Tuba Luba 5 - Lesebok 2 - nynorsk by Tell forlag

2 nyn

02-05-06

15:15

Side 1

Ebba Sporstøl

Tuba Luba er ein læremiddelserie for norsk på barnetrinnet i grunnskolen. Serien vil vere komplett for heile barnetrinnet i 2007.

5. trinn (Tuba Luba 5) har desse einingane (nynorsk):

ER G

Les meir på www.tell.no

Oppgåvehefte 1 Oppgåvehefte 2 Lesebok 1 Lesebok 2 Ressursperm

TUBA LUBA R VU

• • • • •

LESEBOK 2

Nynorsk ISBN 82-7522-275-3 ISBN13 978-82-7522-275-4

EAN kode

N TELL FORLAG

TUBA LUBA 5 Lesebok 2

Tuba Luba har sakte progresjon, ein klar systematikk og eit omfattande øvingstilbod. Det er teke vare på gjennom eit stort utval tekstar og oppgåver i oppgåvehefte og lesebøker, til bruk både på skolen og heime. For kvart årstrinn er det gitt ut ein ressursperm med generelt innføringsstoff, lærarrettleiing og kopieringsoriginalar.

Nynorsk

omsl. 5. kl

nyn ombr. 5. kl. del 2

02-05-06

14:58

Side 1

Ebba Sporstøl

Tuba Luba LESEBOK 2

R VU

NYNORSK

IN KS

SE AR

TELL FORLAG

nyn ombr. 5. kl. del 2

02-05-06

14:58

Side 2

© Tell forlag as 2006 Teikningar: Harald Aadnevik og Kari Sortland Omslagsdesign og grafisk formgiving: Lisa Wagle Trykk: PDC Tangen Omsetjing til nynorsk: Nikolai Nelvik Spørsmål og kommentarar til denne boka kan sendast til Tell forlag a.s, Nilsemarka 5C, 1390 Vollen, tlf. 66 78 09 18 e-post: tell@tell.no www.tell.no

R VU

ISBN 82-7522-275-3 ISBN 13 978-82-7522-275-4 Nynorskutgåve

Det må ikkje kopierast frå denne boka i strid med åndsverklova eller i strid med kopieringsavtalar med KOPINOR, interesseorgan for rettshavarar til åndsverk. Kopiering i strid med lov eller avtale kan føre til erstatningsansvar og inndraging og kan straffast med bøter eller fengsel.

SE AR

nyn ombr. 5. kl. del 2

02-05-06

14:58

Side 3

Forord

R VU

Eg håper du liker å lese, og at du kosar deg når les ei god bok eller surfar på Internett. Det er skrive om det meste her i verda. Du vil alltid finne ei bok eller noko på Internett som handlar om ting som akkurat du synest det er spennande å lese om. Når du bruker denne leseboka, får du den daglege lesetreninga som du må ha for at du skal bli ein betre lesar. Dersom du klarer å svare på spørsmåla, kan du sjølv kontrollere at du verkeleg har forstått det som står i teksten. Ved å løyse oppgåvene får du trening i både å lese og å skrive.

Dess meir du trenar, dess betre blir du! Det gjeld både for idrett og for lesing. Derfor vil eg tilrå dette treningsopplegget:

Øv deg på å lese høgt. Fortel att teksten i leseboka med dine eigne ord. Lær deg nye ord og uttrykk. Spør deg sjølv om det var noko å lære av det du nettopp har lese. Øv minst 20 minutt kvar dag, og slapp av med ei god bok etterpå.

• • • • • •

I denne leseboka vil du møte ein annan skrifttype enn den du kjenner frå lesebøker du tidlegare har brukt i norskserien Tuba Luba. Den nye skrifttypen heiter Times og er mykje brukt i både aviser og bøker. Derfor er det viktig at du kjenner denne skifttypen. Lykke til med treninga! Ebba Sporstøl Ålesund, februar 2006

nyn ombr. 5. kl. del 2

02-05-06

14:58

Side 4

Innhald Birkebeinarrennet • 5

Tai-Mi, Tamar og Trines søster • 15 Under en svart paraply • 27 Egypt, landet til faraoane • 40 Uroksen • 46 Den utvalde sonen • 48

R VU

Rasmus på loffen • 56 Segner frå nord til sør • 73 Vegvisaren • 73

Fuglen på Stetind • 77

Den uheldige friaren • 79

Sølvskatten på Smøla • 81

Røvarane på Tjuvenborg • 93 Jenta i Tussebustaden • 95 Det store Vindfjelltrollet • 98

Flukta frå Villmarka Zoo • 107 Forboden frukt smakar best • 116 Mannen som rodde til Danmark etter korn • 124 Trollteiknaren Theodor Kittelsen • 139 Walt Disney • 145 Pondus • 152 Årstider • 154

Den tjukke skodda • 100 Vossingar på byferd • 100 Til gjestebod – bli heime • 101 Italienarane på Røst • 102

Historier frå Vestlandet • 100

Huldra og gullpengane • 90

Jostedalsrypa • 85

Ormane i Vartdal • 84

nyn ombr. 5. kl. del 2

02-05-06

14:58

Side 5

Birkebeinarrennet

R VU G

IN KS

Fjellet mellom Rena og Lillehammer vrimlar av folk. Elleve tusen skiløparar er på veg over fjellet, alle med sekk på ryggen. Dei er med i Birkebeinarrennet. Her er folk i alle aldrar, frå 16 til 85 år. Somme er med i rennet for første gong, andre har vore med mange gonger. Heile 58 kilometer skal dei gå frå start til mål. Dei som går raskast, blir kalla eliteløparar. Dei fer av garde frå Rena klokka åtte om morgonen. Frå tre til fire timar seinare skal dei kome seg over fjellet og ned til Lillehammer. Alle vil gjere alt dei kan for å kome først over målstreken. Dei som ikkje har det så travelt, startar seinare. Men når det kjem til stykket, har dei jammen hastverk, dei òg. Dei har ikkje all verdsens tid. Skal dei få utdelt deltakarbevis, kan dei ikkje bruke meir enn frå fem til seks timar. Derfor har alle trena og Øveord: gått mykje på ski gjennom vinteren. eliteløparar Birkebeinarrennet er nemleg ikkje ein tur for deltakarbevis nybegynnarar!

nyn ombr. 5. kl. del 2

02-05-06

14:58

Side 6

I dag er det sur vind, og løypa er isete og hard, men det ser ikkje ut til å skremme nokon frå å gjennomføre løpet. Langs løypa er det matstasjonar der dei kan få noko å drikke og litt å bite i. Det er folk frå Raudekrossen ute for å ta seg av dei som kan kome til å skade seg, eller som treng anna hjelp. 1200 personar har jobba for å få til dette rennet. Det er mykje som må gjerast for å få eit slikt kjempearrangement vel i hamn.

Øveord: arrangert topptrena birkebeinarar velberga

R VU

Det første Birkebeinarrennet vart arrangert i 1932. I dag er det eit av dei største og mest berømte skiarrangementa i verda. For eliteløparane er turen over fjellet ein av dei store utfordringane om vinteren. Alle er topptrena og har det beste utstyret som finst.

For 800 år sidan gjekk to birkebeinarar, som rennet er oppkalla etter, den same ruta, berre motsett veg. Men dei hadde korkje superski eller spesialklede. Dei hadde ingen hjelparar som stod klare med mat og drikke. Dei hadde ingen som fortalde dei om dei var på rett veg. Ingen stod klare til å stelle såre føter eller behandle frostskadar. Dei hadde berre seg sjølve å lite på og ein enorm vilje til å kome seg velberga over fjellet og ned på andre sida. Men gode skiløparar må dei ha vore! Dei to som kjempa seg fram ei januarnatt i 1206, bar på ein liten gut på knappe to år.

Spørsmål til sidene 6 og 7: 1 Kven tek seg av folk som skader seg? 2 Når vart det første Birkebeinarrennet arrangert? 3 Kor mange menn drog over fjellet i 1206? 4 Kor mykje veg sekken som deltakarane i rennet har med? 5 Kva er sekken symbol på? 6

nyn ombr. 5. kl. del 2

02-05-06

14:58

Side 7

Den vesle guten skulle seinare bli konge i Noreg under namnet Håkon Håkonsson.

Øveord: borgarkrig

R VU

Korleis dei to mennene fekk guten med seg, veit vi ingenting om, men han låg ikkje godt innpakka i ein pulk. Dei to mennene skifta kanskje på å bere han. For at han ikkje skulle fryse i hel, låg han nok gøymd under kappene deira, eller surra fast på ryggen til ein av mennene. Sekken på 3,5 kilo som deltakarane i Birkebeinarrennet ber, er symbol på den vesle guten som dei to mennene bar med seg over fjellet mellom Lillehammer og Rena.

Det var borgarkrig i Noreg da dei to mennene var på veg over fjellet i 1206. Krigen hadde rasa i mange år. Det var kongssøner som kriga om kven som skulle regjere. Alle sønene til kongen hadde den gongen like stor rett til å bli konge når faren døydde. Kongane hadde i regelen mange søner, men sønene hadde sjeldan den same mora. Dermed vart det mykje krangel og strid om kven som skulle styre landet. Flokkar med krigarar samla seg om den kongssonen eller høvdingen dei likte best. Alle slost mot alle over heile landet, og ingen kunne kjenne seg trygg.

Oppgåver til sidene 6 og 7: 1 Skriv fem ord som er adjektiv. 2 Skriv fire verb som har dobbeltkonsonant i seg. 3 Skriv fire ord som er samansette ord. 4 Skriv dei orda som er særnamn. 5 Skriv desse substantiva i ubunden form eintal: mennene, sønene, krigarane.

nyn ombr. 5. kl. del 2

02-05-06

14:58

Side 8

Øveord: kongemakta bjørkenever baglarar bagall tilhengjarar blussa opp

R VU

I 1182 hadde kong Sverre og birkebeinarane greidd å ta makta over det meste av Noreg. Sverre hadde starta kampen om kongemakta saman med ein flokk fillete, fattige bønder. Dei surra bjørkenever kring leggene for ikkje å fryse om vinteren. Derfor hadde dei fått namnet birkebeinarar. Dei hadde slåst og kjempa mot krigarar som fekk støtte frå biskopane og prestane. Desse krigarane vart kalla baglarar. Den første leiaren deira hadde vore biskopen i Oslo, Nikolaus Arnesson. Som biskop hadde han ein høg bispestav som vart kalla bagall. Frå den staven kom namnet baglar. Da Sverre døydde, hadde han vore konge i over tjue år, men fred i landet hadde det ikkje vore. Sverre hadde ikkje klart å få ro i områda kring Oslofjorden. Sonen, Håkon Sverresson, vart konge etter faren. Han hadde nesten lykkast med å få slutt på uroa, men døydde etter å ha vore konge i berre to år.

Eit par veker etter dødsfallet vart det fødd ein liten gut som kong Håkon var far til. Mor til guten heitte Inga. Ho håpte at det ikkje ville bli kjent blant folk kven som var far til guten. Fekk baglarane greie på det, ville dei gjere alt for å få tak i guten og sørgje for at han vart drepen. Som son av kong Håkon hadde han førsteretten til å bli konge når han vart vaksen. Birkebeinarane hadde ingen ny leiar som kunne fylle plassen etter kong Håkon. Dermed fekk baglarane mange nye tilhengjarar på Austlandet, og borgarkrigen blussa opp att.

Spørsmål til sidene 8 og 9: 1 Kvifor vart mennene kalla birkebeinarar? 2 Kvifor vart mennene kalla baglarar? 3 Kva tid på året var det?

nyn ombr. 5. kl. del 2

02-05-06

14:58

Side 9

R VU G

IN KS

Birkebeinarane bestemte seg for å samle seg hos høvdingen i Nidaros. Eit rykte om at baglarane hadde oppdaga kven den vesle guten på garden Folkisberg i Østfold var, sette fart i planane. No hasta det å flytte guten til ein trygg tilhaldsstad. Dei hadde inga tid å miste. Det var tett oppunder jul. Det var ingen som frivillig la ut på ei så lang reise i mørket og kulda. Det mest fornuftige ville vere å vente til våren, men da kunne det vere for seint. Den vesle guten og mor hans måtte vekk. Ein sein kveld kom dei seg av stad. Inga og guten vart køyrde med hest og slede.

Oppgåver til sidene 8 og 9: 1 Skriv dei orda som er særnamn. 2 Skriv antonym til desse orda: sein, kveld, fødd, fattig. 3 Skriv desse adjektiva i superlativ: lang, høg, liten, mykje.

nyn ombr. 5. kl. del 2

02-05-06

14:58

Side 10

Dei vart tett følgde av ein flokk med birkebeinarkrigarar. Planen var å kome seg usedde oppover Gudbrandsdalen før baglarane oppdaga at guten var borte.

Øveord: usedde dagsetappar kloster

R VU

Den sterke kulda gjorde at dei ikkje greidde å ta så lange dagsetappar. Heldigvis var det mange bønder som hjelpte dei på vegen. Dei skaffa dei tak over hovudet, slik at dei fekk varma seg og sove nokre timar. Dei sørgde også for at det alltid var utkvilte hestar til dei. Birkebeinarane våga ikkje å stoppe lenge om gongen. Baglarane hadde speidarar overalt, og dei kunne røpe skjulestaden deira. Julekvelden kom følgjet fram til Hamar. Her var det både domkyrkje og eit stort kloster med mange munkar og prestar. Dei fleste av dei var nok på parti med baglarane.

SE AR

EM Spørsmål til sidene 10 og 11: 1 Kvifor klarte ikkje birkebeinarane å reise så langt som dei hadde planlagt? 2 Kva dag kom dei til Hamar? 3 Kvifor drog dei vidare utan slede?

nyn ombr. 5. kl. del 2

02-05-06

14:58

Side 11

Jula var svært heilag for folk den gongen. Det var viktig å halde helgefred. Folk la alt arbeid til side, og det skulle vere fred og ro. Men birkebeinarane tok ikkje sjansen på å stoppe lenge. Her var for mange fiendar. Dei drog vidare til Lillehammer. Der heldt dei seg i skjul på ein liten gard til julehøgtida var over. Dei fann det best ikkje å bryte helgefreden.

Øveord: helgefred dagsreise seinka

R VU

Ein ettermiddag kom det melding om at ein stor flokk baglarar var sedd på veg nordover. Dei var ikkje meir enn éi dagsreise unna. Birkebeinarane skunda seg å bryte opp. No var gode råd dyre. Dei kunne ikkje halde fram på den vanlege vegen gjennom Gudbrandsdalen. Baglarane kunne halde større fart enn dei. Sleden med Inga og barnet seinka dei. Dermed bestemte dei seg for å dra utan sleden. Dei måtte også velje ein annan veg. Det var ein veg over fjellet frå Lillehammer til Rena i Østerdalen. Vegen var grei nok om sommaren, men ikkje noko fornuftig menneske ville ha brukt han midtvinters. Men birkebeinarane hadde ikkje anna val. Dei skjøna at hestane kom til å slite hardt i djupsnøen, og dei ville bli nøydde til å ta mange pausar. Det var ikkje eingong godt å seie om dei kunne kome fram i live.

Oppgåver til sidene 10 og 11: 1 Skriv alle stadnamna på dei plassane birkebeinarane kom til. 2 Skriv kva alle særnamn er like i. 3 Skriv fire ord som har diftong i seg.

nyn ombr. 5. kl. del 2

02-05-06

14:58

Side 12

Øveord: rådslaging pilkogger

R VU

To av dei beste mennene i flokken, Torstein Skevla og Skjervald Skrukka, var gode skiløparar, og i tillegg kjende dei vegen. Dei melde seg frivillig til å dra i førevegen med kongssonen. Med ski på føtene ville dei kome seg mykje raskare fram enn hestane. Etter ei rask rådslaging vart birkebeinarane samde om at dette var den beste løysinga. Guten vart lagd i ein varm, god skinnpose og bunden fast under kappa til Torstein. Skjervald tok ein pose med mat, ein god boge og eit pilkogger. Begge hadde skarpe sverd. Så la dei i veg: Torstein først, tett følgd av Skjervald. Det såg nesten ut som det gjekk to menn på eitt par ski. Snøen låg djup, og kulda gjorde det tungt å puste. Skjervald, som gjekk sist, lytta og speida etter ulv. Dei tok berre korte pausar utan å setje seg ned. Kulda tvinga dei til å vere i rørsle. Dei togg tørt kjøtt og drakk litt medan dei gjekk. Det var hardt å kome seg oppover. Her var det ingen spor å følgje.

Tostein og Skjervald bytte på med å brøyte seg fram i djupsnøen. Utpå natta klarna det opp. Eit svakt månelys gjorde det lettare å finne vegen. Heldigvis hadde dei klart å halde kursen så langt. Da dei nådde toppen av den lange stigninga, var dei så utkøyrde at dei hadde mest lyst til å leggje seg ned begge to. Men guten tok til å bli uroleg og smågret litt under kappa. Dei tvinga seg til å halde fram. Spørsmål til sidene 12 og 13: 1 Kvifor kunne ikkje Torstein og Skjervald setje seg ned? 2 Kva åt dei på turen over fjellet? 3 Kva var det som hjelpte dei å finne vegen utpå natta? 4 Kvifor var dei så redde for å miste kvarandre av syne? 12

nyn ombr. 5. kl. del 2

02-05-06

14:58

Side 13

Øveord: «breste eller bere» velberga busetnaden

R VU

Dei trøysta seg med at no hadde dei gjort unna den verste delen. Verre kunne det ikkje bli! I dei bratte åssidene nedover til Rena sette dei utfor i stor fart. No fekk det breste eller bere. Dei mista ikkje kvarandre av syne ein augneblink. Skulle dei kome velberga fram til folk, var dei heilt avhengige av kvarandre ei god stund til. Tidleg om morgonen nærma dei seg busetnaden. Både Torstein og Skjervald var godt kjende på gardane omkring. Her var det ingen baglarar. Alle i området var tru mot birkebeinarane. Da dei to skiløparane dundra på døra på den første garden dei kom til, og bad om hjelp, vart det eit oppstyr utan like. Folka på garden ville nesten ikkje tru at dei to karane hadde gått over fjellet om natta og var komne velberga fram. Da dei oppdaga at dei hadde med seg eit lite barn, gav dei seg ende over. Dei kunne ikkje fatte korleis dei to birkebeinarane hadde funne vegen i uvêret, og korleis dei hadde hatt krefter til å kome seg fram i djupsnøen. Torstein og Skjervald fek kvile seg litt og låne tørre klede og hestar, slik at dei kom seg vidare allereie etter nokre timar.

Oppgåver til sidene 12 og 13: 1 Skriv ni ord som har konsonanten k/K på plass først. 2 Sjå på orda du fann. Skriv dei av orda som er substantiv. 3 Skriv fire ord som har diftong i seg. 4 Skriv det ordet som har vokalen æ i seg. 13

nyn ombr. 5. kl. del 2

02-05-06

14:58

Side 14

Forspranget dei hadde fått ved å kjempe seg over fjellet, måtte dei for all del ikkje miste. Kjentfolk viste dei vegen nordover. Dei rei det reimar og tøy kunne halde. Seint på kvelden to dagar seinare kom dei fram til Nidaros. Dei vart tekne vel imot av kong Inge, høvdingen i Nidaros. Endeleg kunne Torstein og Skjervald kvile ut etter den strabasiøse turen. Dei hadde fått guten flytta til ein trygg stad, slik oppdraget deira hadde vore.

Øveord: «dei rei det reimar og tøy kunne halde» strabasiøse bragda

R VU

Guten fekk namnet Håkon etter far sin. Han voks opp og vart konge i Noreg i 1217. Håkon Håkonsson vart ein av dei dyktigaste kongane Noreg har hatt. Han fekk i stand fred mellom birkebeinarane og baglarane. Han laga nye lover. Den viktigaste av dei var at den eldste sonen til kongen alltid skulle ha rett til å bli ny konge etter faren. Noreg voks til eit stort rike under Håkon Håkonsson, eit rike som var mykje større enn Noreg er i dag.

Men turen over fjellet frå Lillehammer til Rena, som dei modige og viljesterke karane Torstein Skevla og Skjervald Skrukka hadde gått, har for alltid fått ein plass i noregshistoria. Jamvel 800 år etterpå snakkar folk om og undrar seg over den bragda.

Spørsmål til side 14: 1 Kor mange dagar brukte Torstein og Skjervald på turen frå Rena til Nidaros? 2 Kven vart Håkon oppkalla etter? 3 Kva var den viktigaste lova Håkon laga? Oppgåve til side 14: 1 Skriv kva adjektivet større er i positiv form.

nyn ombr. 5. kl. del 2

02-05-06

14:58

Side 15

Tai-Mi, Tamar og Trines søster Her skal du lese frå ei bok som heiter Tai-Mi, Tamar og Trines søster. Det er den norske forfattaren Berit Brænne som har skrive boka, som kom ut i 1975.

R VU G

IN KS

Korea heiter landet der Tai-Mi bur. Men folket som bur der, kallar det for Landet der det er stille om morgonen, og det vil vi òg kalle det. Det er eit vakkert land. Det liknar litt på Noreg. Det er høge fjell og grøne dalar, det er snø der om vinteren, og det ligg ute ved havet slik Noreg gjer. Men elles er alt annleis. Menneska som bur der, er gule i huda, har skrå auge og glatt, svart hår. Dei liknar nesten kinesarar. Maten dei et, er heilt annleis enn vår.

Spørsmål til side 15: 1 I kva for ein verdsdel ligg Korea? 2 Kva er Noreg og Korea like i? Oppgåve til side 15: 1 Skriv adjektiv som skildrar landskapet i Korea. 15

nyn ombr. 5. kl. del 2

02-05-06

14:58

Side 16

Øveord: gardstun fløyelsmjuk

R VU

I staden for brød et dei ris, og det beste dei veit til middag, er småhakka grønsaker med sukker og salt og sennep og eddik på. Den maten kallar dei kimtshikk. Husa deira er også annleis enn våre, i alle fall dei husa som er ute på landet og i dei små landsbyane. Ofte bur heile familien – far, mor og barn, bestefar og bestemor, onklar og tanter – saman i låge, firkanta hus med eit lite gardstun i midten. Alle familiemedlemmene har eit stor kjøkken saman, og elles har dei kvart sitt buområde i dei fire lengdene av huset. Inne i romma er det nesten ingen møblar, berre nokre låge bord, for dei sit på golvet når dei et. Alle tek skoa av seg når dei kjem inn, for ikkje å skitne til golvet. Om dagen leikar barna saman i gardsrommet eller ute på markene. Og om natta søv dei på mjuke matter som dei rullar ut på golvet.

Og no kan du kanskje tenkje deg korleis Tai-Mi har det heime i sitt eige land, og korleis ho ser ut. Tai-Mi er lita og nett med skrå auge og svart, silkeglatt hår. Huda hennar er fløyelsmjuk og liknar det fine, gule som er i stemorsblomstrane. Og namnet hennar, det passar svært godt, for Mi tyder «den gode og vakre», og god og vakker er ho.

Spørsmål til sidene 16 og 17: 1 Korleis var sengene i den vesle landsbyen Tai-Mi budde i? 2 Kvar låg landsbyen Tai-Mi budde i? 3 Kvifor gjekk Tai-Mi frå den vesle landsbyen ho budde i? 4 Kva heitte hunden? 16

nyn ombr. 5. kl. del 2

02-05-06

14:58

Side 17

Eigentleg har Tai-Mi tre namn. Ho heiter Tai-Mai-Ja. Tai er etternamnet hennar, Mi er fornamnet, og Ja er slektsnamnet, for slik er namna bygde opp i Korea. Men vi kallar henne berre Tai-Mi, for det er lettare å seie. Tai-Mi har det godt og veit ikkje om anna enn den vakre dalen med garden til familien sin, og om alle dei vaksne som er glade i henne.

Øveord: stabba bortetter

R VU

Men det var noko som var trist i Landet der det er stille om morgonen. Det var nemleg krig der, og det var vondt for menneska. Det heldt på det eine året etter det andre i lange tider, og der krigen kom, vart menneska fattige, og det var mykje leitt. Berre høgt oppe mellom fjella der Tai-Mi budde, hadde det vore fredeleg og godt heile tida. Men ein dag kom krigen dit òg, Og Tai-Mi vart åleine.

Tai-Mi kunne ikkje heilt hugse korleis det hadde gått til, for ho var jo så lita enno, ikkje meir enn fire år. Ho hugsa berre at ho stabba gjennom snøen. Det var tidleg om morgonen, og det var verkeleg stille. Ho høyrde ingen snakke og såg ingen menneske, berre ein stor hund som ho kjende. Han kom hufsande i lange sprang bortetter markene, og Tai-Mi vart svært glad da ho såg han, for det var ein snill hund. Chang heitte han.

Oppgåver til sidene 16 og 17: 1 Skriv substantiv som er namn på dei som bur saman med Tai-Mi. 2 Skriv adjektiv som beskriv Tai-Mi. 3 Skriv fem ord som har dobbeltkonsonant i seg. 4 Skriv synonym til desse orda: stabbe, fredeleg, springe. 5 Skriv to ord som har vokalen ø i seg. 17

nyn ombr. 5. kl. del 2

02-05-06

14:58

Side 18

Øveord: traska lurvete «teften av noko»

R VU

Og Chang dansa rundt henne og logra med halen og såg ut som han var glad for å møte nokon, han òg. Og så traska Tai-Mi og Chang vidare saman. Det vart ein lang tur for Tai-Mi. Heile dagen gjekk dei, og ingen stader møtte dei folk. Ho vart svolten og trøtt, og ho fraus òg, for ho hadde ikkje fått på seg sko, og føtene vart svært kalde når ho trødde i snøen. Rett som det var måtte ho setje seg ned og varme dei. Da la den store hunden seg òg ned, og ho putta føtene inn i den lurvete pelsen til dei vart varme igjen. Men ho kunne ikkje sitje lenge, for ho hadde så lite klede på seg at ho fraus på kroppen òg. Og så måtte ho traske vidare. Somme gonger sprang Chang frå henne. Det var som om han fekk teften av noko. Han snusa fram og tilbake, og så sette han av stad med snuten ned i bakken. Tai-Mi greidde slett ikkje å halde følgje med han, sjølv om ho sprang så fort ho kunne. Chang kom langt, langt framom. Da gret Tai-Mi og ropa på han, for det var så fælt å vere åleine på den lange, framande vegen. Men når Chang høyrde at Tai-Mi gret og ropa, kom han tilbake med ein gong og sa «voff, voff» og sleika henne i ansiktet og på dei nakne føtene, akkurat som om han ville trøyste henne. Og slik heldt Tai-Mi og Chang følgje heile dagen, heilt til det vart kveld, og sola gjekk ned bak fjella.

