Tuba Luba 5 Lesebok 1 - nynorsk by Tell forlag

25-07-05

15:11

Side 1

Ebba Sporstøl

5. trinn (Tuba Luba 5) har desse einingane (nynorsk):

ER G

Oppgåvehefte 1 (ISBN 82-7522-267-2) Oppgåvehefte 2 (ISBN 82-7522-273-7) Lesebok 1 (ISBN 82-7522-269-9) Lesebok 2 (ISBN 82-7522-275-3) Ressursperm del 1 (ISBN 82-7522-271-0) Ressursperm del 2 (ISBN 82-7522-278-8)

• • • • • •

TUBA LUBA R VU

Tuba Luba har sakte progresjon, ein klar systematikk og eit omfattande øvingstilbod. Det er teke vare på gjennom eit stort utval tekstar og oppgåver i oppgåvehefte og lesebøker, til bruk både på skolen og heime. Det er gitt ut to sett med bokstavkort for den grunnleggjande lese- og skriveopplæringa – eit sett for bruk til kvar elev og eit sett som kan hengjast opp når dei enkelte bokstavane er gjennomgått. Dessutan er det for kvart årstrinn gitt ut ein ressursperm med generelt innføringsstoff, lærarrettleiing og kopieringsoriginalar.

Tuba Luba 5 Lesebok 1

Tuba Luba er ein læremiddelserie for norsk på barnetrinnet i grunnskolen. Serien vil vere komplett for heile barnetrinnet i 2007.

Les meir på www.tell.no

KS LESEBOK 1 Nynorsk ISBN 82-7522-269-9

5 TELL FORLAG

Nynorsk

omsl. nyn. 5. trinn 1

nyn.5. kl l ombrek

25-07-05

14:34

Side 1

Ebba Sporstøl

Tuba Luba Lesebok 1

R VU

Nynorsk

IN KS

SE EM TELL FORLAG

nyn.5. kl l ombrek

25-07-05

14:34

Side 2

© Tell forlag as 2005 Teikningar: Harald Aadnevik Omslagsdesign og grafisk formgiving: Lisa Wagle Tykk: PDC Tangen Omsetjing til nynorsk: Nikolai Nelvik Spørsmål og kommentarar til denne boka kan sendast til Tell forlag a.s, Nilsemarka 5C, 1390 Vollen, tlf. 66 78 09 18 e-post: tell@tell.no www.tell.no ISBN 82-7522-269-9 Nynorskutgåve

R VU

Det må ikkje kopierast frå denne boka i strid med åndsverklova eller i strid med kopieringsavtalar med KOPINOR, interesseorgan for rettshavarar til åndsverk. Kopiering i strid med lov eller avtale kan føre til erstatningsansvar og inndraging og kan straffast med bøter eller fengsel.

IN KS

SE EM AR

nyn.5. kl l ombrek

25-07-05

14:34

Side 3

Forord Ferien er slutt. Du skal begynne på det femte skoleåret ditt. Framleis må du arbeide mykje med leseleksene for å kunne lese raskt og sikkert og samtidig forstå det du les. Dess meir du øver, dess betre blir du. Du må øve kvar dag. Det treng ikkje ta så lang tid. Men du må konsentrere deg og berre tenkje på leseleksene når du jobbar med dei.

R VU

Her kjem nokre gode tips om korleis du bør trene: • Les øveorda først. Dersom du ikkje klarer å lese dei åleine, må du få hjelp. Dersom du ikkje forstår kva orda tyder, må du spørje nokon eller slå dei opp i eit leksikon eller i ei ordbok. Hugs at det er mange ord på norsk som du enno ikkje kjenner fordi du ikkje har hatt brukt for dei. • Sjå godt på illustrasjonane. Dei kan fortelje mykje om innhaldet i den teksten du les. • Les leseleksa inni deg. Les sakte og tenk på innhaldet i det du les. Spør deg sjølv om du har forstått kva teksten handlar om. • Les stykket høgt for deg sjølv. Snublar du i eit ord, stoppar du opp og seier ordet fleire gonger, slik at du kan lese det utan stopp neste gong du møter det. • Lukk boka og finn ut om du kan fortelje kort kva du har lese. • Les stykket høgt ein gong til så fint du kan. Tenk deg at du har publikum som sit og høyrer på deg. • Les stykket minst ein gong for ein vaksen. • Svar på spørsmåla og gjer oppgåvene.

I denne leseboka vil du dei fleste stadene finne oppgåvene og spørsmåla på kvar si side av eit oppslag. Da gjeld både oppgåvene og spørsmåla begge sidene (heile oppslaget). Når dei står på den same sida, gjeld dei berre denne sida. Lykke til med eit nytt skoleår!

Ebba Sporstøl Ålesund, mai 2005 3

nyn.5. kl l ombrek

25-07-05

14:34

Side 4

Innhald Forord • 3 Simon og jakta på hobbyen • 5 Planter og blomstrar • 14 Ramnejenta • 17 Fisken • 23 Mørkets Meister • 31

R VU

I Skumringslandet • 35 Romarriket • 44

Celers siste kamp • 49

Tre eselhistorier • 55

Hesten og det tunglasta eselet • 55 Eselet og hunden • 56 Det musikalske eselet • 58

Pompeii, byen som forsvann 60

Den flygande kofferten • 85

Nissar i noregshistoria • 108 Det første møtet • 108 Da ostehøvelen vart til • 113

Det lysberande juletreet – ei legende • 116 Det var ikkje mi skuld • 118

Ein flodhest i huset • 98

Telegrafen • 92 Holet • 93 Buksene • 94 Hummaren • 95 Dei framande føtene • 96

Molbuhistorier • 91

Keisarens nye klede • 78

Eventyrkongen • 68

Eventyr • 66

nyn.5. kl l ombrek

25-07-05

14:34

Side 5

Simon og jakta på hobbyen

Øveord: hobbyar dinosaurar fniste opprømt

R VU G

IN SE

Simon sat på pulten sin og prøvde å gjere seg usynleg. Han hadde krope saman og stirde stivt ned i skriveboka. Det var måndag morgon, og det såg ut til å bli ei skikkeleg dårleg veke. Ute pøsregna det, han var klissvåt på sokkane, og som om ikkje det var nok, hadde Gunnar, læraren hans, begynt dagen med å spørje klassen kva hobbyar dei hadde.

«Spele fotball!» ropa dei tøffe gutane på bakarste rad. «Ballett!» skreik Huong. «Dinosaurar!» vræla Anders. «Syngje i kor!» brøla Benito. «Springe etter gutar!» hylte Ingeborg og Cecilie medan dei fniste opprømt. Oppgåver: Skriv dei orda som er særnamn. Skriv kva alle særnamn er like i. Spørsmål: Korleis var vêret denne dagen? Kva hobbyar las du om? Kva heitte guten som syng i songkor?

nyn.5. kl l ombrek

25-07-05

14:34

Side 6

Simon kjende seg skikkeleg dum. Han hadde tenkt og tenkt, Øveord: men hadde ikkje klart å kome på ein einaste hobby. fritidsaktivitetar Han syntest ikkje noko særleg om fotball, kunne ikkje syngje, og å samle på frimerke høyrdest kjempekjedeleg ut, syntest han. Og han hadde i alle fall ikkje noko særleg til overs for dinosaurar. Det verka som om alle dei andre i klassen hadde minst tusen hobbyar kvar, medan han ikkje hadde nokon.

R VU

«Hei, da roar vi oss ned litt,» lo Gunnar. «Det verkar som om alle i klassen har fleire hobbyar, og det er kjempebra. Det er veldig fint for både vaksne og barn å ha fritidsaktivitetar og hobbyar. Da har ein alltid noko å gle seg til. Mange synest for eksempel at det er lettare å få rydda på rommet sitt eller gjort matteleksa dersom dei kan sjå fram til å få halde på med hobbyen sin etterpå.»

«Mange hobbyar kan ein lære mykje av. For eksempel har Anders, som interesserer seg for dinosaurar, sikkert lært mykje om kvar og når dinosaurane levde på jorda. Andre hobbyar er fine fordi ein held seg i form. Det gjeld for eksempel Huong, som driv med ballett, og mange av dykk som spelar fotball. Til i morgon vil eg at alle skal skrive ei side i skriveboka si om hobbyen sin,» sa Gunnar.

EM AR

Alle i klassen verka veldig nøgde med den heimeleksa. Alle så nær som Simon. «Eg lurer på om eg er den einaste 5.-klassingen i Noreg utan ein hobby,» tenkte han.

Oppgåver: Skriv fire av dei orda som er verb. Skriv fire av dei orda som er substantiv. Skriv kva desse orda er like i: skjedd, sjiraff, skikkeleg. Skriv kva orda kanskje og skjedd er like i. Skriv det du veit om desse orda: kjenner/kjende, klemmer/klemde Skriv tre ord som passar til denne regelen: «Vi skriv som regel ikkje meir enn éin m i slutten av eit ord.»

nyn.5. kl l ombrek

25-07-05

14:34

Side 7

Simon småsprang heile vegen heim. Han ville helst ikkje snakke med nokon av dei andre i klassen. Tenk om dei fann ut at han ikkje hadde nokon hobby! Så flautt! Huong kom heilt sikkert til å skrive minst to sider om ballettdansarar med strutteskjørt og tåspissko. Anders kom kanskje til å teikne ein kjempestor Tyrannosaurus i skriveboka si og ramse opp nifse fakta om kva dei ulike dinosaurane åt til middag. Benito kom til å leggje ut om songkoret sitt, og at han skulle bli popstjerne. Det galdt berre å bli oppdaga av ein eller annan, brukte han å seie.

R VU

«Eg må berre finne opp ein bra hobby til i morgon, slik at eg har noko å skrive om,» tenkte Simon. Eg kan ikkje skrive: «Hobbyen min er å gjere minst mogleg.»

Øveord: strutteskjørt Tyrannosaurus takbjelkane treverket psykolog heilsjekk spurta opp nullpunktet krise

Læraren hadde sagt at ein hobby var noko ein likte å drive med når ein hadde fri, noko ein kunne gle seg til å halde på med etter skolen. Simon sukka tungt. Det han likte aller best å gjere etter skolen, var å liggje på ryggen på det store golvteppet i stua til mormor og titte opp i takbjelkane. Somtid syntest han at han kunne sjå rare dyr gøyme seg i treverket. Ein gong hadde han sett ein elefant med åtte føter og ein annan gong ein snål sjiraff. Men skreiv han det, ville han vel bli send til psykolog for å få heilsjekk av hjernen. Simon spurta opp siste bakken. Humøret var på nullpunktet.

Godt han ikkje kom til tomt hus. Han måtte ha hjelp, ikkje i kveld, men akkurat NO! Førstehjelp, ville han kalle det. «Mormor, det er heilt krise! Du må hjelpe meg!» ropa han frå gangen medan han slengde frå seg skolesekken og sparka av seg dei våte joggeskoa.

«Du store all verda, kva har skjedd?» spurde mormor og kom springande ut frå kjøkkenet. Ho hadde forkle på seg og var raud i ansiktet. Simon var på gråten. Han snakka som ein foss om leksa til i morgon. Han var den einaste i klassen som ikkje hadde nokon hobby. «Du må hjelpe meg med å finne på noko!»

Spørsmål: Kvifor kjende Simon seg skikkeleg dum? Kvifor var ikkje Simon nøgd med heimeleksa? Kva skulle Benito bli dersom han vart «oppdaga»? Kva slags dyr syntest Simon han såg i takbjelkane? Kva hadde mormor på seg da ho kom ut i gangen?

nyn.5. kl l ombrek

25-07-05

14:34

Side 8

Mormor smilte breitt og gav han ein god klem. «Nå, det der kan vel neppe reknast for krise! Slapp av, vi skal finne på ein skikkeleg bra hobby til deg!»

R VU

Mormor og Simon sat ved kjøkkenbordet og kosa seg med nybaka bollar og kakao. «Mormor bakar dei beste bollane i verda,» tenkte Simon. Forresten er alt ho bakar, det beste i verda. Pappa brukte å seie at han hadde vore uvanleg heldig med valet av svigermor. «Ikkje berre har eg funne ei svigermor med eit svært hus der det er plass til meg, kona mi og to skrikarungar, men ho sørgjer for at vi ikkje svelt i hel, også. Stadig vekk står det fat fulle av dei herlegaste kaker på kjøkkenbenken, direkte frå komfyren til svigermor. Heldigare svigerson finst ikkje.» Mormor vart alltid så blid når pappa kom med den leksa. Men pappa hadde rett: Mormor var god til det med baking!

Øveord: svigermor skrikarungar Speidaren karate

Det var varmt, og det lukta godt på kjøkkenet til mormor. Simon slappa av, men tankane kverna vidare kring denne forbaska hobbyen. «Synd ikkje bolleeting og kakaodrikking er ein hobby,» tenkte han.

«Kva med å begynne å samle på noko? Kanskje du kunne spare på frimerke, klistremerke, serviettar eller noko slikt?» sa mormor. «Da eg var lita, samla eg på nøkkelringar!» Simon sukka og rista på hovudet. «Kva med å begynne i Speidaren eller bli med på fotballtrening? Eller kva med eit teiknekurs?» Simon syntest den eine ideen var verre enn den andre. Tenk om han aldri fann seg ein hobby? Simon kjende seg skikkeleg håplaus. Absolutt alle han kjende, hadde hobbyar. Bror hans, Karsten, var kjempeflink i karate. Han hadde ei stilig karatedrakt med raudt belte til. Pappa spela ishockey med nokon frå jobben kvar tysdag og fredag. Mamma elska store puslespel med mange små bitar. Når ho var ferdig med eit spel, lima ho det opp på ei stor papplate, og så kjøpte ho seg eit nytt. Ho hadde heilt dilla!

