należy zakładać rano i zdejmować wieczorem, – zakładanie bandaża należy rozpoczynać od stopy, palce pozostawić wolne, kończąc w okolicy zgięcia kolanowego, – podczas zakładania bandaży/systemu kompresyjnego należy utrzymywać stałe napięcie bandaży na całej długości kończyny, – gotowe wyroby kompresyjne należy zmieniać co 3–6 miesięcy, – bandaże kompresyjne należy zmieniać co 3 miesiące, – materiały kompresyjne należy prać ręcznie, bez dodatku detergentów, nie należy ich wirować ani prasować, – kompresjoterapię należy stosować również po wygojeniu owrzodzenia, aby zapobiec jego nawrotowi, jeśli zabieg chirurgiczny nie jest możliwy [14, 15]; • omówienie zmiany zachowań i utrzymania korzystnej pozycji ciała w ciągu dnia, która wpłynie

na redukcję nadciśnienia żylnego. Pacjenci powinni unikać długiego przebywania w bezruchu, ponieważ nasila to zaleganie krwi w naczyniach żylnych. Jeśli konieczne jest pozostawanie przez dłuższy czas w bezruchu, chory powinien wykonywać ćwiczenia izometryczne mięśni łydki goleni. W pozycji siedzącej pacjent powinien unikać zakładania nogi na nogę. W pozycji leżącej zalecane jest ułożenie kończyn ok. 15–20 cm powyżej poziomu serca, gdyż zapewnia to powrót krwi żylnej do prawego przedsionka serca [5], • omówienie zasad odżywiania, ponieważ zbilansowana dieta ma wpływ na proces gojenia owrzodzenia. Niedobory energetyczne i niedożywienie białkowe znacznie spowalniają proces gojenia, dlatego u chorych z raną przewlekłą zbilansowana dieta jest jednym z istotniejszych elementów terapii. Dla prawidłowego przebiegu procesu gojenia konieczna jest zwiększona podaż białka (nabiał, chude mięso i wędliny, jajka), węglowodanów złożonych (produkty zbożowe), witamin (A, B i C) oraz cynku, miedzi, manganu i żelaza (świeże warzywa i owoce). Chory z przewlekłą niewydolnością żylną powinien spożywać dietę bogatą w błonnik i wypijać do 3 litrów płynu w ciągu dnia [16], • omówienie zasad przestrzegania warunków termicznych, w tym unikanie ekspozycji na wysoką temperaturę, np. gorące kąpiele, długotrwałe przebywanie na słońcu, korzystanie z sauny czy stosowanie zabiegów termicznych w obrębie kończyn dolnych [17], • omówienie potrzeby dostosowania obuwia i ubrania (obuwie podczas stosowania kompresjoterapii powinno być o numer większe, mieć miękką podeszwę i zaokrąglony czubek, niski obcas, sprężystą podkładkę pod kość piętową i lekką wypukłość pod sklepieniem stopy; zbyt obcisłe ubranie, np. ciasne spodnie lub ciasne skarpety, utrudniają odpływ żylny) [18], • omówienie zasad stosowania leków i zaleconych zabiegów usprawniających, • omówienie zasad prawidłowego chodu, przenoszenia ciężaru ciała ze strony prawej na lewą i wykonywania ćwiczeń, takich jak np. bociani chód, czyli chodzenie z naprzemiennym unoszeniem zgiętej kończyny w stawie kolanowym tak, aby kolano dotykało brzucha [18], • omówienie zasad wzmacniania mięśni pompy stawowo-mięśniowej goleni oraz zwiększania ruchomości stawu skokowego [19]. W tym celu można zalecić pacjentowi wykonywanie następujących ćwiczeń: – stawanie na przodostopiu – ćwiczenia należy wykonywać seriami po ok. 15–20 powtórzeń kilka razy dziennie, – naprzemienne unoszenie kolan w pozycji stojącej, „rowerek” w pozycji leżącej [19],

Pielęgniarstwo Chirurgiczne i Angiologiczne 3/2016

• zachęcenie do podejmowania regularnej aktywności fizycznej, która angażuje mięśnie kończyn dolnych i usprawnia krążenie żylne. Zalecanymi formami aktywności są: marsz, bieganie oraz pływanie (jeśli nie występuje aktywne owrzodzenie), natomiast przeciwwskazane jest uprawianie takich dyscyplin, jak np. tenis, boks, podnoszenie ciężarów, wioślarstwo czy jazda konna, ponieważ powodują one wzrost zalegania krwi w układzie naczyń żylnych [20], • omówienie zasad współpracy, współodpowiedzialności i potrzeby korzystania z wizyt kontrolnych, nie tylko w sytuacjach nagłych, gdy już wystąpią niepokojące objawy, ale w sposób systematyczny [5, 16, 21]. Chory powinien mieć świadomość, że wygojenie owrzodzenia w dużym stopniu jest uzależnione od tego, czy będzie przestrzegał ustalonych zasad [22].

Omówienie Nadciśnienie żylne może zostać skuteczne zredukowane przez zastosowanie kompresjoterapii, która jest złotym standardem leczenia owrzodzeń żylnych. Kompresjoterapia daje najwyższy wskaźnik wygojeń owrzodzeń żylnych. Polega na stosowaniu warstwowego, zewnętrznego ucisku za pomocą specjalistycznych bandaży lub gotowych warstwowych systemów kompresyjnych, a także w przypadku niesączących owrzodzeń o małej powierzchni – kolanówek kompresyjnych [5, 6, 23, 24]. Systematyczny przegląd piśmiennictwa pokazuje, że każda forma prawidłowo stosowanej kompresji wpływa korzystnie na proces gojenia owrzodzeń żylnych, i trudno określić, która metoda jest bardziej skuteczna [25, 26]. W badaniu [27] przeprowadzonym w Poradni Leczenia Owrzodzeń na grupie 46 chorych z owrzodzeniem żylnym autorzy wykazali podobną skuteczność systemu dwu- i czterowarstwowego oraz podkolanówek kompresyjnych. W innym badaniu [28] grupę 134 chorych z raną o etiologii żylnej losowo podzielono na dwie grupy. W jednej grupie stosowano indywidualnie dobrane podkolanówki kompresyjne, a w drugiej bandaże typu short-stretch, porównując ich skuteczność. Wykazano wyższy wskaźnik wygojeń oraz szybszy czas gojenia w grupie chorych, u których stosowano podkolanówki. Z kolei w innym badaniu [29], w którym udział wzięło 200 chorych z owrzodzeniem o etiologii żylnej, porównywano skuteczność kompresjoterapii czterowarstwowej z kompresją z bandażami elastycznymi. W końcowej analizie uzyskano wyższą skuteczność czterowarstwowej kompresji nad kompresją elastyczną. Indywidualnie dobrana forma kompresji i stopień ucisku znacznie poprawiają warunki istniejące w krążeniu żylnym i w mikrokrążeniu, jeśli są stosowane w sposób ciągły. Ważnym elementem w procesie terapeutycznym jest prowadzenie ciągłej i systematycznej edukacji oraz

monitorowanie i weryfikowanie wiedzy chorych z przewlekłą niewydolnością żylną i owrzodzeniem. Edukacja jest nieodłącznym elementem terapii wpływającym na jej skuteczność zarówno w przypadku obecności owrzodzenia, jak i po jego wygojeniu [30]. W badaniu Szewczyk [9] przeprowadzonym w latach 2000–2005 analizującym niemalże roczny efekt leczenia i kontroli po wyleczeniu owrzodzenia wśród 112 chorych z owrzodzeniem żylnym wykazano, że u chorych, którzy nie realizowali takich zaleceń, jak m.in. systematyczne stosowanie kompresjoterapii i gimnastyka stawu skokowego, czas gojenia był średnio dwulub trzykrotnie dłuższy. Dlatego współpraca z chorym w zakresie stosowania kompresjoterapii po wygojeniu owrzodzenia jest niezmiernie ważna, ale niestety niejednokrotnie problematyczna, pomimo stosowanej edukacji. Poziom wiedzy chorego, jego nastawienie i motywacja, jak również ograniczenia fizyczne, które mogą przeszkadzać m.in. w zakładaniu i zdejmowaniu podkolanówek, mogą wpłynąć na stosowanie profilaktyki trzeciorzędowej [15]. Podobnie w przypadku stosowania systemów kompresyjnych czy systemu bandaży specjalistycznych nie zawsze stać chorych na ich zakup i po 3 miesiącach na ich wymianę. Niestety z doniesień [31] wynika, że nie wszyscy chorzy stosują kompresjoterapię po wygojeniu owrzodzenia. W badaniu [32] przeprowadzonym w Wielkiej Brytanii w 2004 r. wzięło udział 49 chorych (72 owrzodzenia), których podzielono na dwie grupy. Pierwsza z nich została poddana edukacji w zakresie stosowania kompresjoterapii, ćwiczeń usprawniających staw skokowy i mobilności. Wykazano, że w grupie poddanej edukacji było znacznie mniej nawrotów w ciągu roku niż w drugiej grupie (p < 0,004). Istotne różnice występowały również w zakresie ruchomości w stawie skokowym, na korzyść chorych poddanych edukacji, iloraz szans (odds ratio – OR) = 4,45; 95% CI: 1,11–17,74, p < 0,035. W innym badaniu [33], które trwało 6 miesięcy, oceniano współpracę pacjentów w zakresie stosowania pończoch. Wykazano, że wśród 25 chorych przestrzegających zasad stosowania kompresjoterapii nawrót wystąpił u 1 osoby, natomiast wśród chorych współpracujących słabo lub wcale jednego nawrotu doświadczyło 22 chorych. W badaniu Mayberry i wsp. [34] w grupie 113 chorych z owrzodzeniem żylnym 102 (94%) osoby współpracowały podczas leczenia, a 11 osób nie stosowało się do zaleceń. Po wygojeniu owrzodzenia ciągłość kontroli utrzymało 73 chorych przez średnio 30 miesięcy, natomiast 53 chorych kontynuowało regularnie zakładanie podkolanówek, a 15 chorych zaprzestało wizyt kontrolnych. Nawroty wystąpiły u 16% pacjentów przestrzegających zasad i współpracujących. Wszyscy chorzy, którzy nie stosowali się do zaleceń, doświadczyli nawrotu. W badaniu Erickson i wsp. [35], które zostało przeprowadzone na przestrzeni 13 lat (obserwacja od 0 do 70 miesięcy), wzięło udział 99 chorych z raną o etio-

Pielęgniarstwo Chirurgiczne i Angiologiczne 3/2016

logii żylnej. Wszyscy zostali objęci programem edukacyjnym, który zawierał elementy dotyczące istoty choroby, odpowiedniej aktywności fizycznej, konieczności stosowania kompresjoterapii, higieny i pielęgnacji skóry oraz regularnych wizyt w poradni po wygojeniu owrzodzenia. U wszystkich w czasie leczenia owrzodzenia stosowano terapię kompresyjną oraz postępowanie miejscowe zgodne z wytycznymi, po wygojeniu – indywidualnie dobrane podkolanówki z minimalnym ciśnieniem 30–40 mm Hg. W trakcie terapii chorych podzielono na dwie grupy. Pierwszą stanowiło 32 chorych (32,32%), którzy ściśle przestrzegali zaleceń, a drugą – 67 chorych (67,67%), którzy nie stosowali się do zasad. U 56% chorych wystąpiły nawroty, średnio co 10,4 miesiąca. Wykazano różnice istotne statystycznie w zakresie występowania liczby nawrotów (p < 0,004). Po 2 latach od wygojenia nawrót wystąpił u 31% osób przestrzegających zaleceń i u 71% niestosujących się do zaleceń. Wykazano różnicę istotną statystycznie pomiędzy tymi dwiema grupami w czasie, jaki upłynął do wystąpienia nawrotu (p < 0,004). W sytuacji chirurgicznego leczenia żylaków kończyn dolnych należy stosować zalecenia przed- i pooperacyjne [36–38] oraz wytyczne Polskiego Towarzystwa Flebologicznego [39].

Podsumowanie Chorzy z owrzodzeniem żylnym kończyn dolnych wymagają kompleksowej opieki. Jednym z istotniejszych elementów terapii jest prowadzenie ciągłej i systematycznej edukacji pacjenta i jego rodziny. Edukacja pozwala choremu zrozumieć m.in. istotę stosowania terapii kompresyjnej i zwiększa szansę na efektywną współpracę.

Autorki deklarują brak konfliktu interesów. Piśmiennictwo 1. Jawień A, Grzela T, Ochwat A. Prevalence of chronic venous insufficiency (CVI) in men and women of Poland. Multicenter cross-sectional study of 40095 patients. Phlebology 2003; 3: 110-122. 2. Danielsson G, Grandinetti A, Kistner RL. Deep axial reflux, an important contributor to skin changes or ulcer in chronic venous disease. J Vasc Surg 2003; 38: 1336-1341. 3. Callam MJ, Harper DR, Dale JJ, Ruckley CV. Chronic ulcer of the leg: clinical history. BMJ (Clin Res Ed) 1987; 294: 1389-1391. 4. Negus D, Coledrige Smith PD. Diagnostyka różnicowa owrzodzeń podudzi. W: Owrzodzenia podudzi – diagnostyka i leczenie. Negus D, Coledrige Smith PD, Bergan JJ (red.). Wydawnictwo Medyczne α-medica press, Bielsko-Biała 2006; 90-105. 5. Szewczyk MT, Jawień A. Zalecenia specjalistycznej opieki nad chorym z owrzodzeniem żylnym goleni. Pielęgniarstwo Chirurgiczne i Angiologiczne 2007; 3: 95-138. 6. Jawień A, Szewczyk MT, Kaszuba A i wsp. Wytyczne Grupy Ekspertów w sprawie gojenia owrzodzeń żylnych goleni. Leczenie Ran 2011; 8: 59-80.

7. Szewczyk MT, Jawień A. Wybrane aspekty zachowawczego leczenia owrzodzeń żylnych. Część I: Kompresjoterapia. Postępy Dermatologii i Alergologii 2005; 3: 133-140. 8. Szewczyk MT, Jawień A, Mościcka P. Owrzodzenia żylne. W: Leczenie ran przewlekłych. Szewczyk MT, Jawień A (red.). Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2012; 40-51. 9. Szewczyk MT. Ocena dynamiki procesu gojenia owrzodzeń żylnych z zastosowaniem kompresjoterapii i holistycznego modelu opieki pielęgniarskiej. UMK CM, Bydgoszcz 2006; 159. 10. Brazis P, Fórmankiewicz B. Zasady kompresjoterapii. W: Kompresjoterapia. Jawień A, Szewczyk MT (red.). Wydawnictwo Medyczne Termedia, Poznań 2009; 96-110. 11. Szewczyk MT, Jawień A. Kompresjoterapia jako podstawowy element leczenia owrzodzeń żylnych. Leczenie Ran 2004; 1: 1-4. 12. Szewczyk MT, Jawień A. Rola kompresji w leczeniu owrzodzeń żylnych. W: Owrzodzenia żylne goleni. Jawień A, Szewczyk MT (red.). Wydawnictwo Medyczne Twoje Zdrowie, Warszawa 2005; 127-138. 13. Edwards LM. Why patients do not comply with compression bandaging. Br J Nurs 2003; 12 (11 Suppl): S5-6. 14. Moffat Ch, Harper P. Leg ulcer. Churchill Livingstone, London 1997. 15. Johnson S. Compression hosiery in the prevention and treatment of venous leg ulcers. J Tissue Viability 2002; 12: 67. 16. Kózka M. Wpływ żywienia na profilaktykę i leczenie ran. W: Leczenie ran przewlekłych. Szewczyk MT, Jawień A (red.). Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2012; 23-28. 17. Szewczyk MT. Wybrane aspekty opieki nad chorym z owrzodzeniem żylnym. W: Kliniczne i pielęgnacyjne aspekty opieki nad chorym z owrzodzeniem żylnym goleni. Jawień A, Szewczyk MT (red.). Termedia, Poznań 2008; 125-131. 18. Lorimer KR, Harrison MB, Graham ID, et al. Venous leg ulcer care: how evidence-based is nursing practice? J Wound Osteotomy Continence Nurs 2003; 30: 132-142. 19. Heinen M, Borm G, van der Vleuten C, et al. The Lively Legs self-management programme increased physical activity and reduced wound days in leg ulcer patients: Results from a randomized controlled trial. Int J Nurs Stud 2012; 49: 151-161. 20. Heinen MM, Persoon A, Van de Kerkhof P et al. Ulcer-related problems and health care needs in patients with venous leg ulceration: A descriptive, cross-sectional study. Int J Nurs Stud 2007; 44: 1296-1303. 21. Mościcka P, Szewczyk MT, Jawień A. Opieka pielęgniarska nad chorym z owrzodzeniem żylnym. W: Pielęgniarstwo angiologiczne. Szewczyk MT, Jawień A (red.). Termedia, Poznań 2010; 161-177. 22. Mościcka P, Szewczyk MT, Cwajda-Białasik J. Nawrotowy charakter owrzodzeń żylnych kończyn dolnych – wciąż aktualny problem. Opis przypadku. Pielęgniarstwo Chirurgiczne i Angiologiczne 2015; 4: 187-192. 23. Anderson I. Compression hosiery to reduce leg ulcer recurrence. Nursing Practice Review. Nursing Times 2013; 109: 18-20. 24. Vin F, Benigni JP; International Union of Phlebology; Bureau de Normalisation des Industries Textiles et de l’Habillement; Agence Nationale d’Accréditation et d’Evaluation en Santé. Compression therapy. International Consensus Document Guidelines according to scientific evidence. Int Angiol 2004; 23: 317-343. 25. Kramer SA. Compression wraps for venous ulcer healing: a review. J Vasc Nurs 1999; 17: 89-97. 26. Nelson EA, Bell-Syer SE. Compression for preventing recurrence of venous ulcers. Cochrane Database Syst Rev 2012; 8: CD002303. 27. Szewczyk MT, Jawień A, Cierzniakowska K, et al. Comprasion of the effectiveness stockings and layer compression system in venous ulceration treatment. Arch Med Sci 2010; 5: 793-799. 28. Jünger M, Wollina U, Kohen R, et al. Efficacy and tolerability of an ulcer compression stocking for therapy of chronic venous ulcer compared with a below-knee compression bandage: results from a prospective, randomized, multicentre trial. Curr Med Res Opin 2004; 20: 1613-1623. 29. Enoch S, Williams D, Price P, et al. Randomized clinical trial and economic analysis of four-layer compression bandaging for venous ulcers. Br J Surg 2003; 90: 794-798.