Spørsmål til sidene 18 og 19: 1 Kvifor fraus Tai-Mi? 2 Korleis klarte ho å bli varm igjen? 3 Korleis trøysta Chang Tai-Mi? 18

nyn ombr. 5. kl. del 2

02-05-06

14:58

Side 19

R VU ER

Da vart Tai-Mi ståande på vegen og sjå seg om. Det vart så kaldt når sola var borte, og det tok til å skumre. Ho visste slett ikkje kvar ho var, og snart vart det natt. Ho ville gjerne sove ein stad, for ho var trøtt. Men det var ingen stader å sove her. Da snudde Tai-Mi og tok til å gå tilbake same vegen ho var komen. Men i det same kom Chang byksande. Han hadde vore borte ei lita stund bak ein bakkekam. No sprang han rundt henne og bjeffa og dansa bortetter vegen og tilbake igjen, om og om igjen. Det var akkurat som om han ville fortelje henne noko. Og til slutt tok han tak med tennene i kleda hennar og gjekk baklengs og drog i henne.

Øveord: byksande bakkekam baklengs

Oppgåver til sidene 18 og 19: 1 Skriv setningar med desse orda: viste/visste, pute/putte, bake/bakke, fine/finne. 2 Skriv orda som har bokstaven d/D på plass først. 3 Skriv dei orda du har skrive, som er verb og substantiv. 4 Skriv orda Korea, Asia, Chang, Tai-Mi i alfabetisk rekkjefølgje. 5 Skriv eit ord som har vokalen å i seg, eit ord som har vokalen ø i seg og eit ord som har vokalen æ i seg.

nyn ombr. 5. kl. del 2

02-05-06

14:58

Side 20

Øveord: fortøydde framstamnen jumpa

R VU

Da forstod Tai-Mi at Chang ville vise henne noko. Ho tok tak i pelsen hans og skunda seg dit han ville – nemleg opp på bakketoppen. Og rett der nede på den andre sida var det ei stor, brei elv som flaut stille gjennom dalen. Tai-Mi vart ståande og sjå på elva. Det låg nokre små fiskebåtar fortøydde langs breidda, og langt borte i bakkane på den andre sida såg ho ei klyngje med hus. Men Tai-Mi såg inga bru, og ho var for trøtt til å gå oppover langs elva og leite. Ho gjekk berre ned til båtane og såg på dei, og Chang sprang framom og snusa på kvar båt dei gjekk forbi. Det låg litt snø i dei fleste av dei, så dei hadde visst ikkje vore brukte på ei stund. Men så kom dei til ein det ikkje var snø i. Han såg fin og tørr ut, og det låg nokre gamle klede og eit segl i framstamnen. Båten låg nesten heilt oppe på land, slik at det gjekk an å hoppe opp i han. Chang stansa og såg på Tai-Mi som om han ville seie: «Ser ikkje den der bra ut?» Tai-Mi krabba opp i båten. Ho syntest det måtte vere godt å liggje i botnen der det var tørt, for føtene hennar var kalde, og det gjorde så vondt i dei. Chang jumpa etter. Han snusa litt rundt medan Tai-Mi krabba inn under dei gamle kleda. Så fann han seg ein god, lun plass ved sida av henne, og snart sov dei begge to.

Spørsmål til sidene 20 og 21: 1 Korleis fann Tai-Mi båten som ho sovna i? 2 Kva tid på døgnet var det da Tai-Mi vakna? 3 Kvifor sa Tai-Mi «bestefar» til den gamle mannen i båten? 20

nyn ombr. 5. kl. del 2

02-05-06

14:58

Side 21

Øveord: kvakk

R VU

Da Tai-Mi vakna, var det mørk natt, og båten segla nedover med henne. Først låg ho heilt stille. Så kika ho opp og fekk auge på ein gammal mann som sat bak i båten og småsov. Chang knurra ganske lågt ved sida av henne. Han hadde nok òg sett den gamle mannen. Tai-Mi vart sitjande og sjå på mannen ei stund. Han såg snill ut, og ho våga å snakke til han. «Bestefar,» sa ho, for Tai-Mi kalla alle gamle menn for bestefar. Den gamle mannen kvakk og stira på Tai-Mi. Ei stund såg det ut som han trudde han drøymde, for han berre stira med open munn og rista på hovudet. I det same stakk Chang hovudet opp og sa «voff». Det var som han ville seie: «Du får ikkje lov til å gjere Tai-Mi noko, eg passar på henne, eg!»

IN KS

SE AR

EM Oppgåver til sidene 20 og 21: 1 Skriv dei orda som har bokstaven b/B på plass først. 2 Skriv dei orda du har skrive, som er substantiv og adjektiv. 3 Skriv desse verba i fortidsform: liggje, gå, finne, sitje, kome. 4 Gradbøy adjektiva gammal og liten.

nyn ombr. 5. kl. del 2

02-05-06

14:58

Side 22

R VU

Men den gamle mannen tenkte så visst ikkje å gjere Tai-Mi noko. Da han hadde kome seg av forskrekkinga, krabba han framover i båten og lyfta Tai-Mi opp og såg på henne. «Nei, nei, nei, kvar kjem du frå, vesle stakkaren?» spurde han. Chang knurra litt. Men den gamle mannen la handa si på hovudet hans og klappa han. Så tok han Tai-Mi på fanget og snakka til henne igjen. «Kvar kjem du frå, vesle rose?» spurde han. For slik snakkar dei til småjenter i Landet der det er stille om morgonen. Tai-Mi kunne ikkje svare på det, for ho visste ikkje namnet på staden ho kom frå, og ikkje visste ho kva mor og far heitte anna enn mor og far. Ho visste berre at ho sjølv heitte Tai-Mi og var fire år gammal, og at dei vaksne var borte. Den gamle mannen såg nøye på henne. «Har du ikkje eit namn til?» spurde han. Men det visste ikkje Tai-Mi, så ho kunne ikkje svare på det heller. «Ja, ja,» sa han og rista på hovudet, «eg trur ikkje du er frå vår grend. Du har nok gått langt, og du er nok ein av dei ungane som er vortne åleine i det morgonstille landet.» Han tok dei raude føtene hennar i handa si og varma dei. Så tulla han henne inn i ei stor kappe og fann fram ris i ein bolle og gav henne. Og heile tida mumla han med seg sjølv og småskjente på dei som hadde gjort det så vanskeleg i landet deira.

Spørsmål til sidene 22 og 23: 1 Kva visste Tai-Mi om seg sjølv? 2 Korleis såg føtene til Tai-Mi ut? 3 Kva gav den gamle mannen Tai-Mi å ete? 4 Kva for eit dyr høyrde Tai-Mi i det fjerne? 22

Øveord: grend småskjente

nyn ombr. 5. kl. del 2

02-05-06

14:58

Side 23

R VU IN

«Ja, ja,» sa han til slutt, «et no godt, vesle Tai-Mi. Måtte den ringe maten eg gir deg, gjere deg godt.» Og Tai-Mi åt lenge, for risen smaka godt, og ho hadde ikkje fått mat sidan kvelden før ho gjekk heimanfrå. Chang fekk òg ei lita skål, og han logra med halen. Han forstod nok at den gamle mannen var ein snill mann, og no knurra han ikkje lenger. Da dei hadde ete, sat Tai-Mi og såg på det mørke vatnet som glei forbi, og dei små lysa frå husa inne på land. Langt oppe i fjella høyrde ho ein ulv hyle, men her i båten hos den gamle mannen var det trygt, og ho var svært glad for at ho slapp å traske rundt i snøen lenger.

Øveord: ringe maten

Oppgåver til sidene 22 og 23: 1 Skriv fem ord som har dobbeltkonsonant i seg. 2 Skriv substantivet føtene i bunden form eintal. 3 Skriv ord som har vokalen ø i seg. 23

nyn ombr. 5. kl. del 2

02-05-06

14:58

Side 24

Øveord: seglduk kufta

R VU

Ho fekk vite at den gamle mannen heitte Sin-Yun, men ho kalla han bestefar, for det var ho mest van med, og han likna ein bestefar med det lange, kvite skjegget og dei store, rynkete hendene. Da det var gått ei lita stund, vart Tai-Mi søvnig igjen og la hovudet ned på knea. «Du skal sove,» sa gamle Sin-Yun. Han såg seg om i båten for å finne ein stad der Tai-Mi kunne liggje godt. Så reiste han seg og tok vekk ei luke under setet han sat på. Der inne var det som eit slags kott, stort nok til at Tai-Mi kunne få plass. Han tok ein seglduk og nokre gamle klede og la dei i botnen for at det skulle bli mjukt og lunt for henne. Så krabba Tai-Mi inn, og Sin-Yun la den store kufta over henne. Og snart sov ho. Sin-Yun styrte båten vidare nedover elva. Men snart tok han til å sjå seg om etter ein stad å leggje til, for han var så trøtt. Han hadde allereie segla i mange timar før han fann Tai-Mi, og han skulle segle enda lenger, heilt til havet, hadde han tenkt. Det ville kanskje ta to eller tre dagar til. Men det fekk ikkje hjelpe om turen vart lang. Gamle Sin-Yun hadde tid nok, og no ville han sørover, for der han kom frå, var det ikkje godt å vere lenger.

Spørsmål til sidene 24 og 25: 1 Kvar og korleis laga Sin-Yun i stand ein soveplass til Tai-Mi? 2 Kvifor hadde Sin-Yun reist av stad i båten sin? 24

nyn ombr. 5. kl. del 2

02-05-06

14:58

Side 25

Sin-Yun hadde ingen slektningar meir, og kaldt og trist hadde det vorte inne mellom fjella. Han hadde ikkje lyst til å vere åleine ein lang og hard vinter i øydemarka. Ute ved havet hadde han høyrt at det skulle vere så mykje betre på alle vis. Derfor hadde han sett seg i den vesle båten sin og reist av stad med eigedelane sine, litt klede, nokre sølvpengar og nokre krukker med ris, kimtshikk og vin.

Øveord: eigedelane kimtshikk øydemarka

R VU G

IN KS

Sin-Yun myste ut i mørket. Der skimta han ei lita øy midt ute i elva. Det var ein god plass å leggje til for natta. Dette skriv Berit Brænne i boka si:

Si-Yun tende opp bål og koka opp varmt drikke til Tai-Mi og seg sjølv. Det var viktig å få noko varmt å drikke i den kalde vinternatta. Den gamle mannen var uroleg for korleis han skulle klare å skaffe nok mat til dei. Den store hunden trong mykje, og han hadde svært lite. Tai-Mi måtte ha klede. Ho var altfor tynnkledd. Oppgåver til sidene 24 og 25: 1 Skriv adjektiva som fortel korleis Sin-Yun såg ut. 2 Skriv adjektiva som fortel korleis soveplassen til Tai-Mi vart. 3 Skriv kva orda Tai-Mi og Sin-Yun er like i. 4 Finn fem verb som har dobbeltkonsonant i seg.

nyn ombr. 5. kl. del 2

02-05-06

14:58

Side 26

Den gamle mannen hadde fått mange suter. Til slutt kom han til at det sikkert var ei meining med at den vesle jenta hadde lagt seg i båten hans. Han fann ut at han sikkert fekk hjelp undervegs.

Øveord: suter tynnkledd

R VU

Det fekk han rett i. Han møtte fleire hjelpsame, snille menneske som gav bort både klede og mat til Tai-Mi. Chang greidde å skaffe seg mat sjølv. Kvar natt når dei la til land for å sove, gjekk hunden på jakt og kom ofte heim med ein kanin som Sin-Yun steikte på bålet. Det vart mat til dei alle tre. Sin-Yun fekk òg litt fisk på kroken han hadde ute medan dei segla nedover elva. Den gamle mannen, hunden og Tai-Mi segla heilt til havet. Men det som skjedde på den lange turen dit, og korleis det gjekk med vesle Tai-Mi, må du lese i boka «Tai-Mi, Tamar og Trines søster» av Berit Brænne.

SE Oppgåver til side 26: 1 Skriv dei substantiva som har dobbeltkonsonant i seg. 2 Skriv særnamna i alfabetisk rekkjefølgje. 3 Skriv fire av verba.

EM Spørsmål til side 26: 1 Korleis fekk hunden Chang mat nok? 2 Kor langt segla Sin-Yun?

nyn ombr. 5. kl. del 2

02-05-06

14:58

Side 27

Under en svart paraply

Øveord: novella yte

Her kjem novella Under en svart paraply, som den norske forfattaren Beate Audum har skrive.

R VU

Det var hans eiga skyld. Ja, det meiner eg. For kvifor skulle han på død og liv vere så annleis? Ta no stemma hans, for eksempel, Viskelêr! Sjølv om han kom frå ein annan stad, kunne han vel snakke skikkeleg, i det minste. Men ikkje han, nei. Han berre kviskra. Kva? ropa vi. Heile tida. Kva og kva og kva. Før han begynte å snakke, til og med. Som eit lite teikn. Vi prøvde jo berre å hjelpe.

Han hadde det med å stå og stire i bakken, akkurat som om han hadde dårleg samvit. Men han gjorde aldri noko direkte gale, så eigentleg hadde han ikkje noko å stå slik og stire for. Han skulle ikkje ha gjort det! Vi fekk ikkje ordentleg taket på han på den måten. Aldri ville han vere med på noko, heller. Ikkje det at vi bad han om det, akkurat, men han kunne jo yte litt sjølv òg, ikkje sant? Kanskje han hadde fått vere med, da, om han hadde spurt, meiner eg. Og snakka høgt nok. Og ikkje berre stått der og kviskra. Eg veit ikkje.

nyn ombr. 5. kl. del 2

02-05-06

14:58

Side 28

Han hadde så enormt lange bein. Og når han stod slik bøygd og stira ned i bakken, og sa eit eller anna uforståeleg, hadde han på ein måte korkje auge eller stemme. Da vart det liksom berre beina att. Og noko skal ein vel prate om, ikkje sant? Men det var kanskje litt for mykje av det gode. Oppstyr, eigentleg! Og det hadde ikkje vore nødvendig. Eg tenkte på det da eg såg at han subba bortetter fortauet. Han var så skjelven i knea at han kunne ha snubla i ein kritstrek. Men eg lo saman med dei andre. Det var jo temmeleg komisk, òg.

Øveord: uforståeleg komisk paff

R VU

Eg var faktisk den einaste som vart kjend med han etter kvart. Det kom av den gongen i parken. Han sat der på ein benk i striregnet og hadde ein svær, svart paraply over seg. Eg vart ganske paff, for her på våre kantar er det ikkje vanleg med paraply for folk under femti. Han hadde ikkje sett meg, og eg lurte på om eg skulle stikke igjen, men så kunne eg ikkje dy meg. Eg lista meg innpå han bakfrå og ropa: «Hallo!» Det var alt. Ikkje eit einaste vondord. Men paraplyen gjorde liksom eit hopp, så eg skjøna at han skvatt.

Spørsmål til sidene 28 og 29: 1 Kvifor syntest alle at Karl var så rar? 2 Korleis var vêret den første gongen eg-personen snakka ordentleg til Karl? 3 Kvar sat Karl da eg-personen snakka til han for første gong?

nyn ombr. 5. kl. del 2

02-05-06

14:58

Side 29

R VU IN

Da sa eg: «Hei, Karl.» Og slengde meg ned på benken ved sida av han. Han svara ikkje, berre flytta seg litt vekk. «Koss går det?» spurde eg. Ettersom det ikkje var nokon kjende i nærleiken, kunne vi like godt slå av ein prat. Eg fekk ikkje noko svar. Så vart det til at eg sat og såg ned i bakken, eg òg da, utan å vite kva eg skulle seie. Men eg gjekk ikkje. Da høyrde eg plutseleg ein slags tynn, fin musikk ved sida av meg. Det var ikkje så mykje tonar, det var meir som eit mønster.

Øveord: koss

Oppgåver til sidene 28 og 29: 1 Skriv dei orda som er personlege pronomen, 2 Skriv fem av dei verba som har fortidsform. 3 Skriv fem av dei orda som er adjektiv.

nyn ombr. 5. kl. del 2

02-05-06

14:58

Side 30

Som ein haug med fingertuppar som tromma eit mønster inn i hovudet på meg. Og heile kroppen. Til slutt sa eg: «Fin låt.» «Ja,» sa Karl. «Fin-fin,» sa eg. Da flytta Karl seg nærmare, slik at eg òg kom under paraplyen, og da vart mønsteret enda tydelegare.

Øveord: tverrsnudde

R VU

Eg veit ikkje kor lenge vi sat slik og høyrde på regndropane, men plutseleg vart eg nervøs for at nokon skulle oppdage oss. Derfor reiste eg meg og sa: «Du får ha det.» «Ha det,» sa Karl. Eg sprang av garde, men nede i vegen tverrsnudde eg, for eg kom på noko. «Det er hol i kyrkjegardsgjerdet!» ropa eg. No sat eg på benken igjen. «Vi kan smyge oss dit inn etter at det har vorte mørkt.» Karl berre trekte på skuldrene. «Ta med deg paraplyen,» sa eg. «Vi møtest på busshaldeplassen kvart over åtte.»

Spørsmål til sidene 30 og 31: 1 Kvar kom musikken frå? 2 Kvar var gjerdet med hol i? 3 Kvar skulle dei møtast?

Eg var spent på om han ville vere der. Han hadde jo ikkje sagt noko. Men han kom. Fem over åtte var eg på plass. Ti over kom han.

nyn ombr. 5. kl. del 2

02-05-06

14:58

Side 31

Øveord: kapellet gravstøttene

R VU

Kyrkjegarden var rett rundt hjørnet. Holet var lett å finne for den som visste kvar det var. Vi sette oss på trappa til kapellet og slo opp paraplyen. Det var rart å sitje der i mørket og sjå utover gravstøttene medan regnet tromma mønsteret sitt over hovudet på oss. «Gjett kva eg tenkjer på,» sa eg, Karl rista på hovudet. «At du og eg er dei einaste levande her inne.» «Ja,» sa han. «Synest du det er ekkelt?» «Nei.»

IN KS

SE AR

EM Oppgåver til sidene 30 og 31: 1 Skriv alle formene ordet gjerde kan ha. 2 Skriv tre av dei orda som er samansette ord.

nyn ombr. 5. kl. del 2

02-05-06

14:58

Side 32

«Ikkje eg heller.» Så høyrde vi på regnet, og eg fraus litt. Men det gjorde ikkje noko. «Kjem du i morgon òg?» spurde eg. «Ja,» sa Karl.

R VU

Etter dette begynte eg å leve to slags liv. Eitt med Karl og eitt med dei andre. Det lettaste hadde vel vore å leve med alle saman på ein gong, men det gjekk ikkje. Dessutan vart det meir spenning på den andre måten.

Den femte gongen vi møttest under paraplyen, tok Karl til å prate. Han sa at han ville reise til ei aud øy, gå på jakt, fiske og ete ville bananar. «Åleine?» spurde eg. «Ja,» sa Karl. «Men kvar skal du bu, da?» «I ei hole.» Han tok noko opp av lomma. «Og ved sida av holeopninga skal eg grave ned denne skatten,» sa han. «Han skal verne meg mot alle farar.» Eg såg på det han hadde i handa. Det likna på ein bruskork i mørket. «Gull?» spurde eg. «Verd ein million,» sa Karl.

Spørsmål til sidene 32 og 33: 1 Hvor drømte Karl om å reise? 2 Hva hadde Karl i lomma? 3 Hva maste «jeg-personen» om?

nyn ombr. 5. kl. del 2

02-05-06

14:58

Side 33

Øveord: jubileum

R VU

Eg bøygde meg fram for å sjå enda betre, men Karl hadde alt putta korken i lomma igjen. «Det var berre noko eg fekk i fjor,» sa han. «Der eg budde før.» «Få sjå!» «Nei.» Da kom eg på noko. «Kanskje du kan gi meg han på trettenårsdagen min,» sa eg. «Det er på onsdag.» Karl svara ikkje. «Det er nesten som eit jubileum.» Eg ville ikkje gi meg. «Det første året som sluttar på ten.» Da sa Karl at han ikkje hadde sett det på den måten. Han vart tretten rett etter at han hadde flytta frå den andre staden, og hadde berre tenkt på det som eit skikkeleg ulykkestal. Eg visste ikkje kva eg skulle seie til det, så eg heldt fram med å mase: «Gir du meg skatten?» Men Karl sa: «Nei, Katrine. Men eg lovar at du skal få arve han.»

Oppgåver til sidene 32 og 33: 1 Skriv dei orda som er talord. 2 Skriv fire av dei orda som er samansette ord. 3 Skriv desse verba i notidsform: gjorde, begynte, kom.

nyn ombr. 5. kl. del 2

02-05-06

14:58

Side 34

Det tok til å gå rykte. «Katrine og Langbein er saman!» Eg vart stiv av skrekk og nekta, så klart. Men det nytta ikkje. Dei andre ville ha bevis.

Øveord: egla kamuflert

R VU

Neste gong det regna, var vi fire stykke som gjekk saman bort til busshaldeplassen. Eg gjekk og bad inni meg heile vegen: «Ikkje ver der, Karl. Ver så snill. Hald deg heime!» Men eg kunne ha spart meg. Eg såg han på lang avstand. «Spring!» tenkte eg. «Bruk dei lange beina dine og kom deg av garde!» Ein av dei andre sa: «Neimen, der har vi ’an, jo. Med paraply og greier.» Eg trudde eg skulle døy. «Kliner de under den, da, Katrine?» «Hald munn,» sa eg.

Dei andre snudde seg brått og vart ståande og glo på meg. Ein av dei gliste ekkelt! «Kva var det vi sa?»

Spørsmål til sidene 34 og 35: 1 Kva for eit «kallenamn» hadde dei andre på Karl? 2 Kva smelte Katrine paraplyen til Karl i? 3 Kvifor syntest Katrine at ho måtte vere ekkel mot Karl? 34

Da Karl oppdaga oss, tok han til å stire ned i bakken – som vanleg. Og da dei andre egla seg innpå han, sa han ikkje eit ord. Men da dei ville knabbe paraplyen for å sjå om det «kanskje var eit kamuflert våpen,» retta han seg opp og skreik: «Katrine!»

nyn ombr. 5. kl. del 2

02-05-06

14:58

Side 35

Øveord: beviset stussleg

R VU

Eg såg på dei, og eg såg på Karl. Så gjekk eg rett bort og tok paraplyen. «Heilt ufarleg!» sa eg. «Ikkje noko våpen.» Eg lét som eg undersøkte han nøye. «Berre søpla!» No torde eg ikkje sjå på Karl. Eg berre smelte paraplyen så hardt i stonga til busskiltet at han knakk. «Vi går,» sa eg. Dei andre nikka. Dei hadde fått beviset sitt. Eg snudde meg ikkje. Det er fint å vite at du høyrer til hos nokon, og eg var saman med dei andre nesten heile tida. Likevel vart det ganske stussleg.

IN KS

SE AR

EM Oppgåver til sidene 34 og 35: 1 Skriv orda som har konsonanten h/H på plass først. 2 Skriv dei orda du har skrive, som er personlege pronomen.

nyn ombr. 5. kl. del 2

02-05-06

14:58

Side 36

Å leve berre eitt liv, meiner eg. Av og til tok eg meg ein tur til kyrkjegarden og sat heilt åleine på kapelltrappa. Men eg slutta med det etter kvart. Det var for kaldt. Berrfrost.

Øveord: berrfrost hjarteklapp

R VU

Ein dag fekk eg eit brev i posten. Nedi konvolutten låg noko hardt. Eg tok ein rask kikk, og fekk hjarteklapp. Skatten! Eg skulle akkurat til å bli kjempeglad, men så høyrde eg ei stemme inne i hovudet: «Nei, Katrine.» Det var Karl. Og han heldt fram: «Men eg lovar at du skal få arve han.» Arve, arve, arve … Kva har hendt? Eg vart så kvalm at eg måtte gå og leggje meg. Konvolutten la eg under hovudputa. Skatten ville eg ikkje sjå. Men eg kunne kjenne han. Tydeleg. Eg er viss på at eg kunne ha kjent han gjennom tjue dyner, og til slutt skar han seg gjennom puta, nesten, og inn i hjernen på meg. «Karl,» tenkte eg. «Eg måtte gjere det den gongen. Skjøna du ikkje det?» Så sovna eg. Nei, forresten, før eg sovna, mumla eg for meg sjølv fleire gonger:

Spørsmål til sidene 36 og 37: 1 Kvifor slutta Katrine å gå til møteplassen? 2 Kven ringde til Katrine? 36

nyn ombr. 5. kl. del 2

02-05-06

14:58

Side 37

«Det var hans eiga skyld.» Jau, det meiner eg. Men eigentleg var eg ikkje sikker. Da eg vakna igjen, var det telefon til meg. «Hallo, Katrine.» Eg fekk sjokk og ropa: «Kvifor er du ikkje død?» Det berre datt ut av meg. «Død?» sa Karl. Han skjøna ingenting. «Du sa eg skulle arve skatten,» sa eg. «Dårleg gjort å skremme meg slik.» «Møt meg på busshaldeplassen om ein halv time,» sa Karl. «Eg skal vise deg noko.» «Du sa jo …,» sa eg igjen. «Dårleg gjort!» Der stod eg med summetonen i øyret. Så gjekk eg for å ta på meg kleda.

Øveord: summetonen

R VU

På vegen bort til haldeplassen vart stega mine mindre og mindre. Eg tenkte på siste gongen eg hadde gått her, saman med dei andre, og grua meg. Til slutt stoppa eg heilt og gjekk over gata. Eg ville heller ta ein tur i parken. Da høyrde eg nokon som kom springande, nokon som ropa: «Vent, Katrine!» Men eg ville ikkje vente. Eg ville vekk. Utan at det nytta, sjølvsagt. Eg sprang ikkje fort nok.

Oppgåver til sidene 36 og 37: 1 Skriv notidsforma av desse verba: kjende, smelte, skremde. 2 Skriv kva regel du brukte da du skreiv verba ovanfor i notidsform. 3 Skriv notidsforma av desse verba: gjekk, fått, snudde, skulle.

nyn ombr. 5. kl. del 2

02-05-06

14:58

Side 38

Øveord: hulke fingertuppane

R VU

Så tok eg til å grine. Eg sette meg rett ned på fortauet og gret og gret. Eg kjende at Karl tok handa mi og la noko i henne, men eg heldt fram med å grine. Eg høyrde han sa: «Sjå!» Men eg sat med hovudet mellom knea og heldt på å hulke meg i hel. Da tok Karl fingrane mine bort på det som låg i handa mi, og med fingertuppane kjende eg noko hardt.

IN KS

SE AR

EM Spørsmål til sidene 38 og 39: 1 Kvar bestemte Katrine seg for å gå? 2 Kva hadde Karl vunne? 3 Kor mange gullmerke hadde Karl?

nyn ombr. 5. kl. del 2

02-05-06

14:58

Side 39

Øveord: sprint idrettsmerke kje

R VU

Noko som hadde likna på ein kork, dersom det ikkje hadde vore så knudrete. «Eg vann det på søndag,» sa Karl. «Hundre meter sprint.» Da måtte eg kike, og eg såg eit idrettsmerke. Av gull. Karl sette seg ned ved sida av meg og sa: «Maken til det du fekk i posten. No har eg eitt derifrå og eitt herifrå. Og fleire skal det bli.» Han smilte. «Du veit, det går ganske fort med meg som har så lange bein!» «Mmmm.» Eg ville smile tilbake, men måtte gi opp. I staden pressa eg fjeset mot knea så hardt at det svei i nakken. «Ikkje grin, da, Katrine,» sa Karl og la handa si på ryggen min. «Nei vel,» hiksta eg medan tårene sila. «Eg skal kjøpe ein ny paraply til deg.» «Det er kje så nøye,» sa Karl. Men eg hadde bestemt meg.