Oppgåver: Skriv fire av dei orda som har språklyden kj på plass først. Skriv fem av dei orda som er samansette ord. Finn antonym til desse orda: aldri, mange, begynne. Skriv fem av dei orda som er verb.

nyn.5. kl l ombrek

25-07-05

14:34

Side 9

Øveord: perfekte kransekaker muffins forkle

R VU G

«Skulle ønskje det var ein hobby å sitje her og ete nybaka bollar,» sa Simon. Da måtte mormor le. «Eg trur dessverre ikkje det tel som ein hobby!» sa ho og ruska Simon i håret. «Med mindre …»

«Simon, eg har ein idé!» ropa mormor. «Eg trur eg har funne den perfekte hobbyen til deg!»

Mormor smilte breitt og reiste seg opp frå kjøkkenbordet. «Simon, kva med å bake bollar som hobby? Eller kransekaker eller muffins? Du er jo alltid så flink til å hjelpe meg!» Mormor tok ned den store, tunge kokeboka frå hylla, og i nedste skuffen i kjøkkenbenken henta ho eit reint forkle. Simon spratt opp. Sjølvsagt! Det var genialt! Han gav mormor eit smellkyss på kinnet! «Simon har funne ein hobby, je, je! Simon har kakebaking som hobby, je, je! Kjempeflott hobby, je, je!» Simon tok ein liten krigsdans på golvet medan han skråla på songen sin. «Je, je, kakebaking, je, je!» Han var ti kilo lettare, syntest han. At han ikkje hadde tenkt på dette sjølv! Spørsmål: Kva hadde mormor samla på da ho var lita? Kva slags hobby hadde bror til Simon? Når spela far til Simon ishockey? Kva vart hobbyen til Simon?

nyn.5. kl l ombrek

25-07-05

14:34

Side 10

«Vi set i gang straks,» sa mormor. «Eg har lova mor di ein porsjon sjokolademuffins til klubben hennar i kveld, kanskje du kan bake dei?» Simon smilte frå øyre til øyre. Han hadde hjelpt mormor med å lage sjokolademuffins mange gonger før, og dei hadde vorte kjempegode kvar einaste gong.

Øveord: porsjon konsentrasjon vellykka tidspress hjulvispen

R VU

«Hobbybakaren slår til, klar til teneste!» jubla han. Mormor rista på hovudet. Simon hadde visst vorte heilt vill. «Ro deg ned, unge mann. Det må konsentrasjon og god tid til om kakene skal bli vellykka. Det er det første bodet. Det blir aldri noko greie på kaker som blir laga under tidspress. Simon slutta å tulle. No var det alvor. Her skulle det jobbast!

Mormor hjelpte han med å finne oppskrifta i den store kokeboka, og Simon fann fram ein stor miksebolle og alt som skulle opp i røra. Han visste akkurat kvar mormor hadde desilitermålet og hjulvispen. Simon måtte smile litt; tenk, han som hadde vore så redd for ikkje å finne seg ein god hobby! Her var hobbybakaren allereie i gang.

Simon piska egg og sukker med hjulvispen og smelta sjokolade i mikrobølgjeomnen. Dette gjekk som ein draum! Han tømde forsiktig røra opp i små papirformer, sette formene på eit steikjebrett og skuva brettet inn i steikjeomnen. No skulle muffinsane stå i omnen ei stund.

Medan han venta på at dei skulle bli steikte, kunne han gjere skriveleksa si. «Hobbyen min er å bake,» skreiv Simon og teikna ein stor, mørkebrun muffins i skriveboka. Så skreiv han oppskrifta på korleis kakene skulle lagast. Han hugsa til og med å setje punktum og stor bokstav. Han var retteleg nøgd med seg sjølv. Mormor var einig. Leksa var bra og ordentleg gjord. Han hadde all grunn til å vere stolt av seg sjølv.

Oppgåver: Skriv orda som har språklyden kj på plass først. Skriv fire ord som har med baking å gjere. Skriv fire av dei orda som er verb, og som har med rydding å gjere.

nyn.5. kl l ombrek

25-07-05

14:34

Side 11

Etter 30 minutt ringde klokka på omnen, og mormor kunne Øveord: hjelpe Simon med å ta ut dei ferdige muffinsane. Dei lukta «kjøle seg ned» herleg og var akkurat passe steikte. «Dei ser perfekte ut, rist Simon!» sa mormor. Kakene fekk kjøle seg ned på ei rist. imponerte Så la mormor muffinsane i to store kakeboksar. Den eine etande boksen skulle klubbvenninnene til mor få til kaffien, den andre skulle Simon ta med seg på skolen i morgon og dele med elevane i klassen. Simon var stolt som ein hane. Gjett om Gunnar og dei andre i klassen ville bli imponerte. Det var garantert ingen andre i klassen som hadde etande hobbyar.

R VU

Mormor kom med tusj og eit teikneark. «Dersom du har tenkt å halde fram med denne hobbyen din, må du ha ein plass å vere. Nede på kjøkkenet hos dykk passar det ikkje å vere for hobbybakarar. Du kan få bruke kjøkkenet mitt, men ikkje meir enn to gonger i veka. Du må selje kakene dine til nokon, slik at du får pengar til å handle alt du treng for å lage kakene.

IN KS

SE EM AR

PL Spørsmål: Kva er første bod for at kaker skal bli vellykka? Kva gjorde Simon med egga og sukkeret? Kva gjorde Simon medan han venta på at muffinsane skulle bli steikte? Kor lenge stod muffinsane i steikjeomnen? Kven skulle ete muffinsane i kakeboksane?

nyn.5. kl l ombrek

25-07-05

14:34

Side 12

Det er ikkje gratis å bake kaker. Når du bakar, blir det ein del rot og oppvask. Du må rydde og vaske etter deg. Eg vil ikkje finne meg i at det ser ut som eit rotehus når du er ferdig. No skriv eg ordensreglane. Godtek du dei, kan du frå no av seie at du har ein hobby, nemleg kakebaking.» «Du høyrest nesten ut som Kari på skolekjøkkenet, men eg trur eg skal klare å gjere det du ber om,» sa Simon. «Da har vi ein avtale,» sa mormor og såg veldig nøgd ut. «Eg kjenner fleire som heilt sikkert vil kjøpe kaker av deg, for ein rimeleg penge, vel å merke.»

Øveord: rotehus «rimeleg penge» romstere flirte «i det vide og breie»

R VU

Morgonen etter vakna Simon heilt av seg sjølv. Han hadde både grua og gledd seg til kva Gunnar og dei andre i klassen kom til å seie om hobbyen hans. Dei kom nok i alle fall til å bli begeistra over å få smake på hobbyen! Simon høyrde storebroren romstere rundt nede på kjøkkenet og mamma som masa om at han måtte ete skikkeleg frukost. Simon kledde raskt på seg og gjekk ned til dei andre.

Nede på kjøkkenet sat Karsten på kjøkkenbenken og dingla med dei lange føtene sine. «Simon, smak på sjokolademuffinsane til mormor, dei er heilt utrulege, altså! Kjempegode til frukost! Den dama kan bake, altså!» Simon kjende at han vart raud. «Det er ikkje mormor, men eg som har baka dei,» sa han til Karsten. «Eg har nemleg baking som hobby!» Karsten flirte og hoppa ned frå kjøkkenbenken. «Jøss, bror min er ein meisterkokk! Så tøft!»

Ein time seinare sat Simon på pulten og grua seg. Tenk om dei andre i klassen ikkje syntest det var noko stilig med muffinsbaking likevel! Huong hadde lese opp ei lang forteljing om ballettdansing, og Anders hadde lagt ut i dei vide og breie om farlege dinosaurar. Ole hadde sett opp ti punkt om korleis ein vart ein god målmann. Akkurat no var det Kari og Eli som fortalde om frimerkeklubben dei var med i. Simon høyrde ikkje heilt etter. Han hadde sommarfuglar i magen. Han var nervøs og spent. Ville dei andre berre le når han sette i gang med å fortelje om bakinga si?

Oppgåver: Skriv minst fem av dei orda som er adjektiv. Lag skjemaet for gradbøying av adjektiv og gradbøy dei adjektiva du har skrive.

nyn.5. kl l ombrek

25-07-05

14:34

Side 13

Endeleg kom turen til Simon. Han pusta djupt og tok til å lese det han hadde skrive om muffinsbaking. Da han var ferdig med å lese, var det heilt stille i klasserommet. Benito stirde på Simon med store auge, og gjengen på bakarste rad glana litt dumt på han. Simon skunda seg å opne kakeboksen han hadde i sekken, og sa: «Her kjem ei smaksprøve på hobbyen min.» Nokon tok til å hoie og klappe. «Tøft, altså! Kjempegreier!» Gunnar hjelpte han med å dele ut ein muffins til kvar.

Øveord: smaksprøve hoie all right refrenget

R VU

Røysta til Gunnar skar igjennom bråket: «Stille, folkens! Dette var jo ein smakfull hobby, Simon! Den må du gjerne dele med oss fleire gonger!» Alle i klassen prata og lo med munnen full av sjokolademuffins. «Hobbyen til Simon smakar heilt klart best av alle!» fniste Ingeborg og Cecilie. Simon smilte frå øyre til øyre. Det var visst ikkje nokon i klassen som var ueinige i det. Dei var einige om at kakebaking var ein all right hobby. Simon seig lykkeleg ned på plassen sin. Jammen var det kjekt å ha ein hobby! Den hobbyvisa med det teite refrenget «Da har du ein hobby som du er så glad i, da treng du jo ikkje å kjede deg meir» var kanskje ikkje heilt gått ut på dato likevel!

SE EM AR

Spørsmål: Kva åt Karsten til frukost? Kor mange punkt hadde Ole sett opp for trening til å bli målmann? Kven fortalde om frimerkeklubben dei var med i? Kva syntest Ingeborg og Cecilie om hobbyen til Simon?

nyn.5. kl l ombrek

25-07-05

14:34

Side 14

Planter og blomstrar Det veks planter, blomstrar og tre overalt på jorda. Somme stader er det berre nokre ørsmå planter som ein nesten ikkje ser, andre stader er det så tett med store planter og tre at menneske og dyr nesten ikkje kan kome seg fram.

R VU

Menneska er heilt avhengige av plantene for å leve. Vatn og planter held liv i oss. Kvar dag et vi planter. Brød er laga av korn. Korn er frø frå kveite, rug og havre. Til middag et vi poteter eller ris. Poteter og ris er planter. Dei fleste et frukt kvar dag. Det kan vere ein banan, eit eple eller ein appelsin. Krydderet vi har i maten vår for at han skal smake godt, kjem frå urter og tre. Te, kaffi, kakao og saft kan vi heller ikkje lage utan plantene. Til og med sukker får vi frå sukkerplanter eller sukkerrøyr.

Øveord: avhengige krydderet urter sukkerrøyr T-skjorta sengekleda parfyme

T-skjorta di og sengekleda dine er laga av bomullsplanta. Mange har fine klede som er laga av lin. Lin er ei plante. Arket du akkurat no les på, er laga av eit tre, kanskje eit grantre frå Hedmark? Blyantar, aviser og bøker er laga av tre. Frå dei vakre rosene eller fiolane får vi parfyme. Tannpastaen vår har smak frå ei plante som heiter mynte. Dyr, fuglar og insekt finn mat på blomstrane og i trea. I havet og i vatnet gror det også planter som fiskane et. Plantene hjelper til og med til å reinse lufta vi pustar inn. Utan plantene kan ikkje menneske og dyr leve her på jorda.

Oppgåver: Skriv fem av dei orda som er substantiv, og som har dobbeltkonsonant i seg. Skriv fem av dei orda som er verb. Skriv dei orda som er særnamn. Skriv åtte av dei orda som er substantiv, og som har fleirtalsform. Skriv dei substantiva du har funne, i ubunden form eintal.

nyn.5. kl l ombrek

25-07-05

14:34

Side 15

I riktig gamle dagar var folk heilt avhengige av å vite mykje om dei ulike plantene. Plantene gav dei mat, drikke, klede og medisinar. Plantene vart samla inn om sommaren og hausten. Alt vart lagra og gøymt til den lange, kalde vinteren. Det var dei kloke, lækjekunnige konene som samla planter eller urter som skulle brukast til medisinar. I dag kan vi gå på apoteket og kjøpe medisinar dersom vi treng det. I riktig gamle dagar måtte folk stole på at dei kloke konene hadde det dei trong dersom nokon skulle bli sjuke. Både blomstrar, blad og røter vart nytta. Plantene måtte samlast inn på bestemte tider på dagen.

Øveord: gøymt lækjekunnig apoteket stole på gudar rådde over kravde gudinna riket

R VU

Unge jenter var med dei gamle konene for å lære. Det tok mange år å lære alt om plantene og om kva sjukdommar dei ulike plantene skulle brukast mot. Det fanst ingen bøker å slå opp i. Den gongen var det svært få i Noreg som skreiv bøker, og det var ingen trykkjeri. Nesten ingen kunne lese. Derfor måtte folk pugge og hugse det andre fortalde dei.

I riktig gamle dagar trudde folk på mange ulike gudar. Det var gudar for liv og død, for krig og kjærleik, for visdom og klokskap. Gudane rådde over vêr og vind, himmel og jord. Menneska måtte gjere det dei trudde gudane kravde. Gjorde dei ikkje det, kunne alt gå gale. Gudane ville straffe menneska ved å sende død og alle slags ulykker over dei. Derfor gjorde menneska alt dei kunne for at gudane skulle stå på deira side og hjelpe dei gjennom livet. Dei kvinnene som var lækjekunnige, hadde gått i teneste hos gudinna Eir. Av henne hadde dei lært kva som skulle til for å skilje mellom liv og død. Gudinna Eir var ei vennleg og god gudinne. Dersom ein plukka og brukte planter som kom frå riket hennar, ville sjuke menneske bli friske.