Pielęgniarstwo Chirurgiczne i Angiologiczne 3/2016

30. Szewczyk MT, Cwajda-Białasik J, Jawień A. Prevention of recurrent venous ulceration. Postępy Dermatologii i Alergologii 2012; 29: 308-312. 31. Waters J, Latta A, Arroll B. Factors influencing concordance with compression stockings after venous leg ulcer. J Wound Care 2004; 13: 90-92. 32. Brooks J, Ersser SJ, Lioyd A, et al. Nurse-led education sets out to improve patient concordance and prevent recurrence of leg ulcers. J Wound Care 2004; 13: 111-116. 33. Bérard A, Abenhaim L, Platt R, et al. Risk factors for the first-time development of venous ulcers of the lower limbs: the influence of heredity and physical activity. Angiology 2002; 53: 647-657. 34. Mayberry J, Moneta G, Taylor L, et al. Fifteen-year results of ambulatory compression therapy for chronic venous ulcers. Surgery 1991; 109: 575-581. 35. Erickson CA, Lanza DJ, Karp DL, et al. Healing of venous ulcers in an ambulatory care program: the roles of chronic venous insufficiency and patient compliance. J Vasc Surg 1995; 22: 629-636. 36. Szewczyk MT, Jawień A, Cwajda-Białasik J i wsp. Podstawowe zasady kompresjoterapii. Pielęgniarstwo Chirurgiczne i Angiologiczne 2009; 3: 89-92. 37. Szewczyk MT, Cwajda-Białasik J, Mościcka P et al. Recommendations for the prevention of surgical site infections and use of antibiotic therapy during preoperative nursing care in surgery departments. Pielęgniarstwo Chirurgiczne i Angiologiczne 2015; 2: 56-72. 38. Szewczyk MT, Mościcka P, Cwajda-Białasik J. Recommendations for the prevention of surgical site infections during postoperative nursing care in surgery departments. Pielęgniarstwo Chirurgiczne i Angiologiczne 2015; 2: 92-110. 39. Partsch H, Creutzig A, Enzler M, et al. Evidence based compression-therapy: an Initiative of the International Union of Phlebology (IUP). VASA 2004; 34 (Suppl 63).

The role of age in the incidence of postoperative delirium in urology

Haxhire Gani, Vjollca Beqiri, Rudin Domi, Majlinda Naco, Bilbil Hoxha, Aurel Janko, Pranvera Shkembi UHC “Mother Teresa”, Tirana, Albania

Pielęgniarstwo Chirurgiczne i Angiologiczne 2016; 3: 85–88 Praca wpłynęła: 21.08.2015; przyjęto do druku: 24.07.2016 Address for correspondence: Haxhire Gani, UHC “Mother Teresa”, Rruga “e Dibres”, 00355 Tirana, Albania, e-mail: haxhiregani@yahoo.com

Summary The aim of the study was to investigate the role of age in the incidence of postoperative delirium (POD) in urology. Material and methods: The patients were up to 65 years old. After preoperative informed written consent, the enrolled subjects had baseline cognitive and functional assessments. Postoperatively, subjects were assessed daily for delirium using the confusion assessment method. The effectiveness of routine screening of postoperative delirium in the elderly using the Confusion Assessment Method (CAM). Psychiatrists are not necessary in this case. Results: The study design was prospective and descriptive. During the study period, 1496 patients were enrolled before urology operations. All patients that were admitted in the urology clinic were over 65 years old (1496 patients). The study period was from January 2010 to December 2012. Patients that had been diagnosed and treated for psychiatric problems (Alzheimer’s, senile dementia, schizophrenia) were excluded from the study. All patients were routinely preoperative analysed and were then analysed to determent which factor had a greater effect and which had no effect on those complications. The overall incidence of delirium was 18% (270/1496). Conclusions: In the current study, delirium occurred in 18% of the elderly patients after urology operations, and the incidence of delirium was higher in male patients. Several preoperative variables were associated with an increased risk of delirium including older age (χ2 for trend = 14.3; p < 0.01). Key words: surgery, old age, POD, CAM.

Introduction Age-related diseases such as cerebral arteriosclerosis, Alzheimer’s, and Parkinson’s disease are more common with advancing age. Most strokes affect those over 70 years of age and the risk doubles every 10 years after age 55. The prevalence rates for dementia and Alzheimer’s disease double approximately every five years from rates of 2-3% in the age category 65 to 75 years to more than 30% in persons aged 85 years and above. Onset of symptoms in Parkinson’s disease usually occurs between ages 60 and 69 years, although in 5% of patients the first signs are seen prior to age 40. About 1% of persons aged 65 years and older and 2.5% of those aged over 80 have Parkinson’s disease [1–5]. The increase in magnitude with advancing age represents ageing. The effects of ageing on the nervous system include: selective attrition of cerebral and cerebellar cortical neurons,

neuron loss within certain areas of the thalamus, locus ceruleus, and basal ganglia, general reduction in neuron density, with loss of 30% of brain mass by age 80, decreased numbers of serotonin receptors in the cortex, and reduced levels of acetylcholine and acetylcholine receptors in several regions of the brain, decreased levels of dopamine in the neostriatum and substantia nigra, and reduced numbers of dopamine receptors in the neostriatum. The association of the serotonergic, cholinergic, and dopaminergic systems, respectively with mood, memory, and motor function, may partially account for depression, loss of memory, and motor dysfunction in the elderly. Nevertheless, the physiological and psychological age is not the same as the chronological one. Old age is a multi-factor process where adaptive capacity is gradually reduced, and so a gradual reduction of the functional ability of many systems is seen. While trying to analyse and discover factors (not

Pielęgniarstwo Chirurgiczne i Angiologiczne 3/2016

the above one because we could not intervene but the ones that are associated with intervention and anaesthesia). We could take interventional measures to prevent or minimise those complications. In the cases when it cannot be prevented, the treatment is not only symptomatic, as it was until now, but also aetiological and physiopathological as well. Successful prevention or effective treatment of those complications has a very positive and direct effect on surgery outcome and patients’ quality of life.

Pathogenesis Many theories emphasise aberrant neurotransmission. One of the most widely accepted mechanisms is cholinergic deficiency; increased serum anticholinergic activity is associated with delirium [6]. Other hypotheses invoke abnormalities in melatonin and serotonin [7, 8]. The abnormal tryptophan metabolism unifies these ideas because tryptophan is neuronal damage is an alternative explanation, secondary either to oxidative stress [9] or inflammation as well. Proinflammatory cytokines increase in postoperative delirium [10], especially interleukin-6 and interleukin-8 [11]. In addition, elevations in C-reactive protein occur in delirious patients. A link between inflammation and neurotransmission has been proposed, with inflammation-induced perivascular oedema leading to hypoxia and subsequent reduced synthesis of acetylcholine [12]. It is generally thought that delirium represents global brain dysfunction. Electroencephalographic findings reveal a decrease in the fast alpha frequencies and an increase in the slower theta rhythm [13]. In hypoactive delirium, hypoperfusion occurs globally in the frontal, temporal, and occipital lobes and focally in the caudate head, thalamus, and lenticular nuclei. Delirium improves once blood flow returns to normal, suggesting that cerebral hypoperfusion may play a role [14]. Nevertheless, the physiological and psychological age is not the same as the chronologic one. Old age is a multi-factor process in which adaptive capacity is gradually reduced and a gradual reduction of functional ability of many systems is seen. While trying to analyse and discover factors (not the above one because there we could not intervene, but the ones that are associated with intervention and anaesthesia). We could take interventional measures to prevent or minimise those complications. In the cases when it cannot be prevented, the treatment is not only symptomatic, as it was until now, but also aetiological and physiopathological as well. Successful prevention or effective treatment of those complications has a very positive and direct effect on surgery outcome and patients’ quality of life.

Material and methods This study was a prospective and a descriptive one. There was no new anaesthetic drug or technique to be applied, so there was no need to have special consent from the patients or the National Ethical Committee. The Confusion Assessment Method (CAM) was used. All patients that were admitted to the urology clinic were over 65 years old (1496 patients). The study period was from January 2010 to December 2012. The patients previously diagnosed and treated for psychiatric problems (Alzheimer’s, senile dementia, schizophrenia) were excluded from the study. All patients were analysed in order to determine which factor or factors were more important in causing post-operative delirium. Preoperative assessment for delirium risk consisted of preoperative evaluation of the patients, their medical history, and of course their habitudes. All patients underwent a detailed assessment (possible existing illness). Some of them were receiving medication for other health problems or life style (alcohol, smoke, etc.). The readiness for surgery and knowledge about the procedure that was to be done. The kind of anaesthesia which was planned to be performed, and biochemical laboratory parameters were analysed. Intra-operator assessment for delirium risk included all the anaesthetic sheet records. The medications used for anaesthesia, the anaesthesia technique (local anaesthesia, epidural/spinal, and general anaesthesia), what kind of muscle relaxants were used, intra-operative haemodynamic and respiratory changes (blood pressure, heart rate, SaO2, respiratory rate), mental status changes, blood loss, and all the non-anaesthetic drugs used during surgery (atropine, pethidine, morphine, diuretics, antibiotics, etc.). We reviewed all the recordings made during the postoperative period. The following were analysed: blood count, biochemistry values, electrolytes, pain, and haemodynamics. Post-operation medications used, such as anti-inflammatory, cortizonic, morphine, anxiolitic, atropine, diuretics, antihistamine H1 and H2, immunosupressor, insulin, and oral drugs, antihypertensive and other cardiac medications, and anticonvulsants. The patients were divided in four groups depending on the interval of age (65-70, 71-75, and 76-80 years old) to which they belonged. There were no differences between the age groups in anaesthesia technique and used medications.

Results The demographic data are summarised in Table 1, and the incidence of postoperative delirium are shown in Table 2.

Pielęgniarstwo Chirurgiczne i Angiologiczne 3/2016

Table 1. General data Year 2010 2011 2012

Age (years)

Sex

65-70

71-75

> 80

Total number of patients

Females

Males

162

138

133

489

Females

Males

148

149

147

494

Females

Males

142

341

Table 2. Post-operative delirium incidence Age (years)

76-80

Females

Males

Total

65-70

71-75

76-80

> 80

Delirium occurred in 57 (10.9%) of 523 patients aged 65-70 years old, where 57 were males and there were no females, p < 0.01. Delirium occurred in 52 (12.3%) of 424 patients aged 71-75 years old, where 52 were males and there were no females, p < 0.01. Delirium occurred in 61 (14.9%) of 402 patients aged 76-80 years old, where 60 were males and there was one female, p < 0.01. Delirium occurred in 39 (21.4%) of 182 patients aged over 80 years old, where 38 were males and there was one female, p < 0.01. A lineal, statistically important trend of increasing incidence of delirium with increasing age can be seen (χ2 for trend =14.3, p < 0.01). There seems tobe a lower incidence in the age group > 81 years old (χ2 for trend = 14.3, p < 0.01). There was no recorded significant difference between groups regarding anaesthesia technique and drugs, and perioperative medical status (blood pressure, heart rate, respiratory rate, SaO2, electrolytic and metabolic changes).

Discussion Identification of risk factors for developing postoperative delirium allows surgeons to implement interventions aimed at reducing the incidence of delirium in this high-risk group of patients [15]. Previously identified risk factors for delirium after an operation include: age, dementia, functional impairment, depression, psychotropic drug use, increased comorbidity, laboratory abnormalities, visual impairment, hearing impairment, alco-

hol use, institutional residence, and prior postoperative delirium [16, 17]. There is substantial heterogeneity in the findings of these studies, which determine risk factors for developing postoperative delirium. The heterogeneity is in part accounted for by the inclusion of patient populations with various susceptibilities to the development of delirium and various surgical stressors.

Conclusions In this study it was noticed that the incidence of post-operative delirium is associated with age, which means that with increasing age, the chances of this complication also increase (χ2 for trend = 14.3, p < 0.01).

Authors report no conflict of interest. References 1. American Psychiatric Association: Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders (ed. 4) – Text revision (DSMIV-TR). American Psychiatric Association, Washington 2000. 2. Dyer CB, Ashton CM, Teasdale TA. Postoperative delirium. A review of 80 primary data-collection studies. Arch Intern Med 1995; 155: 461-465. 3. Muravchick S. The physiologic and pharmacologic implications of aging. 37th Annual Refresher Course Lectures and Clinical Update Program. American Society of Anesthesiologists 1986; No. 275. 4. Uitti RJ. Tremor: how to determine if the patient has Parkinson’s disease. Geriatrics 1998; 53: 30-36. 5. Hendrie HC. Epidemiology of Alzheimer’s disease. Geriatrics 1997; 52 Suppl 2: S4-S8. 6. Mussi C, Ferrari R, Ascari S, et al. Importance of serum anticholinergic activity in the assessment of elderly patients with delirium. J Geriatr Psychiatry Neurol 1999; 12: 82-86. 7. Balan S, Leibovitz A, Zila SO, et al. The relation between the clinical subtypes of delirium and the urinary level of 6-SMT. J Neuropsychiatry Clin Neurosci 2003; 15: 363-366. 8. Lewis MC, Barnett SR. Postoperative delirium: the tryptophan dysregulation model. Med Hypotheses 2004; 63: 402-406. 9. Karlidag R, Unal S, Sezer OH, et al. The role of oxidative stress in postoperative delirium. Gen Hosp Psychiatry 2006; 28: 418-423. 10. Rudolph JL, Ramlawi B, Kuchel GA, et al. Chemokines are associated with delirium after cardiac surgery. J Gerontol A Biol Sci Med Sci 2008; 63A: 184-189. 11. de Rooij SE, van Munster BC, Korevaar JC, et al. Cytokines and acute phase response in delirium. J Psychosom Res 2007; 62: 521-525.

Pielęgniarstwo Chirurgiczne i Angiologiczne 3/2016

12. Hala M. Pathophysiology of postoperative delirium: systemic inflammation as a response to surgical trauma causes diffuse microcirculatory impairment. Med Hypotheses 2007; 68: 194-196. 13. Plaschke K, Hill H, Engelhardt R, et al. EEG changes and serum anticholinergic activity measured in patients with delirium in the intensive care unit. Anaesthesia 2007; 62: 1217-1223. 14. Yokota H, Ogawa S, Kurokawa A, et al. Regional cerebral blood flow in delirium patients. Psychiatry Clin Neurosci 2003; 57: 337-339. 15. Dasgupta M, Dumbrell AC. Preoperative risk assessment for delirium after noncardiac surgery: a systematic review. J Am Geriatr Soc 2006; 54: 1578-1589. 16. Inouye SK, Bogardus ST Jr, Charpentier PA, et al. A multicomponent intervention to prevent delirium in hospitalized older patients. N Engl J Med 1999; 340: 669-676. 17. Demeure MJ, Fain MJ. The elderly surgical patient and postoperative delirium. J Am Coll Surg 2006; 203: 752-757.