EM Oppgåver til sidene 38 og 39: 1 Skriv dei orda som har vokalen å i seg. 2 Skriv dei orda du skreiv, som er verb. 3 Skriv to verb som har konsonanten h på plass først.

nyn ombr. 5. kl. del 2

02-05-06

14:58

Side 40

Egypt, landet til faraoane

Øveord: regjerte slam grøderik

R VU

Egypt er eit av dei eldste rika i verda. Her regjerte faraoane i hundrevis av år. Landet var rikt og mektig. Det rådde orden og system. Den lengste elva i verda, Nilen, renn gjennom landet. Takka vere slam eller gjørme som vart liggjande att etter at elva fløymde over landet éin til to gonger i året, vart jorda svært grøderik. I regelen var det alltid rikeleg med mat til alle innbyggjarane i landet.

IN KS

SE AR

EM Spørsmål til sidene 40 og 41: 1 Kva heiter den lengste elva i verda? 2 Kva slags landskap har Egypt i aust og vest? 3 Kvifor streva egyptarane slik for å skjule inngangen til gravene sine?

nyn ombr. 5. kl. del 2

02-05-06

14:58

Side 41

Øveord: vatningskanalar monument obeliskar gravkammer amulettar

R VU

Egyptarane hadde veltrena soldatar som vakta grensene i sør og nord. I aust og vest var det store ørkenområde som stoppa framande folk som ville inn i landet. Egyptarane hadde derfor lange periodar med fred og kunne bruke tid og krefter på å byggje vatningskanalar, tempel, svære monument, obeliskar og ikkje minst gravkammer til dei rike og mektige i landet. Egyptarane var overtydde om at det venta dei eit liv etter døden. Derfor var det viktig for dei å få med seg eigedelane sine inn i den nye verda. Dess meir dei åtte, dess større måtte gravkammeret vere. Når ein av dei rike egyptarane døydde, vart det bore smykke, klede, møblar, vogner og mat inn i grava. Den døde vart balsamert, det vil seie at den døde kroppen vart behandla slik at han aldri skulle kunne rotne og bli borte. Den døde vart til ein mumie. Mumien vart surra inn i lange strimlar med linstoff. Mellom laga vart det lagt amulettar av gull og sølv som skulle verne den døde mot alle farar på vegen til dødsriket. Grava vart forsegla og inngangen skjult slik at ingen skulle kome inn og uroe den døde. Gravrøvarar var det mange av, og derfor vart det gjort mykje for å sikre at grava ikkje vart plyndra.

Oppgåver til sidene 40 og 41: 1 Skriv kva ordklasse desse orda høyrer til: rik, mektig, gull, sølv. 2 Skriv dei orda som har vokalen ø i seg. 3 Skriv dei orda du har skrive, som er substantiv.

nyn ombr. 5. kl. del 2

02-05-06

14:58

Side 42

Øveord: steinkolossane titals

R VU

Faraoane, som levde i stor luksus og hadde mange eigedelar, streva meir enn nokon for å skaffe seg ein sikker gravstad. Noko av det første dei gjorde når dei begynte regjeringstida si, var å dra ut i ørkenen for å finne plassen dei ville gravleggjast på. Dei eldste faraoane, som levde for over 3000 år sidan, bygde store pyramidar som skulle skjule gravkammeret deira. Tusenvis av arbeidarar bygde i årevis på desse steinkolossane. Dei slepa og drog på kjempesteinar på fleire tonn og la stein på stein tett inntil kvarandre mange titals meter til vêrs. Vitskapsmenn har i årevis undra seg over korleis dei gamle egyptarane klarte dette, men enno har ingen heilt løyst den gåta.

IN KS

SE AR

EM Spørsmål til sidene 42 og 43: 1 Kva var faraoane veldig opptekne av å få ordna med ein gong dei tok til å regjere? 2 Kor mykje kunne steinane til gravkammera vege? 3 Kva er papyrus? 4 Kva er hieroglyfar? 42

nyn ombr. 5. kl. del 2

02-05-06

14:58

Side 43

Dei gamle egyptarane hadde eit rikt skriftspråk. Dei fleste innbyggjarane kunne lese og skrive. Dei hadde diktarar som skreiv dikt og eventyr, og målarar som måla og dekorerte tempel og palass. Gravkammera til faraoane vart dekorerte med innskrifter, relieff og måleri. Det var eit eige yrke å vere skrivar. Skrivarane hadde for eksempel i oppgåve å føre rekneskap over det som vart hausta på åkrane og slakta av dyr, kor mange meter Nilen steig under flaumen, og kor mange meter med lintøy det vart vove. Noko av alt dette er rissa inn på potteskar, men det finst også godt bevarte papyrusrullar som dei som kan tyde hieroglyfane, dei skriftteikna som vart brukte, kan lese den dag i dag. Papyrus er ei plante som veks langs breidda av Nilen. Av planta vart det laga papir. Dei gamle egyptarane var ekspertar på det.

Øveord: relieff potteskar papyrusrullar granittblokker hungerkatastrofe

R VU

Egyptarar som lever i dag, syng songar og fortel eventyr og segner som er fleire tusen år gamle. Mange av segnene er rissa inn med hieroglyfar på store granittblokker og kan framleis lesast.

Her skal du få lese ei segn som er over 3000 år gammal. Ho handlar om ein stor hungerkatastrofe i Egypt. Nilen hadde ikkje fløymt over markene på over sju år. Oppgåver til sidene 42 og 43: 1 Skriv namn på yrke i det gamle Egypt. 2 Skriv dei orda som har diftong i seg. 3 Skriv adjektivet gammal i fleirtal. 4 Skriv kva regel som gjeld for ordet du skreiv.

nyn ombr. 5. kl. del 2

02-05-06

14:58

Side 44

Øveord: statthaldar kjelder offergåver «openberra seg» hungersnøda forsømt

R VU

Dermed kom heller ikkje det grøderike slammet. Ingenting ville gro i den tørre jorda. Det vart stor matmangel, og folk heldt på å svelte i hel. Den faraoen som da regjerte, skreiv derfor eit engsteleg brev til ein av statthaldarane sine. Denne mannen heldt til på ein stad som heitte Elefantineøya. Det var staden der ein trudde Nilen hadde kjeldene sine, det var der ein meinte elva begynte. I brevet legg faraoen ut om kor frykteleg tørken er, og fortel om all lidinga innbyggjarane er utsette for på grunn av matmangelen. Til slutt i brevet spør han: «Kvar er kjeldene til Nilen? Kva for ein gud er det som vaker over dei?» I tempelet på øya var det fleire heilage bøker, og der stod det at Nilen kom frå ei kjelde mellom to svære klipper, og at den guden som vakte over dei, heitte Knum. Han heldt til i eit tempel. Der fekk han offergåver frå folk som ville stå på god fot med han. Straks faraoen hadde fått desse opplysningane, skunda han seg til Knum-tempelet og ofra og bad til guden. Da vart Knum blidgjord, og han openberra seg for faraoen og sa at hungersnøda var komen fordi ein hadde forsømt å dyrke han. «Men no,» heldt Knum fram, «vil eg la Nilen stige igjen, og vatnet frå elva skal aldri meir ta slutt, men det skal flyte ut og fløyme over heile landet. Urter, buskar

Spørsmål til sidene 44 og 45: 1 Kvifor grodde det ingenting på åkrane? 2 Kvar trudde ein elva Nilen hadde kjeldene sine? 3 Kva heitte guden som faraoen gav rike gåver til?

nyn ombr. 5. kl. del 2

02-05-06

14:58

Side 45

Øveord: segne ibenholt

R VU G

og tre skal segne under børa av fruktene sine, og alle vekstar skal bli hundre tusen gonger fleire. Folket ditt skal bli metta, ja, sanneleg, låvane skal bli fylte på nytt. Landet Egypt skal stå fullt av moden grøde, og det skal bli meir grøderikt enn nokon gong.» Som takk for denne lovnaden gav farao store rikdommar til Knum-tempelet og gav påbod om at kvar jordbrukar, kvar fiskar og kvar jeger i riket måtte betale ein skatt til tempelet. Kvart år sende faraoen kostesame gåver av gull, elfenbein, ibenholt, røykjelse og edelsteinar.

Oppgåver til sidene 44 og 45: 1 Skriv fire ord som er samansette ord. 2 Skriv kva desse orda er like i: jeger, fiskar og jordbrukar. 3 Skriv to av dei orda som er personlege pronomen.

nyn ombr. 5. kl. del 2

02-05-06

14:58

Side 46

Uroksen

R VU

Egyptarane hadde mange ulike gudar. Nokre av desse gudane tok bustad i dyr og fuglar. Derfor tilbad folk desse dyra som gudar. Når prestane fann eit dyr som dei meinte var ein gud i dyreskapnad, vart dyret plassert i det tempelet som var bygd for guden. Det var tempel for kattegudinna Bast, for krokodilleguden Sebek, for hundeog sjakalguden Anubis og ikkje minst for falkeguden Horus. I templa arbeidde mange prestar og prestinner som skulle sørgje for at guden fekk mat og stell.

Øveord: tilbad prestinner fornemste uroksar skjelettfunn kjenneteikn

Den aller fornemste av dei mange heilage gudane til egyptarane var oksen Apis. Det var ein gud som heitte Pta, og som budde i ein utvald okse eller tyr. Desse oksane var ville og farlege å kome ut for. Dei vart kalla uroksar og er utdøydde for mange hundre år sidan. Men ut frå skjelettfunn og skildringar av denne oksetypen veit vi at det var eit svært dyr. Han kunne bli nesten to meter høg. Han hadde rett rygg, langstrekt hovud og store horn med svarte spissar som var bøygde innover. Han var svart med eit kvitt mønster langs ryggen.

Dei gamle egyptarane hadde over tjue kjenneteikn på korleis oksen som guden budde i, skulle sjå ut.

Spørsmål til sidene 46 og 47: 1 Kor høge kunne dei heilage oksane bli? 2 Kva gjorde egyptarane med ein heilag okse når han døydde? 3 Kva del av oksen brukte dei gamle faraoane for å vise makta si?

nyn ombr. 5. kl. del 2

02-05-06

14:58

Side 47

Øveord: balsamert etterfølgjaren forgylt

R VU

Når ein okse døydde, vart han balsamert og plassert i ei stor og flott pynta kiste. Kista vart så sett i tempelet. Så snart ein av desse utvalde oksane døydde, starta jakta for å finne den nye oksen som guden hadde flytta inn i. Dette var ei farleg og vanskeleg oppgåve. Når dei egyptiske prestane endeleg hadde funne etterfølgjaren, vart han ført til tempelet ved breidda av Nilen i ein forgylt båt, og det vart halde store festar over heile landet til ære for den nye Apis.

Dei gamle faraoane hadde mange ting som var symbol på makta deira. Eitt av desse maktsymbola var ein pisk laga av halen til ein av desse oksane. Faraoen burde også vinne over og meistre ein villokse. Faraoen var mektigare enn alle skapningar i riket sitt.

SE AR

EM Oppgåver til sidene 46 og 47: 1 Skriv namn på fire egyptiske gudar i alfabetisk rekkjefølgje. 2 Skriv fem substantiv i bunden form fleirtal. 3 Skriv adjektiva som beskriv oksen Apis.

nyn ombr. 5. kl. del 2

02-05-06

14:58

Side 48

Den utvalde sonen Her kjem eit utdrag av ei bok som handlar om ein mektig farao som heitte Ramses. Boka er skriven av den franske forfattaren Christian Jacq og er omsett til norsk av Birgit Tønnesson. I Noreg har boka fått tittelen Ramses, lysets sønn.

R VU

Den ville tyren stod og stira på den unge Ramses, urørleg. Dyret var skremmande. Føter så tjukke som stolpar, lange, hangande øyre, stivt skjegg på underkjeven og svart og brun pels. Han hadde akkurat fått ferten av den unge guten. Ramses var trollbunden av horna på tyren. Dei sat tett saman og enda i skarpe spissar som ville rive sund kjøttet på ein motstandar. Guten hadde aldri sett ein så svær tyr. Ramses veik eit steg tilbake. Halen på den ville tyren piska i lufta, og han stira olmt på den framande som hadde trengt inn på territoriet hans Den unge guten hadde håpt at det høge sivet ville skjule han, men dei kastanjebrune auga på tyren sleppte han ikkje. Ramses skjøna at han ikkje kunne sleppe unna. Likbleik snudde han seg sakte mot far sin.

Øveord: urørleg fått ferten av olmt

Spørsmål til sidene 48 og 49: 1 Kven var far til Ramses? 2 Kor gammal var Ramses?

nyn ombr. 5. kl. del 2

02-05-06

14:58

Side 49

R VU IN

Seti, farao av Egypt, med tilnamnet «den sigerrike tyren», heldt seg ti–tolv steg bak sonen. Han var ein vis og klok mann. Han vart tilbeden og dyrka av folket som ein gud. Seti var ein frykta og beundra herskar. Han styrte landet med jernhand og kravde mykje av undersåttane sine.

EM PL

Den fjortenårige Ramses hadde allereie kroppen til ein vaksen mann, men det var første gongen han møtte far sin. Til no hadde han vorte oppdregen i palasset av ein kongeleg huslærar som skulle lære han alt han trong å vite om styre og stell i landet. Som kongsson ville han snart få ei høg stilling ved hoffet.

Øveord: tilbeden jernhand undersåttane

Oppgåver til sidene 48 og 49: 1 Skriv åtte ord som passar til biletet. 2 Skriv adjektiva som beskriv den ville tyren. 3 Skriv setningar der du bruker desse orda: mann/man, vill/vil, møte/møtte.

nyn ombr. 5. kl. del 2

02-05-06

14:58

Side 50

R VU

Men no hadde Seti henta han ut av skolen medan han Øveord: sat og skreiv hieroglyfar, og teke han med seg langt gjennomborande blikk ut på landet. Ingen hadde sagt eit ord. vakle Da vegen vart heilt uframkomeleg, hadde faraoen og sonen stige ned av vogna som vart dregen av to hestar, og gitt seg i veg inn i det høge sivet. Her inne hadde dei altså støytt på den rasande tyren. Ramses var ikkje sikker på kven som var mest skremmande: faraoen eller tyren. «Han har fått auge på meg,» sa Ramses med ei stemme som han prøvde å gjere roleg. Han ville ikkje vise faraoen at han var redd. «Det er like bra det.» Dette var dei første orda han høyrde frå faren. Det høyrdest som ein dom. «Han er frykteleg stor, han …» «Og du, da, kva er du?» Spørsmålet forbausa Ramses. Tyren krafsa rasande i bakken med venstre framfoten. «Er du feig, eller er du kongsson?» Seti stira med eit gjennomborande blikk på han. «Eg liker å slåst, men …»

Spørsmål til sidene 50 og 51: 1 Kvar var Ramses da han vart henta? 2 Kva slags dyr drog vogna med faraoen og sonen hans? 3 Kvifor var tyren så irritert? 4 Korleis hadde Ramses vunne over motstandarane sine? 50

«Eit ordentleg mannfolk driv seg sjølv til det ytste, ein konge går enda lenger. Kan du ikkje det, kjem du ikkje til å herske, og vi vil aldri sjå kvarandre igjen. Ingen prøver må få deg til å vakle. Trekk deg tilbake om du vil, men går du ikkje, må du fange han.»

nyn ombr. 5. kl. del 2

02-05-06

14:58

Side 51

R VU IN

Ramses manna seg opp og møtte blikket til faren. «Du sender meg jo i døden.» «Dette er første prøva du blir sett på. Vil du bli farao og herskar etter meg, må du ikkje vike unna fienden. Du må møte fiendane dine som ein tyr, ein tyr som ingen kan vinne over. Prøv no eller forsvinn!» Tyren støytte ut eit brøl. Han var no mektig irritert på menneska som våga å uroe han. Ramses gjorde seg klar. Med berre nevane hadde han allereie vunne over motstandarar som var mykje tyngre og sterkare enn han. Han hadde greidd det ved hjelp av grepa og knepa som læraren hans hadde lært han.

EM Øveord: «manna seg opp»

Oppgåve til sidene 50 og 51: Skriv seks verb som passar til biletet. Skriv verba både i notid og fortid. 51

nyn ombr. 5. kl. del 2

02-05-06

14:58

Side 52

Men korleis skulle han gå fram mot eit uhyre som var så stort som dette? Seti gav sonen eit langt reip med rennelykkje. «Han har styrken sin i hovudet. Dersom du fangar han ved horna, vil du vinne.» Guten skjøna at det var håp om at han kunne vinne over tyren.

Øveord: rennelykkje manøvrere hanskast med hårlokken

R VU

På den kunstige sjøen ved palasset hadde han øvd seg på å manøvrere båtar. Ein del av øvingane hadde vore å hanskast med tauverk. Han hadde vorte ganske god til å kaste lasso etter kvart.

«Så snart tyren høyrer den kvislande lyden av lassoen din, vil han kaste seg over deg,» sa faren. «Da må du treffe, du får ikkje ein ny sjanse.» Ramses prøvde å tenkje ut korleis han skulle kaste for å få lassoen rundt horna på tyren. Her måtte han vere sikker på å treffe i det første forsøket. Han var ein flott ung mann på over 170 cm. All treninga læraren hans tvinga han til å vere med på, hadde gitt han sterke musklar. No blåste han irritert vekk den lange hårlokken som vart halden saman av eit band ved øyret. Hårlokken var eit symbol på at han var av kongeleg ætt, men at han enno ikkje var vaksen nok til ein plass ved hoffet. Den dagen han vart funnen verdig, kunne han kutte vekk hårlokken som alltid var i vegen.

Spørsmål til sidene 52 og 53: 1 Kvar hadde Ramses øvd seg på å kaste lasso? 2 Kor høg var Ramses? 3 Kvifor datt Ramses? 52

nyn ombr. 5. kl. del 2

02-05-06

14:58

Side 53

Han hadde masa mange gonger om å få prøver som ville bevise at han var dyktig nok, men han hadde ikkje tenkt seg at faraoen personleg ville innfri ønska hans på så brutalt vis.

Øveord: tirra overrumpla

R VU

No var tyren så tirra av menneskelukta at han ikkje ville vente lenger. Ramses stramma tauet. Når dyret var fanga, måtte det kjempekrefter til for å halde det fast. Ettersom han enno ikkje hadde slike krefter, var han nøydd til å overgå seg sjølv, om så hjartet skulle breste. Nei, han ville ikkje skuffe faraoen. Ramses svinga lassoen, og tyren styrta laus på han med senka horn.

Overrumpla av farten til dyret hoppa Ramses to steg til sida, og med høgrearmen kasta han ut lassoen. Tauet kvervla rundt som ein slange og landa på ryggen til tyren. Idet Ramses kasta, glei han på den gjørmete bakken og datt akkurat da horna heldt på å spidde han. Dei streifa så vidt brystet hans, men han blunka ikkje. Han ville sjå døden i auga.

Oppgåver til sidene 52 og 53: 1 Skriv fem substantiv som har dobbeltkonsonant i seg. 2 Skriv desse verba i notidsform: fått, datt, gitt, glei. 3 Skriv tre adjektiv som fortel korleis horna til tyren såg ut. 4 Skriv desse verba i fortidsform: gøymer, snur, går, treffer. 5 Sjå på ordet tauet. Skriv alt du veit om det ordet.

nyn ombr. 5. kl. del 2

02-05-06

14:58

Side 54

Øveord: tverrvende vørdnad pruste ferasen

R VU

I sinne rusa tyren vidare bort til sivet og tverrvende i eitt sprang. Ramses hadde kome seg på føtene og såg tyren rett i auga. Han ville gjere motstand til det siste og vise Seti at ein kongsson kunne døy med vørdnad. Spranget til villdyret vart brått avbrote. No var det faraoen som kasta reipet, og han hadde treft. Han stramma tauet rundt horna på dyret. Vill av raseri svinga tyren hovudet att og fram. Han tok så hardt i at det var fare for at han ville knekke nakken, men klarte likevel ikkje å gjere seg fri. Seti hadde vendt den veldige styrken til tyren mot han sjølv. «Grip han i halen,» kommanderte han. Ramses sprang fram og tok tak i halen som nesten var hårlaus, berre med ein dusk i enden, same slags hale som faraoen bar i beltet som teikn på at han hadde kraft som ein tyr. No som dyret var overvunne, fall det til ro og nøgde seg med å pruste og brumme. Faraoen sleppte oksen laus, men sa først til Ramses at han skulle stille seg bak han. «Denne ferasen lèt seg ikkje temje. Ein tyr som denne vil gå gjennom eld og vatn og er lur nok til å gøyme seg bak eit tre for å overraske fienden.» Tyren snudde hovudet og såg ein augneblink på motstandaren sin.

Spørsmål til sidene 54 og 55: 1 Kvar skulle Ramses ta tak i tyren? 2 Kvar skulle Ramses stå når Seti sleppte laus tyren? 3 Kvifor skar faraoen hårlokken av Ramses? 4 Kvar hadde faraoen kniven han skar med?

nyn ombr. 5. kl. del 2

02-05-06

14:58

Side 55

Øveord: territorium «slutta ei pakt» lêrslire etterfølgjaren

R VU

Han visste at han var makteslaus mot faraoen og lunta tilbake til territoriet sitt. «Dei er sterkare enn meg!» «Vi er ikkje lenger fiendar, vi har slutta ei pakt.» Seti tok fram ein kniv frå ei lêrslire, og med ei rask og presis rørsle skar han av hårlokken, barnelokken til Ramses. «Far …» «Barndommen din er slutt. I morgon tek livet til, Ramses.» «Eg klarte jo ikkje å drepe tyren!» «Du har vunne over frykta, den største av alle fiendar på visdommens veg.» «Finst det mange andre?» «Heilt sikkert fleire enn det er sandkorn i ørkenen.» Eit spørsmål brann på leppene til Ramses: «Skal eg forstå det slik at du … har valt meg til etterfølgjaren din?» «Trur du mot er nok til å styre eit folk?»

Ramses måtte gjennom mange fleire prøver. Han hadde fleire brør som også ønskte å bli farao etter Seti. På gamle papyrusrullar er det skrive ned korleis etterfølgjarane etter faraoane måtte gjere seg verdige til å få den ansvarsfulle tittelen. Det var ikkje nok å vere son av ein farao.

Oppgåver til sidene 54 og 55: 1 Skriv desse verba i fortidsform: gøymer, snur, går, treffer. 2 Skriv tre ord som er personlege pronomen. 3 Skriv kva ordet etterfølgjar tyder.

nyn ombr. 5. kl. del 2

02-05-06

14:58

Side 56

Rasmus på loffen

R VU

Rasmus på loffen er skriven av den svenske forfattaren Astrid Lindgren, som du sikkert kjenner frå bøker som Pippi Langstrømpe, Emil fra Lønneberget og Ronja Røverdatter. Boka handlar om niåringen Rasmus som rømmer frå ein barneheim og møter loffaren Oskar. Dei to opplever mange merkelege og spennande ting saman. Boka kom ut i 1957 og er omsett til norsk av Jo Tenfjord. Det har vorte høyrespel av boka. Det vart sendt i radioen for nokre år sidan i «Laurdagsbarnetimen for dei store». Det er også laga film av boka.

Øveord: barneheim går på loffen på rømmen landstrykar

Når ein er ein liten barneheimsgut med stridt hår, som ingen vil ha, da kan ein nesten like gjerne vere død, synest Rasmus. Men så får han ein idé. Ein kan rømme frå barneheimen, gå ut i verda på eiga hand og finne ut om nokon vil ha ein. Når dei ikkje har nokon annan å velje, ja, da må dei ta meg, trur Rasmus. No går det ikkje akkurat slik Rasmus hadde tenkt. Det hender så mangt når ein går på loffen.

Rasmus var heldig. Allereie den første dagen han var på rømmen, møtte han Oskar Landstrykar.

Spørsmål til sidene 56 og 57: 1 Kva vil det seie å vere «på loffen»? 2 Kva er ein landstrykar? 3 Kvifor hadde Rasmus rømt frå barneheimen?

nyn ombr. 5. kl. del 2

02-05-06

14:58

Side 57

Øveord: høydott

R VU

Oskar visste alt om korleis dei kunne få mat og tak over hovudet medan dei vandra rundt. Rasmus var overlykkeleg over å ha funne ein vaksen som brydde seg om han, og som snakka med han og fortalde eventyr. Han hadde hatt det trist og leitt på barneheimen. Ingen hadde brydd seg om han. Ingen ville ha han. Derfor stakk han av. Rasmus hadde aldri hatt det så bra enda dei vandra frå stad til stad og ikkje budde fast nokon plass. Han sakna ikkje barneheimen og den strenge bestyrarinna, frøken Høk, som alltid kjefta og smelte, og som aldri hadde sagt eit vennleg ord. No håpte han at han kunne få gå saman med Oskar resten av livet. Kvar einaste natt sov dei i høyet inne på låvar dei fann langs landevegen. Oskar kjende dei alle og visste kva låvar dei kunne sove trygt i. Astrid Lindgren skriv:

Rasmus vakna i grålysinga. Han vakna av ei forferdeleg stemme som sa: «Ja, der ligg han.» Han såg to politikonstablar stå der berre nokre meter borte, og han såg Oskar setje seg lys vaken opp i høyet. Men meir såg han heller ikkje, for Oskar slengde lynsnart ein høydott over han. Hjartet hans tok til å dunke som ein hammar.

Oppgåver til sidene 56 og 57: 1 Skriv ordet barneheimen i ubunden form eintal. 2 Skriv to setningar der du bruker desse orda: låve/love. 3 Skriv alt du veit om dei to orda låve/love. 57

nyn ombr. 5. kl. del 2

02-05-06

14:58

Side 58

Øveord: ei brur hundevakta «såg sitt snitt til» trille taumane

R VU

«No kjem lensmannen og tek meg! No skal eg tilbake til Høken!» «Kva er dette for noko?» høyrde han Oskar spørje. «Det skal du få vite seinare,» sa ein av konstablane. «Du får bli med.» Oskar vart sint. «Eg kan vel i fredens namn få vite kvifor. Eg har ikkje gjort noko.» «Alle landstrykarar skal inn til forhøyr. Litt fort, no!» Oskar vart enda sintare. «Å, dra til sjøs! Her ligg eg og søv, uskyldig som ei brur, og så kjem de og dreg meg opp midt i hundevakta! Pass dykk så eg ikkje blir sint for alvor!» Men han velta seg sakte rundt nede i høyet for å kome seg på føtene, og samtidig såg han sitt snitt til å kviskre til Rasmus: «Ligg stille, ikkje rør deg!» Og så gjekk konstablane med Oskar mellom seg. Dei tok Oskar frå han. Ikkje noko kunne vere verre enn det. Dei berre for av garde med han, og Rasmus visste ikkje eingong kvar.