Spørsmål: På kva område på jorda trur du det er minst planter og tre? Kva slags tre får vi frukt frå? Kva for to planter får vi klede frå? Korleis fekk folk i riktig gamle dagar medisinar? Kva slags gudar trudde folk på den gongen?

nyn.5. kl l ombrek

25-07-05

14:34

Side 16

Gudinna Eir, som var gudinne for lækjekunst, hadde lært dei kloke konene korleis plantene kunne brukast til medisinar som gjorde sjuke menneske friske. I riket til Eir voks dei nyttige og gode plantene. I riket til gudinna Hel voks dei dødelege og farlege plantene. Gudinna Hel var herskar i dødsriket. Dei kloke konene plukka planter frå riket til Hel også. Dei plantene var veldig giftige. Plantene vart tørka og knuste til pulver. Dette dødelege pulveret vart godt gøymt. Ingen fekk vite at dei hadde slikt pulver. Ingen fekk vite når dei brukte pulveret. Men somme gonger vart det brukt for å drepe menneske.

Øveord: lækjekunst dødelege dødsriket giftige pulver bodsende lækje

R VU

Dei kloke konene var flinke og visste mykje om sjukdommar. Dei redda mange menneske frå å døy ved hjelp av plantene sine. Når krigarar vart såra i kamp, vart konene bodsende for å stelle dei. Klarte dei å redde ein krigar frå å døy, gav kongen eller høvdingen dei gilde gåver.

Alle gudane som folk trudde på, kravde å få gåver. Fekk dei ikkje det, meinte mange at dei straffa menneska. Derfor heldt folk store festar til ære for gudane fleire gonger i året. Ingen ville bli uvenn med gudane.

Dei kloke konene fortalde at gudinna Eir ofte viste seg for dei. Dei sa at dei såg henne inne i røyken frå bålet. Gryta dei koka medisinane i, hang alltid lenge over eit rykande bål. Det var når Eir viste seg, at dei kloke konene fekk greie på kva planter dei skulle bruke for å lækje menneske frå dei ulike sjukdommane.

Oppgåver: Skriv dei orda som er adjektiv. Skriv fem av dei orda som er verb. Skriv setningar med desse orda: kloke/klokke, viste/visste, stele/stelle.

Spørsmål: Kva heitte gudinna for lækjekunst? Kvifor hadde folk festar for gudane?

nyn.5. kl l ombrek

25-07-05

14:34

Side 17

Ramnejenta

Øveord: handling vikingtida Torill Thorstad Hauger er ein kjend norsk forfattar. Ho har skrive spesiell mange spennande bøker med handling frå vikingtida. Du kan kolsvart låne alle bøkene ho har skrive, på biblioteket. jarl Ei av bøkene heiter «Ravnejenta». Denne boka handlar om ei veldig trælar vikingtokt spesiell jente. Ho levde for tusen år sidan. Håret var kolsvart, trollkvinne og ho var brun i huda. Ho voks opp på garden til ein respekt mektig jarl. Jarlen hadde mange trælar på garden sin.

Mange av dei hadde han teke til fange eller kjøpt da han var på vikingtokt langt nede i Middelhavet ein stad.

R VU

Ein av trælane heitte Kumba. Ho hadde stor makt på garden enda ho var træl sjølv. Kumba var ei trollkvinne. Det trudde i alle fall alle trælane på garden. Kumba var veldig klok. Alle spurde henne til råds når det var noko spesielt på ferde. Ho kunne det meste om planter og medisinar. Ho visste råd for dei fleste sjukdommar og var flink til å stelle sår og skadar som krigarane til jarlen fekk.

Da ramnejenta vart fødd, fekk Kumba ordre om å passe på den vesle ungen. Ingen fekk vite kven mora og faren hennar var. Det var ein godt bevart løyndom. Men jarlefrua hata den vesle jenta. Ho ville ikkje sjå henne for auga sine. Jarlesonen, som var like gammal som jenta, fekk ikkje leike med henne. Det hende likevel at dei sneik seg til å vere saman. Når jarlefrua oppdaga det, sende ho dei glefsande hundane sine etter henne.

PL AR

Kumba passa godt på jenta. Dei andre trælane var slemme mot henne. Sjølv om dei hadde stor respekt for Kumba, erta og plaga dei jenta når Kumba ikkje passa på.

Oppgåver: Skriv dei orda som fortel korleis ramnejenta såg ut. Skriv dei orda som er adjektiv. Lag skjemaet for gradbøying av adjektiv og gradbøy dei adjektiva du har skrive. Spørsmål: Kvar kan du låne bøker heilt gratis? Kor lenge er det sidan ramnejenta levde? Kvifor visste ikkje ramnejenta kven som var foreldra hennar?

nyn.5. kl l ombrek

25-07-05

14:34

Side 18

Ramnejenta var svært ulik alle andre barn. Ho var lita og tynn, og ansiktet hennar likna på eit ramnehovud. Ho hadde fått ein skade i hofta si da ho var bitte lita. Derfor halta ho litt når ho gjekk. Likevel sprang ho som ein vind og klatra som ei fjellgeit i dei høge fjella rundt jarlegarden. Ho var ein meister med pil og boge, og auga hennar var skarpe som auga til ein villfugl. Når ho var ute i skog og mark, flaug ein tam ramn over henne. Fuglen varsla henne om alle farar som truga. No skal du lese litt frå boka om ramnejenta.

Øveord: fjellgeit skakk og skeiv «lagd ut til ulvane» skilde seg ut trælungane fostra rovfugl kvasse klør blindt raseri

R VU

«Kom deg vekk,» ropa dei til ramnejenta når ho sprang rundt, skakk og skeiv og ulik dei andre. – «Du er berre i vegen. Ei jente som deg skulle vore lagd ut til ulvane!»

Da knytte ho hendene og sprang. Gav seg ikkje før ho nådde fram til Kumba og fekk gøymt seg bak skjørta hennar. Ho svelgde gråten. Ho visste så altfor godt at den som skilde seg ut, måtte tole slikt. Men gjekk nokon av dei andre trælungane laus på henne med nevane, tok ho igjen.

«Stygge ramnejenta,» kalla dei henne. «Du har ikkje noka mor. Det er ramnane som har fostra deg høgt oppe i fjellet!» Så kasta dei stein på henne og spytta. Dei heldt kvarandre i hendene og sprang rundt i ring medan dei puffa og dytta henne og skreik: «Ramnejente, ramnejente, vis klørne dine no. Hakk og klor!» Da vart ho som ein rovfugl.

Ho kjende munnen bli til eit skarpt nebb og fingrane til kvasse klør. Svarte fjører voks ut på heile kroppen. Ho flaksa rundt i blindt raseri. Ville klore ut auga på dei alle saman, klore dei til blods. Ho slo og slo heilt til ho kom laus.

Oppgåver: Skriv fem av dei orda som er verb. Skriv kva for nokre av desse seks orda som er adjektiv: skarpt, snakke, skreik, stygge, skakk, skeiv. Lag skjemaet for gradbøying av adjektiv og gradbøy dei fire adjektiva du har skrive.

nyn.5. kl l ombrek

25-07-05

14:34

Side 19

Så kom dagen da Håvard tok henne i handa og leidde henne oppover dei bratte liene. Opp til den audslege, gamle garden som vart kalla Ramnegarden fordi han låg høgt oppunder berghammaren der ramnane heldt til. «Her må du bu heilt åleine,» sa Håvard. «Kvifor må eg vere her heilt åleine, Håvard?» gret ramnejenta. Håvard såg alvorleg på henne. «Det er fordi jarlen har reist i viking,» sa han. «Og han skal vere ute i tre lange år.» Frå den dagen måtte ramnejenta alltid vere på vakt. Jarlefrua ønskte livet av henne.

Øveord: lækjeplanter

R VU

Kumba lærte ramnejenta alt ho kunne om lækjeplanter, og om korleis ho laga medisinar av dei. Ho lærte henne også korleis ho kunne lækje sjuke menneske og stelle såra til krigarane. Krigarane var stadig i kamp, og mange av dei vart stygt skadde. Ramnejenta lærte fort. Ho vart flinkare og flinkare for kvar dag. Kumba var svært nøgd med henne.

IN KS

SE EM AR

PL Spørsmål: Korleis var munnen til ramnejenta da ho vart rasande? Korleis vart fingrane hennar da ho vart sint? Kvifor måtte ramnejenta bu åleine? Kva lærte ramnejenta av Kumba?

nyn.5. kl l ombrek

25-07-05

14:34

Side 20

Øveord: røva trollkvinne kalk kveste feberfantasiar

R VU

Da ramnejenta var 11–12 år gammal, vart ho røva av krigarane på grannegarden. Der budde ein mektig høvding. Jarlen og denne høvdingen hadde alltid vore bitre fiendar. Dei hadde kjempa mot kvarandre så lenge folk kunne hugse. Høvdingsonen, Tord, hadde no vorte alvorleg sjuk. Ingen klarte å gjere han frisk. Men høvdingen hadde høyrt om ramnejenta. Det vart sagt at ho var ei trollkvinne som kunne lækje sjuke menneske. Derfor røva han henne. Ei mørk natt storma nokre av krigarane hans inn i huset der ramnejenta låg og sov heilt åleine. Ho vart dregen ut. Ein sterk krigar sette henne framfor seg på hesten, og etter eit vilt ritt var dei framme på tunet på høvdinggarden. Ramnejenta skulle gjere høvdingsonen frist att.

Ramnejenta vart ført inn i rommet der Tord låg. Ansiktet hans var bleikt som kalk. Han skalv som eit ospelauv enda det var så varmt i rommet at ramnejenta nesten ikkje fekk puste.

Oppgåver: Skriv orda som har bokstaven ø i seg. Skriv dei orda du har skrive, som er verb. Skriv orda som er særnamn.

Høvdingen tok ramnejenta hardt i armen og kveste: «Døyr han, døyr du. Hugs det!» Ramnejenta vart låst inne på rommet saman med Tord. Ho fekk ikkje kome ut. Det stod alltid vakt på utsida. Ramnejenta ville gjerne hjelpe den sjuke guten. Ho prøvde fleire medisinar på Tord i veka som kom, men ingenting verka. Guten hadde feberfantasiar og var sjukare enn nokon gong. Høvdingen var rasande.

nyn.5. kl l ombrek

25-07-05

14:34

Side 21

Han minte henne om kva han hadde sagt. «Dersom sonen min mistar livet, skal du også miste det. Trolljente!» Da visste ikkje ramnejenta anna råd enn å kalle på gudinna Eir.

Øveord: gudinna lækjeplanter tilkalla

Ho gret og bad om hjelp, men det tok lang tid før gudinna viste seg i dampen som dreiv frå gryta. Så med eitt stod ho der. Det kvite håret hang heilt ned til livet som ei kappe, og ho hadde alle slags lækjeplanter hangande i beltet. Dei kloke auga hennar såg rett på ramnejenta. Ho visste kvifor ho hadde vorte tilkalla. Med langsame steg gjekk ho bort til senga der Tord låg.

R VU G

IN KS

SE EM AR

PL Spørsmål: Kvifor vart ramnejenta røva av høvdingen på grannegarden? Kven var Tord? Kvifor var det vakt utanfor rommet til Tord? Korleis såg Eir ut?

nyn.5. kl l ombrek

25-07-05

14:34

Side 22

Ho bøygde seg over guten, strauk med eine handa over kinnet og panna hans. Ho lytta til pusten og strauk med andre handa over brystet der hjartet banka. Ho rynka bryna og stod lenge i djupe tankar.

Øveord: ljoren nesler handbaken

Så tok ho ei plante frå beltet og gav til ramnejenta. Like etter vart ho borte i den grå røyken som dreiv opp mot ljoren. Dette var planta ho skulle bruke! Ramnejenta kviskra fram ein takk mellom leppene. Den gode gudinna Eir! Gudinne for lækjekunsten! Enda ein gong hadde ho hjelpt henne, no som ho var i så stor nød.

R VU

Ramnejenta kjende denne planta. Ho hadde funne henne høgt, høgt oppe på ei fjellhylle. Kumba og ho hadde vore ute og sanka planter. Det hadde vore langt utpå hausten. Kumba hadde med eitt fått auge på den vakre blomsteren som titta fram i ein fjellsprekk. Ramnejenta hadde klatra som ei fjellgeit opp til fjellhylla og fått tak i planta. Dei hadde tørka og knust planta til pulver. Det pulveret hadde ramnejenta i det hemmelege rommet i posen sin.

Ein heil månad etter at ramnejenta var komen til høvdinggarden, opna Tord auga. Han følgde henne med blikket der ho gjekk frå senga og bort til eldstaden og tilbake igjen. Lenge låg han slik, det var berre auga som rørte seg i det bleike ansiktet. Ho stod med ryggen til og rørte i ei gryte full av tørka nesler. Dampen dreiv rundt ansiktet. Ho tørka den våte panna med handbaken. Så vende ho seg mot han: «Er du redd meg du òg?» Han svara ikkje. I staden sa han: «Er det sant det dei seier om deg, at du vart fødd høgt der oppe hos ramnane?»

Dersom du lurer på korleis det gjekk med ramnejenta og Tord, kan du lese boka. Ho er veldig spennande.

Oppgåver: Skriv orda som har konsonanten h på plass først. Skriv orda du har skrive, som er substantiv. Skriv fem av dei orda som er verb.