Hospitalizacja jako czynnik stresogenny u pacjentów powyżej 60. roku życia – badania pilotażowe Hospitalization as a stress factor in patients above 60 years age: a pilot study

Izabela M. Wróblewska1, Małgorzata Dziechciaż2, Magdalena Pietrucka3, Zuzanna Wróblewska3, Jerzy Błaszczuk4 Wydział Nauk o Zdrowiu, Uniwersytet Medyczny im. Piastów Śląskich we Wrocławiu Instytut Ochrony Zdrowia, Państwowa Wyższa Szkoła Techniczna i Ekonomiczna w Jarosławiu 3 Wydział Przyrodniczo-Techniczny, Karkonoska Państwowa Szkoła Wyższa w Jeleniej Górze 4 Wydział Podyplomowego Kształcenia Lekarskiego, Uniwersytet Medyczny we Wrocławiu 1 2

Pielęgniarstwo Chirurgiczne i Angiologiczne 2016; 3: 89–94 Praca wpłynęła: 11.10.2015; przyjęto do druku: 14.03.2016 Adres do korespondencji: Izabela M. Wróblewska, Wydział Nauk o Zdrowiu, Uniwersytet Medyczny im. Piastów Śląskich we Wrocławiu, ul. Bartla 5, 51-618 Wrocław, e-mail: izabela.wroblewska@umed.wroc.pl

Streszczenie

Summary

Wstęp: Hospitalizacja jest zdarzeniem trudnym, szczególnie dla człowieka w podeszłym wieku, ze względu na zakłócenie przebiegu jego dotychczasowej aktywności. Sama choroba oraz skutki, które ze sobą niesie, stanowią dla seniora duży stresor, a konieczność pobytu w szpitalu może powodować zwiększenie dotychczasowych obciążeń psychicznych. Celem pracy była analiza czynników wpływających na występowanie stresu u hospitalizowanych starszych pacjentów oraz wpływu zespołu terapeutycznego na chorego. Materiał i metody: Badania przeprowadzono w latach 2014–2015 wśród 154 hospitalizowanych pacjentów powyżej 60. roku życia. Najliczniejszą grupę stanowiły kobiety (64%), osoby żonate/zamężne (62%), w przedziale wiekowym 60–69 lat (40%), zamieszkujące miasto (78%), będące emerytami (40%). Metodą wykorzystaną w badaniu był kwestionariusz autorski. Wyniki: Większość ankietowanych przyjęto do szpitala planowo (56%), nie znali oni swojego rozpoznania (33%), a jeśli tak, to były to choroby endokrynologiczne (20%). Respondenci chorują powyżej 10 lat (51%), hospitalizacja wywołuje u nich nadzieję (24%) oraz bezsilność (14%). Chorzy są odwiedzani głównie przez rodzinę (79%), najczęściej codziennie (44%), co jest dla nich satysfakcjonujące (70%) i powoduje zadowolenie (68%). Większości badanych towarzyszą przykre uczucia związane ze stanem ich zdrowia (62%), są oni usatysfakcjonowani z informacji uzyskiwanych od lekarza (73%) i pielęgniarki (81%), a forma instrukcji udzielanych przez personel jest zrozumiała (90%). Chorzy oczekują od personelu medycznego rozmowy (41%), troskliwego podejścia (21%), serdeczności (81%), staranności (77%), cierpliwości (63%) i umiejętności komunikacji (48%). Dla największej części ankietowanych pobyt w szpitalu był stresujący (38%).

Introduction: Hospitalization is a difficult moment, especially for the elderly, because of the disruption of normal activity. The disease itself is a serious stress for seniors and it’s consequences further increase stress, and the stay in hospital may increase the existing mental stress. The aim of the study was to analyze factors influencing the onset of stress in hospitalized elderly patients and the impact of the therapeutic team on the patient. Material and methods: The study was conducted from 2014 to 2015 on 154 hospitalized patients in the age over 60 years. The largest group consisted of women (64%), people in relationship (62%) in the 60-69 age group (40%). Method: author’s own questionnaire. Results: Most respondents were admitted to hospital as planned (56%), they did not know their diagnosis (33%). Respondents suffered for over 10 years (51%), hospitalization gave them hope (24%) or they felt helpless (14%). Sufferers are mostly visited by the family (79%), what is satisfactory for them (70%). The majority of respondents had unpleasant feelings concerning the state of their health (62%), they were satisfied with the information obtained from a physician (73%) and nurses (81%), and the instructions given by the staff were easy to understand (90%). Patients expect from medical staff a conversation (41%), caring approach (21%) and sincerity (81%). For the greatest part of the respondents stay in the hospital was a stress (38%). Conclusions: Hospitalization is a stress factor for patients above 60 years of age, which is influenced by the lack of comprehensive information on their health. Key words: stress, hospitalization, nurse, elderly.

Pielęgniarstwo Chirurgiczne i Angiologiczne 3/2016

Wnioski: Hospitalizacja jest czynnikiem stresogennym dla pacjentów powyżej 60. roku życia, na którego wpływ ma brak wyczerpujących informacji dotyczących ich stanu zdrowia. Słowa kluczowe: stres, hospitalizacja, pielęgniarka, osoby w podeszłym wieku.

Wstęp Stres jest zjawiskiem nieodłącznym oraz niezbędnym do prawidłowego funkcjonowania organizmu człowieka, który nie jest w stanie całkowicie go wyeliminować i uniknąć. Dlatego istotne staje się umiejętne radzenie sobie w sytuacji stresowej oraz rozpoznanie objawów ją wywołujących, co pozwoli podjąć odpowiednie, obronne działania. Są one szczególnie ważne w sytuacji poczucia zagrożenia fizycznego, społecznego lub psychicznego, do których należy m.in. pobyt w szpitalu [1, 2]. Stres ma istotne znaczenie dla działania całego organizmu i wpływa na jakość życia pacjenta [3], chociażby poprzez konieczność zaaklimatyzowania się w nowym środowisku, co dla osób w podeszłym wieku jest szczególnie trudne [2]. W trakcie hospitalizacji pacjenci są narażeni na oddziaływanie stresu fizycznego i psychicznego. Oba typy są ze sobą ściśle związane, co jest uzależnione od interakcji zachodzącej pomiędzy procesami umysłowymi a zmianami fizjologicznymi [4, 5]. Hospitalizacja jest zdarzeniem trudnym, szczególnie dla człowieka w podeszłym wieku, i wiąże się z zakłóceniem przebiegu dotychczasowej aktywności. Sama choroba oraz skutki, które ze sobą niesie, stanowią dla seniora stresor, a konieczność pobytu w szpitalu powoduje zwiększenie dotychczasowych obciążeń psychicznych, które w jego sytuacji są już i tak liczne [1, 3]. Temat stresu występującego u pacjentów jest jeszcze słabo zauważany w kręgach środowiska pielęgniarskiego. Nie ma wielu badań poświęconych tej tematyce. Często odsuwany jest na dalszy plan i rezerwowany dla psychologów, których obecność w szpitalach nie jest powszechna. W tej sytuacji zadaniem pielęgniarki jest umiejętna obserwacja chorego i odpowiednio przeprowadzona interwencja, np. w postaci rozmowy terapeutycznej [6]. Proces hospitalizacji, informacja o chorobie oraz szereg prawdopodobnych badań diagnostycznych stanowią czynniki stresogenne, które mogą wywołać objawy stresu, szczególnie u osób w podeszłym wieku [7]. Stres może przybrać postać mobilizującą lub destrukcyjną. Fizjologicznie obie postacie niczym się nie różnią, ponieważ aktywują organizm człowieka tymi samymi mechanizmami. Jednak bezpośrednio ze stresem destrukcyjnym łączy się stres psychiczny, do którego dołącza się szereg reakcji emocjonalnych oraz psychicznych, począwszy od gniewu i lęku, a skończywszy na depresji [8].

Działanie stresora krótkotrwałego i umiejętność radzenia sobie z nim oraz wykorzystania wszystkich napędów, jakie ze sobą niesie, może pomóc w podejmowaniu działań i współpracy w procesie leczenia. Jednak brak umiejętności rozpoznawania i radzenia sobie ze stresem oraz długotrwałe jego działanie może być przyczyną chorób somatycznych [9, 10]. Choroba, szczególnie dotycząca seniora, często zmusza go do bycia zależnym od innych. Profesjonalna pomoc polega na fachowym wzmacnianiu autonomii chorego poprzez włączanie go w proces opieki i czynienie partnerem współodpowiedzialnym za podejmowane decyzje [4]. Znaczącą rolę odgrywa tu pielęgniarka, która powinna traktować osobę starszą w holistyczny sposób. Interwencja pielęgniarska może być jednak nieskuteczna, jeśli ukierunkowana jest tylko na jeden problem zdrowotny lub jeśli bierze pod uwagę tylko jedną możliwą przyczynę zaobserwowanego stanu [11]. Znajomość reakcji człowieka na stres i chorobę, a także podstawowych metod pomocy psychologicznej i zasad komunikacji interpersonalnej poparta wiedzą, umiejętnością empatii i aktywnego słuchania jest niezbędna w pracy ze starszym, chorym człowiekiem [7, 12]. W sytuacjach trudnych zwiększanie dystansu, depersonalizacja chorego, minimalizacja jego skarg i objawów może spowodować trudności we współpracy z pacjentem, a także nasilić jego lęk i stres [13]. Celem pracy była analiza czynników wpływających na występowanie stresu u hospitalizowanych starszych pacjentów oraz wpływ zespołu terapeutycznego na chorego.

Materiał i metody Badania pilotażowe zostały przeprowadzone od kwietnia 2014 r. do marca 2015 r. wśród 154 pacjentów hospitalizowanych w Klinice Chorób Wewnętrznych 4 Wojskowego Szpitala Klinicznego z Polikliniką we Wrocławiu. Jedynym kryterium doboru ankietowanych był ich wiek – powyżej 60 lat, który jest uznawany za początek zmian biologicznych związanych ze starością zachodzących w organizmie człowieka. W analizach o charakterze ilościowym zastosowano metodę sondażu diagnostycznego opartego na autorskim kwestionariuszu ankiety zawierającym 17 pytań zamkniętych, z których senior samodzielnie wybierał jedną z zaproponowanych odpowiedzi. Wykorzystano także numeryczną skalę stresu, w której 1 pkt oznacza brak stresu, a 10 pkt jego największe nasilenie.

Pielęgniarstwo Chirurgiczne i Angiologiczne 3/2016

Na przeprowadzenie analizy uzyskano zgodę władz Wojskowego Szpitala Klinicznego z Polikliniką we Wrocławiu, Komisji Bioetycznej Uniwersytetu Medycznego we Wrocławiu oraz samych ankietowanych. Wśród badanych (154; 100%) najliczniejszą grupę (98; 63,64%) stanowiły kobiety, w większości pochodzące z miasta (120; 77,92%). Ankietowanymi w większości były osoby zamężne/żonate (96; 62,33%), następnie wdowy/wdowcy (38; 24,68%) oraz osoby stanu wolnego (20; 12,98%). W grupie dominowali emeryci (59; 38,32%), następnie renciści (52; 33,77%), osoby aktywne zawodowo – pracownicy umysłowi (30; 19,48%) lub fizyczni (10; 6,49%), oraz osoby bez zawodu (3; 1,94%). Najliczniejszą grupę stanowili pacjenci w przedziale wiekowym 60–69 lat (62; 8,97%), następnie w wieku 70–79 lat (46; 29,87%), 80–89 lat (32; 20,77%) oraz osoby > 90. roku życia (14; 9,09%) – średnia (mean – M) = 68 lat. Czas hospitalizacji wynosił między 5 a 21 dni (M = 9 dni).

4% 5% 5% 32%

10%

12% 20%

12%

Inne

Nie wiem/w trakcie diagnozy Choroby endokrynologiczne Choroby układu krążenia

Choroby układu pokarmowego Choroby krwi

Ryc. 1. Rozpoznania lekarskie

Wyniki Spośród ankietowanych 86 osób (55,84%) zostało przyjętych planowo, a 68 (44,15%) w trybie pilnym, najczęściej z powodu problemów kardiologicznych. Prawie 1/3 badanych (50; 32,46%) nie znała swojego rozpoznania lub twierdziła, że jest w trakcie jego ustalania. Pozostali chorzy mieli ustalone rozpoznania, które na potrzeby niniejszej pracy zostały podzielone na podgrupy (ryc. 1.). Badacze analizowali u ankietowanych choroby współistniejące. Większość z nich (108; 70,12%) deklarowała ich zdiagnozowanie. Często u jednego pacjenta występowało kilka jednostek chorobowych. Były to według kolejności: nadciśnienie tętnicze (67; 43,50%), cukrzyca typu 2 (55; 35,71%), choroby endokrynologiczne (35; 22,72%) – nadczynność i niedoczynność tarczycy, choroba Gravesa-Basedowa, zaburzenia funkcji nadnerczy, akromegalia, gigantyzm przysadkowy; nowotwory (24; 15,58%) – krtani, trzustki, jelit, pęcherza moczowego, płuc; udary mózgu (11; 7,14%) i inne – marskość wątroby, astma, anemia, choroby nerek, miażdżyca (9; 5,85%). Największą grupę pacjentów stanowiły osoby, które chorowały ponad 10 lat (79; 51,29%), następnie w przedziale 5–10 lat (60; 38,96%) i od 1 do 5 lat (15; 9,74%) (M = 6,47 roku). Ankietowanym zadano pytanie dotyczące pozytywnych i negatywnych emocji, jakie wywołuje u nich hospitalizacja – wyniki zaprezentowano na rycinie 2. Badanych zapytano, w jaki sposób reagują na proponowane im leczenie i pielęgnację. Największą grupę pacjentów (79; 51,30%) stanowiły osoby, które zdają się na wiedzę i kompetencje personelu medycznego

4% 4%

24%

14% 10% 10%

12%

Nadzieja

Ufność

Bezradność/bezsilność

Złość

Lęk

Żal

Uspokojenie

Zawstydzenie

Znudzenie

Żadna z powyższych odpowiedzi

Osamotnienie

Ryc. 2. Emocje wywołane hospitalizacją

i po uzyskaniu informacji dotyczących planu ich leczenia i pielęgnacji dokładnie wykonują zalecenia pielęgniarki/ lekarza. Kolejną grupę stanowią seniorzy, którzy podporządkowują się personelowi bez zadawania dodatkowych pytań i bez zastrzeżeń zgadzają się na sugerowane metody postępowania (50; 32,47%). Kolejne 22 (14,28%) osoby oprócz otrzymanych informacji aktywnie szukają

Pielęgniarstwo Chirurgiczne i Angiologiczne 3/2016

9% 9% 33% 14%

16%

19%

Czynności zlecone przez lekarzy

Wsparcie przez rozmowę i wysłuchanie

Wyjaśnienie istoty wykonywanych czynności Wytłumaczenie, na czym polega planowane badanie diagnostyczne

Pomoc w samoobsłudze higienicznej Pomoc w opanowaniu lęku i stresu

Ryc. 3. Najczęstsze czynności wykonywane przez pielęgniarkę

1% 4% 6% 25% 15%

17%

16%

Rozmowa z lekarzem

Troskliwe podejście pielęgniarki

Rozmowa z innymi pacjentami

Nikt mi nie pomaga

Troskliwe podejście lekarza

Rozmowa z osobą duchowną

Rozmowa z pielęgniarką

Rozmowa z psychologiem

Ryc. 4. Pomoc w przeżywaniu negatywnych emocji

nowych, a 3 (1,95%) sugerują lekarzom i pielęgniarkom wybrane przez siebie metody leczenia i pielęgnacji, nie przyjmując argumentacji o zasadności innych rozwiązań. W ramach badań analizowano także, kto i jak często odwiedza seniorów w szpitalu. W większości przy-

padków (122; 79,22%) była to głównie najbliższa rodzina, następnie przyjaciele/znajomi (18; 11,68%), do 9 (5,84%) seniorów nie przychodził nikt, a do 5 (3,24%) sąsiedzi. Dla większości ankietowanych (108; 70,12%) odwiedziny są odpowiednio częste, dla 24 (15,58%) jest ich zbyt mało, a dla 13 (8,44%) zbyt dużo. W czasie odwiedzin badani są zazwyczaj zadowoleni (104; 67,53%), uspokojeni (32; 20,77%), wzruszeni (12; 7,79%), zdenerwowani (4; 2,59%) lub skrępowani (2; 1,29%). Większości badanych towarzyszą przykre uczucia związane ze stanem ich zdrowia (96; 62,33%), przy czym 112 (72,72%) osób jest usatysfakcjonowanych z informacji uzyskiwanych od lekarza, a 124 (80,51%) – od pielęgniarki. Dodatkowo większość respondentów twierdzi, że forma instrukcji udzielanych przez personel pielęgniarski jest satysfakcjonująca i zrozumiała (138; 89,61%). Badanych poproszono o określenie rodzaju pomocy udzielanej im przez pielęgniarkę. Uzyskane wyniki wskazują, że najczęściej pielęgniarki wykonują przy pacjentach czynności zlecone przez lekarzy, takie jak podawanie leków, pobieranie materiału do badań, wykonywanie inhalacji czy cewnikowanie, przy czym nie zawsze wyjaśniają, na czym będą polegały ich działania. Mimo wieku badanych, okazało się, że pielęgniarki rzadko wspierają pacjentów rozmową, a jeszcze rzadziej pomagają w samoobsłudze higienicznej czy opanowaniu lęku i stresu (ryc. 3.). Badanych zapytano także o sposoby reagowania w sytuacji stresowej. Większość odpowiedziała, że stara się znaleźć wyjście z zaistniałej sytuacji poprzez zbieranie informacji i szukanie rozwiązań (60; 38,96%), 58 (37,66%) osób unika sytuacji wywołującej stres poprzez próbę zajęcia myśli czymś innym, a 56 (36,36%) mocno przeżywa daną sytuację, czemu towarzyszą emocje. W związku z tym zadano ankietowanym pytanie, co pomaga w przeżywaniu negatywnych emocji. Dla większości seniorów była to rozmowa z lekarzem, innym pacjentem lub pielęgniarką (ryc. 4.). Badani oczekiwali od pracowników ochrony zdrowia przede wszystkim serdeczności i uprzejmości (124; 80,51%), staranności i dokładności (118; 76,62%), cierpliwości i wyrozumiałości (96; 62,33%), umiejętności komunikacji (74; 48,05%), troskliwości (70; 45,45%), umiejętności udzielania porad (58; 37,66%) i obserwacji oraz posiadania bogatej wiedzy z zakresu nauk medycznych, a także uwzględnienia wszystkich potrzeb (fizycznych, psychicznych, duchowych) (po 54; po 35,06%). Pacjenci zostali poproszeni o zaznaczenie na skali numerycznej od 1 do 10 natężenia stresu związanego z pobytem w szpitalu. Dla największej części ankietowanych pobyt w szpitalu nie stanowił źródła stresu i był oceniany w skali 1–3 pkt (62; 40,26%), 22 badanych (14,29%) zaznaczyło swój stres na poziomie średnim – 5 pkt, natomiast po 20 (po 12,99%) uznało go za silny (8 pkt) lub bardzo silny (10 pkt), 16 (10,38%)

Pielęgniarstwo Chirurgiczne i Angiologiczne 3/2016

za znaczący (6 i 7 pkt), a 14 (9,09%) za stosunkowo niewielki (4 pkt).