Rasmus kika gjennom dørsprekken og såg Oskar gå opp i ei trille. Ein av konstablane sette seg ved sida av han og tok taumane. Den andre sat i baksetet. Mannen på garden og ein gardsgut stod ved sida av og såg på, og i kjøkkenglaset

Spørsmål til sidene 58 og 59: 1 Kvifor kom dei to politikonstablane og henta Oskar? 2 Kvifor såg ikkje konstablane Rasmus? 3 Kven stod i kjøkkenglaset da Oskar vart ført bort? 4 Kva hadde vorte borte på Sandø? 58

nyn ombr. 5. kl. del 2

02-05-06

14:59

Side 59

R VU IN

stakk kona og jentene fram nysgjerrige fjes for å sjå den ynkelege avreisa til Oskar. No smatta han på hesten, han som køyrde, og så bar det i veg. Hestehovane klapra mot vegen. Det var ein forferdeleg lyd i øyra til Rasmus – no fekk han vel aldri sjå Oskar meir. Fortvila kasta han seg ned i høyet og prøvde å kvele hulka.

Øveord: ynkelege avreisa hestehovane forhøyrde

Medan Rasmus låg slik, kom det nokon inn i fjøset under høyloftet. Det var to jenter som snakka ivrig saman om Oskar og eit innbrott på ein plass som heitte Sandø. Det var teke mykje pengar. Derfor forhøyrde lensmannen Oskar. Oppgåver til sidene 58 og 59: 1 Skriv minst seks ord som er personlege pronomen. 2 Skriv seks verb som har fortidsform. 3 Skriv seks ord som har dobbeltkonsonant i seg. 4 Skriv ei spørjesetning frå teksten.

nyn ombr. 5. kl. del 2

02-05-06

14:59

Side 60

Dersom Oskar var tjuven, ville han bli send på straff på festninga, sa den eine jenta. Rasmus vart meir og meir fortvila. Han måtte finne ut kvar lensmannen heldt til. Så måtte han snakke med han og forklare han at Oskar ikkje hadde teke ein einaste skilling. Det var det same korleis det gjekk med han sjølv. Oskar måtte bergast!

R VU

Stille opna han låvedøra og forvissa seg om at det ikkje var nokon i nærleiken. Og så sprang han som besett ned låvebrua og bortetter vegen i den retninga trilla hadde køyrt. Han sprang så lenge han orka. Sidan prøvde han å lunke av stad i den jamne dilten Oskar hadde lært han. Kor langt det var til lensmannen, visste han ikkje. Han håpte å møte nokon han kunne spørje. Men det var folketomt på vegen så tidleg. Til slutt kom likevel ei gammal kone ut frå ein skogsveg. «Det er akkurat som i eventyra,» tenkte Rasmus. «Der kjem det alltid ei gammal kone når ein skal spørje etter vegen til drakeborga eller noko slikt.» Denne kona bar eit fange ved på ryggen og gjekk svært krumbøygd. Ikkje før ho var heilt borte ved Rasmus, la ho merke til han, men da lyfta ho så pass på hovudet at han kunne sjå dei gamle, trøtte auga under skautet.

Øveord: festninga skilling forvissa jamne dilten fange ved

Spørsmål til sidene 60 og 61: 1 Kvar kom Oskar til å bli send dersom han var ein tjuv? 2 Kva hadde den gamle kona gjort i skogen? 3 Kva hadde den gamle kona på hovudet? 4 Kven køyrde mjølkevogna? 60

nyn ombr. 5. kl. del 2

02-05-06

14:59

Side 61

Øveord: mismodig mjølkevogn

R VU

«Eg lurer på kvar lensmannen bur,» stamma Rasmus. Det kom eit mistenkjeleg glimt i dei gamle auga. «Ja, eg har lov til å ta ved i skogen,» sa ho og lyfta forklarande ein krokete, giktbroten peikefinger. «Eg har lov. Lensmannen legg seg ikkje opp i det.» Og så skunda ho seg forbi han, snudde seg berre nokre gonger og brumma: «Eg har lov!» Mismodig heldt Rasmus fram bortetter vegen. Slik svara ikkje koner i eventyra. Men det varte ikkje lenge før ei mjølkevogn tok han igjen. Den som køyrde, var ein gut, ikkje stort eldre enn han sjølv. Det var ein hyggeleg fyr. Han stansa utan vidare hesten og spurde: «Vil du sitje på?»

IN KS

SE AR

EM Oppgåver til sidene 60 og 61: 1 Skriv seks ord som er samansette ord. 2 Skriv kva dei samansette orda du har skrive, er sette saman av. 3 Skriv minst fire av dei orda som er personlege pronomen. 4 Skriv to ord som har vokalen æ i seg. 61

nyn ombr. 5. kl. del 2

02-05-06

14:59

Side 62

Rasmus klatra takksam opp på setet ved sida av guten. Det var velsigna godt å sleppe å gå, og her kunne han kanskje få vite det han ville. «Lensmannen, ja, han bur på staden her framme,» sa guten. «Dit eg skal med mjølka. Eg skal vise deg det, for vi køyrer like forbi arresten, og bak den bur han i eit gult hus.»

Øveord: arresten vakta

R VU

Men lensmannen var nok ikkje komen ut av det gule huset sitt enno, for da mjølkevogna skramla forbi arresten, sat Oskar på ein benk utanfor, godt vakta av dei same konstablane som hadde henta han. Rasmus torde ikkje rope og ikkje stanse. Han vart med mjølkevogna heilt til meieriet.

Der takka han guten for skyssen og smatt tilbake til plassen der han hadde sett Oskar. Oskar sat ikkje på benken lenger. Men Rasmus høyrde stemma hans. Vindauget i arresten stod ope. Rasmus gøymde seg i ein hekk som voks rett under vindauget.

«Ser eg ut som to maskerte menn, kva?» høyrde han stemma til Oskar seie, og ho var sint. «Det er søren meg ikkje enkelt å vere landstrykar i dette landet. Vi får skylda for alt!»

Spørsmål til sidene 62 og 63: 1 Kvar budde lensmannen? 2 Kvar gøymde Rasmus seg? 3 Kva hadde Oskar ete sist torsdag? 4 Kor mange menn var ettersøkte for ranet? 62

nyn ombr. 5. kl. del 2

02-05-06

14:59

Side 63

Øveord: kvarta skreppa kasjotten lumpen

R VU

«Ta det roleg, Oskar,» sa ei stemme som vel var lensmannen si. «Vi vil jo berre vite kva De gjorde no siste torsdagen.» «Siste torsdagen … da åt eg erter og flesk.» «Var det alt?» spurde lensmannsstemma. «Ja, eg fekk ingen pannekaker etterpå!» «Eg meiner, var det alt De gjorde den dagen?» spurde lensmannsstemma tolmodig. «Korleis skal eg hugse det? Ein landstrykar hugsar berre det han et, og held ikkje greie på dagane. Men eg er i alle fall viss på at eg IKKJE kledde meg ut som to maskerte menn og stal pengar. For enno har eg aldri kvarta for så mykje som to øre.» «Vi får vel tru det, da,» sa lensmannsstemma. Lensmannen spurde og grov om Oskar hadde sett nokon mistenkjelege personar i det siste. Men til sist sa han at Oskar skulle sleppast fri. Litt etter kom Oskar ut av arresten. Han kom ut med skreppa på ryggen. Rasmus smaug seg etter, og så fort dei var ute av syne for lensmannen, kom han fram og stakk handa si inn i Oskar si og sa: «Vart du skuffa no, kva?» Oskar smilte breitt. «Nei, der har vi deg, jo, kompis. Eg trudde du ville gi deg i veg på loffen heilt åleine når eg kom i kasjotten.» «Å, nei, så lumpen er eg vel ikkje. Og eg visste at du snart kom ut att, for du var jo uskyldig.»

Oppgåver til sidene 62 og 63: 1 Skriv antonym til desse orda: tolmodig, svar, brei, uskyldig. 2 Skriv alt du veit om ordet skyssen. 3 Lag setningar med desse orda: skyss/kyss, skjenner/kjenner, gjorde/jorde, godt/gått. 63

nyn ombr. 5. kl. del 2

02-05-06

14:59

Side 64

Øveord: slynglar

R VU

«Det kunne du vel ikkje vere så sikker på. Det var Sandø-innbrottet dei ville få på meg, og det var siste torsdagen det hendte. Da kjende jo ikkje vi kvarandre, eingong.» «Nei, men no kjenner eg deg,» sa Rasmus alvorleg. «Så det veit eg.» «Tenk om lensmenn kunne vere like gløgge,» sa Oskar og la armen sin rundt skuldrene på Rasmus. «Men lensmenn, dei trur at alle landstrykarar er slynglar, akkakk-akk-ja!»

Oskar og Rasmus sette seg på ein benk og åt opp dei siste brødskivene dei hadde igjen, og så planla dei kva dei skulle gjere resten av dagen. Oskar hadde fått greie på at frøken Høk på barneheimen ikkje hadde meldt frå om ein gut som var forsvunnen. Da kunne Rasmus vere trygg ei stund til. Oskar forklarte at her som det var så mange hus, brukte han å gå rundt og spele for folk. Det hende at dei gav han pengar for musikken. No kunne Rasmus syngje medan han spela på trekkspelet. Det syntest Rasmus var ein strålande idé. Oskar visste om ei snill, gammal dame som heitte fru Hedberg. Ho likte musikken hans og brukte å gi han femti øre. Det var ein god plass å starte konsertane. Huset låg inne i ein gammal hage i utkanten av den vesle staden.

Spørsmål til sidene 64 og 65: 1 Kva meinte Oskar at alle lensmenn trudde om landstrykarar? 2 Kva slags instrument spela Oskar på? 3 Kvar låg huset til fru Hedberg? 4 Kva vil det seie å syngje offentleg? 64

nyn ombr. 5. kl. del 2

02-05-06

14:59

Side 65

R VU G

IN KS

Dei følgde hagegangen opp mot huset. Det låg der så stille med nedrulla gardiner. Ein skulle nesten ikkje tru det var liv der inne. «Ho er vel aldri død, vesle fru Hedberg,» sa Oskar. Heilt stille var det. Munter sporvekvitring på verandaen var alt som høyrdest. «Vi får sørgje for at det blir litt liv i stua,» sa Oskar og tok fram trekkspelet. «No set vi i gang.» Rasmus svelgde og tok sats. Dette var første gongen han skulle syngje offentleg.

Øveord: nedrulla offentleg

Oppgåver til sidene 64 og 65: 1 Skriv alt du veit om ordet stal. 2 Skriv kva desse orda er like i: snill, stille, god. 3 Skriv fem ord som har vokalen ø i seg. 65

nyn ombr. 5. kl. del 2

02-05-06

14:59

Side 66

«Kvar skog har nok si kjelde, kvar eng sin vesle blom …» Å, så vakkert det lét. Rasmus syntest dei song om englar, Oskar og han. «Kvart hjarte har sin løyndom …»

Øveord: forkle «fine hus» uroast ærbødigaste

R VU

Lenger kom dei ikkje. For akkurat da fauk ei rullegardin til vêrs, og ut av det opne vindauget stakk hushjelpa til fru Hedberg hovudet. Rasmus gjekk i alle fall ut frå at det var hushjelpa, for ho var kledd i slik blå kjole og kvitt forkle som hushjelper i fine hus bruker å ha.

«Her kan de ikkje syngje,» sa ho. «Frua er sjuk og må ikkje uroast. Vekk med dykk!» Oskar letta på lua. «Mi ærbødigaste helsing til fru Hedberg. Hels henne frå Pardis-Oskar og sei at ho må kome seg, gjer det!» Hushjelpa svara ikkje. Ho drog berre rullegardina ned. «Det var eit troll,» sa Oskar. «Før hadde frua ei snill hushjelp som baud på kaffi. Kvar er ho vorten av?» Rasmus var djupt skuffa. Han hadde gledd seg til at fru Hedberg kanskje ville gi dei ein heil femtiøring. Sjølv Oskar følte seg snytt.

Spørsmål til sidene 66 og 67: 1 Kva slags klede hadde hushjelpa til fru Hedberg? 2 Kor mange pengar hadde Rasmus håpt å få? 3 Kva heitte den gamle dama og hushjelpa hennar? 4 Kor mange dører opna Rasmus? 66

nyn ombr. 5. kl. del 2

02-05-06

14:59

Side 67

Øveord: ytterdøra «tok seg på tak»

R VU

Oskar rista på hovudet og sa at dei fekk prøve ein annan stad og ville gå med ein gong. Men Rasmus hadde vorte så tørst og ville inn i huset for å be om litt vatn. Det kunne ikkje den sinte hushjelpa nekte å gi han, sjølv om fru Hedberg var sjuk. Oskar ville vente ute i mellomtida, og bad Rasmus om å skunde seg. Rasmus sprang opp trappa og banka på ytterdøra. Men da han ikkje fekk noko svar, gjekk han inn i gangen.

Rasmus fekk ikkje svar da han banka på ei av dørene i gangen. Han opna derfor døra forsiktig og kika inn. Der sat ei gammal dame i ein lenestol, og ho stira på han som om ho hadde sett eit spøkjelse. Den jenta som akkurat hadde jaga dei vekk, stod ved sida av, og ho glodde også så underleg på han. Rasmus vart ille ved. «Jau, eg lurte på om eg kunne få litt vatn,» spurde han usikkert. Den gamle dama tok ikkje auga frå han. Ho sat der som om ho var lamma, men så tok ho seg liksom på tak og sa: «Anna-Stina, gi guten litt vatn!»

Ho som heitte Anna-Stina, verka ikkje særleg villig, men ho gjekk ut på kjøkkenet, og Rasmus vart åleine med fru Hedberg – for den gamle dama kunne vel ikkje vere nokon annan enn henne.

Oppgåver til sidene 66 og 67: 1Skriv kva desse orda er like i: veg, trapp, dør, gang. 2 Skriv fire ord som er personlege pronomen. 3 Skriv alt du veit om ordet troll. 4 Skriv antonym til desse orda: sjuk, gammal, forsiktig, litt. 67

nyn ombr. 5. kl. del 2

02-05-06

14:59

Side 68

R VU

Rasmus vreid på seg. Kvifor glodde ho slik på han, Øveord: ho såg jo heilt vettskremd ut. Og kvifor låg ho ikkje til fornemt plysj sengs når ho var så dårleg? skatoll «Er De svært sjuk?» sa han til slutt da han ikkje fløyelsforheng klarte blikket frå dei stirande auga lenger. «Nei, eg er ikkje sjuk.» Svaret kom som om ho nesten ikkje klarte å få det fram. Var ho ikkje sjuk? Kvifor laug jenta og sa at ho var det? No kom Anna-Stina tilbake med vatn i ei ause som ho særs mutt rekte han. Det var friskt, godt vatn, og han drakk i store slurkar. Og medan han drakk, gjekk auga på oppdagingsferd rundt i rommet. Dette var ein ordentleg heim, ein fin og fornem heim, og noko slikt hadde han aldri sett på nært hald. Der var ein sofa trekt med raud plysj. Å, så fint det var! Og lenestolar som også var trekte med raud plysj, og eit rundt bord av noko blankt, fint tre, og eit skatoll med beslag som såg ut akkurat som gull. Teppet på golvet var mjukt og skimra i mange fargar. Det hang eit mørkegrønt fløyelsforheng for døra som gjekk inn til rommet ved sida av, og like ved gjekk ei nydeleg trapp opp til andre etasje. Men det forhenget var det noko underleg med. Det rørte på seg, sanneleg gjorde det ikkje det. Rasmus lét auga gli ned mot golvet. Fram under kanten av forhenget stakk det ein sko, ein herresko av noko slags lyst skinn med ein kant av svart lakk nedst. Underlege vanar folk

Spørsmål til sidene 68 og 69: 1 Kva farge var det på lenestolane og sofaen i stua? 2 Kvifor stira den gamle dama og Rasmus på fløyelsforhenget? 3 Kva drakk Rasmus vatn av? 4 Korleis var auga til fru Hedberg? 68

nyn ombr. 5. kl. del 2

02-05-06

14:59

Side 69

R VU G

IN SE

hadde i slike fine hus! Det stod ein fyr bak forhenget, det var tydeleg. Eigentleg var det jo ikkje noko Rasmus trong å bry seg med. Dei leika kanskje gøymsle her inne. Men det som skremde han, var auga til fru Hedberg. Han hadde aldri sett auge så fulle av redsel. Fru Hedberg stira mot forhenget som om noko farleg lurte bak det. AnnaStina syntest kanskje synd på fru Hedberg fordi ho var så redd for skoen, for no gjorde ho seg eit ærend bort til døra, og i forbifarten retta ho på forhenget så det skjulte skoen.

Øveord: «gjere seg eit ærend»

Oppgåver til sidene 68 og 69: 1 Skriv desse verba i notidsform: drakk, forsvann, rekte, gøymde, glodde. 2 Skriv desse substantiva i ubunden form fleirtal: teppet, blikket, forhenget, golvet, kjøkkenet. 3 Skriv synonym til desse orda: sjuk, redd, skjule, stire, ein fyr. 69

nyn ombr. 5. kl. del 2

02-05-06

14:59

Side 70

Eller kanskje Anna-Stina ikkje ville at Rasmus skulle få greie på at det stod ein fyr bak forhenget.

R VU

Noko av redselen han såg hos fru Hedberg, kom over han sjølv. Her var det noko uhyggeleg som heldt på å skje, det kjende han på seg. Og han lengta etter å kome vekk frå dette fine rommet med dei nedrulla gardinene og stirande, skremde auge og ukjende redslar bak forhenget. Han ville ut i solskinet til Oskar. «Takk for vatnet,» sa han og gav Anna-Stina ausa. Han gjekk mot døra. «Må du gå alt? Du kunne kanskje …» Det var den fortvila stemma til fru Hedberg han høyrde bak seg. Rasmus snudde seg og såg på henne. «Kva kunne eg kanskje?» «Nei, det var ingenting … Det er best du går.» Rasmus gjekk ut full av undring og uro. Kanskje ho hadde meint at han skulle hjelpe henne på eit eller anna vis? Han fortalde Oskar om det og spurde om kva han trudde. «Du finn vel ikkje på nokon røvarhistorier no?» spurde Oskar. «Nei du, det er noko nifst der inne, det er eg sikker på.»

Øveord: «få greie på» «undring og uro»

Spørsmål til sidene 70 og 71: 1 Kvifor vart Rasmus brått redd og ønskte seg ut i sola? 2 Kvifor kunne Rasmus kome seg usedd inn i huset? 3 Kva var Rasmus ekspert på?

nyn ombr. 5. kl. del 2

02-05-06

14:59

Side 71

R VU

Dei gjekk vidare, men da dei var komne ut av syne for Øveord: villaen, bestemte Oskar seg for at dei måtte prøve å «lås og slå» finne ut kva som skjedde inne i huset til den stakkars fru lønnetre Hedberg. Dei snudde og sneik seg tilbake, men denne gongen kom dei inn på baksida av huset. Alt var stille og roleg. Ikkje ein lyd høyrdest frå huset, ingen viste seg i vindauga. Der dei stod, kunne dei ikkje finne ut noko som helst. Rasmus meinte dei måtte spionere på dei. Dei måtte kome seg usedde inn. Oskar forklarte at det kunne ikkje han som var landstrykar, gjere. Vart han oppdaga, kom han til å hamne bak lås og slå med ein gong. Men Rasmus kunne. Han var ekspert på å klatre i tre. Han hadde funne ut at han kunne kome seg inn gjennom eit vindauge i andre etasje frå eit lønnetre som voks heilt inntil veggen.

«Du skremmer livet av meg,» sa Oskar. «Det er jo livsfarleg. Eg tør ikkje la deg gjere det.» «Det er den einaste måten,» sa Rasmus. «Berre hjelp meg opp i lønna.» Rasmus var redd for mange ting her i verda. Han var redd for juling og redd for folk, han hadde vore redd for Høken og redd for å kome i slagsmål med dei store gutane på barneheimen og redd for at lærarinna på skolen ikkje skulle like han og straffe han på ein eller annan måte. Han var redd for å vere åleine i mørket, redd for einsemda, i det heile: redd, redd.

Oppgåver til sidene 70 og 71: 1 Skriv ei forklaring på kva du er når du er ekspert. 2 Skriv ord som har språklyden j på plass først. 3 Skriv kva for nokre av dei orda du har skrive, som høyrer til ordklassen verb.

nyn ombr. 5. kl. del 2

02-05-06

14:59

Side 72

R VU

Men når det galdt å klatre, hoppe, dykke eller balansere høgt over bakken, var han ikkje det minste redd. Derfor høyrde han ikkje på protestane til Oskar. «Hjelp meg berre opp i lønna, har eg sagt!» Oskar måtte gi seg. Rasmus klatra som ein apekatt opp i treet, balanserte på ei tjukk grein fram til det vesle vindauget og forsvann inn. Oskar stod att og var redd.

Vil du vite kva som skjer inne i villaen til fru Hedberg, og korleis det går med Rasmus og Oskar, må du lese boka Rasmus på loffen. Det er mykje spennande som skjer vidare. Du har berre fått ein liten smakebit.

Oppgåver til side 72: 1 Skriv desse verba i notidsform: forsvann, fått, stod. 2 Skriv fire ord som har dobbeltkonsonant i seg. 72

Spørsmål til side 72: 1 Kva var Rasmus ikkje redd for? 2 Kva heiter boka du no har lese frå?

Øveord: protestane

nyn ombr. 5. kl. del 2

02-05-06

14:59

Side 73

Segner frå nord til sør

Vegvisaren

R VU

I gamle, gamle dagar var det ikkje mykje fattigfolk kunne gjere i dei lange, mørke vinterkveldane. Dei hadde knapt med lys, lys var dyrt, og pengar var det lite av. Det einaste fornuftige dei kunne gjere, var å snakke saman. Dei fortalde kvarandre segner og eventyr. Uforklarlege ting og hendingar vart til historier om nissar og troll, huldrer og underjordiske. Det meste menneska undra seg over, vart forklart ved hjelp av slike historier. No skal du få lese nokre segner og historier som har gått på folkemunne i generasjonar.

Øveord: segner uforklarlege folkemunne generasjonar

Den historia du skal lese no, er ei gammal samisk segn som er fortald av J. Qvigstad i boka Lappiske eventyr og sagn. Segna om vegvisaren vart kjend over store delar av verda i 1987 da den samiske regissøren Nils Gaup laga film om soga. Nils Gaup vart invitert til Hollywood, der filmen vart vist for folk frå heile verda. Filmen handlar om korleis eit framandt folk, sjudane, med vald trengjer inn i landet til samane, og om korleis den unge guten Agin blir tvinga til å ta opp kampen mot overmakta. Filmen er kjempespennande, og du kan leige han på video.

Spørsmål til side 73: 1 Kvifor kunne ikkje folk arbeide om kveldane om vinteren? 2 Kven laga filmen «Vegvisaren»? Oppgåver til side 73: 1 Skriv minst fem ord som er adjektiv. 2 Skriv verbet gjere i fortidsform. 73

nyn ombr. 5. kl. del 2

02-05-06

14:59

Side 74

Øveord: gjette kareltsjudar mørkeskodda simle never joika

R VU

Det var ein gong ein fjellsame som heldt til på Sørøya i Finnmark. Han hadde berre selskap av reinflokken sin. Ein haustdag da han var ute og gjette, vart han overraska av kareltsjudar (russarar). Dei var på røvartokt og ville ha han til å vise dei vegen til handelsstadene. Fjellsamen var ein luring. Han lova å hjelpe karelarane. Han fortalde at han kjende til ein stor handelsstad ikkje så langt unna. Akkurat denne kvelden vart det feira eit stort bryllaup der. Samen visste at det var kome mange gjester til gards. Derfor var det nok best at dei venta til det vart mørkt før dei drog av stad. Karelarane syntest forslaget hans var fornuftig og vart einige om å vente. Utover kvelden kom mørkeskodda og la seg over fjella. Karelarane tok til å bli redde, men samen sa at mørkeskodda var bra. No kunne dei kome seg utsedde ned i bygda. Samen hadde ei simle som heitte Heilo. Før skodda dekte alt, tok han henne fast med lassoen. Han sanka også saman litt never. Nevra batt han saman til ein bunt. Da det vart mørkt, samla han karelarane og sa at no var det på tide å dra. Sjølv gjekk han framom og leidde Heilo etter taumane. Karelarane følgde tett etter han. Medan han gjekk, joika han: «Heilo viser karelarane vegen til under fjellet.»

Spørsmål til sidene 74 og 75: 1 Kva ville karelarane gjere på handelsstadene? 2 Kva heitte simla som samen fanga inn? 3 Når tende samen på neverbunten?

nyn ombr. 5. kl. del 2

02-05-06

14:59

Side 75

R VU G

IN KS

Da dei kom til stigen som førte ned frå fjellet, tende samen på neverbunten og batt han til enden av taumane. Han bad karelarane følgje den brennande fakkelen. Det var mørkt som i ein sekk. Dei såg ikkje handa framfor seg. Stigen gjekk nedover eit skar som vart brattare og brattare. Samen fortalde karelarane at nedstiginga ville bli veldig vanskeleg. Dei måtte ikkje miste lyset frå fakkelen, vegen var akkurat der han gjekk med lyset. Dei måtte heller ikkje gi lyd frå seg. Folk frå bygda måtte ikkje høyre dei.

Øveord: taumane skar nedstiginga

Oppgåver til sidene 74 og 75: 1 Skriv seks verb som har fortidsform. 2 Skriv orda som er særnamn. 3 Skriv setningar med desse orda: bere/berre, viste/visste. 4 Skriv desse verba i notidsform: tende, brende, batt, begynte, fortalde, kjende, hadde. 75

nyn ombr. 5. kl. del 2

02-05-06

14:59

Side 76

R VU

Stigen vart etter kvart så bratt at det ikkje var råd å gå lenger. Da kasta samen seg til side i ein bergsprekk han visste om. Han lét Heilo halde fram ned skaret med fakkelen i taumane. Karelarane følgde etter. Slik ramla dei utfor fjellskrenten og slo seg i hel. Samen gjekk opp på fjellet igjen og fann ein annan veg ned til bygda der det vart halde bryllaup. Han hadde bogen med, og straks han opna døra til festlokalet, skaut han tre pilar inn i huset. Pilane gjekk inn i veggen over hovudet til brura. Han sa: «Her held de gledesfest medan døden svevar over hovudet på dykk.» Gjestene meinte samen var galen, for ingen skjøna kva han meinte.

Øveord: bergsprekk fjellskrenten gledesfest

Spørsmål til sidene 76 og 77: 1 Kvifor ramla ikkje samen utfor stupet? 2 Kven vart med samen tilbake til skaret der han hadde lurt karelarane i døden? Oppgåver til sidene 76 og 77: 1 Skriv dei orda som er samansette ord. 2 Skriv desse verba i notidsform: visste, fann, skaut, kjende.

nyn ombr. 5. kl. del 2

02-05-06

14:59

Side 77

Samen fortalde bryllaupsgjestene kva som hadde hendt, og kva han hadde gjort, men det var langt frå alle som ville tru på han. Dei fleste gjestene heldt fram med å ete bryllaupsmaten og festa vidare. Men dei som trudde på samen og historia hans, sov lite den natta. Da det vart morgon og lyst, vart alle saman med samen opp til skaret for å sjå om karelarane verkeleg hadde slått seg i hel. Dei fleste karelarane var døde, men nokre av dei var framleis i live og kjende att vegvisaren. Dei knytte nevane mot han, skar tenner og kalla han ein skurk som hadde ført dei rett i døden. Det har gått mange år sidan dette skjedde, men framleis kan dei som har vore oppe i skaret dei siste åra, fortelje at det finst restar av menneske der oppe.