Spørsmål: Korleis vart Eir borte? Kvar hadde ramnejenta funne planta ho skulle bruke? Kva hadde ho gjort med planta etter at ho hadde funne henne?

nyn.5. kl l ombrek

25-07-05

14:34

Side 23

Fisken Her kjem eit utdrag av ei bok som heiter «Fisken». Forfattaren er Erlend Loe. Hovudpersonen i boka heiter Kurt. Kurt eig ein truck som han bruker på jobben. Han er veldig glad i å køyre truck. Kurt jobbar på kaia. Kvar einaste dag kjem det store skip inn til kaia. Skipa har med seg masse varer som Kurt og trucken hans køyrer inn på eit stort lager.

Øveord: utdrag hovudpersonen truck arkitekt yngste

R VU

Kurt har ein stor bart. Han har ei kone som heiter Anne-Lise. Ho er arkitekt og teiknar hus heile dagen. Han har tre barn. Den eldste er ei jente på elleve år. Ho heiter Helena. Ho er veldig tynn. Derfor blir ho kalla tynne Helena. Helena synest det er heilt greitt. Vesle Kurt er to år yngre. Han vart kalla Kurt etter faren fordi han var veldig lik han. Vesle-Kurt er kjempeglad i brus. Så av og til kallar dei han Bruse-Kurt. Men det liker ikkje Kurt. Da vil han heller bli kalla Vesle-Kurt. Det yngste barnet er også ein gut. Han har fått namnet Bud. Det namnet har han fått fordi Anne-Lise hadde sett ein tv-serie frå Amerika. I Amerika er det mange gutar som heiter Bud. Dermed bestemte Anne-Lise at guten skulle ha det namnet.

Kurt og trucken dreg ned til kaia kvar einaste dag. Kurt stortrivst på jobben. Han har den beste jobben i verda, synest han. Men ein dag hende det noko spesielt.

Oppgåver: Skriv åtte av dei orda som er substantiv. Skriv fem av dei orda som er særnamn. Skriv fem av dei orda som er adjektiv. Lag skjemaet for gradbøying av adjektiv og gradbøy dei adjektiva du har skrive. Spørsmål: Kva heiter forfattaren som har skrive boka «Fisken»? Kvar jobbar Kurt? Kvifor kallar Anne-Lise Vesle-Kurt for Bruse-Kurt? Kvifor fekk den yngste sonen namnet Bud?

nyn.5. kl l ombrek

25-07-05

14:34

Side 24

R VU G

IN KS

Kurt og trucken hadde køyrt dei siste varene inn på lageret, og Kurt var klar til å dra heim. Han hoppa ned frå trucken. Han ville strekkje litt på føtene og få seg litt frisk luft. Det var sunt å gjere det etter å ha sete stille i trucken heile dagen. No skal du lese litt frå boka «Fisken»:

Så får han auge på noko svart og stort langt borte på kaia. Så langt borte bruker det nesten aldri å liggje noko. Men no ligg det noko der, og det som ligg der, er stort og svart. Det kan ikkje vere ein kasse. Det er ein fisk. Det er ein kjempesvær fisk som ligg på kaia. Fisken er så stor at Kurt håper han ikkje er levande. Kven kan ha gløymt ein så stor fisk? Nokon må ha gløymt han. Kurt blir liten når han står ved sida av fisken. Det er den største fisken Kurt har sett i heile sitt liv.

Øveord: lageret strekkje på føtene

Oppgåver: Skriv orda som har språklyden kj på plass først. Skriv synonym til desse orda: tynn, enorm, snakkar, gåver, akkurat no, farande. Skriv setningar med desse orda: vere/verre, fine/finne, luke/lukke, koke/kokke.

nyn.5. kl l ombrek

25-07-05

14:34

Side 25

Kurt går inn på kontoret til sjefen på kaia og fortel han om den store fisken han har oppdaga. Sjefen vil ikkje ha ein svær fisk liggjande på kaia. Ettersom Kurt er veldig glad i fisk, blir dei einige om at Kurt skal ta med seg den kjempesvære fisken heim.

Øveord: sjefen enormt attlatne reagerer telefonkiosk

Kurt hentar trucken sin og køyrer bort til fisken som han nettopp har fått. Det er ein enormt stor fisk. Og svart som berre det. Han ligg med attlatne auge på kaia. Kurt snakkar til fisken og dyttar han i sida, men han reagerer ikkje. Han er heilt sikkert død. Fiskar toler ikkje å vere på land. Da døyr dei.

R VU

Kurt køyrer trucken sin inntil fisken og lyftar han opp. Han er redd for at fisken skal bli for tung, men trucken klarer det fint. Så køyrer Kurt heimover. Han smiler og er svært glad. Det er jo ikkje kvar dag han får slike kjempefiskar i gåve. Men kva skal han gjere med fisken? Det lurer han på. Kva skal han bruke ein så stor fisk til? Kurt er ikkje sikker. Han finn vel på noko berre han får tenkt seg litt om.

På vegen stoppar Kurt ved ein telefonkiosk for å ringje heim og be nokon koke poteter. Dersom det skal smake skikkeleg godt med fisk, er det viktig å ha poteter til, meiner Kurt. Det er Anne-Lise som tek telefonen, og ho blir glad når ho høyrer at Kurt kjem med fisk.

EM AR

PL Spørsmål: Kva ligg på kaia? Korleis ser fisken ut? Kvifor døyr fiskar når dei blir liggjande på land? Kvifor stoppar Kurt ved telefonkiosken og ringjer heim?

nyn.5. kl l ombrek

25-07-05

14:35

Side 26

Ho lovar å setje over potetene med ein einaste gong. Øveord: Vesle-Kurt står på kjøkkenet med munnen full av brus da han overraska ser faren kome køyrande med den store, svarte fisken. garasjen Han blir så overraska at all brusen sprutar ut av munnen hans og oppover kjøkkenskapet og utover bordet. Anne-Lise kjem farande inn på kjøkkenet, og ho kallar Vesle-Kurt for Bruse-Kurt og seier at han er ein gris med brus. «Kan det verkeleg vere nødvendig å drive og drikke all den ekle brusen?» seier Anne-Lise. «Ja,» seier Vesle-Kurt. Så peikar han på trucken som kjem køyrande oppover mot huset.

R VU

Medan potetene kokar, står heile familien ute og ser på fisken. «Var han dyr?» spør Bud. Kurt ristar på hovudet. «Kva kosta han?» spør Bud. «Han var heilt gratis,» seier Kurt. «Men kvar skal vi ha han?» lurer den tynne Helena på. «Det er ikkje plass i fryseboksen og ikkje i kjøleskapet.» «Vi kan ha han i garasjen,» seier Vesle-Kurt.

IN KS

SE EM AR

Oppgåver: Skriv kva desse orda er like i: skjer, skjedd, kikar, kjøper. Skriv orda som har vokalen æ i seg. Skriv sju av dei orda som har vokalen ø i seg. Skriv dei orda du har skrive, som er verb. Skriv setningar med desse orda: skule/skulle, hylle/hyle, pute/putte, os/oss, spenne/spene.

nyn.5. kl l ombrek

25-07-05

14:35

Side 27

R VU ER

Men det er ikkje plass i garasjen heller. Fisken må vere ute på graset. «Er han død?» spør Bud. «Han er steindød,» seier Kurt. «Steindød og heilt gratis.» Anne-Lise gir Kurt ein god klem og seier ho synest han er flink som har fått den store fisken i gåve.

Øveord: steindød porsjonar kikar

Kurt tek ein skarp kniv og skjer eit stykke av fisken. Så steikjer han fiskestykket i ei steikjepanne inne på kjøkkenet. Så et dei middag. Fisk og poteter. Fisken er kjempegod. Og den tynne Helena forsyner seg to gonger, og det har aldri skjedd før. Ho som er så tynn, plar nesten ikkje ete nokon ting. Men no et ho to porsjonar med fisk. «Skal vi ha denne fisken til middag i morgon òg?» spør ho. «Denne fisken skal vi ha til middag kvar dag,» seier Kurt.

Om kvelden når Helena og Bud og Vesle-Kurt har lagt seg, sit Kurt og Anne-Lise i stua og kikar ut på fisken som ligg på graset i hagen.

Spørsmål: Kva skjer med Vesle-Kurt når han ser faren kome køyrande? Kor mykje kosta fisken? Kva har Helena aldri gjort før?

nyn.5. kl l ombrek

25-07-05

14:35

Side 28

R VU

«Han er verkeleg utruleg stor,» Øveord: seier Anne-Lise. Kurt nikkar. utruleg «Vi har mat i mange månader,» seier han. Så reiser han seg tung og går bort til bokhylla for å hente sparegrisen. ryggsekkene Det er ganske mange pengar i han, for dei har vore skunde seg flinke til å spare. Litt pengar kvar veke i mange år. Kurt ristar på sparegrisen og kjenner at han er tung. «Eg trur eg har fått ein idé,» seier han. «Få høyre,» seier Anne-Lise. «Kanskje vi ikkje treng å jobbe på ei stund,» seier han. Så forklarer Kurt at grunnen til at han er truckførar og dreg på jobb kvar dag, er at han må tene pengar, slik at familien kan ete mat og kjøpe klede og slike ting som dei treng. Og grunnen til at Anne-Lise er arkitekt og teiknar hus kvar einaste dag, er akkurat den same. Ho må tene pengar, slik at dei kan kjøpe mat. Men no har dei jo mat. Dei har ein kjempestor fisk. Dei har jo klede alle saman. Da treng dei vel ikkje å jobbe? «Kva trur du om det?» spør Kurt. «Det synest eg høyrest kjempefint ut,» seier Anne-Lise. «La oss reise ein stad,» seier ho. «La oss ta med fisken og barna og sparegrisen og berre reise,» seier Anne-Lise. «Og trucken,» seier Kurt. «Ja, trucken må med,» seier Anne-Lise. «Men kvar skal vi reise?» spør Kurt. «Det er det same kvar det er,» seier Anne-Lise, «berre det er utruleg langt vekk.»

Og da Bud og den tynne Helena og Vesle-Kurt vaknar neste morgon, står ryggsekkene allereie pakka og stabla på taket av trucken, og Kurt seier at alle må skunde seg, for no skal dei reise til ein stad som ligg langt unna. Og til frukost er det fisk og brus. Så reiser dei. Fisken framme, så trucken med bagasjen og heile familien.

Oppgåver: Skriv kva desse orda er like i: bagasje, skjere, porsjonar, kanskje, skjønar. (Tips: Sei alle orda og lytt etter språklydane.) Skriv dei to orda du har skrive, som er verb. Skriv dei orda som står etter desse adjektiva: kjempestor, kjempefin. Skriv kva dei orda du har skrive, er like i.

nyn.5. kl l ombrek

25-07-05

14:35

Side 29

Øveord: festar

R VU

«Får eg styre?» spør Bud. Men Kurt seier at det ikkje kjem på tale at Bud skal styre, for han er jo så altfor liten. Anne-Lise sit på fanget til Kurt og kikar på ein globus. Med eitt peikar ho på eit stort land eit stykke unna Noreg. Ho peikar på Amerika. «Kan vi dra dit?» seier ho. «Er det langt?» undrar Kurt. «Det ser ikkje langt ut,» seier Anne-Lise. «Å ja! La oss dra til Amerika,» seier ho. «Kvifor ikkje?» seier Kurt og styrer mot havet. «Slikt kan ein gjere når ein har fri frå jobben og ein kjempestor matpakke.» Kurt køyrer trucken ned til havet. Dei dyttar fisken ut i vatnet og festar trucken på toppen av han. Vesle-Kurt spring til ein butikk på stranda og kjøper litt brus.

Så seglar dei. Vinden fører dei rett til Amerika, og dei har kjempefint vêr heile tida. Den tynne Helena sit og solar seg.

IN KS

SE EM AR

PL Spørsmål: Kva hentar Kurt frå bokhylla? Kvifor jobbar Kurt og Anne-Lise kvar dag? Kva et familien til frukost? Til kva for eit land reiser dei? Kva kjøper Vesle-Kurt i butikken på stranda?

nyn.5. kl l ombrek

25-07-05

14:35

Side 30

Og Bud står på taket av trucken og vinkar til alle båtane som køyrer forbi. «Veit du kvar vi skal?» seier Anne-Lise til Bud. Bud ristar på hovudet. «Vi skal til det landet som namnet ditt kjem frå,» seier ho «Det er landet ditt, på ein måte.» Bud blir svært stolt når han får høyre det, og gler seg til å kome til Amerika.

Øveord: blir stolt kokeapparat måpar

R VU

Til frukost og middag og kvelds skjer Kurt av nokre bitar av fisken og kokar dei på eit kokeapparat. Fisken smakar betre og betre. Og den tynne Helena et to porsjonar til nesten kvart måltid. Vesle-Kurt er redd for at han har kjøpt for lite brus. Det tek trass alt nokre dagar å reise over havet. Men akkurat da han er i ferd med å drikke den siste flaska med brus, kjem dei til New York. «Flaks,» seier Vesle-Kurt.

New York er ein kjempestor by. Og fisken er ein kjempestor fisk. Og når dei køyrer rundt i gatene, er det nesten ingen som gidd å snu seg etter fisken. Kanskje folk i New York er vane med å sjå store fiskar. Eller kanskje dei har andre ting å tenkje på. Og alle husa er høgare enn husa i Noreg. Anne-Lise sit i trucken og måpar og skjønar ikkje at det er mogleg å byggje så store hus.

Fisken og Kurt og Anne-Lise og tynne Helena og Vesle-Kurt og Bud reisar til mange andre land. Men kva dei opplevde der, må du lese om i boka «Fisken» av Erlend Loe.

PL Oppgåver: Skriv orda som er namn på to land og ein by. Skriv kva dei orda du har skrive, er like i. Skriv setningar med desse orda: tynne/tyne, dit/ditt, lese/lesse.