Omówienie Wyniki przeprowadzonych badań wskazują, że hospitalizacja jest dla większości ankietowanych czynnikiem stresogennym. Jednocześnie dla ponad 40% badanych nie stanowi źródła stresu, co może wynikać z faktu, iż większość respondentów, także ze względu na wiek, stosunkowo długo zmaga się ze swoimi chorobami. W związku z tym pobyt w szpitalu nie musi stanowić sytuacji nowej i nieznanej, a przez to stresującej. Stres, jako reakcja psychofizjologiczna, w której pod wpływem działania stresorów aktywuje się szereg objawów ze strony organizmu, często bywa mylony z sytuacją niebezpieczną, której należałoby unikać. Napięcie, którego doświadcza się w tej sytuacji, jest zjawiskiem naturalnym [14]. U prawie połowy badanych konieczność pozostania w szpitalu wywoływała nieprzyjemne emocje, natomiast dla prawie 1/3 wiązało się to z uczuciem nadziei. Takie podejście ma niewątpliwie wpływ na poziom odczuwanego stresu i zależność pomiędzy nim a rodzajem emocji towarzyszących pacjentowi w czasie hospitalizacji. Jak donoszą badania przeprowadzone przez Motykę, zauważalnie wyższy poziom satysfakcji z życia osiągają pacjenci przebywający nie pierwszy, lecz kolejny raz w szpitalu [15]. Są to więc osoby, które znają już panujące w nim procedury i utożsamiają go raczej z miejscem umożliwiającym im poprawę stanu zdrowia niż stanowiącym zagrożenie. Prezentowane wyniki potwierdzają, że ankietowani seniorzy, pomimo rozpoznania poważnych jednostek chorobowych, wiążą nadzieję na wyzdrowienie z koniecznością hospitalizacji. Ma na to zapewne wpływ poziom sprawowanej opieki, która jest czynnikiem wpływającym na ocenę jakości życia pacjentów. Niepokojący jest fakt, że większość respondentów uznała, iż pobyt w szpitalu wywołał u nich przykre uczucia, takie jak lęk, osamotnienie, złość czy żal. Może mieć to związek z momentem przyjęcia do szpitala – prawie połowa ankietowanych została przyjęta w trybie pilnym. Konieczność nagłej hospitalizacji mogła spowodować wyższy poziom stresu u seniorów przyjmowanych w trybie nagłym. Kolejnym elementem mogącym mieć wpływ na poziom odczuwanego stresu jest wiedza na temat choroby. Z badań wynika, że w grupie respondentów, dla których poziom przeżywanego stresu był wysoki, znaleźli się głównie chorzy, którzy znali dokładnie swoje rozpoznanie, a także osoby, które nie umiały go określić. Można więc przypuszczać, że zwiększony niepokój był związany z brakiem wyczerpujących informacji. Badania potwierdzają, że głównymi odczuciami, jakie towarzyszą pacjentowi w momencie ustalania rozpozna-

nia, są lęk, obniżenie nastroju i agresja [6]. W związku z tym w opiece nad pacjentem należy dołożyć wszelkich starań, by przekazywanie informacji odbywało się w zrozumiały dla seniora sposób, z przestrzeganiem zasad dotyczących komunikacji interpersonalnej. Obowiązek przekazywania informacji o rozpoznaniu leży w kompetencjach lekarza, jednak pielęgniarka powinna mieć wiedzę i umiejętności, by udzielać w kompetentny sposób informacji dotyczących jej zakresu obowiązków [1, 16]. Z wyników przeprowadzonych badań wynika, że pielęgniarki najwięcej czasu poświęcają na wykonywanie poleceń lekarza. Tego rodzaju pomoc otrzymywała 1/3 respondentów, jedynie 1/5 usłyszała od pielęgniarki, na czym będą polegały podejmowane czynności, a jeszcze mniejsza grupa została uświadomiona o tym, jak będzie wyglądało przeprowadzane badanie diagnostyczne. Tylko 14% ankietowanych seniorów otrzymało wsparcie w postaci rozmowy i wysłuchania, a zaledwie 9% dzięki obecności pielęgniarki opanowało stres i lęk. Porównując te wyniki z odpowiedziami uzyskanymi na pytanie dotyczące oczekiwań chorych wobec pielęgniarki, można zauważyć, że respondenci wysoko oceniają serdeczność, uprzejmość, cierpliwość, staranność, dokładność, wyrozumiałość, umiejętność komunikacji, obserwacji i udzielania porad czy troskliwość. Większość z nich oczekuje takich zachowań od osób sprawujących nad nimi opiekę. Co ciekawe, badani uznali, że bogata wiedza z zakresu nauk medycznych jest mniej istotna w pracy pielęgniarki niż wyżej wymienione cechy. Uzyskany wynik zaprzecza współczesnym trendom w pielęgniarstwie, gdzie szczególny nacisk kładzie się na podniesienie specjalizacji i ogólnej wiedzy medycznej pielęgniarek. Dla ankietowanych niezaprzeczalnym autorytetem jest lekarz, pielęgniarka była taką osobą dla zdecydowanie mniejszej grupy respondentów. Wydaje się, że w związku z tym należy kłaść szczególny nacisk na fachowe przygotowanie personelu pielęgniarskiego do niesienia całościowej pomocy pacjentom, ze szczególnym uwzględnieniem sfery psychicznej i duchowej chorych. W swoich badaniach dotyczących wpływu wsparcia społecznego na zdrowie pacjentów Wilski dowodzi, że obecność rodziny lub osób bliskich zmniejsza napięcie emocjonalne chorego, a co za tym idzie – poziom odczuwanego stresu [17]. Potwierdzają to wyniki przeprowadzonych badań, gdzie większość respondentów odwiedzają osoby najbliższe. Niepokojące jest jednak to, że do 10% ankietowanych seniorów nikt nie przychodzi, na co być może wpływ ma wiek respondentów i związane z tym straty. Bez względu na obiektywną częstość odwiedzin, większość ankietowanych twierdziła, że ich intensywność była wystarczająca. Potwierdza to podjęte przez administracje szpitali działania umożliwiające osobom bliskim ciągły kontakt z pacjentem. Ważne jest także uświadomienie rodzinie wpływu pozytywnych emocji na proces zdrowienia chorego [14,

Pielęgniarstwo Chirurgiczne i Angiologiczne 3/2016

17]. Respondenci zaznaczali, że wizytom rodziny towarzyszyło głównie uspokojenie, wzruszenie i zadowolenie. Dane te nie pokrywają się z uzyskanymi wynikami dotyczącymi hospitalizacji jako czynnika stresującego, ponieważ jedynie 1/4 badanych stwierdziła, że pobyt w szpitalu jest dla nich sytuacją stresogenną. Porównując powyższe wyniki z wynikami podobnych badań odnalezionych w literaturze [17], można zauważyć, że istotne znaczenie w procesie zdrowienia chorego ma obecność bliskich osób. Jak podają autorzy, brak wsparcia ma znaczący wpływ na prawdopodobieństwo wystąpienia chorób somatycznych [17]. W opiece sprawowanej nad pacjentem istotnym elementem jest umiejętność radzenia sobie z napięciem wywołanym stresem oraz to, na ile chory samodzielnie potrafi rozpoznać subiektywnie stany napięcia emocjonalnego. Pacjenci mogą przyjmować w życiu codziennym trzy postawy przeżywania sytuacji stresowej, objawiające się jako: unikanie, przeżywanie i rozwiązywanie [14]. W przypadku hospitalizacji przyjęcie konkretnej postawy ma wpływ na działania podejmowane we współpracy z personelem szpitala. Wśród badanych największą grupę stanowiły osoby podporządkowujące się zaleceniom lekarskim i pielęgniarskim. Wyniki te należy zestawić z danymi dotyczącymi wpływu stresu na zachowania ankietowanych. Na 39% seniorów sytuacja stresowa działała mobilizująco, co zmniejszało napięcie i ułatwiało im przeżywanie sytuacji stresogennej. Jak wykazały przeprowadzone badania, na poziom stresu starszej osoby przebywającej w szpitalu ma wpływ wiele czynników, które bezpośrednio łączą się ze sobą. Tym samym potwierdza się słuszność definicji mówiącej o stresie jako interakcji między jednostką a otoczeniem. Odczuwanie stresu należy pojmować jako składową indywidualnych umiejętności radzenia sobie ze stresem przez człowieka, pomocy, jaką otrzymuje, oraz siły działającego stresora [1]. Przedstawiona analiza jest jedynie badaniem pilotażowym. Dotyczy osób w podeszłym wieku, ale badana grupa jest mocno zróżnicowana wiekowo (od 60 do 90 lat), co może mieć wpływ na uzyskane wyniki dotyczące stresu. Intencją badających było wstępne rozpoznanie problemu, a przeprowadzone analizy mają stanowić podłoże do dalszych badań, w których zostaną porównane grupy pacjentów w węższych przedziałach wiekowych oraz z rozróżnieniem na tryb przyjęcia do szpitala. Poruszany temat ma znaczenie praktyczne dla organizacji pracy oddziału i personelu pielęgniarskiego, ponieważ pacjent z niskim poziomem stresu jest osobą, z którą lepiej się współpracuje i który osiąga lepsze wyniki terapeutyczne. Występowanie stresu związanego z chorobą i hospitalizacją u pacjenta w podeszłym wieku można zmniejszyć poprzez przekazanie adekwatnej wiedzy o chorobie, pokazanie sposobów radzenia sobie z lękiem i innymi emocjami oraz podejmowanie działań na rzecz odzyskania zdrowia [18].

Wnioski 1. Hospitalizacja jest czynnikiem stresogennym dla pacjentów powyżej 60. roku życia. 2. Zwiększony niepokój osób w podeszłym wieku jest związany z brakiem wyczerpujących informacji dotyczących ich stanu zdrowia. 3. Odwiedziny najbliższych pozytywnie wpływają na seniorów, zmniejszając poziom ich stresu. 4. Dla pacjentów w starszym wieku najważniejszymi cechami personelu pielęgniarskiego są: serdeczność, uprzejmość, staranność, dokładność, cierpliwość, wyrozumiałość i umiejętność komunikacji.

Autorzy deklarują brak konfliktu interesów. Piśmiennictwo 1. Terelak JF. Psychologia stresu. Oficyna Wydawnicza Branta, Bydgoszcz 2001; 66-103. 2. Mateusiak J. Psychospołeczne aspekty funkcjonowania człowieka w sytuacji stresu spowodowanego chorobą somatyczną. W: Jak żyć z chorobą, a jak ją pokonać. Heszen-Niejodek I (red.). Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 2000. 3. Bishop GD. Psychologia zdrowia. Astrum, Wrocław 2000; 205-223. 4. Górska K, Jaracz K, Rybakowski J. Pielęgniarstwo psychiatryczne. PZWL, Warszawa 2012. 5. Stingl W. Psychologa praktyczna. Astrum, Wrocław 2000. 6. Gwozdecka E. Lęk i nadzieja u chorych po zawale mięśnia sercowego. W: Psychologiczny wymiar zdrowia, kryzysu i choroby. Kubacka-Jasiecka D, Ostrowski TM (red.). Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2005; 207-220. 7. Heszen-Niejodek I, Ratajczak Z. Człowiek w sytuacji stresu. Problemy teoretyczne i metodologiczne. Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 2000; 20-33. 8. Jędrych M, Ruta E, Jodłowska-Jędrych B, Kusio A. Rola stresu w życiu pacjentów leczonych na oddziałach kardiologicznych. Medycyna Ogólna i Nauki o Zdrowiu 2011; 17: 116-122. 9. Cierpiałkowska L, Zalewska M. Psychopatologia. W: Psychologia. Strelau J, Doloński D (red.). GWP, Gdańsk 2008; 545-580. 10. Litzke SM, Schuh H. Stres, mobbing i wypalenie zawodowe. GWP, Gdańsk 2007; 167-175. 11. Poznańska S. Pielęgniarstwo i jego istota. W: Podstawy pielęgniarstwa. Ślusarska B, Zarzycka D, Zahradniczek K (red.). Czelej, Lublin 2004; 24-31. 12. Leksowska A, Jaworska I, Gorczyca P. Choroba somatyczna jako wyzwanie adaptacyjne dla człowieka. Folia Cardiologica Excerpta 2011; 6: 244-248. 13. Poznańska S. Pielęgniarka w opiece nad zdrowiem. W: Pielęgniarstwo. Zahradniczek KZ (red.). Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2004; 44-68. 14. Salmon P. Psychologia w medycynie. Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2002. 15. Motyka M. Znaczenie komunikacji terapeutycznej z pacjentem. Sztuka Leczenia 2013; 3-4: 17-24. 16. Tucholska S. Christiny Maslach koncepcja wypalenia zawodowego: etapy rozwoju. Przegląd Psychologiczny 2001; 44: 301-317. 17. Wilski M. Wsparcie społeczne i jego wpływ na zdrowie pacjentów po zawałach serca. Przegląd Psychologiczny 2007; 50: 95-115. 18. Załuska M. Hospitalizacja psychiatryczna a stres, umocnienie i zdrowienie. Psychiatria w Praktyce Klinicznej 2009; 2: 156-164.

Analiza postaw i czynników wpływających na podjęcie decyzji o transplantacji narządów wśród społeczności wiejskiej

Analysis of attitudes and factors influencing the organ transplantation decision among the rural population

Katarzyna Juszczak1, Agnieszka Michalak2, Kamila Gawłowicz1, Anita Balcerzak1, Violetta Jachimowicz1 Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa im. Prezydenta Stanisława Wojciechowskiego w Kaliszu Pleszewskie Centrum Medyczne, Pleszew

1 2

Pielęgniarstwo Chirurgiczne i Angiologiczne 2016; 3: 95–99 Praca wpłynęła: 08.02.2016; przyjęto do druku: 01.04.2016 Adres do korespondencji: dr Katarzyna Juszczak, Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa im. Prezydenta Stanisława Wojciechowskiego w Kaliszu, Wydział Medyczny, Katedra Pielęgniarstwa, ul. Kaszubska 13, 62-800 Kalisz, e-mail: kjuszczak@poczta.onet.eu

Streszczenie

Summary

Wstęp: Transplantacja narządów, komórek i tkanek to szczególny rodzaj leczenia, nie tylko przedłużający życie, lecz także poprawiający jakość życia. Często jest jedyną i ostatnią szansą dla osób ze schyłkową niewydolnością narządów. Dylematy, jakie stwarzają przeszczepy, dotyczą zarówno dawców, jak i biorców. Z transplantacją wiąże się wiele problemów natury prawnej, etycznej i psychologicznej [1]. Chociaż prawo w Polsce mówi, że można pobrać narządy od każdej osoby, która za życia nie sprzeciwiła się temu, to ostatecznie nadal jest brana pod uwagę aprobata rodziny w tej sprawie. Dlatego ważne jest, aby społeczeństwo było świadome, jakie prawo obowiązuje, by uniknąć bolesnych doświadczeń. Celem badań było uzyskanie informacji na temat postaw i czynników wpływających na podjęcie decyzji o transplantacji narządów od osób, u których stwierdzono śmierć mózgu. Materiał i metody: Badaniem objęto 113 osób w wieku od 18 do 69 lat. W badaniu wykorzystano autorski kwestionariusz ankiety. Wyniki: Prawie połowa ankietowanych (47,5%) uznała, że śmierć człowieka następuje, gdy stwierdzony zostanie brak pracy serca i oddechu. Dla 90,2% badanych przeszczep narządów od osoby zmarłej stanowi szansę na drugie życie, szczególnie dla osób ze schyłkową niewydolnością narządu. Do czynników wpływających na podjęcie decyzji o transplantacji narządów w ocenie ankietowanych należą: wykształcenie, opinia Kościoła katolickiego, znajomość woli zmarłego oraz obawa dotycząca poprawności decyzji lekarza stwierdzającego śmierć mózgu. Istotnym czynnikiem są również emocje związane ze śmiercią bliskiej osoby. Wiedza na temat przeszczepów jest najczęściej czerpana z telewizji i prasy. Wnioski: Stwierdzono ogólną akceptację społeczeństwa dla transplantacji. Istnieje potrzeba propagowania wiedzy na temat przeszczepiania narządów.