Øveord: skaret

R VU

Staden blir den dag i dag kalla Russeflåget (flå kan bety plyndre).

G KS

Fuglen på Stetind

Den segna du skal lese no, er det Øystein Gravrok som har skrive.

For mange år sidan var det ein kjempestor fugl som bygde reir på toppen av Stetind i Nordland. Fuglen la egg og tok til å ruge ut ungar. Frå folket som budde under fjellet, røva den store fuglen både kyr og sauer og menneske for å fø ungane sine. Tre og båtar tok han òg for å byggje reir. Ein gammal same som budde i Stefjorden, hadde sett seg lei på alle ugjerningane til fuglen. Han ville få slutt på alle plyndringane og rusta seg ut med proviant, ein stor kniv, tau og kaffikjele. Så kraup han inn i eit saueskinn som han sydde att innanfrå.

Øveord: ruge ut ugjerningane rusta seg ut proviant

nyn ombr. 5. kl. del 2

02-05-06

14:59

Side 78

R VU

Fuglen fekk snart auge på han der han hadde plassert seg inst i Stefjorden. Den store fuglen greip tak i saueskinnet med samen i, og så bar det til topps. Da fuglen var komen vel opp på fjelltoppen, skar samen hol på skinnet. Han var tørst og ville til å koke kaffi, men da han skulle hente vatn der på toppen av fjellet, vart det til gull, og han fekk ingen kaffi. Men samen hadde ikkje gløymt det eigentlege oppdraget sitt. Han tende raskt på det digre fuglereiret. Da flammene blussa opp, vart den store fuglen redd for ungane sine og flaug ned til sjøen, vætte vengene, flaug opp til toppen igjen og prøvde å sløkkje brannen i reiret. Men i staden for at brannen vart sløkt, tok det fyr i vengene, og den store fuglen stupte ned i sjøen som ei eldkule og vart borte. Den gamle samen fann fram eit tau og fira seg ned frå fjellet. Sidan har ingen sett den store fuglen.

Øveord: oppdrag blussa opp eldkule

Spørsmål til sidene 77 og 78: 1 I kva fylke ligg Stetind? 2 Kva slags skinn kraup samen inn i? 3 Kva fekk samen i staden for vatn?

nyn ombr. 5. kl. del 2

02-05-06

14:59

Side 79

Den uheldige friaren Denne segna finn du i Norske Folkesagn av Andreas Faye.

R VU

På Helgelandskysten ligg Torghatten, eit fjell som har eit digert hol tvers igjennom. Korleis i all verda har det vorte eit hol i fjellet? Om lag 35 kilometers sjøveg sør for Torghatten ligg øya Leka med Lekamøya – ein 126 meter høg og særmerkt fjellknaus, som sedd frå søraust tek seg ut som ein kvinneskapnad med langt skjørt på flukt sørover. Han er derfor eit kjent sjømerke i skipsleia, og sjøfolk tek alltid hatten av for Lekamøya når dei dreg forbi.

Øveord: særmerkt på flukt sjømerke skipsleia møya

IN KS

SE AR

EM Spørsmål til side 79: 1 Kvar ligg Torghatten? 2 Kvar ligg Leka? 3 Kva liknar den 126 meter høge fjellknausen på?

nyn ombr. 5. kl. del 2

02-05-06

14:59

Side 80

Øveord: jutul fridde forheksa forsmådde friaren

R VU

På øya Hestmona nord for Torghatten er det eit fjell som på avstand liknar ein ryttar med ei stor kappe over seg. Dette fjellet var ein gong i tida ein jutul. På Leka levde det på same tid ei jomfru som jutulen vart forelska i og fridde til, men ho ville ikkje ha han. Alle dei boda han sende, forheksa ho til stein, og dei vart til skjer på nordsida av øya. Til slutt vart jutulen lei, tok bogen sin og skaut etter henne. Den veldige pilen trefte Torghatten og gjekk tvers gjennom fjellet. Da mista pilen så mykje fart at han ikkje nådde heilt fram. Han dala ned ved føtene til Lekamøya på nordsida av øya, og der ligg han enno som ein stor, flat stein. Så skapte dei to – den forsmådde friaren og jenta han var forelska i – kvarandre om til stein.

Torghatten Dersom du kjem til Torghatten, kan du gå gjennom holet i fjellet. Det er 160 meter langt, 35 meter høgt og 15–20 meter breitt. Det er også mogleg å gå heilt opp på toppen. Dei som har teke denne turen, seier det er ein spennande og flott tur.

Spørsmål til side 80: 1 Kva vart alle boda som vart sende til jomfrua på Leka, skapte om til? 2 Kva trefte jutulen da han skaut etter jomfrua?

nyn ombr. 5. kl. del 2

02-05-06

14:59

Side 81

Sølvskatten på Smøla

Øveord: velståande

Denne historia er henta frå boka Folkeminne frå ytre Nordmøre, særleg Smøla.

R VU

På sørsida av Smøla ligg det ei øy som heiter Kråkværet. Her har det budd folk i lange tider. Folket på øya har hatt ord på seg for å vere rike og velståande. Dei var særleg stolte av to sølvkanner dei hadde. Det fanst ikkje maken til slike kanner, i alle fall ikkje på ytre Nordmøre.

På 1700-talet levde det ein sjørøvar som heitte Johannes Blank. Folk visste ikkje heilt korleis han såg ut. Han gjekk alltid med ei svær skinnlue dregen langt ned i ansiktet. Lua hadde han på seg sommar som vinter. Nokon hadde høyrt at hovudet hans var rundt som ei kule og utan hår og skjegg, og derfor hadde han fått namnet Blank. På det eine kinnet hadde han eit stygt arr. Det hadde han fått på eit røvartokt til Finnmark. Ein kveld fekk Blank høyre nokre fiskarar snakke saman om dei vakre sølvkannene på Kråkværet. Blank stod gøymd bak ei rorbu og lytta. Ingen oppdaga han i mørket. Der og da bestemte Blank seg for at dei to kannene skulle bli hans.

Spørsmål til side 81: 1 Når levde Johannes Blank? 2 Kvifor visste ikkje folk korleis Blank såg ut? 3 Kor mange sølvkanner fanst det på Kråkværet? 81

nyn ombr. 5. kl. del 2

02-05-06

14:59

Side 82

Øveord: fare på ferde endevende tjæredunk fyrtøyet

R VU

Ein dag da alle mannfolka på Kråkværet var ute på fiske, fekk kvinnfolka sjå ein framand båt som kom seglande med kurs rett mot øya. Ingen dei kjende, hadde ein slik båt. Kvinnene ana at her var det fare på ferde. Her kom det nokon som ikkje ville dei vel. Dei tok derfor dei to sølvkannene og alt sølvet sitt og sprang ned til ein stor sprekk i fjellet på nordsida av øya. Dei stakk alt sølvtøyet ned i sprekken og dekte godt over med jord og stein. Dei var ikkje før ferdige med å gøyme sølvtøyet, før den ukjende båten la til land. Ut av båten hoppa sjølvaste Johannes Blank. Han hadde skinnlua dregen langt nedover ansiktet og ein lang kniv i beltet. Ungane sprang vettskremde av stad og gøymde seg. Blank gjekk rett opp til husa og endevende dei på jakt etter sølvet. Han fann sjølvsagt ikkje ein einaste sølvting. Kvinnene sa at dei var vanlege fattigfolk. Dei hadde ikkje så mykje som ei teskei av sølv. Men Blank ville ikkje tru dei. Han truga dei med kniven og kravde at dei skulle finne fram sølvet til han. Kvinnene heldt fram med å nekte: «Her finst korkje sølv eller gull.» Til slutt vart Blank rasande. Han for ned til båten og kom tilbake med ein tjæredunk, tømde noko av tjæra inntil veggen på eit av husa og skreik: «Dersom de ikkje gir meg sølvet, set eg fyr på husa dykkar. Eg begynner med dette huset!» Han drog fram fyrtøyet og ville tenne på. Da måtte kvinnene gi seg. Det var inga anna råd. Blank måtte få sølvet dei hadde gøymt.

nyn ombr. 5. kl. del 2

02-05-06

14:59

Side 83

Øveord: lensmann bergkløft saumfor

R VU

Så snart skatten var på plass i båten, segla Johannes Blank vekk med alt sølvet som fanst på øya. Men han var ikkje komen så langt før han borte ved ein stad som heiter Rosvoll, fekk auge på ein båt. Båten kom rett mot han. Kva for ein båt var det? Johannes Blank var ikkje i tvil. Det var lensmannsbåten. No var det best å vere føre var enn etter snar! Blank la til ved ein stor holme, tok sølvskatten og hoppa på land. Her var han godt kjend. Han sprang opp til ei bergkløft han visste om, stakk alle sølvsakene nedi og kasta jord og stein over. Da lensmannen stoppa han og saumfor båten ei stund etterpå, fann han ingen ting og måtte la Johannes Blank gå fri.

Det som var det rare, var at Blank aldri drog tilbake til Rosvoll og henta sølvskatten. Kvifor han ikkje gjorde det, er det ingen som veit. I alle år etter har vaksne og barn leita etter sølvkannene frå Kråkværet. Alle bergsprekkar og steinrøysar på holmane ved Innsmøla er endevende, men ingen har til no funne sølvskatten. Men kven veit: Kanskje dukkar han opp ein dag?

Spørsmål til sidene 82 og 83: 1 Kvar var alle mannfolka på Kråkværet? 2 Kvifor gøymde kvinnene dei to sølvkannene? 3 Kva skulle Blank bruke tjære til? 4 Kvifor henta ikkje Blank sølvskatten han hadde gøymt? 83

nyn ombr. 5. kl. del 2

02-05-06

14:59

Side 84

Ormane i Vartdal Denne historia er henta frå boka Sagn fra Vartdalssoga 2.

R VU

I gamle dagar var det så yrande fullt av orm på Vartdalsstranda på Sunnmøre at korkje folk eller fe kunne vere trygge for ormebit om sommaren. Da sende vartdalingane bod på ein trollkunnig finne for å bli kvitt udyra. Han kom og gav ordre om at alle mann frå Festøy til Flåvik måtte køyre fram kvart sitt lass med knusktørr ved til eit kjempebål. Det kom ved frå alle gardane, så nær som to, Rome og Volle.

Øveord: trollkunnig finne knusktørr mane fram urer fjøre lindormen

All veden vart lagd i ein kjempestor haug, og finnen tende på den tørre, fine veden. Snart stod elden himmelhøgt frå bålet. Da tok finnen til å mane ormane fram. Og frå alle kantar kom dei, frå urer og holer, frå stein og rot, frå fjell og fjøre. Somme hadde bite seg i halen og kom rullande som hjul. Andre kom med blodsprengde auge og var så sinte at dei spruta. Alle som ein måtte inn i elden. Det var som om ei usynleg kraft drog dei inn i flammene. Til slutt høyrdest eit frykteleg brak frå fjellet bak Masdal. Straks etterpå såg dei noko som kom farande ut fjorden, langs land. Det var lindormen, ein menneskeetande kjempedrake. Da vart finnen vettskremd. Ormen kom på land og ville ta han, men han sprang tre gonger gjennom

Spørsmål til sidene 84 og 85: 1 Kvifor sende folk på Vartdalsstranda bod etter finnen? 2 Kva var det som gjorde at alle ormane måtte inn i bålet? 3 Kva er ein lindorm? 4 Kor mange gonger klarte finnen å springe gjennom elden? 5 Kvifor vart ikkje ormane borte på to av gardane? 84

nyn ombr. 5. kl. del 2

02-05-06

14:59

Side 85

R VU

elden. Lindormen greidde å følgje etter to gonger, men den tredje gongen brann han opp. Segna fortel at det aldri har vore orm i Vartdal etter dette, så nær som på dei to gardane som ikkje ville skaffe ved. Lindormen hadde lege i Masdalsfjellet. Da han braut seg ut, laga han ei djup kløft i berget, og slik vart Masdalsklova* til.

*(klove = kløft)

Jostedalsrypa

Denne historia er henta frå boka Segner frå Sogn 2 av Olav Sande.

For fleire hundre år sidan herja ei frykteleg pest i Europa. Pest er ein veldig smittsam sjukdom. For sju hundre år sidan visste ingen noko som helst om pest. Ingen hadde høyrt om bakteriar. Ingen visste korleis smittsame sjukdommar spreier seg frå menneske til menneske. Ingen kjende til medisinar som kunne stoppe pesta. Folk visste berre at pesta kom og gjorde både fattige og rike sjuke. Dei fleste som vart smitta av pesta, døydde etter ei kort stund.

Øveord: pest

nyn ombr. 5. kl. del 2

02-05-06

14:59

Side 86

Pesta vart kalla svartedauden. Svartedauden hadde skylda for at mange hundre tusen menneske døydde.

R VU

Pesta kom til Noreg sommaren 1349. Folk prøvde på alle vis å verne seg mot smitten. Nokre av dei rikaste og gjævaste folka i Sogn bestemte seg for å rømme til fjells, langt frå folk. I fjellet var det rein og klar luft. Ingen framande la vegen dit. Dei reiste frå gardane som slekta deira hadde levd på i uminnelege tider og drog opp i Jostedalen. Der hadde dei eit håp om at dei kunne sleppe unna den smittsame sjukdommen. I den bortgøymde dalen busette dei seg, bygde nye hus og prøvde å drive gardsbruk. Dei hadde gjort avtale med folk som budde nede ved fjorden, om at dei ikkje fekk kome på besøk til dei før faren var over. Ville nokon skrive til dei, måtte dei leggje breva sine under ein bestemt stein. Denne spesielle steinen ligg tett inntil vegen frå Jostedalen til Luster. Steinen har sidan vore kalla Brevsteinen. Under steinen kunne dei som overlevde nede ved sjøen, finne brev frå dei som levde i dalen. Men same kor omtenksame og varsame folka i dalen var, kom svartedauden til Jostedalen òg, og der herja han slik at alle døydde, alle så nær som ei lita jente. Folk nede ved sjøen skjøna at noko var gale da det tok til å kome store flokkar med kyr ned til bygda.

Øveord: svartedauden verne uminnelege bortgøymde omtenksame

Spørsmål til sidene 85, 86, 87: 1 Når kom svartedauden til Noreg? 2 Kvifor klarte ikkje folk å stoppe pesta? 3 Kva var Brevsteinen? 4 Kva årstid var det da dei tre mennene frå Sogn drog til Jostedalen for å sjå korleis det stod til med folket der? 5 Kvifor skvatt husdyra unna da dei tre mennene kom? 86

nyn ombr. 5. kl. del 2

02-05-06

14:59

Side 87

R VU G

Ingen kom og spurde etter dei verdifulle dyra. Da det heller ikkje kom fleire brev under steinen, drog tre menn frå Sogn opp i Jostedalen for å sjå korleis det stod til. Dei meinte pesta hadde rasa frå seg. Dei kunne trygt dra på besøk til folka i dalen. Dei tre mennene drog oppover seint på hausten. Det var eit trist syn som møtte dei. Åkrane stod attgrodde. Høyet stod ute i såter. Husa såg aude og tomme ut. Det kom ikkje røyk frå eit einaste hus. Ikkje eit menneske var å sjå. Det gjekk nokre sauer og nokre få kyr og beita. Dyra skvatt unna så fort mennene nærma seg. Dei var visst ikkje vane med folk.

Øveord: verdifulle attgrodde såter

Oppgåver til sidene 85, 86, 87: 1 Skriv dei orda som har diftong i seg. 2 Skriv talorda i teksten. Eit av dei er skrive med tal, dei andre med bokstavar. 3 Skriv orda som har bokstaven j/J i seg. 4 Skriv dei orda du har skrive, som er verb.

nyn ombr. 5. kl. del 2

02-05-06

14:59

Side 88

Øveord: huldrefolket filtra høysåte

R VU

Da det tok til å mørkne, hadde mennene berre éin gard att å undersøkje. Dei hadde lite håp om å finne nokon i live. Her såg det like audt og tomt ut som på alle dei andre plassane dei hadde vore. Men med eitt fekk ein av dei auge på spor etter folk på den sølete stigen ned til huset. Varsamt lista dei seg framover. Dei ville ikkje ta nokon sjansar. Det kunne vere huldrefolket som hadde sett spor etter seg. Huldrefolket var det ingen spøk å møte.

Med eitt fekk dei auge på ein skapning nede ved skogkanten. Det var ei lita jente med langt, lyst hår. Håret var filtra saman. Det såg ut som ho hadde ei høysåte på hovudet. Ho var tynn og spinkel. Kleda ho hadde på seg, var skitne og fillete. På ryggen hennar hang det masse kvite fjører. Da jenta fekk auge på dei tre mennene, vart ho redd og rømde inn i bjørkeskogen. Akkurat som husdyra dei hadde oppdaga før på dagen, hadde ho nok ikkje sett folk på lang tid. Dette var inga huldrejente. Huldrejenter var vakre å sjå til. Mennene bestemte raskt at det var best at berre ein av dei sprang etter. Dei kunne skremme vettet av henne.

Spørsmål til sidene 88 og 89: 1 Kva trur du var grunnen til at mennene trudde det kunne vere spor etter hulder? 2 Kva sat fast på ryggen til jenta? 3 Korleis hadde jenta overlevd? 4 Kvifor vart jenta kalla Jostedalsrypa?

nyn ombr. 5. kl. del 2

02-05-06

14:59

Side 89

Øveord: ospelauv rypa

R VU

Den yngste av dei sette etter jenta inn i skogen. Jenta sprang som ein vind og var ikkje lett å fange. Men til slutt klarte han å ta henne att. Ho skalv som eit ospelauv og såg forskremd på han. Han snakka roleg til henne medan han heldt henne varsamt fast. Da sette ho i å gråte. Ho gret og gret, sårt og lenge. Til slutt roa ho seg og tok til å snakke med låg stemme. Men mannen skjøna ikkje eit ord. Det einaste han forstod, var: «Mor – vesle rypa.» Mannen bar den vesle jenta tilbake til garden der dei to andre venta på dei. Dei to hadde i mellomtida vore inne i huset og funne berre døde menneske. I den eine senga var det fullt av rypefjører og restar av mat. Da mora til den vesle jenta hadde vorte sjuk, hadde ho nok lagt jenta ned i senga med dei varme fjørene og lagt ned mat slik at ho korkje skulle svelte eller fryse i hel. Fjørene hadde klistra seg fast på ryggen hennar. Som ved eit under hadde ikkje jenta fått pesta. Ho hadde overlevd på maten mora hadde sett fram til henne før ho døydde.

Mennene tok jenta med seg heim. Dei kalla henne Jostedalsrypa fordi mora hadde kalla henne vesle rypa, og lagt henne ned i senga som var full av rypefjører. Ho voks opp og vart ei sterk og flott jente. Ho gifta seg og fekk ein stor familie. Slekta hennar vart kalla Rypeslekta.

Oppgåver til sidene 88 og 89: 1 Skriv dei adjektiva som er brukte for å beskrive jenta. 2 Skriv kva det vil seie ”å skjelve som eit ospelauv”. 3 Skriv dei samansette orda. 4 Skriv desse verba i notidsform: skjøna, gret, voks, bestemte, skremde, hang.

nyn ombr. 5. kl. del 2

02-05-06

14:59

Side 90

Huldra og gullpengane

Øveord: buskapen korkje aud utslått

Denne historia er henta frå boka Folket og fjellet av Samson Bjørke.

R VU

På ei seter inne på Hardangervidda, ikkje langt frå Bergen, gjorde folk seg klare til å dra frå setra og ned til bygda med buskapen. Det var ein stor flokk med kyr, sauer og geiter og fleire hestar som skulle flyttast. Sommaren var slutt. Hausten stod for døra. Her inne på fjellet kunne korkje dyr eller folk overleve vinterstid. Da dei var klare til å dra, bestemte ein av karfolka seg for å bli att nokre dagar. Han heitte Halvor og hadde høyrt at huldrefolket brukte å flytte inn på setra når menneska flytta ut. Dette ville han prøve å finne ut om var sant. Så snart alle hadde reist, og setra var fråflytta og aud, tok Halvor til å koke graut til kveldsmat. Rett som det var stod ei vakker jente ved sida av han. Ho hadde grøne klede og langt, utslått hår. Halvor skjøna straks kva slags folk ho høyrde til, og sa til henne: «Eg er vel i vegen for deg, eg?» Å ja, han var nok det, og ville han flytte seg med sakene sine, var det snilt av han. Dei skulle hjelpe han med flyttinga, sa ho. Ja, Halvor var villig til å flytte. Men først ville han koke grauten ferdig. Han rørte rundt i gryta av alle krefter, samtidig som han nappa tre hår ut av hovudet på huldrejenta. Håret tvinna han saman til ein ring. Når han såg gjennom den ringen, kunne han sjå heile huldreflokken. Det var mange menn og kvinner og ein heil del kyr og andre husdyr.

nyn ombr. 5. kl. del 2

02-05-06

14:59

Side 91

R VU IN

Da grauten var ferdig, samla Halvor sakene sine saman og ville bere dei ut. Han hadde tenkt å overnatte borte under ein berghammar like ved setra. Men før han visste ordet av det, var alt saman kome på plass under berghammaren. Halvor kunne berre krype under fellen. Halvor sov godt den natta. Tidleg søndag morgon lista han seg bort til setra for å sjå korleis det stod til. Da høyrde han huldrefolket snakke om han og kor snill han hadde vore som hadde flytta ut for deira skyld. Som takk ville dei sørgje for at buskapen hans alltid ville trivast, og at ingen ulykker eller skadar skulle ramme flokken. Ein gammal huldrekall slo i bordet og sa: «Om sonen til Halvor vil ha dotter mi til kjerring, så skal han få henne og ei skjeppe gullpengar i tillegg.»

Øveord: berghammar «krype under fellen» huldrekall skjeppe*

*Skjeppe er eit målekar som tek 20 liter.

nyn ombr. 5. kl. del 2

02-05-06

14:59

Side 92

Øveord: slett avvise tomsete

R VU

Da Halvor kom heim, fortalde han sonen sin om huldrejenta han kunne få til kjerring, og om gullet som følgde med dersom han gifta seg med henne. Men sonen ville slett ikkje ha ei hulder til kone, korkje med eller utan gull. Frå den dagen fekk Halvor aldri problem med dyra sine. Sonen derimot, fekk aldri skikk på sine, og det vart smått for han på andre måtar òg.

Huldreråd Du kan aldri vere heilt sikker – kanskje møter du ei hulder på ferda di. Dei som har greie på huldrer, gir desse råda: • Du skal helst ikkje snakke med huldra. • Du må aldri ete av det huldra gir deg, for det kan vere farleg. • Det er farleg å avvise ei hulder, for da kan du anten bli fattig, tomsete eller ulykkeleg gift. • Dersom du er i ferd med å bli forheksa av ei hulder, skal du ete bæra på einerbusken. Dei har nemleg ein liten kross på seg. • Dersom du møter ei hulder, kan du verne deg med krossteiknet.

Spørsmål til sidene 90, 91, 92: 1 Kvifor ville Halvor vere att på setra? 2 Kva gjorde han for å få sjå heile huldreflokken som var komen til setra? 3 Kvifor gjekk det så dårleg med sonen til Halvor?

Oppgåver til sidene 90, 91, 92: 1 Skriv synonym til desse orda: kjerring, ei skjeppe, vakker, buskap, snakke, trivast. 2 Skriv setningar med desse orda: felle/fele, flytte/flyte, tak/takk.

nyn ombr. 5. kl. del 2

02-05-06

14:59

Side 93

Røvarane på Tjuvenborg

R VU IN

Denne historia er henta frå boka Norske folkesagn av Andreas Faye.

På Vikerfjell på Ringerike ligg det eit fjell som heiter Tjuvenborg. Dette namnet har det fått fordi tjuvar og røvarar heldt til der for fleire hundre år sidan. Det er berre ein bratt stig som går opp dit. Fjellet er derfor lite tilgjengeleg, og Tjuvenborg passar bra som gøymestad. For å gjere staden enda sikrare mot inntrengjarar bygde tjuvane ein mur. Mat fekk dei ved at dei stal kyr som gjekk og beita i nærleiken. Ein gong bortførte dei til og med budeia og tok henne med til Tjuvenborg. Ho fekk ikkje forlate røvarane. Ho tenkte og tenkte på korleis ho kunne sleppe unna.

Øveord: tilgjengeleg inntrengjarar budeia

Spørsmål til side 93: 1 Kvar er Ringerike? 2 Kvifor bygde røvarane ein mur? 93

nyn ombr. 5. kl. del 2

02-05-06

14:59

Side 94

Øveord: luren giftarmålet bruresølvet forkle skorsteinen

R VU

Kvar einaste dag blåste ho i luren som ho hadde fått med seg. Ho håpte at nokon kunne høyre henne og forstå at ho trong hjelp. Men det var altfor langt til folk. Ingen kom for å gjere henne fri. Ein dag fann ein av tjuvane ut at han ville gifte seg med henne. Da fekk ho ein ny idé. Ho lét som ho var nøgd og glad for giftarmålet. Dagen før bryllaupet skulle stå, sa ho at ho ville gå ned til ein gard og stele bruresølvet. Tjuvane lét henne dra, men på eitt vilkår: Ho måtte love at ho ikkje skulle snakke med nokon. «Nei da,» sa ho, det skulle ho ikkje gjere. Da budeia kom inn på garden, tok ho med seg eit kvitt forkle, eit raudt tøystykke og ei saks. Bonden som budde i huset, vakna, men ho snakka ikkje til han, berre til skorsteinen. Ho fortalde at ho var teken til fange, og at ho skulle klippe opp det raude tøystykket og strø det etter seg, så dei kunne finne henne. Når bryllaupsgjestene hadde drukke seg fulle og hadde sovna, skulle ho vifte med det kvite forkleet. Alt dette låg bonden og høyrde på, men ho gjorde som ho hadde lova, og snakka berre til skorsteinen. Så gjekk ho opp til borga igjen. Bonden og nokre naboar sneik seg etter henne, og da ho vifta med forkleet, storma dei oppover stigen. Tjuvane vakna av alt bråket, og da dei skjøna at dei ikkje kunne sleppe unna, kasta dei seg utfor stupet. Endeleg kunne budeia dra heim att.

Spørsmål til side 94: 1 Kva blåste budeia i kvar einaste dag? 2 Kva brukte budeia saksa og det kvite forkleet til? 3 Kven snakka budeia til? 94

nyn ombr. 5. kl. del 2

02-05-06

14:59

Side 95

Jenta i Tussebustaden

Øveord: utkøyrd

Denne historia er skriven av Johan-Christian Frøstrup.