Spørsmål: Kor mykje brus har Vesle-Kurt att når dei kjem til New York?

nyn.5. kl l ombrek

25-07-05

14:35

Side 31

Mørkets Meister Eventyret «Mørkets Mester» er skrive av Martin Nygaard. Det står i ei samling med eventyr som han har kalla «Godteposen». Her kjem eit av eventyra, som heiter «Drømmedrops».

Øveord: fortvila gjengjeld avtale

R VU

Det var ein gong ein gut som heitte Even. Han var så mørkredd at han alltid hadde med seg ei lommelykt. Men ein kveld han var på veg heim gjennom skogen, tok batteriet slutt, og det vart mørkt rundt han. Even sette seg rett ned og ropa fortvila: «Dersom eg berre får lys i lommelykta mi, så skal eg gjere kva som helst.»

Da høyrde han ei mørk røyst som sa: «Kva som helst?» Even snudde seg etter røysta, men han kunne ikkje sjå noko. «Ja,» sa Even. «Kva som helst, for eg er så frykteleg mørkredd.»

«Eg kan gi deg lys i lommelykta di,» sa røysta. «Men da må du gjere noko til gjengjeld.» «Det er greitt,» sa Even, «berre du skundar deg.» Røysta vart enda mørkare. «Du skal samle inn alt lyset som finst, og gi det til meg.» «Det er i orden,» sa Even. «Fort deg no, så eg får lys i lommelykta mi igjen.» «Da er det ein avtale,» sa røysta, og det vart lys i lommelykta.

PL AR

Guten sprang heim og la seg i senga. Den natta drøymde han at alt var mørkt og trist i verda. Det var ein fæl draum, men det vart ikkje betre da den mørke røysta vekte han:

Oppgåve: Skriv antonym til desse orda: mørket, slutt, redd, samle inn, fæl. Skriv fire av dei orda som er substantiv, og som har noko med lys å gjere. Spørsmål: Kvifor hadde Even alltid med seg ei lommelykt? Kva måtte Even love for å få lys i lommelykta si?

nyn.5. kl l ombrek

25-07-05

14:35

Side 32

«Du hugsar vel avtalen vår, Even?» «Kva for ein avtale?» sa Even og gneid seg i auga. «Avtalen du gjorde med meg i skogen, mot at du fekk lys i lommelykta di. Du har vel ikkje gløymt det?» Even hugsa avtalen og snudde seg mot røysta. «Æsj, eg kan ikkje sjå deg, eingong. Kvifor skal eg halde ein avtale med nokon eg ikkje kan sjå?»

Øveord: øyreflippen soge inn horisonten

R VU

«Du har lova å samle alt lyset i verda og gi det til meg.» Even kjende ei usynleg hand klemme øyreflippen hans. «Men, men, korleis skal eg samle lyset, da?» peip han og prøvde å kome laus. «Du berre rettar lommelykta mot det som lyser, og trykkjer på ein knapp,» sa røysta og sleppte taket.

Even slo på lyset i rommet og kledde på seg. Han tok lommelykta frå bordet og retta henne mot taklampa. Forsiktig trykte han på knappen og såg korleis lyset vart soge inn i lommelykta til det vart søkk mørkt i rommet. Skjelvande gjekk Even ut av huset. Han peika med lommelykta på sola som så vidt var komen over horisonten i aust. Like lett som lyset på rommet hans hadde vorte borte, vart lyset frå sola soge inn i lommelykta til det vart like mørkt ute som midt på natta.

EM AR

Da Even såg kva han hadde gjort, heldt han lommelykta fram og ropa: «Er det nok no? Skal du ikkje kome og ta lommelykta med alt lyset?» «Nei,» høyrde han røysta seie. «Du må ta lyset frå bilane og gatelysa òg.»

Even gjorde som røysta sa, heilt til det vart enda mørkare i byen enn det hadde vore ute i skogen. «No da, no er det vel mørkt nok for deg,» sa han og gret. «Ja,» sa røysta. «Det er akkurat slik eg vil ha det.»

Oppgåver: Skriv antonym til desse orda: soge inn, gløymer, gir. Skriv ti av dei orda som har bokstaven h på plass først. Skriv dei orda du har skrive, som er verb. Skriv dei orda du har skrive, som er spørjeord.

nyn.5. kl l ombrek

25-07-05

14:35

Side 33

Da kjende Even at lommelykta vart teken ut av hendene hans. Like etter høyrde han ein vondskapsfull latter som fjerna seg. Even høyrde menneske som famla rundt i mørket. Mange jamra seg, og somme banna. Men midt i alt bråket høyrde han ein gammal mann som sa: «Det må vere Mørkets Meister som står bak dette.»

Øveord: fjerna seg famla rundt jamra lokke erte åsryggen

R VU

Da reiste Even seg: «Nei, det er eg som har gjort det, med lommelykta mi.» Snart kjende Even ein vennleg arm rundt skuldrene sine. «Så, det er deg han har brukt for å stele lyset.» «Ja,» sa Even. «Han truga meg til det, og no angrar eg veldig på det eg har gjort.» «Ikkje ver lei deg,» sa den gamle mannen. «Mørkets Meister har lurt deg, men no skal vi lure han. Om ikkje lenge står månen opp, og det har han sikkert gløymt. La oss lage eit stort bål og lokke han fram.»

Even og den gamle mannen gjekk i gang med å sanke lauv og kvister. Dei tende eit fint, lite bål som lyste opp rundt dei. For å erte Mørkets Meister enda meir dansa dei rundt bålet og song songar om sol og lys og glede, sjølv om dei var triste og lei seg for at det var så mørkt. Da kom Mørkets Meister smygande bak ei svart kappe som han heldt mot lyset frå bålet. Han rekte fram lommelykta og skulle til å suge inn lyset da månen stod opp over åsryggen bak han. Dei høyrde eit skrik frå Mørkets Meister da han fekk månelyset på seg.

EM AR

PL 33

nyn.5. kl l ombrek

25-07-05

14:35

Side 34

R VU

Han vreid seg som ein orm og prøvde å dekkje seg til med kappa. Even skunda seg til å ta lommelykta frå han.

Øveord: intense lysredd

«Her inne er alt lyset,» sa Even til den gamle mannen. «Kanskje eg kan sleppe det ut att ved å trykkje på knappen den andre vegen.» Even retta lykta mot himmelen og trykte på knappen så stjernelyset spruta ut. «Hurra!» ropa den gamle mannen og hoppa av glede. «Du fekk det til.» Even sende lyset tilbake til gatelyktene, til husa, til bilane, og til slutt sleppte han alt det intense sollyset opp på himmelkvelvingen.

Mørktes Meister hadde det frykteleg under kappa. «Eg gjer kva som helst for å kome vekk frå lyset,» bad han. «Kva som helst?» sa Even og hugsa godt da det var han som gav ein så stor lovnad. «Ja, kva som helst, for eg er så frykteleg lysredd,» sa Mørkets Meister.

«Eg skal ta deg med til ein mørk stad,» sa Even. «Men først må du love aldri meir å ta lyset vekk frå oss menneske – er det ein avtale?» «Det er ein avtale,» sa Mørkets Meister.

Even sa farvel til den gamle mannen og tok Mørkets Meister med seg ned i sin eigen kjellar. Og der nede, i den aller mørkaste kroken, sit han enno.

Spørsmål: Kva gjorde Mørkets Meister for å skjerme seg mot lyset frå bålet? Kva måtte Mørkets Meister love Even?

nyn.5. kl l ombrek

25-07-05

14:35

Side 35

I Skumringslandet Historia nedanfor finn du i boka «Den store fullmåneboka». Der er det mange skumle forteljingar, eventyr og dikt. Historia «I Skumringslandet» er skriven av Astrid Lindgren.

Øveord: Meccanosettet skumre førre

R VU

Av og til ser mor så trist ut. Det er berre beinet mitt som gjer henne trist. Eg har hatt vondt i beinet eit heilt år no. Så lenge har eg lege her i senga mi. Eg kan ikkje gå eit einaste steg. Mor er så trist på grunn av beinet. Ein gong høyrde eg henne seie til far: «Du, eg trur ikkje Gøran kjem til å gå meir.» Det var sjølvsagt ikkje meininga at eg skulle høyre det. Heile dagen ligg eg i senga og les eller teiknar eller byggjer med Meccano-settet mitt. Når det tek til å skumre, kjem mor inn og seier. «Skal vil tenne lampa no, eller vil du ha skumring, slik som du bruker?» Og da seier eg at eg vil ha skumring, slik som eg bruker. Mor går ut på kjøkkenet igjen. Og akkurat da bankar herr Liljekvast på vindauget. Herr Liljekvast høyrer til skumringsfolket. Han bur i Skumringslandet. Det blir også kalla «Landet som ikkje er». Kvar kveld følgjer eg med herr Liljekvast til Skumringslandet.

Eg gløymer aldri første gongen han henta meg. Det var forresten akkurat den dagen mor sa det om at eg aldri meir kom til å gå. Det gjekk slik til: Det var i skumringa. Borte i krokane var det heilt mørkt. Eg ville ikkje tenne lampa, for eg hadde akkurat høyrt mor seie dette til far ute på kjøkkenet, og eg låg og tenkte på om eg verkeleg aldri kom til å gå meir, og eg tenkte på fiskestonga som eg hadde fått på førre fødselsdagen min, og som eg kanskje aldri skulle få bruke, og – ja, det kan vel hende eg gret litt.

Oppgåve: Skriv orda som er adjektiv. Spørsmål: Kvifor låg Gøran i senga heile dagen? Kvifor ville ikkje Gøran tenne lys når det tok til å skumre? Kva hadde Gøran fått førre gongen han hadde fødselsdag?

nyn.5. kl l ombrek

25-07-05

14:35

Side 36

R VU

Da høyrde eg at det banka på vindauget. Vi bur i fjerde etasje i eit hus i Karlbergsvegen, så derfor vart eg forundra. Kven i all verda kunne det vere som banka på vindauget? Jau, det var herr Liljekvast, rett og slett. Han gjekk rett gjennom vindauget. Og vindauget var lukka! Han var ein svært liten mann i rutete dress og med ein høg, svart hatt på hovudet. Han tok av seg hatten og bukka. Eg bukka også så godt eg kunne der eg låg i senga. «Namnet mitt er Liljekvast,» sa han. «Eg kikar gjennom vindauga her i byen for å sjå om det finst nokon barn som vil følgje med til Skumringslandet. Kanskje du vil?» «Eg kan ikkje følgje med nokon stad,» sa eg, «for eg har vondt i beinet mitt.» Men da kom herr Liljekvast bort til meg og tok meg i handa. «Det gjer ingen ting,» sa han. «Det gjer ingen ting i Skumringslandet.» Og så kleiv vi rett gjennom vindauget utan å opne det. Øveord: På vindaugsgesimsen stansa vi og såg oss omkring. vindaugsgesimsen

IN KS

SE EM AR

Oppgåver: Skriv orda som har språklyden j på plass først. Skriv orda som har språklyden ng i seg. Skriv dei orda som har språklyden kj på plass først. Skriv kva ordklassar dei orda du har skrive, høyrer til. Skriv setningar med desse orda: tom/tomme, alltid/aldri, her/herr.

nyn.5. kl l ombrek

25-07-05

14:35

Side 37

Øveord: vêrhanen fremre

R VU IN

I heile Stockholm var det skumring, ei mjuk, blå skumring. Ingen menneske var å sjå i gatene. «No flyg vi,» sa herr Liljekvast. Og det gjorde vi. «Eg skal berre snakke eit par ord med vêrhanen,» sa herr Liljekvast. Men vêrhanen var ikkje der. «Han er ute på skumringstur,» sa herr Liljekvast. «Han flaksar omkring her i strøket for å sjå om det finst nokon barn som treng å kome til Skumringslandet. Kom, så flyg vi vidare.» Vi landa i Kronobergsparken. På trea der voks det raude og gule drops. «Et,» sa herr Liljekvast. Og det gjorde eg. Eg har aldri smaka så gode drops. «Har du lyst til å køyre ein trikk?» spurde herr Liljekvast. «Det kan eg ikkje,» sa eg. «Eg har aldri prøvd.» «Det gjer ingenting,» sa herr Liljekvast. «Det gjer ingen ting i Skumringslandet.» Vi flaug bort til Sankt Eriksgata og steig opp på den fremre plattforma på trikken. Det var ingen menneske på trikken, ingen vanlege menneske, meiner eg.

Spørsmål: Korleis kom herr Liljekvast inn på rommet til Gøran? Kva heiter byen som herr Liljekvast og Gøran flaug over?

nyn.5. kl l ombrek

25-07-05

14:35

Side 38

Øveord: visla stoppestader

R VU ER

Men det sat fullt med underlege, små menn og damer der. «Dei høyrer til skumringsfolket alle saman,» sa herr Liljekvast. Det sat nokre barn der òg. Eg kjende att ei jente som gjekk i klassen under meg den gongen eg gjekk på skolen. Eg hugsar at ho alltid såg så snill ut. Det gjorde ho no òg, forresten. «Ho har vore her hos oss i Skumringslandet lenge,» sa herr Liljekvast. Eg sette i gang trikken. Det var så lett som berre det. Han susa fram så det visla og peip kring han. Vi stansa ikkje på nokon stoppestader, for det var ingen som skulle av. Alle reiste berre fordi det var moro, og ingen skulle av på nokon bestemt stoppestad. Eg køyrde over Vesterbrua, og da hoppa trikken med eitt av sporet og dukka ned i vatnet. «Hei, korleis skal dette gå?» skreik eg. «Det gjer ingen ting,» sa herr Liljekvast. «Det gjer ingen ting i Skumringslandet.» Trikken køyrde nesten betre på vatnet. Det var moro å styre han. Vi landa eit stykke ovanfor Nordbrua, og der hoppa trikken opp på land igjen. Enno kunne vi ikkje sjå nokon menneske. Det var så rart med dei tomme gatene og den underlege, blå skumringa.