Introduction: Transplantation of organs, tissues and cells is a particular type of treatment that not only results in prolonged life, but also improves the quality of life. Often it is the only and last chance for people with end-stage organ failure. The dilemmas posed by transplants apply to both donors and recipients. This implies many legal, ethical and psychological problems [1]. Although the law in Poland stipulates that you can get the organs of any person who during his life has not opposed this, ultimately, the approval of the family in this case is still taken into account. It is therefore important that the public be aware of what laws apply to avoid painful experiences. The aim of the study was to obtain information on attitudes and factors affecting the decision to transplant organs from people diagnosed with brain death. Material and methods: The study involved 113 people aged 18 to 69 years. The study used an original questionnaire. Results: Almost half of the respondents (47.5%) considered that the death of a man occurs when the lack of heart rate and breathing is confirmed. For 90.2% of subjects, transplantation of organs from a deceased person is a second chance for life, especially for people with end-stage organ failure. Factors influencing the decision on organ transplantation according to the respondents are: education, the opinion of the Catholic Church, the knowledge of the will of the deceased and concern about the correctness of the doctor’s decision declaring brain death. An important factor is also the emotions associated with the death of a loved one. Knowledge about transplants is most commonly drawn from TV and the press. Conclusions: It was found that the society in general accepts transplantation. There is a need to promote awareness about organ transplantation.

Słowa kluczowe: transplantacja, postawy wobec transplantacji, przeszczep narządów.

Key words: transplantation, attitudes toward transplantation, organ transplant.

Pielęgniarstwo Chirurgiczne i Angiologiczne 3/2016

Wstęp Transplantacja, inaczej przeszczepianie narządów, to metoda leczenia pozwalająca ratować ludzi ze skrajnie niewydolnym narządem [2]. Pionierem nowoczesnej transplantologii, który jako pierwszy pokazał, że transplantologia jest w zasięgu ręki, był francuski chirurg Alexis Carell żyjący na przełomie XIX i XX wieku. Jego doświadczenie pozwoliło na wypracowanie techniki szwu chirurgicznego naczyń krwionośnych stosowanej do dziś po nazwą „szwu Carella” [3, 4]. Transplantacja ma na celu poprawianie wydolności organizmu, a także ratowanie życia ludzi poprzez leczenie wyrównujące ubytki w organizmie człowieka, polegające na chirurgicznym przeniesieniu tkanek czy narządu [5]. Medycyna transplantacyjna jak żadna inna specjalność medyczna wywołuje wiele niezwykle trudnych problemów etycznych i moralnych. Transplantacja jest akceptowana jako moralnie dopuszczalna metoda terapeutyczna, która ratując życie jednemu człowiekowi, nie może szkodzić drugiemu. Jeżeli dawcą jest osoba zmarła, argumentuje się, że zmarłego nie wskrzesi się do życia, a jego organy mogą pomóc w podtrzymaniu innego życia, zamiast ulegać rozkładowi. Największe obawy społeczeństwa wywołuje definicja śmierci mózgowej, a także zasada domniemanej zgody i braku jednolitej akceptacji rodziny zmarłego. Uważa się, że właściwym rozwiązaniem byłaby świadoma zgoda wyrażana za życia [3, 6, 7]. Celem przeprowadzonych badań było uzyskanie informacji na temat czynników wpływających na podjęcie decyzji o transplantacji narządów pobranych od osób zmarłych, u których orzeczono śmierć mózgu.

Materiał i metody Badania przeprowadzono w marcu i kwietniu 2015 r. wśród 113 wybranych losowo pełnoletnich mieszkańców środowiska wiejskiego powiatu pleszewskiego, w zróżnicowanym wieku od 18 do 69 lat. W badaniach wykorzystano autorski kwestionariusz ankiety zawierający 33 pytania dotyczące wiedzy ankietowanych na temat transplantacji, stosunku wobec przeszczepiania narządów od osób zmarłych oraz możliwości uzyskania informacji na ten temat. Ankieta zawierała również pytania dotyczące danych personalnych respondentów, takich jak wiek, płeć, aktywność zawodowa i wyznanie. Wszystkie pytania wymagały wybrania jednej odpowiedzi.

Wyniki W badaniu wzięło udział 113 osób, mieszkańców powiatu pleszewskiego, w wieku od 18 do 69 lat. Najliczniejszą grupę stanowiły osoby w przedziale wiekowym 31–40 lat (30,4%). Wśród badanych było 69 ko-

biet (61,9%) i 44 (38,4%) mężczyzn. Ankietowani mieli wykształcenie od podstawowego (3,3%) do wyższego magisterskiego (15,3%). Aktywność zawodowa respondentów przedstawiała się następująco: 65% osób pracujących, 2,6% osób bezrobotnych oraz 21,3% emerytów i rencistów. Niemal wszyscy badani (97,1%) to osoby wierzące, wyznania rzymskokatolickiego. Temat śmierci mózgowej jest tematem kontrowersyjnym i wzbudzającym szereg wątpliwości. Największa grupa badanych osób (47,5%) twierdziła, że śmierć człowieka następuje, gdy stwierdzony został brak pracy serca i oddechu. Kolejna grupa ankietowanych (28,5%) uważała, że śmierć człowieka następuje, gdy w sposób nieodwracalny zniszczony jest mózg człowieka, natomiast 16% ankietowanych uznało, że zgon człowieka następuje, gdy dochodzi do zatrzymania pracy serca. Wśród badanych osób 8% nie wiedziało, kiedy następuje śmierć człowieka. Analizie poddano wpływ wykształcenia osób ankietowanych na wiedzę dotyczącą momentu śmierci. Osoby z wyższym wykształceniem w zdecydowanej większości (70%) odpowiedziały, że moment śmierci następuje w sytuacji, gdy nieodwracalnie zniszczony jest mózg człowieka. Wśród osób z wykształceniem wyższym licencjackim 30% respondentów nie wiedziało, kiedy następuje śmierć człowieka. Osoby legitymujące się wykształceniem podstawowym i zawodowym odpowiadały w większości (56,3%), że śmierć następuje wraz z momentem zatrzymania pracy serca i oddechu. Wśród osób z wykształceniem średnim ogólnym (50%) dominowała odpowiedź, że śmierć następuje, gdy zatrzymana zostaje praca serca. Zdecydowana większość badanych osób (90%) odpowiedziała, że transplantacja to przeszczepianie komórek, tkanek lub narządów w obrębie jednego organizmu lub między dwoma organizmami, od żywego lub zmarłego dawcy. Spośród badanych 3% odpowiedziało, że transplantacja to przeszczepienie komórek, tkanek lub narządów wyłącznie od żywego dawcy, natomiast odpowiedź, że dawcą może być tylko osoba zmarła, wskazało 7%. Istotnym czynnikiem wpływającym na podjęcie decyzji o transplantacji narządów jest wyznanie. W związku z tym, że niemal wszystkie osoby zdeklarowały, że są wyznania rzymskokatolickiego, ocenie poddano ich wiedzę na temat stanowiska Kościoła katolickiego dotyczącego transplantacji. Najwięcej, bo 50,5%, osób badanych odpowiedziało, że zwierzchnicy Kościoła katolickiego są pozytywnie nastawieni do problematyki transplantacji narządów, popierają akcję promującą wiedzę na ten temat i zachęcają do oddawania narządów. Jednak 30% osób nie wiedziało, jakie stanowisko mają zwierzchnicy Kościoła katolickiego. Spośród badanych 16% twierdziło, że instytucja Kościoła katolickiego ma obojętny stosunek do transplantacji, natomiast 3,5% odpowiedziało, że zwierzchnicy Kościoła mają do tego negatywne podejście.

Pielęgniarstwo Chirurgiczne i Angiologiczne 3/2016

Zróżnicowane wyniki uzyskano również po poddaniu analizie wiedzy respondentów na temat przepisów prawnych obowiązujących w Polsce dotyczących pobierania narządów. Zgodnie z ustawą w Polsce obowiązuje domniemana zgoda na bycie dawcą. Oznacza to, że brak sprzeciwu w Centralnym Rejestrze Sprzeciwów (CRS) czyni daną osobę potencjalnym dawcą narządu. Najwięcej, bo 37%, badanych osób odpowiedziało, że wystarczy brak sprzeciwu za życia, niewiele mniej – 33% – nie wiedziało, jakie przepisy obowiązują w Polsce. Natomiast 17% ankietowanych twierdziło, że konieczna jest zgoda wyrażona za życia, a 13%, że decyzja o przeszczepie narządów powinna zostać podjęta przez rodzinę osoby zmarłej. Przeanalizowano również opinię na temat tego, do kogo powinna należeć decyzja odnośnie do pobrania narządów po śmierci. Większość badanych (72,5%) uważała, że każdy człowiek powinien taką decyzję podjąć sam za życia. Zdania na ten temat nie miało 14% badanych. Za tym, że decyzję powinno zostawić się rodzinie, było 12% respondentów, a 1,5% stwierdziło, że decyzja powinna należeć do lekarza, który stwierdził śmierć mózgu. Istotne znaczenie miało zbadanie opinii respondentów dotyczącej przyczyn sprzeciwów rodziny na pobranie narządów od swoich bliskich, po stwierdzeniu śmierci mózgowej. Zdecydowana większość (54%) badanych uznała, że główną przyczyną sprzeciwu rodziny na pobranie narządów jest szok i silne emocje związane ze śmiercią bliskiej osoby. Dla 19,5% ankietowanych motywem podjęcia takiej decyzji jest obawa dotycząca poprawności diagnozy, a 15% respondentów uważało, że wpływ na podjęcie decyzji o transplantacji ma niewielka świadomość społeczna. Według 9% badanych na tę decyzję wpływa brak znajomości woli zmarłego, natomiast najmniej (2,5%) osób uważało, że to wpływ wiary i religii. Niska świadomość społeczna jest powodem, dla którego zdaniem ankietowanych (90%) konieczne jest rozpowszechnianie wiedzy dotyczącej transplantacji narządów. Zdecydowana większość (90,2%) ankietowanych w transplantacji widzi szansę na życie dla osób, u których wszelkie sposoby terapeutyczne już wykorzystano. Niewiele, bo 4,5%, osób uważało, że jest to szlachetny gest dawcy, natomiast 4,5%, że jest to zrozumienie potrzeb i problemów człowieka, a 0,8% stwierdziło, że nie powinno się ingerować w ciało zmarłej osoby. Jednak nikt z badanych nie uznał, że przeszczepianie narządów i tkanek narusza nietykalność zwłok lub że jest metodą uwłaczającą ludzkiej godności. Informacje dotyczące transplantacji można czerpać z bardzo różnych źródeł. Z telewizji i prasy korzystało najwięcej, bo 60% ankietowanych, kolejną grupą były osoby korzystające z internetu (25%). Wśród badanych 7% odpowiedziało, że nie interesuje się tym tematem. Wiedzę dotyczącą implantacji narządów ze szkoły i studiów czerpało 8% respondentów.

Analizie poddano podejście respondentów do ewentualnej sytuacji pobrania narządów od ich zmarłych bliskich w trzech sytuacjach: gdy wiemy, że zmarły nie miał nic przeciwko temu, gdy nie znamy woli zmarłego lub gdy wiemy o tym, że osoba zmarła była temu przeciwna, lecz nie zgłosiła tego w CRS. Wiedząc, że zmarły wyrażał aprobatę, by po jego śmierci pobrać narządy i tkanki do przeszczepu, znaczna grupa badanych (80%) uszanowałaby jego wolę, 16% nie wie, jak postąpiłoby w tej sytuacji, a 4% i tak by się sprzeciwiło woli zmarłego. Nie znając woli zmarłego wobec pobrania od niego narządów i tkanek, najwięcej respondentów (40%) odpowiedziało, że nie wie, jak by postąpiło, 35% nie sprzeciwiałoby się, natomiast 25% nie wyraziłoby zgody, by jego bliska osoba została dawcą. Wśród badanych 74% ankietowanych, którzy wiedzieli, że ich zmarła, bliska osoba była przeciwna pobraniu od niej narządów do transplantacji, uszanowałoby tę decyzję, natomiast 20% nie wiedziałoby, jak ma postąpić, zaś 6% nie sprzeciwiałoby się woli zmarłego.

Omówienie i dyskusja Medycyna transplantacyjna jest dziedziną prężnie rozwijającą się, szczególnie w ciągu ostatnich lat. Pomimo licznych implantacji wielu ludzi oczekujących na narządy umiera z powodu braku potencjalnych dawców, co może wynikać z niewłaściwego podejścia do tej metody leczenia ze strony społeczeństwa [8]. Śmierć mózgu jest podstawą, by uznać człowieka za zmarłego. Przez wiele lat uważano, że śmierć człowieka następowała, gdy ustawał oddech i krążenie. Z racji tego, że obecnie można podtrzymywać sztucznie wentylację płuc i krążenie, zrodziła się nowa definicja śmierci, według której zgon następuje w sytuacji, gdy stwierdzona jest śmierć całego mózgu [9]. W badaniach własnych stwierdzono, że 47,5% osób badanych uważało, że śmierć człowieka następuje, gdy stwierdzony został brak pracy serca i oddechu. Podobne dane uzyskano w badaniach wykonanych przez Centrum Badania Opinii Społecznej (CBOS) w 2012 r. Podstawowym kryterium stwierdzenia śmierci człowieka dla badanych było ustanie krążenia i oddechu. Osoby z wykształceniem wyższym w zdecydowanej większości (70%) prawidłowo określiły moment śmierci człowieka. Powyższą zależność uzyskaną w badaniach własnych dotyczącą wykształcenia i definiowania śmierci mózgowej potwierdziły również badania przeprowadzone przez Ścisło i wsp. oraz CBOS [10, 11]. Samo pojęcie transplantacji narządów w świetle przeprowadzonych badań wydaje się zrozumiałe dla respondentów. Zdecydowana większość badanych (90,2%) prawidłowo określiła definicję tego terminu. Zbliżone wyniki uzyskali Ścisło i wsp., według których 82% badanych podało właściwą definicję transplantacji [11].

Pielęgniarstwo Chirurgiczne i Angiologiczne 3/2016

Ważne dla budzącej wiele kontrowersji medycyny transplantacyjnej są uregulowania prawne. W polskim prawie obowiązuje zasada zgody domniemanej. Uzyskane wyniki badań wskazują, że 1/3 badanych nie znała uregulowań prawnych dotyczących dawstwa narządów po śmierci. Podobne wyniki uzyskali Skolimowska i Łaba w swych badaniach, podając, że 45% osób nie wie, jakie przepisy prawne obowiązują w Polsce lub źle je interpretuje [13]. Według badań przeprowadzonych przez CBOS w 2012 r. wiedza Polaków o obowiązujących przepisach prawnych w naszym kraju jest bardzo mała. Tylko 14% ankietowanych wskazało prawidłowo zasadę zgody domniemanej, a 52% przyznało, że nie zna obowiązujących przepisów [10]. Poglądy religijne mają duży wpływ na postawę człowieka, dlatego bardzo ważna jest postawa hierarchów kościelnych. Jan Paweł II wyraźnie popierał oddawanie narządów, pisząc: „…na szczególne uznanie zasługuje oddawanie narządów, zgodnie z wymogami etyki, w celu ratowania zdrowia, a nawet życia chorych, pozbawionych niekiedy wszelkiej nadziei…” [12]. Pozytywne stanowisko zwierzchników Kościoła potwierdziła połowa ankietowanych. Konieczność propagowania wiedzy dotyczącej przeszczepiania narządów i tkanek zgłosiła zdecydowana grupa ankietowanych (89%). Środki masowego przekazu mają duży wpływ na formowanie poglądów społeczeństwa w różnych kwestiach, również medycznych. Dęsoł powołuje się na prace badawcze, które podają, że publiczne przekazanie „nawet raz niepotwierdzonego twierdzenia naukowego może mieć ogromny wpływ na publiczną debatę i opinię publiczną” [14]. Z badań własnych wynika, że najwięcej badanych osób informacje o transplantacji czerpało właśnie z telewizji i prasy, na drugim miejscu był internet, tylko nieliczni czerpali tę wiedzę ze szkoły i studiów, a po jednej osobie z nauki Kościoła i z rozmów w domu. Zdecydowana część ankietowanych widzi potrzebę propagowania wiedzy na ten temat. Odmienne wyniki w swych badaniach pokazują inni badacze. Gorzkiewicz i wsp. podają książki, służbę zdrowia i znajomych jako podstawowe źródła informacji o przeszczepach [7]. Badania Borkowskiej wskazują, że w upowszechnianiu przeszczepów dużą rolę odgrywają lekarze zajmujący się transplantacją lub spotkania z ludźmi, rzeczywistymi dawcami i biorcami [16]. Według przepisów prawnych obowiązujących w Polsce podczas uzyskiwania narządów do przeszczepów zdanie najbliższych teoretycznie nie jest decydujące, jednakże w praktyce zazwyczaj szanuje się ich wolę. Połowa osób ankietowanych (51%) właśnie tak uważała, że pytanie bliskich o zgodę to wyraz szacunku dla rodziny w żałobie, jednak 32% z nich twierdziła, że gdy jest znana wola zmarłego, to niepotrzebne jest dodatkowe obciążanie rodziny w żałobie. Stanowisko swoich bliskich dotyczące ewentualnego przekazania