R VU

Det var ein gong ein jeger som gjekk på fuglejakt i heiane like ovanfor Valle i Setesdal. Ein dag gjekk jegeren og kika opp i tretoppane. Da skjedde det noko underleg. Med eitt var han i eit hus, utan at han ana korleis han hadde hamna der. Han hadde aldri sett maken til dette huset. Det var så mange rom, så mange lange gangar og mange dører at han ikkje klarte å telje dei. Han gjekk rundt i huset så lenge at han til slutt var heilt utkøyrd. Han såg ikkje eit einaste menneske, og vegen ut av huset klarte han ikkje å finne. Til slutt kom han til et rom hvor han syntes han hørte

SE AR

EM Spørsmål til side 95: 1 Kva slags jakt var jegeren ute på? 2 Korleis hamna mannen i det underlege huset? 95

nyn ombr. 5. kl. del 2

02-05-06

14:59

Side 96

Øveord: tussefolket bordenden

R VU

Til slutt kom han til eit rom der han syntest han høyrde stemmer. Han opna døra og kika inn. Der sat ei lita jente heilt åleine. «Kven bur her?» spurde jegeren. «Det er tussefolket,» svara ho. «Huset er laga slik at ingen kan sjå det før ein er komen inn i det, og er ein første komen inn, er det vanskeleg å kome ut att. Slik gjekk det med meg,» sa jenta trist. Jegeren vart forskrekka og spurde jenta om ho ikkje kunne vise han vegen ut. «Det vil eg, men da må du love meg å kome tilbake og ta meg med.» Det lova han. «Følg etter meg,» sa jenta. «Når eg peikar på ei dør, må du opne henne. Der vil du sjå tussane som sit til bords og et. Han som sit ved bordenden, er kongen. Han er større og taprare enn alle dei andre. Du vil kjenne han att med det same. Så skal du ta børsa di og sikte på han, men berre sikte, ikkje skyte! Da vil tussane bli så forskrekka at dei vil jage deg ut straks du lyftar børsa i vêret. På den måten vil du bli sett fri og kan gå tilbake til garden din. Men hugs meg! Du må kome tre torsdagar på rad, på den tredje vil eg også bli fri og kan følgje med deg heim.»

Spørsmål til sidene 96 og 97: 1 Kven sat åleine i eit av romma? 2 Kva skulle jegeren gjere når han fekk sjå tussekongen? 3 Kva vekedag skulle jegeren kome tilbake til tussebustaden? 4 Korleis kom jegeren seg ut av huset? 96

nyn ombr. 5. kl. del 2

02-05-06

14:59

Side 97

Øveord: hakk i hæl lovnaden svikte fri sorgtunge

R VU

Så viste ho han den rette døra. Jegeren opna og gjekk inn i rommet. Og ganske riktig, der sat tussane og åt. Jegeren lyfta børsa og sikta på den største tussen som sat øvst ved enden av bordet. Alle reiste seg forskrekka. Jegeren sprang ut med tussefolket hakk i hæl. Plutseleg var han igjen på heia og kunne kome seg heim som ein fri mann. Den første torsdagskvelden gjekk han igjen til tussebustaden. Han gjorde akkurat det same den neste torsdagskvelden. Men den tredje og siste torsdagen kom han ikkje. Ingen i Setesdal veit kvifor han ikkje heldt lovnaden sin. Kanskje han trudde at han måtte gifte seg med jenta dersom han berga henne frå tussane? Same korleis det no var eller ikkje var, så var det dårleg gjort å svikte jenta som hadde hjelpt han. Tre eller fire år seinare var jegeren igjen på heia. Da høyrde han med eitt stemma til ei ung jente. Jenta gret og klaga over at ho var åleine og ikkje kunne kome tilbake til heimen sin. Jegeren kjende straks igjen stemma – det var jenta som han hadde gitt lovnaden sin til. Han kika til alle kantar, men kunne ikkje sjå anna enn fjell og tre. Og så inderleg han enn ønskte det, så kunne han ikkje fri den sortunge jenta frå tussane. Ho var borte for alltid.

Oppgåver til sidene 96 og 97: 1 Skriv kva desse orda er like i: kika, gitt, gifte seg, gjekk, skyte. 2 Skriv orda som har språklyden j på plass først. 3 Skriv kva ordklassar dei orda du har skrive, høyrer til. 4 Skriv orda som har bokstaven ø i seg. 97

nyn ombr. 5. kl. del 2

02-05-06

14:59

Side 98

Det store Vindfjelltrollet Denne historia er henta frå boka Det store eventyret av Helle Andersen. Her kan du øve deg på å lese ein tekst på bokmål.

R VU

En gang for mange hundre år siden bodde det et stort og stygt troll høyt oppe på Vindfjell i Vestfold. Her oppe, langt, langt inne i fjellet, levde trollet i fred og ro. I flere hundre år hadde han vært her, helt alene. Hit torde verken mennesker eller dyr komme og forstyrre ham. Det eneste de våget, var å speide forsiktig opp mot toppen for å prøve å få et lite glimt av det store trollet de var så redde for. Fra toppen av Vindfjell hadde trollet et eventyrlig utsyn over bølgende åser og fjell, blinkende vann og dype skoger. Nede i Lågen kunne han se laksen sprette høyt. Og langt der ute kunne han attpåtil se havet! «Å, så godt jeg har det,» sukket trollet tilfreds i det han røsket opp et grantre for å klø seg på magen. Livet var bare godt. Men så en dag hørte han et forferdelig leven. Hvor kom det fra? Han speidet i nord og sør, øst og vest. Han fikk ikke greie på noen verdens ting. Han tok et langt skritt nedover fjellsiden for å se bedre. Jo, ganske riktig! Der nede ved Styrvoll holdt en masse mennesker på å hamre og banke. Hva i all verden skulle dette være godt for? Det gikk vinter og vår, og menneskene holdt fortsatt på med levenet sitt. Trollet fulgte nøye med på hva som skjedde. Et stort, rart hus så det ut som om det skulle bli der nede. Noe sånt hadde han aldri sett før. En urolig følelse bredte seg i den digre trollmagen, og beina skalv. Han holdt seg fast i tretoppene for ikke å gå

Øveord: torde eventyrlig utsyn

nyn ombr. 5. kl. del 2

02-05-06

14:59

Side 99

over ende. Smått om senn skjønte trollet hva som var i ferd med å skje. Noen av menneskene hadde klatret opp på toppen av huset og festet et stort kors. Det var en steinkirke menneskene hadde bygd. Såpass visste han, at en kirke, nei, det passet ikke i hans trollrike.

Øveord: overende trollrike dugg for sola kløvd i to

R VU

Nå var ikke trollet bare redd, men rasende også! Han stod og pustet og peste så det blåste en kraftig vind nedover dalen. Nå skulle de få med ham å bestille! Han grep den aller største steinen han kunne få øye på, og illsint og med et raseri han aldri før hadde kjent, løftet han armen så høyt han kunne over hodet for å kaste steinen mot kirken. Men idet trollet skulle kaste sitt livs lengste kast, steg sola opp på himmelen. Og aldri hadde sola varmet så godt som på denne dagen. Dette tålte ikke trollet. Med ett var han borte, som dugg for sola. Men steinen trillet i full fart nedover fjellsiden. Nedover og nedover bar det, inntil den ble liggende ved foten av Vindfjell, ved Svartvannsetra. På veien ble steinen kløvd i to, og slik kan du finne steinen den dag i dag. I over 800 år har Styrvoll kirke ligget der den alltid har ligget, fredelig og godt ved Lågen.

Spørsmål til sidene 98 og 99: 1 I hvilket fylke ligger Vindfjell? 2 Hvilken elv så trollet fra toppen av fjellet sitt? 3 Hvordan skjønte trollet at det skulle bli en kirke ved foten av fjellet hans?

nyn ombr. 5. kl. del 2

02-05-06

14:59

Side 100

Historier frå Vestlandet

Øveord: sjøulkar kollsegla «sat på rekkja»

Desse historiene er henta frå boka Norge rundt med eventyr av Jo Tenfjord. Den tjukke skodda – ei historie frå Rogaland

R VU

Ein kveld sat to gamle sjøulkar og fortalde historier. Ein av dei var fiskar. Han fortalde: «Å ja, eg har vore ute for mykje. Kollsegla* har eg gjort mange gonger. Somme gonger vart eg berga, somme gonger ikkje.» «Pytt,» sa den andre. «Du skulle berre ha vore med den gongen på Doggerbank da vi låg der i den tjukke skodda. Skodda var så tjukk at eg sat på rekkja og støtta meg på skoddeveggen. Men best som det var, letta skodda så fort at eg datt rett i sjøen!»

Øveord: vossingar stamnen

Vossingar på byferd – ei historie frå Hordaland

*Velte med ein seglbåt.

I sterk nordavind kom nokre vossingar seglande til Bergen. Da dei nærma seg land, tok dei til å diskutere seg imellom om korleis dei skulle saktne farten på båten. Dei meinte at det ikkje var anna råd enn at dei måtte prøve å halde båten tilbake. Så sprang ein av dei fram i stamnen på båten, knytte nevane hardt rundt han og drog bakover alt han orka. Og heldt fast gjorde han til båten rende på land, så det retteleg svei i fingrane på han. 100

nyn ombr. 5. kl. del 2

02-05-06

14:59

Side 101

Til gjestebod – bli heime – ei historie frå Møre og Romsdal

Øveord: gjestebod

R VU

Det var ein gong ei kone og ein mann som var bedne i gjestebod, men berre éin av dei kunne gå heimanfrå. Dei hadde småbarn og dyr som måtte passast. Men dei vart ikkje einige om kven av dei som skulle dra. Begge ville så gjerne av stad. Til slutt vart dei einige om at dei kunne spørje fjellet. Ho skulle spørje først: «Skal eg vere heime, eller skal eg gå i gjestebod?» ropa ho. «I gjestebod!» svara fjellet. Så ropa han: «Skal eg gå i gjestebod, eller skal eg bli heime?» «Bli heime!» svara fjellet. Og slik fekk kona sleppe heimanfrå og gå i gjestebod, medan mannen måtte bli heime.

SE AR

EM 101

nyn ombr. 5. kl. del 2

02-05-06

14:59

Side 102

Italienarane på Røst

Øveord: adelsmann handelsskip Nederland

Dette utdraget er henta frå historieboka Fra istid til oljealder av Ivar Libæk og Øivind Stenersen.

R VU

Vi veit ikkje så mykje om korleis vanlege folk levde i Noreg for fem–seks hundre år sidan. Men litt veit vi, takka vere dagboka til ein italiensk adelsmann som heitte Pietro Querini. Querini var med eit stort handelsskip frå Venezia. Dei var på veg nordover for å selje vin til Nederland. Det var langt utpå hausten, og ein dag blåste det opp til ein frykteleg storm, slik det ofte gjorde på den tida av året. Det var ikkje enkelt å styre ei svær seglskute med 68 mann om bord under slike forhold. Dei kom ut av kurs og ana ikkje kvar dei var. Skuta rulla frå side til side og heldt på å gå under i dei store bølgjene.

Til slutt kunne dei ikkje gjere anna enn å gå i livbåtane. Det var ein stor og ein liten båt. Querini valde den største båten. Dei fekk med seg litt vin og tørka kjøtt og nokre klesplagg. Det var bitande kaldt, og kaldare og kaldare vart det dess lenger nordover dei kom. Dei to båtane kom vekk frå kvarandre i mørket. Folka i den eine båten såg ikkje land nokon stad før dei etter fleire dagar såg ei øy med høge fjell.

Spørsmål til sidene 102 og 103: 1 Kva slags skip var det som drog ut frå Venezia? 2 Kvifor åt sjøfolka snø? 3 Kvifor var det så få att av dei 48 sjøfolka som hadde gått i livbåten?

102

nyn ombr. 5. kl. del 2

02-05-06

14:59

Side 103

Øveord: brenningane

R VU

Brenningane gjekk høgt, og dei skjøna at dersom dei ville kome seg inn på tørt land, måtte båten bli slått i stykke. Men dei var desperate av svolt og vassmangel og tok sjansen på å ro inn til øya. Det var stupbratte fjellsider, og det var uråd å kome seg på land, men til slutt oppdaga dei ei lita strand og kom seg inn dit. Det låg snø heilt ned i vasskanten. Sjøfolka tok straks til å ete av snøen. Snøen sløkte tørsten. Av dei 48 karane som hadde gått i livbåten, var det berre elleve stykke att. Dei andre var døde av sjukdom og kulde. Dei som var att, forstod fort at det ikkje budde folk på øya. Båten deira var heilt øydelagd av skjera dei hadde rodd over på veg inn til land.

IN KS

SE AR

EM Oppgåver til sidene 102 og 103: 1 Skriv minst fem ord som har vokalen ø/Ø i seg. 2 Skriv alle særnamna. 3 Gradbøy desse adjektiva: kald, svolten, tørr, fort. 4 Skriv fire samansette ord. 103

nyn ombr. 5. kl. del 2

02-05-06

14:59

Side 104

Øveord: fjøresteinane fordele

R VU

Dei måtte bli på øya anten dei ville eller ikkje. Dei fann eit sommarfjøs heilt nede ved fjøresteinane. Der fekk dei tak over hovudet. Dei laga bål ved å slå stykke av båten. Dei åt skjeler og muslingar som dei fann i vasskanten. Likevel skjøna dei at det å overleve vinteren her ute, ville bli frykteleg vanskeleg. Heldigvis hadde nokre fiskarar inne på den store øya Røst i Lofoten oppdaga røyken frå bålet deira. Normalt skulle det ikkje vere folk på vesle Sandøy på denne tida av året. Derfor bestemte fiskarane seg for å reise ut for å undersøkje kvar røyken kom frå. Dei vart nok svært forskrekka da dei fann dei utsvelta og forfrosne italienske sjøfolka inne i det gamle sommarfjøset. Dei kunne ikkje snakke saman ettersom italienarane ikkje forstod norsk, og fiskarane frå Røst kunne sjølvsagt ikkje italiensk. Men karane frå Røst forstod at her var det nokon som måtte ha hjelp fort. Inne på Røst budde det 120 menneske. Dei elleve italienarane vart fordelte rundt hos dei ulike familiane. Det var ikkje enkelt å få ein gjest inn i huset på denne tida av året. Dei hadde lite av både mat og klede. Men dei delte det dei hadde, med dei framande mennene frå Italia. Ettersom Pietro Querini og mennene hans ikkje hadde nokon båt lenger, måtte dei vere på Røst i over tre månader. Det var ikkje råd å kome seg derifrå før våren kom.

Spørsmål til sidene 104 og 105: 1 Kva gjorde italienarane for å få ved til bålet? 2 Kvifor reiste fiskarane ut til den vesle øya Sandøy? 3 Kor mange menneske budde på Røst? 4 Kva brukte Querini å gjere om kveldane heime i Venezia? 104

nyn ombr. 5. kl. del 2

02-05-06

14:59

Side 105

R VU IN

Heime i Venezia budde Querini i eit stort, flott hus med mange tenarar. Han åt mat frå tallerkenar av porselen og sov i ei god seng i eit nydeleg soverom. Han hadde skapa fulle av flotte og elegante klede. Han hadde målarstykke på veggene og lytta til musikk om kveldane. På Røst måtte han leve svært enkelt. I dagboka si skreiv han at husa var laga av tre og var runde. Det var berre eit einaste rom der familien åt og sov. Lyset kom inn gjennom ei trong opning i taket. Om vinteren dekte dei opninga med eit stort fiskeskinn som var laga slik at det vesle som var av dagslys, slapp igjennom. Det var kaldt i rommet. Menneska gjekk i tjukke ullklede om dagen, men om natta låg dei utan klede.

Øveord: fiskeskinn

Oppgåver til sidene 104 og 105: 1 Skriv desse verba i notidsform: skjøna, gjekk, sat, gløymde. 2 Skriv minst seks ord som er adjektiv. 3 Skriv fem substantiv som har dobbeltkonsonant i seg. 105

nyn ombr. 5. kl. del 2

02-05-06

14:59

Side 106

Øveord: herda einsformige tørrfisk overlevd

R VU

For at barna skulle bli vane med kulda, vart dei lagde nakne under gluggen ei lita stund kvar dag. Slik vart dei herda og vart ikkje så fort sjuke i kulda. Querini vart nok lei den einsformige kosten. Dei åt fisk kvar einaste dag til alle måltida. Det var tørrfisk laga av torsk eller kveite. Rett nok vart fisken krydra og tilsett litt smør, men det var også alt. Folk var svært gjestfrie. Dei var snille og vennlege mot kvarandre. Querini syntest dei var pene med den lyse huda og det gylne håret. Da våren kom, drog fiskarane heilt til Bergen med mange tønner fisk som dei selde til handelsmenn frå Tyskland, England og Skottland. Som betaling fekk dei varer som dei trong for å leve der oppe i nord. Alt dette har Querini fortalt om. Han og dei få sjøfolka som hadde overlevd den forferdelege turen nordover, vart med fiskarane frå Røst sørover i mai. Dei kom til Bergen med ein av dei opne fiskebåtane som vart brukte på reisa sørover. Derifrå fekk dei skyss med eit stort skip heim til Italia. Querini skreiv at han aldri ville gløyme den vinteren han hadde vore i Noreg. Takka vere dagbøkene frå denne turen veit vi i dag ein del om livet på eit fiskevær i Lofoten i 1432. Folka på Røst gløymde nok heller ikkje så fort den fine adelsmannen frå Italia som hadde levd saman med dei heile vinteren.

Spørsmål til side 106: 1 Kva åt menneska på Røst i 1432? 2 Kvar kom kjøpmennene frå som kjøpte tørrfisk frå Røst? 3 Kva slags bøker skreiv Querini? 106

nyn ombr. 5. kl. del 2

02-05-06

14:59

Side 107

Flukta frå Villmarka Zoo

R VU

Castro er ein kubansk amazonpapegøye. Dyrebutikken han bur i, er i ferd med å bli seld på opphøyrssal, og Castro er redd for kva som vil skje med han. Det eine dyret etter det andre har forsvunne frå dyrebutikken. Det er noko mystisk som skjer. Castro bestemmer seg for å rømme frå dyrebutikken jo før jo heller. Storebroren Aron har stukke av for mange veker sidan. Castro har lengta etter han og undra seg over kvar det har vorte av han. I dag har han plutseleg sett Aron på tv. Han har hamna i Villmarka Zoo. Aron vil flyge dit og få han fri. Saman vil dei ha større sjanse til å klare seg ute i det fri. Han lurer seg ut av buret og kjem seg ut av dyrebutikken. Han oppdagar at han nesten har gløymt å flyge.

Det du no skal lese om papegøyen Castro, er henta frå boka Jafs. Flukten fra Villmarka Zoo av Endre Lund Eriksen.

Øveord: amazon opphøyrssal

Styrt Castro har floge i fleire timar. Han kvilte seg på ei grein i eit tre. Vengene prikka, og det svei i musklane. Det var ikkje lett å flyge med for korte venger og for stor mage.

Spørsmål til side 107: 1 Kva slags papegøye er Castro? 2 Korleis får Castro greie på kvar storebroren Aron er? 3 Kva heiter forfattaren som har skrive Jafs. Flukten fra Villmarka Zoo.

107

nyn ombr. 5. kl. del 2

02-05-06

14:59

Side 108

R VU G

No hadde sola gått og lagt seg for lenge sidan, og ein trøtt kløe stakk i auga. I alle retningar var det tre, men når han no bøygde seg og såg opp mellom greinene, kunne han sjå den kvite tv-masta som lyste som eit fyrtårn mot den mørkeblå himmelen. Rundt masta låg stjernene strødde, dei glitra. Halvmånen la eit grått lys over fjellet og skogen og skrenten under. Castro rista vengene, beit nebbet saman, og for tusende gong heiv han seg ut. Han slo med vengene alt han kunne. For ein gongs skyld hadde han flaks: Eit kraftig vindpust blåste med eitt nedanfrå, og han vart lyfta opp på ei bølgje av luft. Han kom så høgt at han kunne titte over tretoppane. Midt i den mørke skogen lyste dyreparken som ei perlekjede.

108

Spørsmål til sidene 108 og 109: 1 Kva fekk Castro auge på da han såg opp mellom greinene? 2 Kvar var dyreparken? 3 Kva var det på toppen av gjerdet rundt dyreparken?

nyn ombr. 5. kl. del 2

02-05-06

14:59

Side 109

Øveord: yttergjerdet stretande raspa eimen putra mold raga vagt jorddungar grafselyd

R VU

Lyktestolpar skein langs yttergjerdet, og parken midt i var opplyst av kraftige lyskastarar. Castro kunne skimte ein stille karusell og ein taus trampoline, men ikkje ei sjel var å sjå. Castro vart så lykkeleg at han heilt gløymde kor sliten han var. Han fossa fram med jublande vengeslag. Med eitt kjendest det som vengene glapp i lufta, han prøvde å flakse hardare, men mista høgd, og seig. Yttergjerdet dukka brått opp like framfor han, med stretande piggtråd. Så vidt det var fekk han kava seg over, men piggtråden raspa i stjerten. Det siste han kjende, var at han datt, fort. Alt var svart. Eimen av jord putra i naseborene. Nebbet hadde bora seg ned i joda. På tunga kjende han smaken av mold. Magen verkte etter krasjet, vengene låg vridde i eit kaos. Han pressa auga opp. Framfor han raga eit høgt nettinggjerde som skein i lyset frå lyskastarane.

Han lyfta hovudet, såg seg fort rundt. Det var gjerde på alle sider. Han hadde hamna i buret til eit dyr! Det kjendest som ei klo hogg tak i nakken hans. Lyskastarane inne i parken kasta berre eit vagt lys inn i buret, og alt han klarte å sjå, var pyramideliknande jorddungar på alle kantar. Ein grafselyd høyrdest bak han. Han stivna. Var det eit vortesvin? Eller ein grevling?

Oppgåver til sidene 108 og 109: 1 Skriv desse substantiva i bunden form eintal: tre, gjerde, dyr, tretoppane. 2 Skriv desse verba i notidsform: glapp, beit, kom, skein, låg. 3 Skriv desse adjektiva i komparativ form: mørk, kraftig, stille, grå. 109

nyn ombr. 5. kl. del 2

02-05-06

14:59

Side 110

Varsamt vrei han hovudet bakover. Han såg ingen ting. Kanskje det berre var innbilling? Nei, der høyrde han det igjen, ei krass krafsing, like framfor han, under jorda, liksom. Berre nokre få centimeter framfor han dirra jordskorpa. Og plutseleg spjerra ho sund.

R VU

Mogens Eit bitte lite hol opna seg, og jord vart rydda til sides. Ein spiss, rosa snute bora seg opp og sniffa rundt seg så vêrhåra dirra. Castro rygga unna. «Fytti katta!» peip ei tynn stemme. Snuten bora seg lenger opp, og fram kom eit spist, svartpelsa hovud. Det såg seg om frå side til side, før snuten stoppa om lag i retning mot Castro. Oppå hovudet, gøymde i den moldete pelsen, glinsa to små prikkar. «Kven i svartaste er du?» spurde dyret. No såg Castro at det var ein moldvarp. Han hadde sett eit tv-program om moldvarpar ein gong. «Eg heiter Castro,» sa han. «Og eg heiter Mogens. Og berre så du veit det: Det er eg som bur her. Kva i svartaste gjer du her?» «Unnskyld,» sa Castro forsiktig. «Det var ikkje meininga å lande i buret ditt. Eg leitar etter bror min, Aron. Veit du kvar han er?»

Øveord: innbilling spjerra sund vêrhåra svartpelsa

Spørsmål til sidene 110 og 111: 1 Kva slags dyr kom fram frå holet? 2 Korleis visste Castro kva slags dyr han såg? 3 Kven bygde Mogens hi til?

110

nyn ombr. 5. kl. del 2

02-05-06

14:59

Side 111

R VU IN

Mogens snøfta så jordspruten stod framfor han. «Eg er OPPTEKEN! Eg byggjer hi til dama mi!» Han trekte hovudet kjapt under jorda og tok straks til å tafse og grave der nede. Castro lista seg forsiktig fram og kika ned i holet. Han kunne så vidt sjå nokre småsteinar med glitrande kråkesølv, elles var det heilt mørkt. «Lei for at eg uroar,» sa han høfleg. «Men kanskje eg kunne få snakke med dama di? Om ho ikkje er like oppteken.» Mogens stakk hovudet opp frå eit hol litt lenger borte. «Den der var ikkje morosam!» kveste han.

Øveord tafse kråkesølv

Oppgåver til sidene 110 og 111: 1 Skriv setningar med desse orda: kveste/kvesste 2 Skriv det du veit om dei to orda over. 3 Skriv antonym til desse orda: opne, lande, dame, stoppe. 4 Skriv synonym til desse orda: rydde, smal, sjå, kjapp. 111

nyn ombr. 5. kl. del 2

02-05-06

14:59

Side 112

Castro hadde ikkje meint å vere morosam. «Eg meinte det heilt snilt,» sa han. Mogen snøfta: «Ser det ut som eg har dame, eller? Har du kanskje sett ei?» «Nei!» «Eg har kje noka. Enno!» forta han seg å leggje til.

R VU

Inni pelsen kunne Castro skimte auga som skein som to små lys. «Men eg byggjer det største hiet i verda, og alle damer liker hi, ikkje sant?» Før Castro rakk å svare, slokna lysa, og Mogens sokk saman mot kanten av holet. «Eg får meg aldri dame, eg!» klynka han. Castro tassa bort til Mogens. Den lange panna låg i store rynker. «Du får sikkert dame til slutt,» sa Castro oppmuntrande. Panna til Mogen knytte seg. «Eg bur faktisk i ein stor dyrehage!» sa han argt. «Det er gjerde på alle sider. Når eg grev tunnelar, stangar eg før eller sidan hovudet i ein murvegg. Eg trur det er veldig lite realistisk at ei dame kjem seg inn her!» «Det kan jo hende at menneska set inn ei moldvarpdame til deg.» Lysa vart tende på nytt i auga til Mogens. Men så slokna dei igjen.

Øveord: kje skimte argt realistisk

Spørsmål til sidene 112 og 113: 1 Kvifor kom ingen «damemoldvarpar» inn i buret til Mogens? 2 Kvifor visste ikkje Mogens noko om Aron? 3 Kva slags dyr budde i naboburet?

112

nyn ombr. 5. kl. del 2

02-05-06

14:59

Side 113

Øveord budd eim snøfting

R VU

«Det er sjølvsagt veldig lite sannsynleg,» sa Mogens surt, «og eg gjer meg ingen forhåpningar. Men eg må jo vere budd på alt!» Han krabba bakover i holet. «Så no MÅ eg jobbe! Hiet må bli ferdig!» «Vent litt!» ropa Castro. Mogens stoppa, og myste utolmodig mot Castro. «Unnskyld at eg masar,» sa Castro. «Men er du heilt sikker på at du ikkje kjenner Aron? Han er ein kubansk amazonpapegøye, og du ville nok ha lagt merke til han om du såg han.» Mogens sukka. «Skal eg vere ærleg, …» Stemma hadde fått den triste klangen igjen. «… så har eg ikkje helsa på nokon av dei andre dyra. Eg held meg mest for meg sjølv.» «Å,» sa Castro. Han klarte ikkje å skjule kor skuffa han var. «Det einaste eg veit,» sa Mogens, «er at han ikkje bur i naboburet. Der bur det ein jerv. Ein kan pinadø kjenne stanken heilt hit! Kjenner du det?» Castro sniffa, men kjende berre ein eim av mold. «Du får ha lykke til!» sa Mogens. «Og det treng du! Men berre ikkje ha forhåpningar om at det går bra! Da blir du berre skuffa.» Han dukka under. Det høyrdest snøfting og iherdig grafsing, og jord spruta opp frå holet.