Oppgåver: Skriv orda som har konsonanten b på plass først. Skriv det ordet du har skrive, som er eit substantiv. Skriv orda som har språklyden ng seg. Skriv orda som har diftong i seg.

nyn.5. kl l ombrek

25-07-05

14:35

Side 39

Herr Liljekvast og eg steig ut av trikken ved slottet. Kven som køyrde han etterpå, veit eg ikkje. «No går vi opp og helsar på kongen,» sa herr Liljekvast. «Det er greitt,» sa eg. Eg trudde sjølvsagt det var den vanlege kongen, men det var det ikkje. Vi gjekk inn gjennom ein port og oppover ei trapp og inn i ein stor sal.

Øveord: ryggrada høgvørde presentere

R VU

Der sat ein konge og ei dronning på to gullstolar. Kongen var kledd i gull og dronninga i sølv. Og auga deira, nei, ingen kan få sagt korleis auga deira var. Når dei såg på meg, kjendest det som eld og is langs ryggrada. Herr Liljekvast bøygde seg djupt og sa: «Høgvørde konge av Skumringslandet, høgvørde dronning av Landet som ikkje er, får eg lov å presentere Gøran Pettersson frå Karlbergsvegen?» Kongen snakka til meg. Det høyrdest ut som ein stor foss, men eg hugsar ikkje noko av det han sa. Rundt kongen og dronninga stod det ei heil rad med hoffmenn og hoffdamer. Med eitt tok dei til å syngje. Og det var ein song som ingen hadde høyrt maken til i Stockholm by. Da eg høyrde songen, kjendest det som enda meir is og eld langs ryggrada.

SE EM AR

PL Spørsmål: Kven var passasjerar på trikken? Kvifor stoppa ikkje trikken på nokon stoppestader? Kvar stoppa Gøran trikken og gjekk av? Korleis kjendest det for Gøran da kongen og dronninga såg på han? Kva gjorde hoffmennene og hoffdamene?

nyn.5. kl l ombrek

25-07-05

14:35

Side 40

Øveord: hoffet steig inn mysost

R VU

Kongen nikka og sa: «Slik syng vi i Skumringslandet. Det er slik vi syng i Landet som ikkje er.» Ei stund etter stod herr Liljekvast nede på Nordbrua igjen. «No er du presentert ved hoffet,» sa herr Liljekvast. Og så sa han: «No dreg vi til *Skansen. Har du lyst til å køyre ein buss?» «Eg veit ikkje om eg kan,» sa eg. For eg tenkte at det var vanskelegare enn å køyre ein trikk. «Det gjer ingen ting,» sa herr Liljekvast. «Det gjer ingen ting i Skumringslandet.» Og vips, så stod det ein raud buss der, og eg steig inn og sette meg ved rattet og trakka på gasspedalen. Eg kunne køyre heilt fint. Eg køyrde fortare enn noko menneske har gjort, og eg tuta så det høyrdest ut som ein sjukebil.

Når du kjem inn gjennom porten til Skansen, ligg Älvrosgarden på høgre hand. Det er ein koseleg gammal gard med små hus i to rekkjer og eit koseleg tun imellom. Ein gong i tida stod desse husa i Härjedalen. Da herr Liljekvast og eg kom til Älvrosgarden, sat det ei jente på trappa. Vi gjekk bort og helsa. «God dag, Kristina,» sa herr Liljekvast. Kristina hadde så underlege klede på seg. «Kvifor har ho slike klede?» spurde eg. «Dei hadde slike klede i Härjedalen før i tida, da Kristina budde der,» sa herr Liljekvast. «Ho høyrer til skumringsfolket.» Vi høyrde musikk inne frå garden, og Kristina bad oss kome inn. Der var det tre spelemenn som spela fele, og mange menneske som dansa. Og det brann på peisen. «Kva slags folk er dette?» spurde eg. «Dei budde i Älvrosgarden i gamle dagar alle saman,» sa herr Liljekvast. «No møtest dei her og har det moro i skumringstimen.»

Oppgåver: Skriv dei orda som er spørjeord. Skriv fem av dei orda som er verb, og som står i fortidsform. Skriv ti av dei orda som har konsonanten b på plass først. Skriv dei orda du har skrive, som er substantiv.

*Skansen er ein kjend stad i Stockholm med dyrepark, museum og moropark.

Kristina dansa med meg. Tenk at eg kunne danse så flott, eg med beinet mitt! Etter dansen åt vi masse god mat som stod på eit duka bord. Flatbrød og mysost og reinsdyrsteik og eg veit ikkje kva. Det smaka godt, for eg var svolten. Men eg ville gjerne sjå litt meir av Skansen, og herr Liljekvast og eg gjekk vidare.

nyn.5. kl l ombrek

25-07-05

14:35

Side 41

R VU

Da kom ein elg ruslande. Øveord: «Kva skal det bety?» spurde eg. «Har han sloppe fri?» innestengd «I Skumringslandet er alle elgar fri,» sa herr Liljekvast. «Ingen elg står innestengd i Landet som ikkje er.» «Og det gjer ikkje noko,» sa elgen. Eg var ikkje det minste forundra over at han kunne snakke. Ved restauranten, der far og mor og eg brukte å drikke kaffi om søndagane da eg ikkje hadde vondt i beinet, kom to søte bjørnungar tassande. Dei slo seg ned ved eit bord, og dei skreik høgt at dei ville ha brus. Og da kom ei kjempestor brusflaske farande gjennom lufta og landa på bordet framfor bjørnungane. Dei drakk av flaska etter tur. Etterpå tømde den eine av dei masse brus over hovudet på den andre. Men enda han vart så våt, berre lo han og sa: «Det gjer ingen ting i Skumringslandet.» Herr Liljekvast og eg gjekk lenge omkring og såg på alle dyra som spaserte rundt akkurat som dei ville. Det var ingen menneske å sjå, ingen vanlege menneske, meiner eg. Til slutt spurde herr Liljekvast om eg ville sjå kvar han budde. «Ja takk,» sa eg. «Da flyg vi til Blokkhusodden,» sa han. Det gjorde vi.

SE EM AR

PL Spørsmål: Korleis kom Gøran og herr Liljekvast seg til Skansen? Kvifor hadde Kristina så underlege klede? Kva leika dei to bjørnungane med?

25-07-05

14:35

Side 42

R VU

Der ute på Blokkhusodden, heilt skild frå andre hus, Øveord: var det ein liten, liten gulmåla villa med syrinhekk omkring. syrinhekk Ein kunne ikkje sjå huset frå vegen. Ein liten stig gjekk frå dufta verandaen og ned til sjøen. Der nede var det ei bryggje, skogkledde og ved bryggja låg det ein båt. Heile huset og båten og alt saman var sjølvsagt mykje mindre enn vanlege hus og båtar. For herr Liljekvast var jo så liten. Først no merka eg at eg sjølv var like liten. «Det var ein koseleg liten plass, dette her,» sa eg. «Kva heiter det?» «Det heiter Villa Liljero,» sa herr Liljekvast. Syrinane dufta så godt, og sola skein, og vatnet skvulpa mot stranda, og det låg ei fiskestong på bryggja. Ja, sola skein, det var vel rart? Eg kika ut gjennom syrinhekken, og eg såg at der utanfor var enno den same blå skumringa. «Sola skin alltid over Villa Liljero,» sa herr Liljekvast. «Syrinane blomstrar året rundt. Fiskane bit alltid utanfor bryggja. Vil du kome hit ut og fiske av og til?» «Å ja, det vil eg gjerne,» sa eg. «Det får bli ein annan dag,» sa herr Liljekvast. «Skumringstimen er snart forbi. Vi må flyge heim til Karlbergsvegen.»

Og det gjorde vi. Vi flaug over den skogkledde *Djurgården», og høgt over byen, der lysa no etter kvart vart tende i alle hus. Eg hadde aldri visst at det fanst noko så vakkert som denne byen.

EM AR

Oppgåver: Skriv setningar med desse orda: halar/hallar, gul/gull, tenne/tende, begynne/begynte. Korleis såg herr Liljekvast ut? (Sjå også bileta på sidene 36, 37 og 38.)

*Djurgården er ein bydel i Stockholm.

nyn.5. kl l ombrek

25-07-05

14:35

Side 43

R VU

Dei held på å grave ein T-bane under Karlbergsvegen, Øveord: Far har av og til bore meg bort til vindauget for at eg skulle mekanismen få sjå dei store gravemaskinane som grev opp grus og stein. raudøygde «Vil du grave opp litt grus med ein gravemaskin?» spurde vide herr Liljekvast da vi var heime i Karlbergsvegen. trengst «Eg trur ikkje eg forstår meg på mekanismen,» sa eg. fantastisk «Det gjer ingen ting,» sa herr Liljekvast. «Det gjer ingen ting i Skumringslandet.» Og sanneleg forstod eg mekanismen. Det var så lett, så. Eg auste opp den eine skuffen med grus etter den andre og tippa grusen av på ein lastebil som stod der. Det var så moro. Men med eitt fekk eg sjå nokre rare, raudøygde små menn som titta fram frå ei hole langt der nede i jorda. «Det er dei underjordiske,» sa herr Liljekvast. «Dei høyrer også til skumringsfolket. Dei har store, vide hallar der nede, og dei hallane lyser av gull og diamantar. Dit skal du få bli med ein annan gong.» «Men tenk om T-banen sprengjer seg rett inn i hallane deira?» sa eg. «Det gjer ingen ting,» sa herr Liljekvast. «Det gjer ingen ting i Skumringslandet. Dei underjordiske flyttar hallane sine når det trengst.»

Etterpå flaug vi rett gjennom det attlatne vindauget vårt, og så datt eg ned i senga mi. «Vi møtest i morgon i skumringstimen,» sa herr Liljekvast. Og så var han borte. Akkurat da kom mor inn og tende lampa.

Det var første gongen eg møtte herr Liljekvast. Men han kjem kvar dag og hentar meg til Skumringslandet. Å, det er eit fantastisk land! Det er så herleg å vere der. Det gjer slett ingen ting om du har vondt i eit bein. For i Skumringslandet kan du flyge.

Spørsmål: Når på året blomstra syrinane som voks rundt Villa Liljero? Kva gjorde alle gravemaskinane i Karlbergsvegen? Korleis såg dei underjordiske ut? Når ville herr Liljekvast kome att?

nyn.5. kl l ombrek

25-07-05

14:35

Side 44

Romarriket

Øveord: latin fontener Romarriket Colosseum byggverket

R VU

Colosseum

Roma er hovudstaden i Italia. Også for 2000 år sidan var Roma ein stor og berømt by. Da var byen hovudstaden i det enorme Romarriket. Romarane herska over nesten heile Europa og over fleire land i Asia og Afrika. Alle som ville vere med i styre og stell, måtte lære seg latin. Det var det språket romarane snakka og skreiv.

Turistar som kjem til Roma i dag, kan vandre rundt i byen i dagevis og sjå flotte bygningar, tempel og spennande torg med fontener og statuar frå den tida da Romarriket var det mektigaste riket i verda. Ein av dei mest besøkte stadene er ein kjempebygning som heiter Colosseum. Det var eit slags stort teater. Da det var ferdig i år 80, altså for nesten to tusen år sidan, meinte folk at det var det flottaste og vakraste byggverket i heile det romerske riket.

Oppgåver: Skriv setningar med desse orda: sidan/sida, at/att. Skriv kva desse fire orda er like i: vakraste, flottaste, kjekkaste, mest berømte. Lag skjemaet for gradbøying av adjektiv. Skriv orda ovanfor på rett plass i skjemaet. Skriv dei andre formene av orda.

nyn.5. kl l ombrek

25-07-05

14:35

Side 45

I dag er det meste av det berømte byggverket øydelagt. Likevel står så mykje igjen at det ikkje er vanskeleg å tenkje seg korleis det var der da keisar Titus hadde opningsfest for femti tusen menneske.

Øveord: keisar sette pris på

R VU

Keisaren ville at alle innbyggjarane i Roma skulle ha det kjekt og morosamt. «Folk som er mette og nøgde, lagar ikkje bråk,» tenkte keisaren. Han trong alle soldatane sine til å halde ro og orden rundt omkring i det enorme riket sitt. Derfor var det viktig at romarane var nøgde og sette pris på keisaren sin. Da ville ingen klage, og ingen ville blande seg opp i det keisaren og soldatane hans heldt på med.

Colosseum vart bygd for at folk skulle ha ein flott stad å gå til når dei ville ha fest og moro. Ein stad der det var underhaldning av alle slag.

IN KS

SE EM AR

PL Spørsmål: Kva heiter hovudstaden i Italia? Kva for eit språk snakka og skreiv folk som ville vere med i styre og stell i det store Romarriket? Kor mange menneske kom til Colosseum på opningsfesten?

nyn.5. kl l ombrek

25-07-05

14:35

Side 46

Sjølve bygningen hadde fire etasjar. Publikum strøymde inn gjennom åtti portar. Ved hjelp av trapper og korridorar kom dei fram til plassane sine på tribunane rundt ei svær scene. Det likna på ein moderne fotballbane. Eit kjempesegl eller ein baldakin kunne rullast ut over tribunane og gi publikum skugge eller vern mot regn. Her sat alle godt og hadde det bra på alle måtar. Billettane var gratis. Keisaren spanderte.