narządów po śmierci, by przeszczepić je innym osobom, znało 42,4% osób, jednak dominował brak znajomości woli bliskich. W badaniach przeprowadzonych przez CBOS sytuacja wygląda podobnie. Także większość ankietowanych Polaków (75%) nie rozmawiała ze swoimi bliskimi o ewentualnym przekazaniu po śmierci swoich narządów do przeszczepu – zrobiło to 24% osób [10]. Badania te pokrywają się również z badaniami Gorzkiewicz i wsp., którzy podają, że 76% osób ankietowanych nie odbyło takiej rozmowy z bliskimi [15]. Całkiem odwrotnie przedstawia się sytuacja, gdy osobami badanymi są pracownicy służby zdrowia. Według raportu Kośmider-Cichomskiej dla IP-SOS 69% pielęgniarek odbyło taką rozmowę z najbliższymi [17]. Ankietowani jako główny powód sprzeciwu rodziny na pobranie narządów od bliskich podali, że są to szok i emocje związane ze śmiercią bliskiej osoby. Drugi bodziec to obawa odnosząca się do poprawności diagnozy śmierci mózgu. Na kolejnych miejscach podawano niewielką świadomość społeczną, brak znajomości woli zmarłego, najmniej osób uważało, że to wpływ wiary i religii. Inaczej wykazały badania CBOS w 2012 r., według których na sprzeciw pobrania narządów wpływ miała głównie wiara – tak odpowiadała prawie 1/4 badanych. Jako następny powód odmowy wskazano „niechęć do ingerowania w ciało zmarłego”. Szok i emocje związane ze śmiercią bliskiego wskazało 8% badanych [10]. Według badań Machnickiej i Tkaczyk „silne względy emocjonalne” to główna przyczyna tych sprzeciwów [18]. Ustosunkowanie się osób ankietowanych do ewentualnego pobrania narządów od ich zmarłych bliskich zależy od sytuacji. Wiedząc, że zmarły nie miał nic przeciwko temu, osoby badane zdecydowanie najliczniej uszanowałyby jego wolę, ale 8% i tak wyrażało sprzeciw, by bliska osoba została dawcą narządów. Inaczej przedstawia się sytuacja, gdy nie znamy woli zmarłego, wówczas najwięcej osób nie wiedziałoby, jak postąpić. Osoby badane, bez względu na posiadane wykształcenie, dysponując wiedzą, że osoba zmarła była przeciwna pobraniu od niej narządów do przeszczepu, lecz nie zgłosiła tego w CRS, także w większości sprzeciwiałyby się temu. Podobne wyniki podaje CBOS. Posiadając wiedzę, że bliska osoba nie była przeciwna, by zostać dawcą, 83% badanych w 2012 r. nie byłoby przeciwnych pobraniu od niej narządów. Z kolei wiedząc, że bliska osoba była przeciwna pobraniu od niej narządów, 76% respondentów uszanowałoby jej wolę. Inaczej według tych badań odpowiedzieli ankietowani, gdy nie była znana wola zmarłej osoby. Zdecydowanie nie sprzeciwiłoby się transplantacji 62% badanych, a 22% wyraziłoby sprzeciw na pobranie narządów od bliskiej osoby [10]. Odnosząc się do badań własnych, zauważono, że wyrażenie akceptacji, by zostać dawcą narządów, jest niełatwe, są widoczne rozbieżności w odpowiedziach badanych na temat dawstwa i przeszczepów narządów w zależności od sytuacji.

Pielęgniarstwo Chirurgiczne i Angiologiczne 3/2016

W związku z problemami, z jakimi spotyka się pobieranie i przeszczepianie narządów, Komisja Europejska postawiła krajom Wspólnoty cel na lata 2009– 2015, by poprzez zwiększanie świadomości społecznej zwiększyć dawstwo narządów [19]. Wyniki przedstawione z badań własnych często pokrywają się z pracami innych badaczy. Widać w nich ogólną akceptację ankietowanych dla przeszczepów. Ważnym elementem, który pozwala zwiększyć świadomość i zniwelować lęk przed transplantacją, jest starannie przygotowana edukacja społeczności, w którą powinny być zaangażowane wszystkie możliwe instytucje.

Wnioski 1. Wśród badanych poziom wiedzy na temat transplantacji narządów po śmierci jest bardzo ogólny. 2. W badanej grupie respondentów zdecydowana większość popiera transplantacje. 3. Śmierć człowieka nadal jest postrzegana przez większość badanych jako zatrzymanie pracy serca i oddechu. 4. Telewizja i prasa to główne środki masowego przekazu, z których czerpana jest wiedza na temat transplantacji przez mieszkańców obszarów wiejskich. 5. Do czynników mogących mieć wpływ na podjęcie decyzji o transplantacji można zaliczyć: silne emocje towarzyszące śmierci najbliższych osób, obawy dotyczące poprawności decyzji lekarza odnośnie do stwierdzenia śmierci mózgowej, brak znajomości woli zmarłego, poziom wykształcenia.

11. Ścisło L, Partyka E, Walewska E i wsp. Postawy i wiedza mieszkańców wsi i miast na temat transplantacji. Hygeia Public Health 2013; 48: 40-45. 12. Jan Paweł II, Evangelium Vitae. W: Encykliki Ojca Świętego Jana Pawła II, Kraków 1996; 958. 13. Skolimowska A, Łaba M. Transplantacja wątroby. Magazyn Pielęgniarki i Położnej 2008; 10: 35-36. 14. Dęsoł A. Media a kształtowanie poglądów w kwestiach bioetyki. Kraków 2011; 30-31, https://books.google.pl/books, dostęp 25.04.2015. 15. Gorzkiewicz B, Majewski W, Tracz E i wsp. Opinia na temat dawstwa narządów wśród studentów uczelni wyższych Szczecina. Problemy Pielęgniarstwa 2010; 18: 23-29. 16. Borkowska B, Falkowska-Pijagin E. Zagadnienia transplantologii w społecznej świadomości mieszkańców Ostrołęki. Zeszyty Naukowe 2009; 5-20. 17. Kośmider-Cichomska A. Postawy wobec przeszczepu narządów. Raport z badań. Ipsos-Demoskop, Warszawa 2002. 18. Machnicka S, Tkaczyk M. Wpływ posiadania dziecka z przewlekłą chorobą nerek na postawę rodziców wobec przeszczepiania narządów. Pediatria i Medycyna Rodzinna 2012; 8: 222-228. 19. Centrum Organizacyjno-Koordynacyjne do Spraw Transplantacji „Poltransplant”. http://www.poltransplant.org.pl/poltransplant.html, dostęp 25.04.2015.

Autorki deklarują brak konfliktu interesów. Piśmiennictwo 1. Jurek J, Chwal M, Janusz B i wsp. Pobranie narządów po śmierci: psychologiczna sytuacja rodziny, kontekst kulturowy, rola profesjonalistów. Psychoterapia 2011; 4: 51-64. 2. Król B, Zembala-John J. Transplantacja narządów, aspekty medyczne, prawne i organizacyjne. Fundacja Śląskiego Centrum Chorób Serca w Zabrzu, Zabrze 2013. 3. Kowal K. Między altruizmem a egoizmem. Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2011. 4. Skalski J. Historia przeszczepiania narządów, CX News, 2009; 2. 5. Guzik-Makaruk E. Transplantacja organów, tkanek i komórek w ujęciu prawnym i kryminologicznym. Wydawnictwo Temida 2, Białystok 2008. 6. Dyszkiewicz W, Jemielity M, Wiktorowicz K. Transplantologia w zarysie. Wydawnictwo naukowe Uniwersytetu Medycznego im. Karola Marcinkowskiego, Poznań 2009. 7. Nowacka M. Etyka a transplantacje. PWN, Warszawa 2003. 8. Rowiński W, Wałaszewski J, Safian D i wsp. Problemy etyczno-obyczajowe przeszczepiania narządów. Służba Zdrowia 2002; 75-76. 9. Iwańczuk W. Definicje i rozpoznanie śmierci mózgu: porównanie wytycznych w różnych krajach. Anestezjologia Intensywna Terapia 2006; 2: 97-103. 10. Feliksiak M. Postawy wobec przeszczepów narządów. CBOS, Warszawa 2012.

Wizerunek pielęgniarki oraz czynniki determinujące zadowolenie z opieki pielęgniarskiej na oddziale chirurgii jednego dnia

The perception of nurses and the determinants of patient satisfaction with nursing care at the same-day surgery ward

Małgorzata Kołpa1, Beata Jurkiewicz1, Agata Sobyra2 Zakład Pielęgniarstwa, Instytut Ochrony Zdrowia, Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa w Tarnowie Absolwentka kierunku pielęgniarstwo, Instytut Ochrony Zdrowia, Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa w Tarnowie

1 2

Pielęgniarstwo Chirurgiczne i Angiologiczne 2016; 3: 100–105 Praca wpłynęła: 23.03.2016; przyjęto do druku: 01.04.2016 Adres do korespondencji: Beata Jurkiewicz, Zakład Pielęgniarstwa, Instytut Ochrony Zdrowia, Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa w Tarnowie, ul. Mickiewicza 8, 33-100 Tarnów, Polska, e-mail: beatajurkiewicz@interia.pl

Streszczenie

Summary

Wstęp: W związku z tym, że spośród wszystkich pracowników ochrony zdrowia pielęgniarki mają najczęstszy kontakt z chorym, satysfakcja pacjenta z opieki medycznej w dużym stopniu jest postrzegana przez pryzmat opieki pielęgniarskiej. Celem pracy była ocena wizerunku pielęgniarki oraz czynników warunkujących zadowolenie z opieki pielęgniarskiej w opinii pacjentów oddziału chirurgii jednego dnia. Materiał i metody: Badaniem objęto 100 pacjentów oddziału chirurgii jednego dnia, w przedziale wiekowym 20–80 lat. Posłużono się metodą sondażu diagnostycznego, przy użyciu kwestionariusza ankiety własnej konstrukcji. Wizerunek pielęgniarki zbadano metodą dyferencjału semantycznego Osgooda. Do opisania wyników wykorzystano podstawowe statystyki opisowe, test niezależności χ2, test U Manna-Whitneya oraz współczynnik korelacji tau Kendalla. Przyjęto poziom istotności p < 0,05. Wyniki: Bardzo dobrze opiekę ze strony pielęgniarek oddziału chirurgii jednego dnia oceniło 81% pacjentów, natomiast 19% respondentów uznało ją za dobrą. Nieco wyżej poziom opieki pielęgniarskiej oceniły pacjentki (p < 0,05). Satysfakcjonujący pacjentów poziom otrzymywanych informacji na temat zabiegu wiązał się z wysoką oceną opieki świadczonej przez pielęgniarki (p < 0,0001). Wizerunek pielęgniarki oceniono na 106,9 pkt (± 10,1 pkt), na 112 pkt możliwych do zdobycia. Wnioski: Opieka pielęgniarska na oddziale chirurgii jednego dnia została przez pacjentów bardzo dobrze oceniona, na co wpływ miały przede wszystkim płeć żeńska oraz wystarczający stopień uzyskanych informacji na temat zabiegu. Również ogólny wizerunek pielęgniarek pracujących na oddziale został oceniony na wysokim poziomie.

Introduction: Of all health care workers, it is nurses who have the most frequent contact with patients; therefore, patient satisfaction with medical care is predominantly based on the quality of nursing care. The aim of the study was to explore the perception of nurses as well as the factors determining patient satisfaction with nursing care at the same-day surgery ward. Material and methods: The research covered 100 sameday surgery ward patients aged 20-80. The methods included a diagnostic survey based on the questionnaire designed and prepared by the research author. The perception of nurses was examined with the Osgood’s semantic differential. The analysis of the results was conducted using basic descriptive statistics, χ2 test of independence, U Mann-Whitney test and Kendall tau correlation coefficient. Statistical significance was set at p < 0.05. Results: 81% of the patients rated the nursing care they had received at the same-day surgical ward as very good; the remaining 19% of respondents considered it as good. Female patients tended to evaluate the nursing care much higher than male patients (p < 0.05). Whenever the patient had obtained a satisfactory level of information about their treatment, they rated nursing care provided highly (p < 0.0001). The score of the perception of nurses was 106.9 points (± 10.1) out of 112. Conclusions: Patients rated the nursing care as very good, which was primarily influenced by the female sex and a satisfactory level of information about the treatment. Also, the overall perception of nurses at the ward was rated as positive.

Słowa kluczowe: wizerunek pielęgniarki, zadowolenie z opieki, chirurgia jednego dnia.

100

Key words: patient satisfaction, perception of nurses, same-day surgery.

Pielęgniarstwo Chirurgiczne i Angiologiczne 3/2016

Wstęp Operacje w trybie chirurgii jednego dnia, zwanej też trybem dziennym, na stałe wpisały się w systemy ochrony zdrowia w wielu krajach, w tym również w Polsce. Są specjalną metodą organizacji opieki nad chorym, jak i postępowania lekarskiego, dotyczącą anestezjologa i lekarza zabiegowego oraz innych członków personelu medycznego. Zgodnie z tym systemem planowa procedura chirurgiczna i wszystkie towarzyszące jej czynności organizacyjne i lecznicze zaczynają się i kończą w ciągu 24 godzin [1]. Chirurgia jednego dnia to nie tylko konieczność ekonomiczna, lecz także wyraz zmian zachodzących w życiu codziennym spowodowanych większą aktywnością społeczeństwa i oszczędnością czasu. Jedną z nadrzędnych wartości dla szpitali jest zapewnienie jak najwyższej jakości świadczeń, gdyż dobra jakość usług przekłada się na zdrowie, zaufanie, bezpieczeństwo, a przede wszystkim życie pacjenta [2]. W związku z tym, że spośród wszystkich pracowników ochrony zdrowia pielęgniarki mają najczęstszy kontakt z chorym, satysfakcja pacjenta z opieki medycznej w dużym stopniu jest postrzegana przez pryzmat opieki świadczonej przez tę grupę zawodową. Jakość opieki pielęgniarskiej ma ogromny wpływ na jakość świadczeń zdrowotnych w całym systemie ochrony zdrowia [3, 4]. Na efektywność opieki i leczenia składa się wiedza i doświadczenie personelu medycznego, dostęp do nowoczesnych metod diagnostycznych, a także zadowolenie pacjenta. Badanie satysfakcji pacjenta pozwala na określenie dysfunkcji i niedomagań w analizowanych obszarach funkcjonowania opieki świadczonej przez pielęgniarki [5]. Celem pracy była ocena wizerunku pielęgniarki oraz czynników warunkujących zadowolenie ze świadczonej przez nie opieki w opinii pacjentów oddziału chirurgii jednego dnia.

prawej. Przykładowo, dla wymiaru „współczująca – obojętna” punktacja przedstawiała się następująco: 1 – bardzo współczująca, 2 – średnio współczująca, 3 – mało współczująca, 4 – obie cechy występują w takim samym stopniu, 5 – mało obojętna, 6 – średnio obojętna, 7 – bardzo obojętna. Przedstawiony powyżej sposób skalowania pozwala określić pozytywny, neutralny lub negatywny charakter oceny danego zagadnienia. W skali jako całości możliwe było uzyskanie punktacji w przedziale 16–112 punktów. Wyniki skali odwrócono tak, by wyższy wynik oznaczał silniejszą ocenę pozytywną, niższy zaś – silniejszą ocenę negatywną. Kwestionariusz dopełniły pytania o dane socjodemograficzne oraz czynniki warunkujące satysfakcję pacjentów z opieki pielęgniarskiej. Analizę statystyczną wykonano za pomocą programu SPSS Statistica 8.0. Do opisania wyników wykorzystano podstawowe statystyki opisowe, test niezależności χ2, test U Manna-Whitneya oraz współczynnik korelacji tau Kendalla. Przyjęto poziom istotności p < 0,05. Badania przeprowadzono w okresie od lutego do marca 2015 r. za zgodą prezesa placówki. W trakcie ich realizacji postępowano zgodnie z zasadami etycznymi i dobrą praktyką badawczą wynikającą z Deklaracji Helsińskiej. Przed przystąpieniem do badania poinformowano respondentów o jego celu, zachowaniu anonimowości oraz sposobie wypełniania kwestionariusza.

Wyniki Największa liczba pacjentów znajdowała się w przedziale wiekowym 51–65 lat (42%). Większość badanych stanowiły kobiety (62%). Odsetek osób mieszkających w mieście i na wsi był zbliżony (odpowiednio 49% i 51%). Znaczna część respondentów posiadała wykształcenie średnie (39%), a swoją sytuację finansową oceniła jako przeciętną lub dobrą (po 45%) (tab. 1.).

Ocena pobytu na oddziale

Materiał i metody Badaniami objęto 100 pacjentów w przedziale wiekowym 20–80 lat, korzystających z procedur chirurgii jednego dnia w jednym z małopolskich szpitali. Do grupy badanej nie zostali włączeni chorzy, z którymi nie można było nawiązać prawidłowo kontaktu. Badania przeprowadzono metodą sondażu diagnostycznego, z użyciem kwestionariusza ankiety własnej konstrukcji. Do oceny wizerunku pielęgniarki wykorzystano metodę dyferencjału semantycznego Osgooda [6]. Skala ta składała się z 16 pozycji, każdej z nich przypisano 2 przeciwstawne przymiotniki, które umieszczono na krańcach siedmiopunktowej skali. Cyfry na skali oznaczały nasilenie cechy, jaką ankietowani przypisywali pojęciu: „Pielęgniarka jest”. Cyfra „1” oznaczała skrajne nasilenie cechy po lewej stronie, „7” zaś – po

Dla zdecydowanej większości badanych był to pierwszy pobyt na oddziale chirurgii jednego dnia (79%). Wszyscy respondenci jednogłośnie stwierdzili, że podczas hospitalizacji mieli zapewnione poczucie bezpieczeństwa (100%). Znaczny odsetek badanych (78%) uzyskał wyczerpujące odpowiedzi na nurtujące ich pytania dotyczące zabiegu, 1/5 otrzymała informacje jedynie częściowo (21%), a jedna osoba wcale. Zdaniem 82% badanych atmosfera panująca na oddziale wpłynęła pozytywnie na przebieg hospitalizacji, dla 18% nie miała ona znaczenia. Warto podkreślić, że na żadnego z badanych atmosfera ta nie oddziaływała negatywnie. Również znaczny odsetek badanych, bo 89%, oznajmił, że bogate wyposażenie istotnie poprawiło komfort ich pobytu na oddziale, zdania na ten temat nie miało pozostałych 11% respondentów.