Oppgåver til sidene 112 og 113: 1 Kva form har desse adjektiva: største, mest, lysast? 2 Kva form har desse verba: går, bur, set, skin? 3 Skriv dei fire verba ovanfor i fortidsform.

113

nyn ombr. 5. kl. del 2

02-05-06

14:59

Side 114

Castro bretta vengene ut. Det stakk litt i dei. Men han hadde berre litt igjen no, så var han hos Aron. Han beit nebbet saman, vifta vengene i gang, og letta. Da han baksa over gjerdet, ropa Mogens der nedanfrå: «Castro! Hald deg for all del unna jerveburet!» «Kvar er det, da?» «Eg ser deg jo ikkje, men det høyrest ut som du er rett over det.» Akkurat da snubla vengene i lufta. Castro veiva febrilsk, men kroppen hadde allereie teke til å dale.

Øveord febrilsk å dale lyngklase lyngriset

R VU

Jippi Han landa midt i ein lyngklase. Med vengen først. Smertene hakka gjennom han. «Au!» kvapp det ut av han, men han forta seg å bite nebbet saman. Det var nok best å vere heilt stille. Han lytta. Alt han høyrde, var hjartet som dunka og slo i brystet. Han opna auga. Mørke buskar og kratt tvinna seg rundt han. Over han lyste hundrevis av stjerner. Akkurat no trong han veldig eit stjerneskott. Lyngriset kila han i nakken. Han torde ikkje rikke seg. Ein liten lyd, og jerven ville vere over han på sekundet. Dersom han da ikkje for ein gongs skyld hadde vore heldig.

Spørsmål til sidene 114 og 115: 1 Castro beit nebbet saman. Kva seier vi dersom vi skal bruke uttrykket om eit menneske? 2 Castro snubla i vengene. Kva seier vi dersom vi skal bruke uttrykket om eit menneske? 3 Kva slags stemme høyrde Castro? 114

nyn ombr. 5. kl. del 2

02-05-06

14:59

Side 115

Øveord: pistrete vêrhår

R VU

Han kunne jo ha landa utanfor jerveburet. Det krafsa i graset. Sniffelydar høyrdest. Brått glei ein mørk snute over Castro. Det stakk tynne, pistrete vêrhår ut frå han, dei dirra. «Har du ramla ned frå himmelen?» spurde ei hås jentestemme. Castro torde ikkje seie eit pip. «Er du død?» Castro heldt nebbet lukka. «Det er vanleg høflegheit å svare når folk spør!» «Eg er ikkje død,» sa Castro spakt. «Er du heilt sikker?» «Ja.» «Bra.» Det var visst ikkje jerven han hadde hamna hos. Han hadde sett eit tv-program om ein jerv. Jervar kastar seg over alt og alle og jafsar i seg til dei er stappmette. Og enda litt etter det. Castro kremta. «Du kjenner ikkje tilfeldigvis ein som heiter Aron?» Castro skimta to rader med kvite, kvasse tenner. Det var visst jerven likevel. Sekundet etter kjende han at tennene og kjeften lukka seg rundt han, og han tenkte: No døyr eg.

Oppgåver til sidene 114 og 115: 1 Skriv adjektiva som fortel korleis jerven er. 2 Skriv eit synonym til ordet kjeften. 3 Skriv setningar med desse orda: luke/lukke, vist/visst, tyne/tynne, kvase/kvasse, hake/hakke.

115

nyn ombr. 5. kl. del 2

02-05-06

14:59

Side 116

R VU G

IN KS

Forboden frukt smakar best

Klokka var berre seks. Simon låg lys vaken i senga. Han låg og venta på at kanonane på festninga skulle begynne å skyte. I dag var det 17. mai, og heile byen skulle vekkjast av kanondrønn. Smella frå kanonane ville sørgje for at ingen forsov seg. Simon syntest det var ein flott måte å starte dagen på. Slik hadde alle 17. mai-ar begynt, trudde han. Han visste akkurat som på julaftan kva som skulle skje utover dagen.

Øveord: kanondrønn

Spørsmål til sidene 116 og 117: 1 Kvifor kom ikkje Simon til å forsove seg? 2 Korleis kunne Simon vite nesten alt som kom til å skje denne dagen? 3 Kva sa Karsten at han visste alt om?

116

nyn ombr. 5. kl. del 2

02-05-06

14:59

Side 117

R VU

Programmet var klart frå A til Å. Han kunne fortelje Øveord: kva han kom til å få av mat, kva han kom til å sjå og leksa opp militærparadar høyre, og kvar han skulle. Alt kom til å bli akkurat som året før, nesten, i alle fall. Det var like kjekt kvart år. Det hadde han trudd storebror Karsten også meinte, men i går hadde han og mor krangla noko heilt forferdeleg. Karsten hadde ropa at i år hadde han ikkje tenkt å gå i det barnslege toget. Ingen i klassen hans hadde tenkt å stille opp. Dei gjorde ikkje det på ungdomsskolen. Det var ikkje som på barneskolen. Og han skulle slett ikkje vere med på middagen hos farmor og farfar. Det med 17. mai var berre tull og tøys. Det einaste som var bra med dagen, var at det var ein fridag. Mor hadde leksa opp om kor heldige vi var som hadde ein så spesiell nasjonaldag. Dei fleste land feirar dagen sin med militærparadar. Svenskane feirar nesten ikkje dagen sin i det heile. Dei er misunnelege på oss som klarer å få alle med på feiring av dagen med barnetog, musikk og moro frå morgon til kveld. Karsten berre lo rått. Det der hadde han høyrt hundre gonger før. Ingen skulle tvinge han til å vere med! Mor kunne seie akkurat kva ho ville! Han kunne alt om 1814, Eidsvollsmennene, krigen og barnetoga! Men det hjelpte ikkje. Han syntest det var pyton.

Oppgåver til sidene 116 og 117: 1 Skriv minst fem ord som fortel noko om 17. mai. 2 Skriv minst ti substantiv som passar til biletet på side 116. 3 Skriv ordenstalet 17. med bokstavar. 4 Skriv datoen vi feirar julaftan på, med ordenstal.

117

nyn ombr. 5. kl. del 2

02-05-06

14:59

Side 118

Øveord: smellbongbongar «forboden frukt» løynd forfjamsa okkupert

R VU

Akkurat da dei krangla som verst, hadde mormor kome ned. Ho kom med kransekake dei skulle ha på kaffibordet. Simon hadde hjelpt henne med den. Kaka var eit syn, med norske flagg og smellbongbongar i raudt, kvitt og blått. Mormor hadde sett kaka frå seg på kjøkkenbordet. Ho hadde sett frå Karsten til mor, og så hadde ho sagt: «Forboden frukt smakar best! Dersom du hadde vorte arrestert for å ha gått i 17. mai-tog, Karsten, da hadde det vore tøft å snike seg til å gjere det! Dersom det vart forbode å feire nasjonaldagen vår, da hadde du sikkert sakna alt saman – både barnetoget, korpsmusikken, flagga, ja, til og med middagen hos farmor og farfar! Da hadde du kanskje prøvd å lage til alt dette i løynd.» Karsten hadde vorte litt forfjamsa over at mormor blanda seg inn i krangelen. Ho brukte aldri å leggje seg opp i noko som helst. «Vi lever da i eit fritt land! Alle kan vel velje om dei vil feire eller ikkje!»

«Ja, i dag kan vi takk og pris velje, men det er ikkje så mange åra sidan vi ikkje kunne det. Da det var krig i Noreg, og landet var okkupert og fullt av framande soldatar, var det meste forbode. Dei som gjorde opprør, vart fengsla, og somme vart til og med skotne. Derfor var det farleg ikkje å følgje alle påbod og reglar som kom frå dei som bestemte i landet.

Spørsmål til sidene 118 og 119: 1 Kva meiner vi når vi seier «forboden frukt smakar best»? 2 Korleis var kransekaka pynta? 3 Når var det forbode å feire 17. mai? 4 Kor gammal kan mormor vere? (Krigen varte frå 1940 til 1945.) 118

nyn ombr. 5. kl. del 2

02-05-06

14:59

Side 119

R VU

Det var mellom anna forbode å feire 17. mai. Den dagen Øveord: skulle teiast i hel. Men folk ville ikkje gløyme. Dei gjorde teiast i hel mimre opprør på mange ulike måtar.» Mormor hadde sett seg ned ved kjøkkenbordet. Ho hadde sett på Karsten og sagt: «Eg er ikkje så gammal at eg har teke til å mimre, men no fekk eg jammen lyst til å fortelje deg om ein 17. mai som eg aldri kjem til å gløyme. Eg var sju år og gjekk i første klasse. Eg gjekk på ein liten skole med berre to lærarar. Frøken Andreassen hadde småskolen. Mannen som hadde storskolen, har eg gløymt namnet på. Eg hugsar berre at han var stor og streng og kunne bli veldig sint.

IN KS

SE AR

EM Oppgåver til sidene 118 og 119: 1 Skriv minst ti substantiv som passar til biletet. 2 Skriv minst fem ord som er personlege pronomen. 3 Skriv alle talorda. 4 Skriv desse verba i notidsform: gløymde, fortalde, begynte, bestemte. 119

nyn ombr. 5. kl. del 2

02-05-06

14:59

Side 120

Øveord: søndagskjolen tversoversløyfe kjoleforkle

R VU

Det året var 17. mai på ein onsdag, og vi skulle gå på skolen akkurat som vanleg. Men i staden for dei vanlege kvardagskleda hadde mor funne fram søndagskjolen min. I tillegg knytte ho ei stor, raud silkesløyfe i håret mitt. «Forbod eller ikkje, det er ein spesiell dag i dag,» sa ho. «Det aktar eg ikkje å gløyme!» Ho såg litt engsteleg ut da ho vinka meg av stad. Eg hugsar kor fin eg syntest eg var der eg gjekk.» På skolen kom jammen dei andre jentene også med stor, raud hårsløyfe. Fleire av gutane hadde kvit skjorte med blå tversoversløyfe. Da frøken kom, hadde også ho finkjolen på. Vi kjende henne nesten ikkje att. Ho brukte alltid å ha eit svart kjoleforkle utanpå kleda. Men i dag var ho pynta til fest. Ho sa at vi skulle sleppe å ha skriving og rekning denne dagen. Det var ein spesiell dag som vi måtte lære litt om, sa ho. Ettersom så mange hadde pynta seg, rekna ho vel med at vi visste ein del. Ho fortalde om Grunnlova og korleis Grunnlova hadde vorte feira i Noreg før krigen. Vi syntest det var som eit eventyr. Særleg likte vi å høyre om barnetoget, der folk ropa og skreik hurra så det ljoma. Det hadde vi aldri gjort, og vi kunne tenkje oss å prøve det med ein gong. Vi bestemte oss for å gå i tog i det første friminuttet. Vi hadde gløymt at det var forbode, og at folk vart straffa for slikt.

Spørsmål til sidene 120 og 121: 1 Kva brukte «frøken» å ha på seg på vanlege dagar? 2 Kva fortalde «frøken» om ? 3 Kvar gjekk 17. mai-toget? 4 Kva serverte «frøken» til elevane sine? 120

nyn ombr. 5. kl. del 2

02-05-06

14:59

Side 121

Læraren såg vi ingenting til. Men frøken hadde fortalt om korleis det skulle gjerast. Dei store elevane ordna opp og fekk alle til å stille opp, to og to, og vi sette i gang med å marsjere. Somme tok til å syngje, og da vart det enda kjekkare å gå. Vi gjekk rundt skolen fleire gonger. Det var eit flott tog, og vi vart betre og betre til å gå i takt for kvar runde. Til slutt vart vi veldig modige og ropa hurra for 17. mai og Noreg så det høyrdest langt nede i vegen.

Øveord: skjennepreike straffelekse

R VU

Det skulle vi nok ikkje ha gjort! Døra vart riven opp, og læraren kom stormande ut. Han var raud i ansiktet og brøla til oss. Alle stoppa, og vi såg redde bort på den rasande mannen. Han for bort til oss jentene og lugga og drog hårsløyfene av oss og ropa at dette kunne ikkje passere ustraffa. Frøken kom springande og ville vite kva som var på ferde, men ho fekk ordre om å ta oss med inn straks. Ho burde vite kva ho hadde sett i gang. Stakkars frøken kunne ikkje anna. Ho trøysta og klappa oss og sa at det ikkje var noko å bry seg om. Ho henta fram vaflar med blåbærsyltetøy frå ein boks under kateteret og sa at ettersom det var 17. mai, skulle vi halde fram med å kose oss. Så da vi gjekk heim, syntest vi trass alt at vi hadde hatt ein strålande dag. Elevane hos læraren hadde fått enda ei skjennepreike og straffelekse.

Oppgåver til sidene 120 og 121: 1 Teikn det norske flagget. 2 Skriv antonym til desse orda: ustraffa, stoppe, trøyste 3 Skriv kva desse orda er like i: stoppa, flott, tog, opp, boks.

121

nyn ombr. 5. kl. del 2

02-05-06

14:59

Side 122

Mor vart rasande da ho høyrde at læraren hadde teke sløyfa mi fordi eg hadde gått i tog. Far og ho snakka opphissa saman etter at vi barna hadde lagt oss, men eg forstod ikkje kva det var som stod på. Men at det hadde noko med krigen å gjere, skjøna eg. Spørje kunne eg ikkje. Mor brukte alltid å seie at dess mindre vi barn visste om kva dei vaksne snakka om no for tida, dess betre var det.

Øveord: motarbeidde okkupasjonsmakta

R VU

Neste dag var det inga frøken på skolen da vi kom. I staden sat ei streng og sur dame der, som sa at ho skulle passe på oss resten av året. Frøken Andreassen kom vi ikkje til å sjå meir. Vi skjøna ingen ting. Men dei store elevane visste meir. Politiet hadde henta frøken om natta. Ho var arrestert og send av garde til eit fengsel utanfor Oslo. Fleire andre frå byen var tekne samtidig. Dei hadde motarbeidd okkupasjonsmakta og oppfordra folk til å gjere opprør. Eg var så lei meg. Hadde vi ikkje gått i tog og ropa hurra, ville ho ikkje ha vorte arrestert. Eg kjende meg veldig skyldig. Men mor trøysta meg og sa at det var flott det vi hadde gjort. Det var jo det frøken hadde bede oss om. Ho var ei modig dame som det stod respekt av. Ho klarte seg sikkert.

Spørsmål til sidene 122 og 123: 1 Kven trur du står på balkongen på biletet på side 123? 2 Kvifor vart «frøken» arrestert? 3 Kva tyder ordet okkupasjon? 122

nyn ombr. 5. kl. del 2

02-05-06

14:59

Side 123

Eg veit ikkje om ho gjorde det. Vi såg henne aldri igjen. Ho kom ikkje tilbake til byen vår etter krigen. Men gløymd blir ho ikkje. Det slår meg kvar gong eg ser barnetoget 17. mai: Barna har det nok moro, men så kjekt som vi hadde det den gongen da vi gjekk i det forbodne toget, har dei det nok ikkje. Det er derfor eg sa til Karsten at «forboden frukt smakar best».

R VU

Simon låg i senga og tenkte på det mormor hadde fortalt. Han bestemte seg for å rope ekstra høgt i toget i dag. No bur vi i eit fritt land! Alle kan velje korleis dei vil feire dagen i dag.

IN KS

SE AR

EM Oppgåver til sidene 122 og 123: 1 Skriv eit synonym til ordet lærarinne. 2 Skriv fire verb som har vokalen ø i seg. 3 Skriv to adjektiv som fortel noko om dama som kom i staden for frøken Andreassen. 4 Skriv fire ting du veit heilt sikkert at du skal gjere 17. mai. 123

nyn ombr. 5. kl. del 2

02-05-06

14:59

Side 124

Mannen som rodde til Danmark etter korn

Øveord: Napoleon uovervinneleg krigsskip

R VU

For to hundre år sidan var det stadig krigar i Europa. I Frankrike styrte og bestemte den berømte Napoleon. Han drøymde om at Frankrike skulle verte det største og mektigaste av alle rike i verda. Derfor gjekk han til krig mot det eine landet etter det andre. Soldatane til Napoleon vann over dei fleste, og Frankrike vart stadig større og mektigare. Napoleon trudde til slutt at han var uovervinneleg. Men eitt land var framleis større og mektigare enn Frankrike. Det var England. Det landet måtte Napoleon vinne over same kva det kosta. Den dansk-norske kongen ville gjerne hjelpe Napoleon med å vinne akkurat den kampen. Noreg var ein del av Danmark på den tida. Derfor kom landet vårt også med i krigen mot England. Engelskmennene var best på sjøen. Der kunne ingen slå dei. Dei hadde mange krigsskip og flinke sjøfolk. Engelskmennene bestemte seg for å stoppe alle skip. Ingen skip skulle få segle inn med varer og mat, korkje til hamner i Frankrike eller i Danmark-Noreg. Ingen båtar fekk sleppe inn til Noreg. Ingen båtar kom seg ut. Engelske skip stengde alle hamner. Det gjorde dei for at Napoleon ikkje skulle få varene han trong for å halde fram med krigen.

Spørsmål til sidene 124 og 125: 1 Kven var Danmark-Noreg i krig med for 200 år sidan? 2 Kva heitte leiaren for franskmennene på denne tida? 3 Kvifor vart det stor matmangel i Noreg? 4 Kva heitte dottera til Terje Vigen? 124

nyn ombr. 5. kl. del 2

02-05-06

14:59

Side 125

R VU G

Nordmennene var heilt avhengige av å få korn og annan mat frå Danmark. Dei engelske krigsskipa var alltid på vakt. Det var ikkje mange skip som klarte å snike seg forbi dei. I Noreg vart det matmangel etter nokre månader. Det var særleg fattigfolk som svalt.

I ein liten by på sørlandskysten budde det ein sjømann som heitte Terje Vigen. Han var ein stor og sterk mann som segla på dei sju hav. Han gifta seg med kjærasten sin, og da dei fekk ei lita jente som heitte Anna, vart det slutt på dei lange turane verda rundt. Terje var så glad i den vesle dottera. Han stulla og stelte med henne og hadde ikkje hjarte til å vere lenge borte frå henne om gongen.

Øveord: matmangel «dei sju hav»

Oppgåver til sidene 124 og 125: 1 Skriv særnamna i teksten. 2 Skriv kva alle særnamn er like i. 3 Skriv særnamna du fann, i alfabetisk orden. 125

nyn ombr. 5. kl. del 2

02-05-06

14:59

Side 126

Derfor vart han fiskar. Da trong han ikkje å vere så lenge borte. Han lengta alltid heim til kone og barn. Den vesle familien levde godt og hadde det bra. Dei var langt frå rike, men syntest ikkje dei mangla noko.

Øveord: uår kornhausten

R VU

Da krigen kom til Noreg, vart det slutt på dei gode og lykkelege dagane. Det vart uår i landet. Kornhausten slo feil. Sommaren var kald og regnfull. Fisket var også dårleg. Fiskarane kom ofte tilbake med nesten tomme båtar. Folk svalt over heile Noreg. Fleire og fleire døydde av svolt. Kongen av Danmark ville sende korn, men ingen båtar slapp gjennom sperringane til engelskmennene.

Terje sleit og streva frå morgon til kveld med å skaffe mat nok til den vesle familien sin. Men dei måtte gå svoltne til sengs meir enn ein gong. Vesle Anna vart tynnare og bleikare for kvar dag som gjekk. Den vesle jenta som hadde vore så glad og livleg, låg til slutt stille og slapp i senga. Ho orka ikkje å leike meir. Til sist såg ikkje Terje nokon annan utveg. Det siste håpet hans var å kome seg over til Danmark. Der var det korn. Nokre få hadde hatt flaks og hadde klart å lure seg forbi engelskmennene. Terje grubla og tenkte. Han kom fram til at han måtte ta sjansen. Han ville ro over Skagerrak til Danmark. Der ville han kjøpe kornet han trong, og ro heim att så fort som råd var.

Spørsmål til sidene 126 og 127: 1 Kvifor var det så lite korn å få tak i i Noreg? 2 Kven ville sende korn til Noreg? 3 Kvifor fjerna Terje masta i sjekta han lånte? 4 Kor mange tønner korn kjøpte Terje i Danmark? 126

nyn ombr. 5. kl. del 2

02-05-06

14:59

Side 127

Øveord: sjekte tønner rug

R VU

Klarte han å gjennomføre dette, ville dei ha mat nok til over vinteren. Som tenkt, så gjort. Terje lånte ei lita sjekte, fjerna masta og seglet. Eit segl var for synleg. Eit segl ville fort bli oppdaga av dei engelske vaktskipa som lurte overalt langs norskekysten. Tidleg ein morgon tok Terje farvel med kona si og lova å vere tilbake innan ei veke. Så la han i veg. Terje rodde fort. Han rodde dag og natt. Sjekta var lita, og ingen oppdaga henne i de høge bølgjene. Han kom vel fram og fekk kjøpt tre tønner med rug. Tønnene vart surra godt fast. Terje tok fatt på den lange turen heim.

IN KS

SE AR

EM Oppgåver til sidene 126 og 127: 1 Skriv to adjektiv som fortel korleis sommaren hadde vore. 2 Skriv fire adjektiv som fortel korleis vesle Anna såg ut før og etter at ho vart sjuk. 3 Forklar kvar Skagerrak er. 127

nyn ombr. 5. kl. del 2

02-05-06

14:59

Side 128

Øveord: sikta kommandorop livbåt brenningane

R VU

Tre netter og tre dagar rodde han. Tidleg om morgonen den fjerde dagen skimta han land. Ingen engelske skip var å sjå. Han hadde klart det! Berre nokre hundre meter til, og han kunne gå i land med den dyrebare lasta si. Brått kom havskodda sigande og skjulte alt. Sikta var lik null. Men Terje var glad til. Han visste kvar han skulle ro. No var det ingen som ville oppdage han i skoddehavet. Han tok fatt på det siste stykket inn mot land. Han var sliten og trøtt. Armane verkte, og hendene var fulle av blemmer. Men kva gjorde det? Han kom heim med korn! Han kom med kornet som skulle gjere Anna frisk og rask igjen. Kona og barnet skulle ikkje svelte meir. Terje rodde enda raskare. Han lengta slik etter å sjå dei att. Men med eitt kom eit vindpust, så eitt til, og skodda letta. Da oppdaga Terje forskrekka at rett framfor han låg eit krigsskip med segla oppe. Det hadde vore gøymt i skodda akkurat som båten hans. Terje hadde kjempefart og heldt på å ro rett inn i skipet. I siste liten klarte han å svinge unna, leggje om kursen og kome seg vekk. Men dessverre var det for seint. Vaktene om bord hadde oppdaga han. Terje høyrde kommandorop og ein livbåt med femten mann om bord vart sett på sjøen. Terje sette kursen rett inn i brenningane som slo mot land.

Spørsmål til sidene 128 og 129: 1 Kvifor hadde ikkje Terje oppdaga krigsskipet? 2 Kor mange menn kom etter Terje? 3 Kva gjorde offiseren med sjekta til Terje? 4 Kor gammal var sjefen om bord i krigsskipet? 128

nyn ombr. 5. kl. del 2

02-05-06

14:59

Side 129

Øveord: overmakta bad om nåde kvein overmanna kommandanten «kry som ein hane»

R VU

Han håpa han kunne klare å kome seg opp på stranda før engelskmennene fekk teke han igjen. Men overmakta vart for stor. Nokre få meter frå land var dei engelske matrosane over han. Offiseren som hadde kommandoen, tok ei åre og slo henne av all si kraft i botnen av sjekta. Det hjelpte ikkje at Terje skreik og bad om nåde. Slaget frå åra laga eit stort hol i botnen, sjøen kom inn som ein foss og fylte sjekta med vatn, og snart vart ho borte i djupet med dei tre korntønnene. Terje ville ikkje gi seg. Han reiv seg laus frå mennene som prøvde å ta han, og stupte rett i sjøen. Han dukka og sumde og dukka og sumde. Det var berre nokre få meter att. Han hadde ein sjanse til å sleppe unna. Men livbåten med dei femten matrosane tok han att enda ein gong. Kulene kvein over hovudet på han. Matrosane slo etter han med årene sine. Overmakta vart for stor, og han vart overmanna til slutt. Terje vart fiska opp og teken om bord i krigsskipet. Kommandanten var ein ung mann på berre atten år. Han var kry som ein hane. Det var den første turen hans som sjef om bord, og han syntest han var litt av ein kar som hadde teke Terje til fange og senka sjekta hans.

Oppgåver til sidene 128 og 129: 1 Skriv ei vêrmelding om vêret den siste timen Terje hadde igjen til land. 2 Skriv kva uttrykket «kry som ein hane» tyder her. 3 Skriv desse verba i fortidsform: ro, gjere, setje, skrike, symje. 4 Skriv desse verba i infinitivsform: stupte, kom, slo.

129

nyn ombr. 5. kl. del 2

02-05-06

14:59

Side 130

Øveord: bad om nåde marinefartøy «bak lås og slå»

R VU

Terje fall på kne og bad om nåde. Han fortalde om kona og barnet som venta på han. Han fortalde om svolten og nøda. Han fortalde at vesle Anna og kona ville svelte i hel utan han. Men ingen bønner hjelpte, den unge kommandanten viste ingen nåde. Han såg på Terje med eit forakteleg blikk, snudde ryggen til han og gav matrosane ordre om å ta Terje med ned under dekk. Terje hamna i engelsk «prison» eller fengsel. Der sat han i fleire år. Han vart gammal og grå i håret av å tenkje på familien som sat heime og venta på han, og på kornet som skulle berge dei frå å svelte i hel.

I 1814 tok krigen endeleg slutt. Napoleon og danskekongen hadde tapt. Engelskmennene straffa Danmark med å ta Noreg. Etter meir enn 400 år med dansk styre og danske kongar skulle Noreg frå no av vere ein del av Sverige. Noreg fekk svensk konge. Den første av dei heitte Karl Johan.

Eit svensk marinefartøy vart sendt til England for å hente alle dei norske fangane som sat bak lås og slå. Svenskane hadde hjelpt engelskmennene. Dei hadde vore på same parti. Ettersom Noreg no var ein del av Sverige, slapp fangane fri. No var ikkje nordmennene fiendar lenger.

Spørsmål til sidene 130 og 131: 1 Kva er det engelske ordet for fengsel? 2 Kor lenge hadde Noreg vore saman med Danmark? 3 Kvifor slapp Terje fri frå fengselet? 4 Kva heitte den første svenske kongen Noreg fekk? 130

nyn ombr. 5. kl. del 2

02-05-06

14:59

Side 131

R VU G

Terje vart sett i land i heimbyen. Han tok seg ikkje tid til å snakke med nokon, men tok raskaste vegen heim til det vesle huset sitt. Der fann han korkje kone eller barn. Det budde nokre vilt framande menneske i huset. Kona og vesle Anna var borte. Så vidt dei framande visste, var dei døde begge to for fleire år sidan. Dei hadde svolte i hel den først krigsvinteren. Begge hadde vorte lagde i ei fellesgrav på kyrkjegarden. Det var så mange fattigfolk som døydde den vinteren. Kommunen hadde ikkje hatt Øveord: råd til noko anna. Terje heldt på å bli galen av sorg. Alt han hadde hatt å fellesgrav «lækjer alle leve for, var teke frå han. Men tida lækjer alle sår, er det sår» noko som heiter.