Øveord: tribunane baldakin gladiatorar enorm arenaen forvirra

Da Colosseum var ferdig, inviterte keisaren til ein opningsfest som varte i hundre dagar. Der fekk folk sjå det dei likte aller best. Det var ville dyr som slost mot gladiatorar, eller gladiatorar som slost mot kvarandre til ein av dei vart drepen.

R VU

I månadsvis hadde dyretemjarar og jegerar samla inn dyr frå alle kantar av riket. Dyra var rovdyr. Det er dyr som lever av å ete kjøtt. Det var løver, tigrar, leopardar, bjørnar, hyenar og ulvar. Til og med krokodiller og flodhestar klarte dei få fram til Roma. Dyra vart frakta i store bur.

Alle dyra vart stengde inne i ein enorm kjellar under den store scena eller arenaen. Der var det mange rom både for dyr og menneske. Når dyra skulle ut på scena for å slåst, vart dei heisa opp i heisar og sleppte ut gjennom lemmar i golvet. Dyra var svoltne og forvirra. Dei var redde og tenkte nok berre på å finne ein stad der dei kunne gøyme seg vekk. Men ute på den svære plassen var det ingen gøymestader. Der var det berre skarpt lys, ekkel menneskelukt og ville brøl frå publikum. Dersom fleire dyr vart sleppte ut samtidig, for dei ofte i strupen på kvarandre. Menneska på tribunane ropa og skreik og vedda om kva dyr som kom til å bli drepne først. Det dyret som vann, måtte slåst mot ein gladiator. Gladiatoren var både godt trena og hadde gode våpen.

Oppgåver: Skriv ordet som har bokstavane gj på plass først. Skriv åtte ord som er namn på dyr. Skriv setningar med desse orda: bere/berre, måte/måtte, hyle/hylle, rike/rikke.

nyn.5. kl l ombrek

25-07-05

14:35

Side 47

Dyret vart som regel drepe etter ei kort stund, til vill jubel frå tilskodarane. Under dei hundre dagane innviingsfesten varte, vart det drepe 5000 dyr. Det var nok ikkje alle romarane som likte å sjå på dette, men dei kunne lite gjere for å stoppe slaktinga av dyra. Keisaren og folka hans meinte fullt og fast at slik underhaldning ville folk Det hadde dei berre godt av. Berre folk fekk sjå nok blodige kampar, heldt dei fred med kvarandre og lét keisaren styre Roma som han ønskte.

Øveord: innviingsfesten arrangere slavane

ha.

R VU

Men kva var ein gladiator? Det var ein mann som var teken til fange i krig, eller ein forbrytar som var dømd til døden. Det kunne også vere ein slave som var seld til folk som levde av å arrangere kampar. Slavane måtte gjere det eigaren deira ønskte.

IN KS

SE EM AR

PL Spørsmål: Kor mykje kosta det å kome inn på Colosseum under opningsfesten? Korleis kom dei ville dyra opp frå kjellaren til scena? Kva vedda folk på tribunane om? Kva var ein gladiator?

nyn.5. kl l ombrek

25-07-05

14:35

Side 48

Alle som skulle bli gladiatorar, gjekk på ein slags skole der dei lærte å slåst. Dei lærte også alle reglane som dei måtte følgje ute på ein arena. Det var gladiatorskolar mange stader i det store Romarriket.

R VU

Der det var skolar, vart det også arrangert kampar. Folk kom for å sjå på. Dei vedda om kven som ville vinne, og hadde det moro. Dei som vann, vart hylla som heltar. Dei kunne vinne mange pengar, og var keisaren til stades, kunne han gi sigerherren fridommen tilbake. Ein gladiator som vann mange kampar, vart litt av ein kjendis. Folk ville sjå han og helse på han. Han kunne til og med bli beden heim til dei rike i selskap. Derfor var det mange sterke menn som gjerne ville slåst og bli berømte. Gladiatorane fekk ofte på seg ei slags soldatuniform. Dei fekk eit stort skjold, hjelm på hovudet og eit kort sverd. Men for at det skulle bli meir spennande, vart somme utstyrte med eit nett som dei kunne fange motstandaren sin i. Somme fekk ein fork. Det var eit våpen som likna på ein stor gaffel. Alle triks var tillatne, men rømme frå kampen kunne dei ikkje.

Øveord: arrangert hylla heltar kjendis fork

SE EM AR

PL Spørsmål: Kva lærte dei som skulle bli gladiatorar, på ein gladiatorskole? Kva kunne sigerherrane vinne? Kva slags utstyr hadde gladiatorane? Kva er ein fork?

nyn.5. kl l ombrek

25-07-05

14:35

Side 49

Celers siste kamp Historia nedanfor er ei novelle frå boka «De som skal dø» av den danske forfattaren Jørgen Munch Rasmussen. Ei novelle er ei kort forteljing.

R VU

I eit hjørne av det store rommet sat gladiatoren Celer. Han sat med ryggen til den kjølige steinmuren. Auga var attlatne, men han sov ikkje. Han tenkte på framtida. Dersom han overlevde kampane i dag, ville han kanskje få fridommen. Da kunne han reise heim til Gallia som ein fri mann og slå seg ned som bonde der.

Øveord: novelle attlatne overlevde fridommen Gallia tallause fø ein familie

Celer var både berømt og populær. Han hadde vunne alle kampane han hadde vore med på. Han var ein liten, kraftig mann på om lag tretti år. Det var ikkje mange gladiatorar som vart så gamle. Ein gong hadde han visst vore ein vakker mann, men no hadde han tallause sår, arr og skrammer i ansiktet og på kroppen. Han hadde brekt nasen fleire gonger, og overleppa var skeiv etter eit kraftig kutt. På venstre hand mangla han veslefingeren, og han halta.

Kom han til å finne att landsbyen han kom frå, dersom han kom tilbake til Gallia, tru? Det var så lenge sidan han vart teken til fange og seld til gladiatorskolen her i Roma. Han hadde snart gløymt korleis foreldra og syskena hans såg ut. Kanskje dei ikkje levde lenger? Var pengane han hadde gøymt unna, nok til å kjøpe seg så mykje jord at han kunne fø ein familie? Han hadde lenge drøymt om ei søt kone og mange barn. Slike tankar tenkte Celer medan han venta på den neste kampen.

Oppgåver: Skriv setningar med desse orda: sann/sand, vinn/vind, kalle/kalde, henne/hende Skriv dei fem orda som har konsonanten b på plass først. Skriv dei orda du har skrive, som er verb. Skriv desse verba i notidsform: gløymde, gøymde.

nyn.5. kl l ombrek

25-07-05

14:35

Side 50

R VU

I dag var det nittini dagar sidan keisaren hadde opna Øveord: Colosseum, nittini dagar med fest og moro for publikum. bronsehjelmen Celer var trøtt og lei. I dag skulle den største av alle kampane dekorerte kjempast oppe på den store, varme arenaen. barske Dei femti tusen brølande menneska på tribunane skulle få favorittar ei kjempeavslutning på festdagane som dei seint ville «sette livet på spel» gløyme. Keisaren hadde gøymt det beste til slutt. opptøyar Celer høyrde trenaren rope nede i korridoren. uerfarne Alle gladiatorane skulle gjere seg klare. Tida for kampen var komen. Celer tok ein stor slurk av vasskrukka, retta på den fine uniforma si og sette den blanke bronsehjelmen på hovudet. Han var klar. Oppe på arenaen gjalla trompetane, og ein av dommarane ropa: «Gladiatorkampar til døden!» Straks strøymde gladiatorane inn, over femti stykke. Dei var eit flott syn der dei marsjerte rundt arenaen. Sola blenkte i dei blanke hjelmane. Skjolda, som var dekorerte med skarpe, klare fargar, tok seg godt ut i det skarpe lyset, og dei nypussa våpna såg skremmande ut. Publikum klappa og jubla begeistra. Mange av damene kasta blomstrar ned til dei barske mennene. Alle hadde sine favorittar. Dei ropa og heia på den dei likte best. Stemninga var høg. Keisaren lente seg nøgd tilbake på slikeputene.

Det var svært sjeldan at keisaren sette livet til så mange gladiatorar på spel. Men det hadde vore opptøyar i byen. Rykta gjekk om at nokon hadde prøvd å myrde keisaren. Derfor var det svært viktig at denne kampen mellom dei beste gladiatorane i riket vart vellykka. Likte publikum det dei fekk sjå, vart keisaren populær. Folk ville snakke begeistra om kampane og rose keisaren. Ingen ville ønskje ein populær keisar død.

I dei første kampane slost alle mot alle. Nokre unge, uerfarne gladiatorar vart drepne. Celer slost mot den svære kjempa Herculius.

Oppgåver: Skriv sju av dei orda som har diftong i seg. Skriv dei orda du har skrive, som er substantiv. Skriv seks av dei orda som har bokstaven ø i seg. Skriv setningar med desse orda: nåde/nådde, visste/viste, finne/fine.

nyn.5. kl l ombrek

25-07-05

14:35

Side 51

Herculius hadde nett med blylodd i kantane og ein trefork. Celer hadde sverd og skjold. Celer var sikker på at han kom til å vinne. Han visste at Herculius ikkje hadde slåst med nett så veldig lenge. Celer trudde at han hadde for lite trening. Men Herculius var ingen nybegynnar. Han var mykje dyktigare enn Celer hadde rekna med. Fleire gonger klarte han nesten å få kasta nettet over Celer. Dei små blylodda banka mot skjoldet hans.

Øveord: blylodd nybegynnar ukonsentrert

R VU

Da Celer var ukonsentrert ein liten augneblink, stakk Herculius hardt etter han med treforken. Han trefte ikkje. Men det var nære på. Forken var berre nokre millimeter frå halsen til Celer. Celer bråsnudde, kasta seg framover og skulle akkurat stikke sverdet i brystet på motstandaren da Herculius kasta nettet. Han trefte Celer og stramma raskt nettet til. Celer prøvde først å springe tilbake, men han var for sein! Han snubla og datt. Treforken lynte i sola. Celer klarte å vri seg unna ved å gjere eit kast med kroppen. Treforken vart ståande og dirre i den varme sanden som dekte heile arenaen. Sjølv om Celer hadde sloppe unna forken, hadde han likevel fått ei lang flengje i sida. Celer kom seg fri frå nettet. Publikum brøla av begeistring. Dette likte dei! Celer rulla rundt, kom seg på føtene att og kjempa vidare. Med eitt snubla Herculius i ei grop i sanden. Celer for fram og stakk etter han med det sylskarpe sverdet. Han trefte beinet og laga eit djupt sår. Blodet sila. Da kasta Herculius treforken av all kraft mot Celer. Forken susa forbi øyret hans og trefte muren like ved plassen der keisaren sat. No hadde ikkje Herculius noko å forsvare seg med. Beinet var hardt skadd. Han gav opp og strekte armen i vêret for å be om nåde. Dommaren stoppa straks kampen og såg spørjande på keisaren. Keisaren reiste seg, la armane i kross og såg ned på dei to gladiatorane. Keisaren rådde over liv og død. Han ville helst la Herculius leve.

Spørsmål: Kva slags utstyr hadde gladiatorane med seg inn på arenaen? Kva slags våpen hadde Celer og Herculius? Kva var heile arenaen dekt med? Kvifor gav Herculius opp kampen?

nyn.5. kl l ombrek

25-07-05

14:35

Side 52

Han hadde kjempa tappert og modig. Men keisaren måtte prøve å finne ut kva publikum meinte. No var det viktig å ta den rette avgjerda. Det vart dødsstille på tribunane. Alle venta på avgjerda frå keisaren. Keisaren vende tommelen ned. Det likte publikum. «Drep han!» hylte dei. Celer gjorde det. Slik var regelen. Når keisaren hadde dømt ein gladiator til døden, måtte motstandaren drepe han. Han hadde ikkje noko val. Celer var lei seg. Han hadde likt Herculius godt. Det var berre på arenaen dei hadde vore motstandarar. Der hadde dei slåst på liv og død.

Øveord: avgjerda avgjerande uovervinneleg armmusklane krumsabel

R VU

Dei siste avgjerande kampane skulle begynne. Mennene til keisaren hadde valt ut dei ti beste gladiatorane og bestemt kven som skulle kjempe mot kven. Namna vart lesne opp. Publikum klappa og ropa begeistra over det dei fekk høyre. Celer skulle kjempe mot Flamma. Til no hadde ikkje Celer tapt ein einaste kamp. Han var ikkje redd for nokon, så nær som Flamma. Keisaren hadde kjøpt han for ein stor pengesum. Keisaren meinte at Flamma var uovervinneleg. Flamma var eit hovud høgare enn Celer. Armmusklane hans såg ut som tau. Overkroppen var enorm, og beina var så kraftige at han liksom rulla framover når han gjekk. Våpna til Flamma var krumsabel og sverd. Trompetane gav signalet, og kampen var i gang.

Celer var usikker. Han fann ikkje ut korleis han skulle gå til åtak. Men Flamma nølte ikkje. Han var ikkje usikker. Han svinga vilt med sabelen samtidig som han stakk med sverdet. Celer vart forvirra. Han gjekk bakover. Han heldt skjoldet høgt framfor seg. Plutseleg trefte Flamma skjoldet.