101

Pielęgniarstwo Chirurgiczne i Angiologiczne 3/2016

Tabela 1. Charakterystyka badanej grupy Zmienne

Wiek (lata) 20–35

Ocena opieki pielęgniarek

36–50

51–65

66–80

kobieta

mężczyzna

Płeć

Miejsce zamieszkania miasto

wieś

Wykształcenie podstawowe

zawodowe

średnie

wyższe

Sytuacja finansowa bardzo dobra

dobra

średnia

zła

Ocena opieki pielęgniarskiej Bardzo dobrze opiekę ze strony pielęgniarek oddziału chirurgii jednego dnia oceniło 81% pacjentów, pozostałe 19% respondentów uznało ją za dobrą. Żaden z badanych nie ocenił opieki jako przeciętnej lub złej. Nieco wyżej poziom opieki pielęgniarskiej na oddziale oceniły kobiety (p < 0,05) (tab. 2.). Wiek, miejsce zamieszkania oraz poziom wykształcenia respondentów nie miały wpływu na ocenę opieki pielęgniarskiej (p > 0,05). Wykazano, że satysfakcjonujący pacjentów poziom otrzymywanych informacji na temat zabiegu wiązał się z wysoką oceną opieki świadczonej przez pielęgniarki (p < 0,0001) (tab. 3.).

Wizerunek pielęgniarki pracującej na oddziale chirurgii jednego dnia Badani pacjenci ocenili wizerunek pielęgniarki pracującej na oddziale chirurgii jednego dnia średnio na 106,9 ± 10,1 pkt, podczas gdy możliwy wynik maksymalny wynosił 112 pkt. Średnia punktacja dla wszystkich pozycji skali wyniosła 6,7 ± 0,3 pkt. Największy odsetek badanych uznał obecność pielęgniarki za niezbędną (śr. 6,96 ± 0,6 pkt). W dalszej kolejności wysokie noty

102

Tabela 2. Korelacja pomiędzy płcią a oceną opieki pielęgniarskiej Płeć kobiety (%)

mężczyźni (%)

dobra

bardzo dobra

0,0246

Tabela 3. Korelacja pomiędzy stopniem uzyskania informacji na temat zabiegu a oceną opieki pielęgniarskiej

Ocena opieki pielęgniarek

Stopień informacji uzyskanych od pielęgniarki na temat zabiegu brak informacji (%)

wystarczający (%)

częściowy (%)

dobra

bardzo dobra

< 0,001

dotyczyły m.in. schludnego wyglądu (śr. 6,94 ± 0,2 pkt) oraz udzielanego wsparcia emocjonalnego (śr. 6,93 ± 0,6 pkt). Najniższe wskaźniki otrzymano w przypadku pytań o atmosferę wprowadzaną przez pielęgniarki (śr. 6,46 ± 1,0 pkt), ich fachowość (śr. 6,26 ± 0,6 pkt) i zaangażowanie emocjonalne (śr. 6,15 ± 0,7 pkt) (ryc. 1.). Jeden z elementów skali oceniającej wizerunek pielęgniarki dotyczył poziomu przygotowania pacjentów do samoopieki w domu (śr. 6,69 ± 0,8 pkt). Analiza danych wykazała, że pacjenci, którzy w wystarczającym stopniu otrzymali wcześniej odpowiedzi na pytania związane z zabiegiem, ocenili również, że pielęgniarki w znacznym stopniu spełniały rolę edukatorów, przygotowując ich do samoopieki w warunkach domowych (p = 0,0005).

Dyskusja Powstanie oddziałów chirurgii jednego dnia jest ściśle związane ze wzrostem wiedzy i świadomości społecznej w zakresie zdrowia i choroby oraz ze zmianą oczekiwań pacjentów. We współczesnym świecie pacjent jest bardziej świadomym biorcą usług i oczekuje indywidualnego traktowania przez personel sprawujący opiekę. Otrzymane wyniki badań własnych wykazały, że opieka pielęgniarska została oceniona na bardzo dobrym (81%) i dobrym poziomie (19%). Równie zadowalające wyniki otrzymał Nowicki u chorych leczonych w procedurze chirurgii jednego dnia z powodu chorób proktologicznych (94%) [7], a także Kalinowski i Bojakowska [8] prowadzący badania wśród pacjentów po zabiegu usunięcia zaćmy ze wszczepem soczewki wewnątrzgałkowej. Mniej zadowalające wyniki uzyskali

Pielęgniarstwo Chirurgiczne i Angiologiczne 3/2016

Pielęgniarka jest:

Średnia = 6,6825 6,96

Zbędna

Potrzebna

Opryskliwa

6,73

Uprzejma

Niedostępna

6,73

Łatwo nawiązująca kontakt

Nieprzygotowująca rodziny do opieki nad pacjentem w domu

6,67

Przygotowująca rodzinę do opieki nad pacjentem w domu

Niezapewniająca wsparcia emocjonalnego

Zapewniająca wsparcie emocjonalne

6,93 6,46

Rozdrażniająca

Niosąca spokój Fachowa

6,26

Dyletancka Obojętna

6,62

Współczująca

Nieprzynosząca ulgi

6,48

Przynosząca ulgę

Nieinformująca o przebiegu leczenia

6,92

Informująca o przebiegu leczenia

Nieprzygotowująca pacjenta do samoopieki w domu

6,69

Przygotowująca pacjenta do samoopieki w domu

Upokarzająca

6,71

Szanująca godność

Niezaangażowana emocjonalnie

Zaangażowana emocjonalnie

6,15

Nieprzystępna

Budząca zaufanie

6,89 6,78

Nietolerancyjna

Tolerancyjna

6,94

Nieelegancka

Elegancka

Ryc. 1. Ocena wizerunku pielęgniarki pracującej na oddziale chirurgii jednego dnia przez badanych pacjentów

Khan i wsp., którzy przeprowadzili badania wśród pacjentów oddziału chirurgii, gdzie satysfakcja z opieki pielęgniarskiej była oceniana znacznie niżej (45%) [9]. W wielu badaniach dowiedziono, że istnieje dodatnia korelacja pomiędzy wiekiem a poziomem satysfakcji z opieki pielęgniarskiej. Przykładem mogą być badania Stomberg i wsp. [10] oraz Peterson i wsp. [11], w których wykazano, że osoby powyżej 40. roku życia przejawiały wyższy poziom zadowolenia niż młodsi pacjenci. Zarówno Żakowska [4], jak i Uzun [12] stwierdzili, że pacjenci powyżej 65. roku życia wyżej oceniali jakość opieki niż pozostali chorzy. Zależności tej nie potwierdziła analiza badań własnych. Z badań prowadzonych przez Uzun [12] oraz Alhusban [13] wynika, że kobiety lepiej postrzegają jakość opie-

ki niż mężczyźni. Również na podstawie badań własnych stwierdzono, że 88,7% kobiet i 68,4% mężczyzn oceniło opiekę pielęgniarską bardzo dobrze, a różnica ta okazała się istotna statystycznie. Odmienne wyniki otrzymano w badaniach Stanisławskiej i wsp. [14]. Ich zdaniem mężczyźni byli bardziej zadowoleni z opieki świadczonej przez pielęgniarki. W badaniach Sloman i wsp. [15] oraz Żakowskiej i wsp. [4] nie stwierdzono zależności między płcią pacjentów a oceną jakości opieki pielęgniarskiej. Zarówno Uzun [12], jak i Żakowska [4] zaobserwowali, że pacjenci z wykształceniem wyższym gorzej oceniali jakość opieki niż pozostali chorzy. Analiza badań własnych nie potwierdziła powyższej zależności. Na podstawie przeprowadzonej analizy wykazano, że pacjenci oddziału chirurgii jednego dnia bardzo

103

Pielęgniarstwo Chirurgiczne i Angiologiczne 3/2016

wysoko ocenili życzliwość personelu pielęgniarskiego (86%), jak również jego fachowość (97%). Podobnie w badaniu Wyrzykowskiej [16] znaczny odsetek pacjentów (84%) spotkał się z dużą fachowością świadczonych przez pielęgniarki usług. Rozpatrując kryterium życzliwości, uzyskane wyniki są zbieżne z wynikami badań przeprowadzonych przez Sierpińską i Dzirbę [17], gdzie ocenę bardzo dobrą wskazało 86,5% badanych. Jeszcze wyższe wyniki otrzymali Grochans i wsp. [18], u których na zapewnienie przez pielęgniarki życzliwości wskazało ponad 90% respondentów. Z prawa do godności wynika obowiązek podmiotowego traktowania każdego pacjenta, zapewniającego mu poczucie wartości i szacunku dla niego z racji tego, że jest człowiekiem. W badaniach własnych odnotowano bardzo wysoki wskaźnik przestrzegania godności pacjentów (95%), co wskazuje na pełen profesjonalizm personelu przy wykonywaniu czynności diagnostyczno-pielęgnacyjnych. Identyczne wyniki otrzymano na Oddziale Chirurgii Ogólnej Samodzielnego Publicznego Szpitala Rejonowego w Nowogardzie [18], wśród pacjentów przyjętych na zabiegi planowe (95%). Również bardzo wysoko zapewnienie godności osobistej i intymności oceniali pacjenci Prywatnej Kliniki Okulistycznej w Lublinie (97%) [8]. Celem edukacji pacjenta na oddziale chirurgii jednego dnia jest przede wszystkim dostarczenie mu wiedzy i umiejętności z zakresu samoopieki i samopielęgnacji. Wypełnianie przez pielęgniarki funkcji edukatora zostało ocenione na wysokim poziomie. Otrzymane wyniki badań własnych nie pokrywają się z wynikami Kuźmicz [19], które wskazują, że pielęgniarki w niewystarczającym stopniu realizują działania związane z informowaniem pacjenta w zakresie zgodnym z jego życzeniem, zwłaszcza w odniesieniu do samopielęgnacji. Również w badaniach Wyrzykowskiej [16] wykazano, że pielęgniarki zbyt mało uwagi poświęcają przygotowaniu pacjenta do kontynuowania opieki w domu oraz edukacji w tej kwestii. Znaczenie tego czynnika podkreślają również w swoich badaniach Glińska i wsp. [20], zwracając uwagę, że rozmowy na ten temat prowadzone przez pielęgniarkę były mało dokładne i dla niektórych pacjentów – niejasne. Analiza zebranego materiału pozwoliła na wyciągnięcie wniosku – w przebadanej grupie pacjentów poziom satysfakcji z opieki pielęgniarskiej był bardzo wysoki. Mimo tak zadowalających wyników należy zwrócić uwagę pielęgniarek na jeszcze staranniejsze przygotowanie pacjenta do samoopieki w domu oraz na znaczenie edukacyjnej strony ich działań.

Wnioski 1. Badani pacjenci wysoko ocenili wizerunek pielęgniarek pracujących na oddziale chirurgii jednego dnia.

104

Najwyższe noty uzyskano w obrębie takich obszarów, jak niezbędność pielęgniarek na oddziale, wygląd oraz zapewnianie wsparcia emocjonalnego. 2. Płeć żeńska oraz wystarczający w opinii pacjentów stopień uzyskanych informacji na temat zabiegu były dodatnio skorelowane z oceną poziomu opieki pielęgniarskiej. 3. Wysoki stopień informowania na temat zabiegu był również pozytywnie związany z przygotowaniem pacjentów do samoopieki w warunkach domowych. 4. Wszyscy pacjenci w trakcie pobytu na oddziale mieli zapewnione poczucie bezpieczeństwa. 5. Zdaniem respondentów zarówno atmosfera, jak i wyposażenie wpłynęły pozytywnie na komfort pobytu na oddziale.

Autorki deklarują brak konfliktu interesów. Piśmiennictwo 1. Maciejewski D. Historia znieczulenia w chirurgii jednego dnia. W: Znieczulenie w chirurgii jednego dnia. Wydawnictwo Medyczne α-medica press, Bielsko-Biała 2013; 14-20. 2. Grynchutskyi V, Machuga N. Zdrowotne, społeczne i ekonomiczne wymiary jakości usług zdrowotnych. Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Przyrodniczo-Humanistycznego w Siedlcach 2013; 97: 125-132. 3. Jacox AK, Bausell BR, Mahrenholz DM. Patient satisfaction with nursing care in hospitals. Outcomes Management for Nursing Practice 1997; 1: 20-28. 4. Żakowska A, Zera A, Krupienicz A. Jakość opieki pielęgniarskiej w opinii pacjentów po zabiegach urologicznych i ortopedycznych znieczulanych metodą podpajęczynówkową. Przegląd Urologiczny 2009; 3: 39-44. 5. Majchrzak-Kłocka E, Taraszkiewicz H. Przedsiębiorczość i zarządzanie. Tom XIII. Zeszyt 11. Wydawnictwo SAN 2012; 201-214. 6. Osgood CE, Suci GJ, Tannenbaum PH. The measurement of meaning. Universitate Illinois Press, Urbana 1957. 7. Nowicki A. Ocena satysfakcji pacjentów leczonych z powodu chorób proktologicznych w ramach chirurgii jednego dnia. Proktologia 2001; 1: 49-54. 8. Kalinowski P, Bojakowska U. Ocena satysfakcji z opieki pielęgniarskiej wśród pacjentów po operacji usunięcia zaćmy w prywatnej klinice okulistycznej. Problemy Pielęgniarstwa 2013; 21: 173-178. 9. Khan MH, Hassan R, Answar S, et al. Patent Satisfaction with Nursing Care. Rawal Medical Journal 2007; 32: 27-29. 10. Stomberg MW, Wickström K, Joelsson H, et al. Postoperative pain management on surgical wards – do quality assurance strategies result in long-term effects on staff member attitudes and clinical outcomes? Pain Management Nursing 2003; 4: 11-22. 11. Peterson WE, Charles C, DiCenso A, et al. The Newcastle Satisfaction with Nursing Scale: a valid measure of maternal satisfaction with inpatient postpartum nursing care. J Adv Nurs 2005; 52: 672-681. 12. Uzun O. Patient satisfaction with nursing care at a University Hospital in Turkey. J Nurs Care Qual 2001; 16: 24-33. 13. Alhusban MA, Abualrub RF. Patient satisfaction with nursing care in Jordan. J Nurs Manag 2009; 17: 749-758. 14. Stanisławska J, Talarska D, Drozd E i wsp. Ocena satysfakcji pacjenta z opieki pielęgniarskiej w oddziale zabiegowym i niezabiegowym za pomocą The Newcastle Satisfaction with Nursing Scale (NSNS). Przegląd Lekarski 2011; 68: 157-160. 15. Sloman R, Wruble AW, Rosen G, et al. Determination of clinically meaningful levels of pain reduction in patients experiencing acute postoperative pain. Pain Manag Nurs 2006; 7: 153-158. 16. Wyrzykowska M. Ocena opieki pielęgniarskiej w opinii pacjentów. Pielęgniarstwo Chirurgiczne i Angiologiczne 2007; 1: 3-10.

Pielęgniarstwo Chirurgiczne i Angiologiczne 3/2016

17. Sierpińska L, Dzirba A. Poziom satysfakcji pacjenta z opieki pielęgniarskiej na oddziałach zabiegowych. Pielęgniarstwo Chirurgiczne i Angiologiczne 2011; 5: 18-22. 18. Grochans E, Wieder-Huszla S, Jurczak A i wsp. Wsparcie emocjonalne jako wyznacznik opieki pielęgniarskiej. Problemy Higieny i Epidemiologii 2009; 90: 236-239. 19. Kuźmicz I. Pomiar i ocena poziomu pielęgnowania w oddziałach internistycznych. Pielęgniarstwo Polskie 2005; 1: 34-39. 20. Glińska J, Bednarska A, Brosowska B i wsp. Analiza poziomu jakości opieki pielęgniarskiej w opinii pielęgniarek i pacjentów. Pielęgniarstwo Chirurgiczne i Angiologiczne 2012; 6: 151-160.