Oppgåver til sidene 130 og 131: 1 Skriv ei skildring av Terje Vigen slik du ser han på teikninga over. 2 Skriv alle særnamna i alfabetisk rekkjefølgje. 3 Skriv ei forklaring på kva uttrykket «bak lås og slå» tyder. 4 Skriv setningar med desse orda: hat/hatt, slepe/sleppe, vere/verre. 131

nyn ombr. 5. kl. del 2

02-05-06

14:59

Side 132

Det vart gode tider igjen i Noreg. Jern, tømmer og klippfisk vart selt til utlandet. No var det ingen som stoppa dei norske handelsfartøya. Sjøfolka fekk nok å gjere. Skutene drog igjen av stad med norske varer og kom tilbake med korn og andre matvarer.

Øveord: lommekjend «slått til pinneved» lord

R VU

Terje vart utnemnd til los. Han var lommekjend langs kysten. Ingen kunne gjere ein betre losjobb enn han. Han var påliteleg og påpasseleg. Dei andre losane hadde stor respekt for han. Men dei undra seg over kvifor han alltid var så trist og lei. Det var sjeldan han snakka med folk. Han heldt seg for det meste for seg sjølv. Ofte vart han både sint og rasande. Da visste folk at det var best å halde seg langt unna. Åra gjekk. Terje tok til å bli ein gammal mann. Ei måneskinsnatt med sterk vind oppdaga plutseleg losen som hadde vakt, ei engelsk seglskute som kom drivande inn mot kysten. Masta var knekt, og storseglet var øydelagt. Skuta kom snart til å bli slått til pinneved på dei farlege skjera dersom ho ikkje vart stoppa. Losane visste råd. Dei fekk losbåten ut. Terje Vigen var med. Han kom seg om bord i den engelske skuta, fekk kontroll over roret og styrte sikkert og roleg inn mot land. Skuta og mennene om bord var berga. Eigaren, ein lord, kom springande mot Terje. Bak han følgde ei flott dame i silkekjole og fløyelskåpe. Ho hadde eit lite barn på armen.

Spørsmål til sidene 132 og 133: 1 Kva slags yrke fekk Terje? 2 Korleis såg seglskuta som kom drivande i måneskinet, ut? 3 Kven var den engelske lorden? 4 Kva hadde Terje svore på? 132

nyn ombr. 5. kl. del 2

02-05-06

15:00

Side 133

Lorden slo Terje på skuldra og sa: «Klarer du å få oss trygt på land, skal eg gjere deg like rik som du er fattig no.» Terje Vigen sleppte roret. Ansiktet vart kvitt. Mannen som stod framfor han, var kjend. Her stod han som hadde øydelagt livet hans. Her stod kommandanten frå krigsskipet, han som hadde gitt ordre om å øydeleggje sjekta med det dyrebare kornet. Her stod mannen Terje Vigen hadde svore på å drepe om han nokon gong kom til å møte han igjen. Terje visste med ein gong kva han ville gjere. Han la roret hardt over og sette kurs inn mot stranda, mot den

Øveord: svore

Oppgåver til sidene 132 og 133: 1 Skriv ei forklaring til uttrykket «å bli slått til pinneved». 2 Skriv dei orda som har språklyden skj på plass først. 3 Skriv antonym til desse orda: aldri, ofte, upåliteleg, gammal. 4 Skriv formene av verbet å gjere. 133

nyn ombr. 5. kl. del 2

02-05-06

15:00

Side 134

stranda han hadde håpt å kome i land på da den engelske lorden var etter han. Terje lo, men det var ein vond latter. No skulle lorden få smake sin eigen medisin. Skuta kom inn i brenningane og vart kasta frå side til side. Den unge kona til lorden hylte i redsel, og tviheldt på barnet og skreik: «Anna, barnet mitt!» Da var det som om Terje Vigen vakna av ein vond draum. Han fekk kontroll over båten og styrte han inn i roleg farvatn og lét skuta køyre på grunn. Lorden var vettskremd. Han heldt rundt kone og barn. Dei trudde den siste timen deira var komen. No ropa han letta: «Vi søkk ikkje. Skipet står trygt på grunnen!» «Å ja, ver De trygg! Det står godt på ei sokken sjekte med tre tønner korn om bord!» Da forstod lorden kven som var bergingsmannen deira. Han hugsa med eitt nordmannen som hadde trygla og bede om nåde. Han hugsa kor stolt han hadde vore da han stoppa og øydela sjekta som smugla korn. Rett nok var det ikkje rare fangsten, men det hadde vore det første oppdraget hans. Han hugsa den fortvila gråten frå fangen da han vart slept under dekk. Lorden fall på kne. Han skjøna at Terje korkje hadde tilgitt eller gløymt det som skjedde den gongen. Lorden bad om nåde. «Spar dei, kona og dotter mi. Dei har ikkje gjort deg noko vondt. Dei er det kjæraste eg har her på jorda! Sparer du dei, skal du få alt du ber om!»

Spørsmål til sidene 134 og 135: 1 Kva heitte dotter til lorden? 2 Kva skulle Terje få dersom han sparte kona og barnet til lorden? 3 Kvifor sparte Terje den vesle familien? 134

Øveord: «smake sin eigen medisin» farvatn hustru

nyn ombr. 5. kl. del 2

02-05-06

15:00

Side 135

Terje lo hånleg, greip barnet og svinga det rundt. Deretter tok han tak i den unge kona og letta henne opp med den eine armen. «No veit du korleis det er når det kjæraste du har, blir teke frå deg. Du tok mine. Ingen nåde viste du da eg trygla og bad.» Terje strauk den vesle jenta varsamt over håret og lyfta hustrua inn på land. Han klarte ikkje å gjere nokon av dei vondt. Han hadde fått hemnen sin, ikkje slik han hadde planlagt i alle dei vonde åra som var gått sidan førre gongen dei møttest, men lorden hadde fått kjenne korleis det ville vere å miste det kjæraste ein hadde. Terje hadde med eitt skjøna at same kva han gjorde, ville han aldri få si vesle Anna og den kjære kona si tilbake.

Øveord: hånleg

Oppgåver til sidene 134 og 135: 1 Skriv åtte verb som passar til biletet ovanfor. 2 Skriv alle formene verba du fann, kan ha. 3 Skriv fire ord som er eigedomspronomen. 135

nyn ombr. 5. kl. del 2

02-05-06

15:00

Side 136

Den engelske lorden og familien hans kom seg i land med hjelp frå Terje. Han berga dei alle. Rykta gjekk snart i den vesle byen om kva som hadde hendt. Terje Vigen vart dei aldri kloke på. Skuta vart reparert og kunne vende tilbake til England med lorden, den unge, vakre kona hans og vesle Anna, som såg ut som ei lita prinsesse. Før dei reiste frå byen, hadde dei vore på besøk hos Terje og takka han for berginga. Terje nekta å ta imot lønna som lorden ville gi han. Det var vesle Anna som hadde berga dei. Ho hadde det same namnet som ho som hadde svolte i hel.

Spørsmål til sidene 136 og 137: 1 Kvifor ville ikkje Terje ha noka lønn frå lorden? 2 På kva for ein kyrkjegard finst ein gravstein med namnet Thærie Wiighen på? 3 Kva heiter diktaren som har skrive diktet «Terje Vigen»? 136

nyn ombr. 5. kl. del 2

02-05-06

15:00

Side 137

Frå den dagen var Terje Vigen svært forandra. Han som alltid hadde vore så trist og lei, både lo og spøkte med folk. Barna i byen drog gjerne på besøk til den vesle stua han budde i. Terje hadde så mange spennande historier å fortelje og så mange regler og leikar å lære bort. Han vart aldri lei av å leike med dei. Dei som hadde kjent han da han som ung sjømann segla på dei sju hav, meinte han hadde vorte som ein ungdom igjen. Terje hadde på eit vis fått hemnen sin. No kunne han tenkje på andre ting. No ville han berre hugse dei hyggelege dagane han hadde hatt saman med vesle Anna.

Øveord: regler «sju hav»

Kjem du til Fjære kyrkje utanfor Grimstad, kan du finne ein gammal gravstein nedst på kyrkjegarden der det står «Thærie Wiighen» og to årstal: året han vart fødd, og året han døydde. Denne historia har den mest berømte norske diktaren, Henrik Ibsen, skrive eit langt dikt om. Det er på heile 43 vers. Diktet heiter Terje Vigen. Henrik Ibsen budde i Grimstad frå 1844 til 1850. Medan han var der, fekk han høyre mange historier om dei modige sjøfolka som hadde rodd til Danmark over Skagerrak under krigen mot Napoleon frå 1807 til 1814 for å hente korn. Kornet berga mange frå å svelte i hel. Historiene om alle desse farlege ferdene vart fortalde og diskuterte i familiane langs sørlandskysten. Oppgåver til sidene 136 og 137: 1 Skriv ti adjektiv som fortel noko om menneska på biletet på side 136. 2 Skriv talorda, både dei med tal og dei med bokstavar. 3 Skriv namna på hav du har høyrt om. Skriv namna i alfabetisk rekkjefølgje.

137

nyn ombr. 5. kl. del 2

02-05-06

15:00

Side 138

Det gjekk med disse historiene som med eventyr og segner, dei vart aldri gløymde fordi dei eldste i familien fortalde dei til dei yngste om att og om att, i generasjon etter generasjon. Ibsen skreiv eit spennande dikt om ein av dei som ikkje hadde hellet med seg. Namnet på den uheldige sjømannen fann han på Fjære kyrkjegard. Mange har lese, og mange les enno, diktet om Terje Vigen. På den måten hugsar vi den gongen da tre tønner korn var skiljet mellom liv og død. Henrik Ibsen begynner diktet sitt slik: Der bode en underlig gråsprægt en på den yderste, nøgne ø; – han gjorde visst intet menneske mén hverken på land eller sjø; dog stundom gnistred hans øjne stygt, – helst mod uroligt vejr, – og da mente folk, at han var forrykt, og da var der få, som uden frygt kom Terje Vigen nær.

(Bokstavrett gjengitt etter «Henrik Ibsen. Samlede digterverker», Gyldendal, 1930)

Oppgåve til side 138: 1 Skriv desse orda slik vi skriv dei i dag: vejr, uden, øjne, nøgne ø.

138

Øveord: generasjon forrykt

nyn ombr. 5. kl. del 2

02-05-06

15:00

Side 139

Trollteiknaren Theodor Kittelsen

Øveord: påstod

Ingen i Noreg trur at det lever troll djupt inne i dei store skogane eller langt oppe i fjella. Sjølv om ingen av oss trur på troll, veit alle korleis trolla ser ut. Det har vi visst i over hundre år. Trollet er kjempestort og digert. Det har lang, klumpete nase, ofte berre eitt auge, og på hovudet gror det små tre og mose. Trollet ser korkje snilt eller koseleg ut. Mannen som først teikna ekte, norske troll slik vi kjenner dei, heitte Theodor Kittelsen. Han var den einaste som kunne teikne troll fordi han hadde sett dei på nært hald. Det påstod han i alle fall sjølv.

139

nyn ombr. 5. kl. del 2

02-05-06

15:00

Side 140

Folkeeventyra som Asbjørnsen og Moe hadde samla og skrive ned, skulle trykkjast for andre gong. Den første gongen eventyra kom ut, hadde det ikkje vore pengar til bilete i bøkene. Det var korkje enkelt eller billig å trykkje bøker med illustrasjonar for hundre år sidan. Ein ung målar som heitte Erik Werenskiold, teikna bileta til den første eventyrboka. Det vart ei flott bok, og folk ville gjerne ha fleire av same slaget. Men det var mykje arbeid, og Werenskiold meinte han måtte ha med fleire illustratørar. Han hadde vorte kjend med ein ung kunstnar frå Kragerø, som kunne teikne og måle dei underlegaste skapningar. Målaren heitte Theodor Kittelsen. Den mannen ville Werenskiold gjerne samarbeide med. Kittelsen skulle vere med på å illustrere eventyra som handla om troll og dyr. Dei første teikningane av troll som Kittelsen leverte til Asbjørnsen, ville ikkje Asbjørnsen ha med i bøkene. Trolla var så fæle og uhyggelege at barna kom til å bli vettskremde og få mareritt om natta dersom dei fekk sjå slike fryktlege skapningar. Det hjelpte lite at Kittelsen påstod at slik såg troll ut. Han som hadde sett dei, måtte da vite det! Dei to vart einige til slutt. Kittelsen gjorde trolla sine litt mindre groteske. Dei var framleis stygge og skremmande å sjå til, men både vaksne og barn likte det dei fekk sjå. Spørsmål til sidene 140 og 141: 1 Kva skulle Kittelsen først og fremst teikne i eventyrbøkene til Asbjørnsen og Moe? 2 Kvar kom Kittelsen frå? 3 Kvifor var Theodor Kittelsen så god til å teikne troll? 140

Øveord: illustrasjonar kunstnar samarbeide groteske

nyn ombr. 5. kl. del 2

02-05-06

15:00

Side 141

Øveord: karikaturar eigenskapar

Kittelsen teikna og måla mykje. Han var ein meister til å teikne karikaturar av folk. Det vil seie at han teikna dei litt komiske og overdreiv eigenskapar dei hadde. Var nasen litt stor, teikna han han dobbelt så lang. Var munnen liten og smal, teikna han han enda mindre og smalare. Da han var ung gut, tente han litt pengar på slike teikningar.

Oppgåver til sidene 140 og 141: 1 Skriv seks av dei orda som er adjektiv. 2 Gradbøy dei adjektiva du har skrive. 3 Skriv ord som fortel korleis trolla til Kittelsen såg ut. 141

nyn ombr. 5. kl. del 2

02-05-06

15:00

Side 142

Hadde Kittelsen levd i dag, trur eg han hadde vore blant dei beste til å teikne figurar som passar inn i teikneseriar. Han teikna nemleg dyr som likna på menneske lenge før Donald, Mikke Mus og gjengen i Andeby var funne opp. Teikningane til Kittelsen vart trykte i blad og aviser. Dei kom ut i København. Han hadde teikna padder og grashopper, ugler, sniglar, mus og rotter, tordivlar og marihøner. Alle figurane var teikna i slike situasjonar at folk kjende seg att. Og folk likte dei og ville gjerne ha meir. Men Kittelsen gjorde ikkje noko meir ut av det. Han hadde så mykje anna han heller ville bruke tida si til. Theodor Kittelsen vart fødd i 1857 og døydde i 1914. Han voks opp saman med sju sysken. Da far hans døydde, var Theodor berre elleve år. Mor hans sleit og streva for å skaffe mat og klede til den store barneflokken. Theodor visste tidleg at han var god til å teikne, og han ønskte meir enn noko å få lære meir. Men det var ikkje mogleg for mora å oppfylle det ønsket. Ho hadde ikkje pengar til overs til skolegang. Theodor måtte ta til å arbeide og forsørgje seg sjølv da han var ferdig med folkeskolen, som det heitte den gongen. Han fekk arbeid hos ein urmakar i Arendal, der han lærte å reparere klokker. I fritida si teikna han. Han fekk selt nokre av teikningane, andre gav han bort til venner og kjende. Spørsmål til sidene 142 og 143: 1 Kva slags dyr teikna Kittelsen? 2 Kor gammal vart Kittelsen? 3 Kvifor kunne ikkje Kittelsen halde fram på skolen? 4 Kva slags yrke begynte Kittelsen i? 142

Øveord: folkeskolen urmakar

nyn ombr. 5. kl. del 2

02-05-06

15:00

Side 143

Urmakaren, som skulle lære han opp, var lite nøgd med han. Theodor hadde tankane sine heilt andre stader enn blant tannhjul og skruar. Ein rik og mektig mann i byen fekk tilfeldigvis sjå nokre av teikningane til Theodor. Han syntest dei var spesielle og svært gode og meinte det var for gale at ein så dyktig teiknar ikkje skulle få gå på skole og studere kunst. Han ville hjelpe Theodor. Mannen skaffa han pengar slik at han kunne reise ut i verda og studere. Først drog han til Kristiania, seinare til München og Paris. På kunstskolane lærte Theodor mykje. I utlandet vart han kjend med andre norske kunstnarar. Det var mange frå Noreg både i München og Paris. Alle som ville bli til noko, studerte ved skolane der. Theodor kjende seg ikkje heilt heime blant dei. Han hadde lite pengar og både svalt og fraus. Han lengta heim. Han vart i utlandet i tre år, men da måtte han reise heim. Hjelpa frå den snille mannen i Arendal hadde teke heilt slutt. Utan pengar var det ikkje råd å bli i utlandet.

Øveord: tannhjul

Oppgåver til sidene 142 og 143: 1 Skriv seks av dei orda som har språklyden ng i seg. 2 Skriv dei orda som er talord. 3 Skriv dei orda som er særnamn. 143

nyn ombr. 5. kl. del 2

02-05-06

15:00

Side 144

I Noreg fekk Kittelsen heldigvis mange oppdrag, slik at han kunne leve av å vere målar og kunstnar, men han vart aldri nokon rik mann. Han fekk ikkje så mykje betalt for bileta sine. I dag er bileta hans verde mange pengar. Fleire av bileta heng på kunstmuseum, og dei som er så heldige å eige eit bilete av han, vil bli rike dersom dei sel det. I eventyrbøkene til Asbjørnsen og Moe vil du finne dei fleste av dei berømte teikningane han laga av troll og dyr. Han har laga målarstykke og teikningar frå svartedauden. Dei bileta kan vi sjå i kunstbøker og i bøker der han har illustrert tekstar. Han måla nykken og det vakre biletet av Kvitebjørn Kong Valemon. Han har laga så mykje som vi i dag kjenner svært godt og ikkje ville ha vore utan. Sjå på vitseteikningane hans og samanlikn dei med teikningane i hefta vi les. Dei kan framleis konkurrere med dei beste.

Fakta om Theodor Kittelsen er henta frå: Odd Hølaas: Th. Kittelsen, Den norske Faun. Gyldendal Norsk Forlag 1957

Spørsmål til side 144: 1 Kor lenge var Kittelsen i utlandet? 2 Kvar kan du sjå bileta til Kittelsen? Oppgåver til side 144: 1 Skriv to av dei orda som har språklyden j på plass først. 2 Skriv fire substantiv som har fleirtalsform. 3 Skriv setningar med desse orda: fine/finne, rike/rikke, sine/sinne. 144

Øveord: kunstmuseum nykken

nyn ombr. 5. kl. del 2

02-05-06

15:00

Side 145

Walt Disney Dei fleste barn som bur i Noreg, les teikneseriar og ser teiknefilmar. Det er ikkje meir enn hundre år sidan dei første teikneseriane dukka opp. Dei første seriane var korte. Det var eigentleg vitsar som vart teikna i staden for å bli fortalde. Seriane var laga for vaksne. Den første «stripa» vart trykt i ei avis i New York i USA i 1896. Ho handla om ein teikneseriefigur som vart kalla Den gule guten. Folk likte desse stripene, og det varte ikkje lenge før dei fleste avisene og vekeblada hadde faste sider med teikneseriestriper. Her i Noreg vart det også laga seriar. Men dei fleste vart kjøpte frå utlandet. Fleire av teikneseriefigurane er berømte over heile verda, og seriane om dei er omsette til mange språk. Nokre av dei mest kjende teikneseriefigurane er Mikke Mus og Donald Duck. Musa Mikke og anda Donald vart funne opp av Walt Disney. Disney vart fødd for over hundre år sidan, i 1901. Han og familien hans flytta frå storbyen Chicago og ut på landet da han var fire år gammal.

Øveord: teikneseriar «stripa» omsette Chicago

145

nyn ombr. 5. kl. del 2

02-05-06

15:00

Side 146

Far hans kjøpte ein bondegard med mange husdyr Øveord: av ulike slag. Walt syntest det var spennande med alle etterlikne reklamebyrå dyra. Han fekk vere med og stelle og passe dei. eksperimenterte Han var flink til å etterlikne dyrelydar, og han likte å teikne dei ulike dyra. Som vaksen gjekk han på teikneskole. Han ville ikkje berre ha teikning som hobby. Han ville leve av å teikne. Saman med ein god venn starta han eit reklamebyrå. Om kveldane eksperimenterte dei med teiknefilm. Filmane var i svart-kvitt og utan lyd, men Walt ville ha film med både lyd og fargar. Etter mange forsøk fekk dei det til.

Spørsmål til sidene 146 og 147: 1 Korleis fekk Disney ideen til Mikke Mus? 2 Kven fann på namnet Mickey Mouse?

146

nyn ombr. 5. kl. del 2

02-05-06

15:00

Side 147

Figurane som var med på filmane, var tre små griser og ein kanin som heitte Oswald. Sjølv om folk likte filmane, var det ikkje mykje pengar å tene på dei. Disney skjøna at han måtte kome med noko nytt. Men kva i all verda skulle han finne på? På skrivebordet hans stod det eit bur med kvite mus. Walt sat ofte og studerte dei små musene. Meir enn éin gong fekk han seg ein god latter av speloppane musene gjorde. Ein kveld musene var ekstra livlege, fann han ut at han ville teikne ei av dei. Men den kvite musa såg kjedeleg ut på teiknearket. Derfor laga han ei mus med store, svarte øyre og ei knallraud kortbukse. Da kona til Walt Disney såg den musa, fann ho på namnet Mickey Mouse. I Noreg har musa fått namnet Mikke Mus. Folk likte musa godt. Dei likte henne så godt at Disney bestemte seg for å lage ein teiknefilm i fargar med Mikke i hovudrolla. Disney dikta historiene og laga manuset til filmen. Han bestemte at Mikke skulle vere privatdetektiv. I førstninga budde Mikke i Museby, men seinare flytta han over til Andeby. Han vart onkel til to gutar som heiter Tipp og Topp. Kjærasten hans fekk namnet Minni Mus. Den tynne, pipete musestemma som Mikke skulle ha, var ikkje lett å få til.

Øveord: livlige manuset privatdetektiv

Oppgåver til sidene 146 og 147: 1 Skriv dei orda som er særnamn. 2 Skriv kva alle særnamn er like i. 3 Skriv sju verb som har fortidsform. 4 Skriv samansette ord med ordet teikne på plass først. 5 Skriv fem av dei orda som er adjektiv.

147

nyn ombr. 5. kl. del 2

02-05-06

15:00

Side 148

Det enda med at Walt Disney sjølv gav Mikke stemme. Disney hadde ikkje gløymt gamle kunstar. Som liten hadde han jo vore kjempegod til å herme etter dyra på garden.

Øveord: effektar tilsetje produsere

Filmane om Mikke var noko heilt nytt. Her var det både lyd og fargar. Disney hadde funne opp mange nye effektar for å få liv og fart i figurane. Folk likte det dei såg. Dei strøymde til kinoane for å sjå filmane om Mikke. No tente Disney og vennen hans pengar. Dei fekk råd til å tilsetje fleire folk og bruke meir pengar på filmane. Etter kvart vart det mange teiknarar som jobba på kontoret. Det var hundrevis av teikningar som måtte lagast til kvar einaste film, ein kjempejobb som ingen klarte åleine. No delte dei mange dyktige teiknarane på den jobben. Fordi Disney hadde tilsett så mange teiknarar til å hjelpe seg, klarte han å produsere enda fleire filmar kvart år. Folk heldt fram med å stå i kø for å sjå filmane. Stadig fleire kjøpte seriehefta om Mikke. Alt dette tente Disney mange pengar på. Desse pengane brukte han på nye filmar. Men det var grenser for kor mange historier han og hjelparane hans klarte å lage om den vesle musa. Etter to år gjekk dei tom for idear. Dei måtte dikte opp nye figurar som Mikke kunne bli kjend med. Dermed dukka Donald Duck opp. Spørsmål til sidene 148 og 149: 1 Kvifor måtte Disney ha så mange teiknarar til å hjelpe seg? 2 Kvifor kom Donald Duck inn i teikneseriane om Mikke? 3 Kva er skilnaden på den første Donald-figuren og den som blir teikna i dag? 4 Kva slags klede har Donald Duck på seg? 148

nyn ombr. 5. kl. del 2

02-05-06

15:00

Side 149

I motsetning til Mikke Mus var Donald ganske dum og svært hissig. Han eksploderte når han vart sint. Dessutan oppførte han seg veldig barnsleg. I førstninga såg ikkje Donald slik ut som vi kjenner han frå Donald-blada i dag. Han hadde langt nebb og svarte føter. Men matrosdressen han fekk på seg i dei første filmane, har aldri vorte endra. Donald vart minst like populær som Mikke Mus. Disney heldt fram med å tene pengar. Han hadde ikkje tid til å bruke pengar på seg sjølv. Arbeidet med filmane var så spennande at han brukte all tida si og det meste av pengane på stadig nye prosjekt.

Øveord: i motsetning til matrosdressen populær

Oppgåver til sidene 148 og 149: 1 Skriv minst åtte av dei orda som er adjektiv. 2 Skriv setningar med desse orda: flotte/flåte, måtte/måte, tene/tenne, sprekk/sprek. 3 Skriv antonym til desse orda: dum, hissig, sint, populær, aldri.

149

nyn ombr. 5. kl. del 2

02-05-06

15:00

Side 150

Dei mest kjende eventyra som Disney hadde høyrt og lese som liten gut, vart til flotte filmar. Du har sikkert sett fleire av dei: Snøkvit og dei sju dvergane, Pinocchio, Askepott, Lady og Landstrykaren, Jungelboka, Aristokattane, Peter Pan og kva dei no heiter alle saman. Etter kvart kom historiene frå filmane i hefte som teikneseriar. Hefta vart omsette og selde over heile verda. I over femti år har barn i Noreg kjøpt og lese Donaldblada. Mange seier at dei lærte seg å lese ved å sjå på teikningane og replikkane i hefta. Mange har klede og leiker med figurar frå Andeby eller frå filmane som medarbeidarane til Disney har laga. Rundt om i verda er det bygd fleire store opplevingsparkar der folk kan vandre rundt og «helse» på innbyggjarane frå Andeby. Her kan dei besøkje slottet frå filmane om Askepott og Snøkvit. Scener frå eventyr og segner frå heile verda finst det òg. I Disney World i Florida finst øya til Robinson Crusoe, ei stavkyrkje frå Noreg og eit tempel frå Japan. Her er utruleg mykje å sjå og oppleve for både store og små. Folk kan gå her frå morgon til kveld utan å få med seg alt. Det var slik Walt Disney ville ha det. Folk skal få ei kjensle av at dei er på gjesting i ei eventyrverd. Dei skulle få oppleve noko heilt anna i parkane hans enn det dei gjer til kvardags.

Spørsmål til sidene 150 og 151: 1 Kor mange år har Donald-blada vore selde i Noreg? 2 Kva heiter opplevingsparken i Florida? 3 Kor gammal var Disney da han døydde? 150

Øveord: replikkane medarbeidarane innbyggjarane gjesting

nyn ombr. 5. kl. del 2

02-05-06