105

Sprawozdanie z V Ogólnopolskiej Konferencji Naukowo-Szkoleniowej Polskiego Towarzystwa Pielęgniarstwa Angiologicznego Paulina Mościcka Zakład Pielęgniarstwa Chirurgicznego i Leczenia Ran Przewlekłych, Collegium Medicum w Bydgoszczy, Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu

Pielęgniarstwo Chirurgiczne i Angiologiczne 2016; 3: 106–107

W dniach 19–20 maja 2016 r. w Bydgoszczy, w hotelu City, odbyła się V Ogólnopolska Konferencja Naukowo-Szkoleniowa Polskiego Towarzystwa Pielęgniarstwa Angiologicznego (PTPA). Organizatorami konferencji były: Zakład Pielęgniarstwa Chirurgicznego i Leczenia Ran Przewlekłych oraz Katedra i Klinika Chirurgii Naczyniowej i Angiologii Collegium Medicum w Bydgoszczy Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu, Okręgowa Izba Pielęgniarek i Położnych w Bydgoszczy oraz Polskie Towarzystwo Pielęgniarstwa Angiologicznego. Patronat honorowy nad konferencją objęli: Jego Magnificencja Rektor Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu, prof. Andrzej Tretyn, oraz Prorektor UMK, prof. Jan Styczyński. Tegoroczna konferencja odbyła się w 10. rocznicę utworzenia Polskiego Towarzystwa Pielęgniarstwa Angiologicznego i – podobnie jak w poprzednich latach – cieszyła się ogromnym zainteresowaniem. W salach konferencyjnych hotelu zgromadziło się przeszło 300 uczestników z całej Polski, w tym pielęgniarki różnych specjalności, lekarze, mikrobiolodzy i fizjoterapeuci. Uroczystego otwarcia konferencji dokonała Przewodnicząca Komitetu Naukowego, Redaktor Naczelna czasopisma „Pielęgniarstwo Chirurgiczne i Angiologiczne” oraz Wiceprezes Zarządu Towarzystwa – prof. Maria T. Szewczyk oraz sprawująca obecnie funkcję Przewodniczącej – dr Justyna Cwajda-Białasik. Gośćmi honorowymi byli m.in. przedstawiciele władz Collegium Medicum w Bydgoszczy UMK w Toruniu: Jego Magnificencja Prorektor UMK ds. Collegium Medicum w Bydgoszczy – prof. Jan Styczyński, Dyrektor Wydziału Zdrowia Kujawsko-Pomorskiego Urzędu Wojewódzkiego w Bydgoszczy – Magdalena Daszkiewicz, Prezes Naczelnej Rady Pielęgniarek i Położnych – Zofia Małas, Prezes (past) Europejskiego Towarzystwa Chirurgii Naczyniowej – prof. Arkadiusz Jawień, Prezes Polskiego Towarzystwa Mikrobiologów – prof. Eugenia Gospodarek-Komkowska, Przewodnicząca Okręgowej Izby Pielęgniarek i Położnych w Bydgoszczy – mgr Katarzyna

106

Florek, Dyrektorzy Szpitali Uniwersyteckich: prof. Jacek Manitius, dr Wanda Korzycka-Wilińska, Dyrektorzy ds. Pielęgniarstwa Szpitali Uniwersyteckich: mgr Mirosława Ziółkowska oraz dr Aleksandra Popow, pracownicy naukowo-dydaktyczni Wydziału Nauk o Zdrowiu CM w Bydgoszczy, członkowie i sympatycy PTPA. Podczas wykładu inauguracyjnego prof. Maria T. Szewczyk – inicjatorka, współzałożyciel i pierwszy Prezes Zarządu PTPA – przedstawiła historię Towarzystwa, jego rozwój i osiągnięcia. Następnie wręczyła dyplomy szczególnego uznania i podziękowania m.in. prof. Arkadiuszowi Jawieniowi za zaangażowanie, współpracę i osobisty udział w promocji i rozwoju Towarzystwa, prof. Romanowi Ossowskiemu, prof. Eugenii Gospodarek-Komkowskiej, prof. Wojciechowi Pospiechowi, dr Annie Spannbauer, dr hab. Marzenie Bartoszewicz, prof. Jackowi Klawe za współpracę i zaangażowanie w działalność Towarzystwa na przestrzeni 10 lat jego istnienia oraz wieloletnim Sekretarzom Redakcji czasopisma „Pielęgniarstwo Chirurgiczne i Angiologiczne”: dr Katarzynie Cierzniakowskiej i dr Justynie Cwajdzie-Białasik. Natomiast przedstawiciele Zarządu i Członkowie Towarzystwa złożyli na ręce prof. Marii T. Szewczyk szczególne podziękowanie za podjęcie inicjatywy powołania Towarzystwa oraz osobiste zaangażowanie w rozwój i trud codziennej pracy przekładającej się na liczne sukcesy całego środowiska pielęgniarskiego. Uroczyste otwarcie konferencji zakończył przepiękny koncert Państwowego Zespołu Szkół Muzycznych im. Artura Rubinsteina w Bydgoszczy, pod kierunkiem prof. dr. hab. sztuki muzycznej Wojciecha Pospiecha. Program naukowy konferencji obejmował sześć interesujących sesji, podczas których wygłoszono 34 prelekcje. Sesji I zatytułowanej „Interdyscyplinarność w chirurgii” przewodniczyli: prof. Arkadiusz Jawień, dr Justyna Cwajda-Białasik, prof. Roman Ossowski oraz prof. Maria T. Szewczyk, a w czasie jej trwania wygłoszone zostały cztery referaty. W przerwie kawowej

Pielęgniarstwo Chirurgiczne i Angiologiczne 3/2016

uczestnicy konferencji mieli okazję do dyskusji oraz wymiany doświadczeń. Ogromnym zainteresowaniem cieszyły się stoiska firm prezentujących m.in. nowoczesne opatrunki, antyseptyki, sprzęt do zaopatrzenia stomii, materiały kompresyjne, a także środki do pielęgnacji skóry. Sesji II poświęconej tematyce ran przewlekłych o etiologii naczyniowej przewodniczyli prof. Eugenia Gospodarek-Komkowska, prof. Marzenna Bartoszewicz, dr Anna Spannbauer oraz dr Paulina Mościcka – zaprezentowanych zostało sześć bardzo interesujących wykładów. Po zakończeniu prelekcji wszyscy uczestnicy zostali zaproszeni na uroczystą kolację. Dużym zainteresowaniem cieszyły się również warsztaty dotyczące doboru opatrunków specjalistycznych i enteralnego żywienia chorych. Drugi dzień konferencji rozpoczęła sesja III poświęcona tematyce profilaktyki zakażeń miejsca operowanego, w której zaprezentowane zostały Zalecenia Profilaktyki Zakażeń Miejsca Operowanego opublikowane w „Pielęgniarstwie Chirurgicznym i Angiologicznym” w 2015 r. Podczas kolejnej, IV sesji za stołem prezydialnym zasiedli: prof. Jacek Klawe, dr Justyna Cwajda-Białasik, dr Beata Mrozikiewicz-Rakowska oraz dr Paulina Mościcka, i podejmowano zagadnienia związane z zespołem stopy cukrzycowej. Sesji V zatytułowanej „Chirurgia i pielęgniarstwo chirurgiczne” przewodniczyli: dr Katarzyna Cierzniakowska, dr hab. Zbigniew Banaszkiewicz, mgr Izabela Kuberka oraz mgr Anna Szumska, i przedstawionych w niej zostało 11 wykładów. Podczas ostatniej sesji do stołu prezydialnego zaproszeni zostali: dr hab. Marta Muszalik, dr Aleksandra Popow, dr Elżbieta Kozłowska oraz dr Tomasz Ridan, i wygłoszono pięć interesujących wykładów. Konferencję merytorycznie podsumowała prof. Maria T. Szewczyk, dziękując Komitetowi Naukowemu, wszystkim przybyłym gościom z Polski, prelegentom, wydawnictwu Termedia za organizację oraz partnerom za wsparcie i pomoc podczas organizacji konferencji. Streszczenia wygłoszonych prac zostały opublikowane w „Pielęgniarstwie Chirurgicznym i Angiologicznym” 2/2016.

107

Pielęgniarstwo Chirurgiczne i Angiologiczne 3/2016

Wskazówki dla autorów Kwartalnik Pielęgniarstwo Chirurgiczne i Angiologiczne publikuje prace oryginalne z dziedziny pielęgniarstwa chirurgicznego i angiologicznego (w tym opisy przypadków) oraz poglądowe, a także streszczenia ze zjazdów i konferencji, listy do redakcji. Czasopismo ukazuje się w papierowej wersji pierwotnej oraz w wersji elektronicznej na stronie internetowej (http://www.termedia.pl/ Czasopismo/Pielegniarstwo_Chirurgiczne_i_Angiologiczne-50). Prace należy przesyłać wyłącznie drogą elektroniczną poprzez internetowy system redakcyjny: http://www.editorialsystem.com/pchia/login/ • Tekst pracy powinien być napisany czcionką 12 pkt, z podwójnymi odstępami między wierszami i z marginesami 2,5 cm. Tekst nie powinien być formatowany. W tekście nie należy umieszczać tabel i rycin, ale w miejscu proponowanym przez autora umieścić odpowiednią informację, np. tab. 1., ryc. 3. Całkowita objętość prac, włączając tabele, ryciny, streszczenia i piśmiennictwo, nie powinna przekraczać 15 stron. Do pracy powinno być dołączone zdjęcie głównego autora o rozdzielczości minimum 300 dpi, zapisane w formacie .tif lub .jpg. • Typ pracy, dane autorów i ich afiliacje, a także tytuł pracy, streszczenie oraz słowa kluczowe po polsku i po angielsku (od 3 do 6), zgodne z Index Medicus (Medical Subject Heading), wpisuje się w kolejno ukazujące się okna panelu. Streszczenie pracy oryginalnej powinno mieć budowę strukturalną, tj. zawierać: cel pracy, materiał i metody, wyniki oraz wnioski. Treść pracy dołącza się następnie w osobnym pliku. Prosimy o niepodawanie danych dotyczących autorów (dane personalne i afiliacje) w pliku treści pracy – recenzje są wykonywane anonimowo, w systemie – ani autor pracy nie wie, kto jest recenzentem, ani recenzent nie zna autorów pracy. Tabele i ryciny powinny być dołączone w osobnych plikach. Tekst prac oryginalnych powinien mieć budowę strukturalną, tj. dzielić się na następujące rozdziały: wstęp i cel pracy, materiał i metody, wyniki, omówienie wyników; podziękowania i oświadczenia. • Piśmiennictwo: prace cytowane w tekście powinny być numerowane wg kolejności cytowań. Odwołania do piśmiennictwa w tekście pracy prosimy umieszczać w nawiasach kwadratowych. Należy podać nazwiska trzech pierwszych autorów, a jeśli jest ich więcej – dodać skrót i wsp. (et al.), tytuł pracy, skrót nazwy pisma (wg Index Medicus), rok wydania, wolumen oraz strony (pierwszą i ostatnią). Rozdziały w książkach lub monografie powinny być cytowane w następujący sposób: nazwisko i inicjały autorów, tytuł rozdziału, tytuł książki, nazwisko i inicjał redaktora książki, wolumen, nazwa wydawcy, miejsce wydania, rok, strony. Pozycje piśmiennictwa powinny mieć następujący układ: – artykuł w czasopiśmie: Hollinworth H, Howlett S, Tallett J, et al. Professional holistic care of the person with a stoma: online learning. Br J Nurs 2004; 13: 1268-1275. – książka: Timby BK. Fundamental Skills and Concepts in Patient Care. 7th edition Lippincott Williams & Wilkins, Philadelphia 2003; 12-21. – rozdział w książce: Renwick R, Friefeld S. Quality of life and rehabilitation. In: Quality of Life in Health Promotion and Rehabilitation: Conceptual Approaches, Issues, and Applications. Renwick R, Brown I, Nagler M (eds). Sage Publications, New York 1996; 26-36. Liczba pozycji piśmiennictwa nie powinna przekraczać 30 dla prac oryginalnych i kazuistycznych, a 60 dla prac przeglądowych. • Tabele powinny być dostarczone w oddzielnych plikach; powinny zawierać tytuł w języku polskim i być numerowane liczbami arabskimi wg kolejności pojawiania się w pracy. Informacje zawarte w tabelach nie powinny być powtarzane w tekście. Objaśnienia do tabeli, np. rozwinięcia skrótów, podaje się w stopkach pod tabelą. • Ryciny i fotografie powinny być załączane na oddzielnych plikach i zapisane w jednym z wymienionych formatów: .cdr, .tif, .jpg, .ai, .bmp lub .eps i posiadać rozdzielczość minimum 300 dpi. Ryciny i fotografie mogą być przygotowane w formie czarno-białej lub w kolorze. Jeżeli rycina (fotografia) była już publikowana, to należy podać jej źródło, a także uzyskać pisemną zgodę od właściciela praw autorskich na jej ponowną publikację. Ryciny powinny być numerowane liczbami arabskimi oraz opatrzone podpisami i legendą w języku polskim. • Skróty należy zawsze objaśniać przy pierwszym wystąpieniu terminu skracanego w tekście (dotyczy to również streszczenia). Poza wyjątkowymi sytuacjami nie należy używać skrótów w tytule pracy. • Wyniki badań laboratoryjnych oraz odpowiednie normy i odchylenia standardowe powinny być wyrażone w jednostkach przyjętych przez Międzynarodowy Układ Jednostek Miar SI.

• Autorzy są zobowiązani dołączyć do pracy: – list przewodni, w którym znajdzie się oświadczenie o tym, że: 1) wszyscy wymienieni jako autorzy pracy przeczytali ją i zaakceptowali skierowanie jej do druku; 2) kierownik instytucji, w której praca powstała, wyraził zgodę na jej skierowanie do druku; list przewodni należy zamieścić w panelu redakcyjnym w odpowiedniej rubryce; – uzupełnioną umowę wydawniczą przenoszącą prawa autorskie na Wydawcę, w której autorzy oświadczają, że: 1) przysługują im pełne prawa autorskie do utworu, w tym prawa lub licencje na publikacje wszelkich zdjęć, rycin i tabel etc. zawartych w utworze; 2) nie przenieśli na rzecz jakiegokolwiek podmiotu praw autorskich do utworu, nie udzielili jakiemukolwiek podmiotowi licencji na jego opublikowanie; 3) artykuł ma charakter oryginalny i jest pozbawiony wad prawnych; 4) artykuł nie został dotychczas opublikowany; 5) umowa nie narusza praw jakiegokolwiek podmiotu trzeciego, w tym w szczególności podmiotu, w którym zatrudnieni są autorzy, lub podmiotów, z którymi autorzy współpracują na jakiejkolwiek podstawie prawnej. Autorzy podają ewentualny konflikt interesów lub deklarują jego brak. Wzór umowy wydawniczej znajduje się na stronie internetowej czasopisma. Można go również pobrać w panelu redakcyjnym w momencie przesyłania pracy do publikacji. Wypełnioną i podpisaną umowę należy przesłać poprzez panel redakcyjny, ewentualnie faksem lub pocztą na adres Wydawcy. • Przedstawienie do publikacji pracy opisującej doświadczenia na ludziach jest jednoznaczne z oświadczeniem autorów, że zastosowane postępowanie było zgodne z wymogami deklaracji helsińskiej (dotyczącej etyki pielęgniarskiej i lekarskiej, zabraniającej podawania imienia i nazwiska pacjenta, inicjałów lub numeru ewidencji szpitalnej) oraz zgodne ze standardami etycznymi ustanowionymi przez odpowiednią komisję etyczną. • Czasopismo stosuje procedury zabezpieczające oryginalność publikacji naukowych zgodnie z kryteriami ICMJE (International Comittee of Medical Journal Editors) i WAME (World Association of Medical Editors), dlatego konieczne jest także podanie informacji o zakresie pracy każdego autora włożonej w tworzenie publikacji, m.in. kto jest autorem koncepcji pracy, założeń, metod, protokołu itp. oraz afiliacji każdego z autorów. Wzór oświadczenia o zakresie pracy dostępny jest na stronie czasopisma: http://www. termedia.pl/Czasopismo/-50 w zakładce: O czasopiśmie. Zasady publikacji prac • Informujemy, że Redakcja przestrzega najwyższych standardów w publikacjach naukowych i współpracę z autorami opiera na jawności informacji o rzeczywistym wkładzie osób/podmiotów w powstanie publikacji. Wszelkie przypadki „ghostwriting” i „guest authorship” jako przejaw nierzetelności naukowej będą podlegały karom zwyczajowym. • Prace nadesłane do redakcji podlegają ocenie recenzentów. Redakcja dokonuje wyboru recenzentów, kierując się tematyką przedstawioną w artykule nadesłanym do druku. Zasady recenzowania prac są szczegółowo przedstawione na stronie internetowej czasopisma (http://www.termedia.pl/Czasopismo/-50); są one zgodne z wytycznymi Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego (http://www.nauka.gov.pl/). Redakcja zastrzega sobie prawo dokonywania poprawek językowych bez porozumienia z autorem. Inne zmiany są konsultowane z autorami. Redakcja przekazuje autorom pracę do autoryzacji z prośbą o przekazanie ewentualnych uwag w ciągu trzech dni. Zasady recenzowania i akceptacji prac do druku Prace nadsyłane do Redakcji są wstępnie oceniane przez redaktor naczelną i redaktorów tematycznych. Manuskrypty niespełniające podstawowych warunków publikacji są odrzucane. Artykuły niekompletne lub przygotowane w stylu niezgodnym z zasadami podanymi poniżej są odrzucane bez oceny merytorycznej. Pozostałe prace są recenzowane przez niezależnych recenzentów, w modelu, w którym autorzy i recenzenci nie znają swoich tożsamości (tzw. double-blind review process). Maksymalny czas oczekiwania na recenzję wynosi 2 miesiące. Uwagi recenzenta wraz z prośbą o naniesienie stosownych poprawek redakcja przekazuje autorowi wskazanemu w pracy jako osoba odpowiedzialna za korespondencję. Poprawione prace na podstawie pozytywnych opinii recenzentów kwalifikuje do druku redaktor naczelna. Autorzy są informowani o akceptacji artykułu do druku drogą mailową. Lista recenzentów jest stale dostępna na stronie internetowej czasopisma i publikowana w pierwszym numerze czasopisma każdego roku.