Oppgåver: Skriv desse verba i notidsform: dømde, begynte, bestemte, trefte. Skriv kva regel som gjeld når du bøyer verba ovanfor. Skriv antonym til desse orda: vinne, høgt, brøle, usikker, gi, trist. Lag skjemaet for bøying av substantiv og skriv desse substantiva i alle former: kjempe, slag, våpen, skjold, hovud, hjelm.

nyn.5. kl l ombrek

25-07-05

14:35

Side 53

Øveord: olbogen tvert imot taktfast ravande urørleg

R VU

Slaget var så hardt at Celer nesten mista det. I det same stakk Flamma med sverdet. Celer klarte å ta imot det slaget òg, men denne gongen mista han balansen. Han vart kasta bakover og landa i sanden. Lynraskt rulla han seg rundt. Det berga han. Sabelen til Flamma var berre nokre millimeter frå skuldra hans. Celer klarte å hogge Flamma i armen like over olbogen. Flamma brøla som eit vilt dyr, og enda ein gong måtte Celer dra seg unna. Celer hadde ikkje ein sjanse til å kome nær han. Han vart tvert imot jaga rundt heile arenaen. Publikum skreik og lo. Keisaren gneid seg i hendene og venta berre på at Celer skulle falle om. Flamma kom til å vinne. Det hadde han jo visst heile tida! Celer heldt fram med å trekkje seg unna. Flamma blødde kraftig frå kuttet i armen. Celer skjøna at dette ville gjere Flamma svak. Han måtte berre vente. Med eitt stansa Flamma. Han tok til å svaie frå side til side. Celer nærma seg forsiktig med sverdet klart til hogg. Flamma hadde krefter igjen. Han heva sabelen høgt og kasta seg mot Celer. Idet han datt bakover, klarte Celer å stikke han. Publikum vart heilt ville.

«Drep han! Drep han!» skreik folk til Celer. «Drep, drep, drep!» ropa dei taktfast. Celer merka brått kor trøtt han var. Det var frykteleg varmt. Sveitten sila nedetter ryggen hans. Det kjendest som den venstra armen var heilt død. Flamma var framleis farleg. No måtte han ta han! Flamma kom seg på føtene att og kom ravande mot Celer. Flamma svinga igjen med sabelen. Celer sprang fram og trefte han over handa. Sabelen flaug gjennom lufta og landa ti meter unna. Flamma kasta den svære kroppen sin mot Celer. Men Celer hadde sverdet sitt klart. Denne gongen trefte han Flamma med eit dødeleg stikk. Ein kort augneblink stod han og svaia før han datt bakover og vart liggjande urørleg i sanden.

Spørsmål: Kva tydde det at keisaren vende tommelen ned etter ein gladiatorkamp? Kvifor var Celer redd for kjempa Flamma? Kva brukte Celer for å avverje hogg og slag frå Flamma?

nyn.5. kl l ombrek

25-07-05

14:35

Side 54

Eit brøl av begeistring skylde over den dødstrøtte og såra Celer. «Celer, Celer, du er den beste! Celer, Celer, du er helten!» Keisaren vinka nådig mot Celer. Han skulle kome fram til plassen til keisaren. Keisaren gav han ein pung med gullmyntar og eit tresverd med flotte utskjeringar. Tresverdet var teiknet på at Celer no hadde vunne fridommen. Han var endeleg fri til å gjere akkurat som han ville.

Øveord: utskjeringar kasernen utnytte frigitte

R VU

Kampane var slutt. Celer hinka over til kasernen; det var huset der gladiatorane budde. Han sette tresverdet i eit hjørne av rommet sitt og la seg på den smale senga. Lenge låg han og stirde på tresverdet medan han tenkte på kva han skulle gjere. Dersom han ville, kunne han allereie i morgon dra til Ostia og ta eit skip til Gallia. Draumen om fridom hadde no vorte verkeleg.

No var det om å gjere å utnytte sjansen medan han var der. Altfor mange frigitte gladiatorar hadde sløst bort pengane sine på få dagar. Så hadde dei meldt seg frivillig og vorte gladiatorar igjen. Celer ropa på ein av slavane og bad han kome med mat og vin. Han fekk stelt såra sine og vart liggjande på senga og drikke og ete heilt åleine. Han tenkte på framtida. Dess meir han tenkte, dess meir usikker vart han. Utanfor arenaen ville han vere ein heilt vanleg frigitt slave som så mange andre. Om nokre veker ville folk ha gløymt Celer som vann alle kampane han var med i. Gjekk han tilbake og vart gladiator igjen, ville han framleis vere den berømte, uovervinnelege sverdkjemparen Celer som kvinnene drøymde om og mennene snakka beundrande om. Valet var i grunnen enkelt, tenkte Celer idet han sovna.

Neste dag melde han seg igjen til kampane i Colosseum.

Oppgåver: Skriv kva desse orda er like i: tenkte, vinka, hinka, enkelt. Skriv dei tre orda ovanfor, som er like i at dei er verb. Skriv setningar med desse orda: sete/sette, mat/matt, vin/vinn, sine/sinne. Spørsmål: Kva fekk Celer av keisaren? Kvar sette Celer sverdet han hadde fått? Kva for ein by måtte Celer dra til dersom han ville gå om bord i eit skip til Gallia?

nyn.5. kl l ombrek

25-07-05

14:35

Side 55

Tre eselhistorier Eselet er eit dyr som ofte er med i eventyr og fablar frå heile verda. Det gjeld for eksempel «Æsops fablar» frå Hellas, eventyrsamlinga «Tusen og ei natt» frå Arabia og «Panchatantra» frå India. Nokre av desse historiene er over 2000 år gamle. Av nyare historier gjeld det for eksempel eventyra til brørne Grimm frå Tyskland og eselet Tussi i bøkene om Ole Brumm frå England. Til og med i Noreg dukkar eselet opp i «Kardemomme by», som Thorbjørn Egner har skrive. I dei fleste historiene er esla litt dumme og veldig sta.

R VU

Nedanfor følgjer tre eselhistorier. Dei to første er frå «Æsops fablar» og er omsette av Mentz Schulerud. Den siste er frå den indiske fabelsamlinga «Panchantantra» og er omsett av Alf Kjetil Walgermo.

Hesten og det tunglasta eselet

Det var ein mann som hadde eit esel og ein hest. Hesten var ein fin og stolt fullblods arabarhingst med skinande, svart hud. Eselet var lite og grått. Når mannen drog til marknadsplassen for å selje korn og andre varer, tok han begge dyra med seg. På ryggen til eselet lasta han alle dei sekkene og korgene han kunne få plass til. Han hengde på posar med korn og niste, gåver til slektningar, ja, alt han skulle ha med seg. Hesten hadde ingen ting å bere, så nær som herren sin, som reid stolt på han.

Øveord: fullblods arabarhingst segne avvisande forferda

Ein dag da eselet dilta av garde med ei ekstra tung bør på ryggen, såg det på hesten som gjekk så lett ved sida av. Eselet var så lei seg og kjende seg uvel. «Vil du ikkje hjelpe meg litt?» spurde eselet hesten. «Eg ber deg ikkje om å bere alt, men om du kunne ta ein liten del, så skal eg nok klare resten. Eg held på å segne under denne børa.» «Eg har mitt å gjere, og du har ditt,» svara hesten avvisande. «Eg korkje kan eller vil interessere meg for dine saker.» Eselet vakla vidare, men snart vart det for mykje for det. Dei tynne eselføtene sokk under det, og det segna utmatta om på vegen. Mannen steig fort ned frå hesten. «Vi kan ikkje la deg liggje att her,» sa han ergerleg, «og eg kjem til å miste dei beste kundane mine dersom eg ventar til du kjem til krefter igjen.» Han såg på hesten. «Du får bere lasset resten av vegen!»

nyn.5. kl l ombrek

25-07-05

14:35

Side 56

R VU

Og forferda måtte hesten finne seg i at mannen flytta alle dei tunge sekkene og korgene over på hesteryggen. Så lyfta han det vesle eselet opp og la det over salen. «Om eg berre hadde hjelpt deg da du bad om det!» sa hesten til eselet. «No må eg bere både deg og heile lasset.» Men eselet låg godt og kunne kvile seg – heilt til dei var framme.

Ordtak: «Svikt ikkje ein venn når han er i nød.»

Eselet og hunden

Øveord: godbit slaraffenliv

Det var ein mann som hadde eit esel og ein liten hund. Eselet fekk skikkeleg stell. Det fekk mat, både korn og høy og rikeleg med vatn. Men heile dagen måtte det arbeide hardt og bere tunge bører med ved frå skogen. Om natta stod det bunde i stallen. Det var sjeldan eselet fekk gode ord og klapp frå mannen. Den vesle hunden hadde det heilt annleis. Han slapp å arbeide og kunne springe fritt omkring, leike med pinnar og kjøttbein, hoppe og danse. Han var ein meister til å hoppe opp og slikke eigaren på handa. Kvar gong han gjorde det, fekk han ein godbit og vart klappa og kjælt med. Om kveldane fekk hunden sitje på fanget og vart klødd bak øyret. Eselet vart så sjalu på hunden som fekk leve eit slikt slaraffenliv. «Kvifor får ikkje eg leve på den måten, eg òg?» spurde eselet seg sjølv. «Eg kan da gjere alle dei kunstane hunden kan, ja, faktisk enda fleire. Kvifor får aldri eg nokon godbitar, og kvifor klappar han aldri meg?»

nyn.5. kl l ombrek

25-07-05

14:35

Side 57

R VU

Så ein kveld, da mannen og den vesle hunden åt kveldsmat saman, rykte eselet hovudet ut av grima, sparka opp stalldøra og trava rett inn i huset.

Øveord: grima klossmajor pryl kong Salomo Jørgen hattemakar

Der tok det til å ape etter alle kunstane som den vesle hunden brukte å gjere. Eselet hoppa og dansa rundt på golvet, rulla rundt på ryggen med føtene i vêret og vifta med den lange, duskete halen frå side til side. Til slutt hoppa han rett opp i stolen til mannen og sette seg med eit bums på fanget hans. Mannen var stum av undring der han sat fastklemd under eselet og såg at bord og stolar, mat og tallerkenar for veggimellom.

Endeleg fekk han pusten att og brøla: «Kom deg vekk, din klossmajor!» Den vesle hunden hadde krope vettskremd saman borti eit hjørne med halen mellom beina.

«Det er visst ikkje så enkelt med mange ting som det ser ut for,» tenkte eselet sørgmodig for seg sjølv. Det var tilbake i stallen og stod godt bunde som vanleg. Eselet hadde jo trudd at det skulle få lønn for strevet fordi det kunne like mykje som hunden. I staden hadde det fått pryl og bank. Og i staden for ein godbit frå matbordet til mannen hadde det fått straff – ikkje det minste grann til kveldsmat. Ordtak: «Det er skilnad på kong Salomo og Jørgen hattemakar.»

nyn.5. kl l ombrek

25-07-05

14:35

Side 58

Det musikalske eselet

R VU

Det var ein gong ein mann som vaska klede for folk. Han hadde eit esel. Eselet var gammalt og magert. Om dagen måtte eselet bere tunge lass med klesvask, men om natta kunne det rusle omkring som det ville. Ei natt møtte eselet ein sjakal. Dei vart venner og vandra rundt og leita etter mat. Dei fann ein hage full av modne agurkar. Dei gjekk inn og åt så mange dei orka. Natta etter gjekk dei dit igjen og åt så mange agurkar dei klarte. Natt etter natt vende dei tilbake til hagen, og kvar gong åt dei seg mette. Snart var eselet i godt hold og kjende seg korkje gammalt eller svakt.

Øveord: sjakal godt hold påskjøning «eselskryt»

Ei natt var eselet så lykkeleg etter at det hadde ete, at det sa til sjakalen: «Høyr her, kjære venn. Fullmånen lyser på himmelen, det er ein mild bris i lufta, det er ei herleg natt. Eg har lyst til å syngje.» «Det må du ikkje, kjære kamerat. Ikkje gjer det, ver så snill,» sa sjakalen. «Det fører berre til ulykke. Bøndene kjem til å høyre deg. Vi er tjuvar her. Det er best for tjuvar å vere stille.» «Kjære venn,» sa eselet, «det er så herleg her, og eg er så glad. Eg må syngje ein vakker song.» «Nei, kamerat,» sa sjakalen, «ikkje syng. Dessutan er ikkje røysta di særleg vakker.» «Du er misunneleg,» sa eselet. «Du liker ikkje musikk.» «Det har du rett i, kamerat,» sa sjakalen. «Men berre du kan like songen din. Dersom du syng, kjem bøndene til å høyre deg, og så kjem dei straks for å gi deg påskjøning. Det er ikkje sikkert du blir glad for den påskjøninga. Så det er best du ikkje syng.» «Du er ein tosk, ein stor tosk. Trur du ikkje eg kan syngje vakre songar? No skal du høyre …» Og så lyfta eselet hovudet for å skryte. «Ja vel, kamerat,» sa sjakalen. «Du får syngje så mykje du vil, men eg går utanfor hagen og ventar på deg så lenge.» Eselet tok til å syngje.

nyn.5. kl l ombrek

25-07-05

14:35

Side 59

Øveord: slepande

R VU G

Bøndene høyrde den høge skrytinga og skjøna straks at det var eit esel i hagen. Dei skunda seg dit med store stokkar i hendene. Eselet skrytte enno da dei tok til å slå det. Dei slo eselet så hardt at det datt over ende. Bøndene tok ein tung stein og batt fast rundt halsen på det. Så gjekk dei sin veg. Eselet vart liggjande ei stund, så kjempa det seg med mykje strev opp på føtene. Sakte tok det til å gå. Sjakalen venta utanfor hagen da eselet kom slepande på den tunge steinen. «Kjære kamerat,» sa sjakalen, «eg ser at bøndene gav deg skikkeleg påskjøning for songen din. Gratulerer!» «Kjære venn,» sa eselet, «eg angrar på at eg ikkje høyrde på det kloke rådet du gav meg.»

Ordtak: «Ingen blir klok utan skade.»

nyn.5. kl l ombrek

25-07-05

14:36

Side 60

Pompeii, byen som forsvann Overalt i Italia finst det ruinar, bygningar, statuar og byggverk frå den tida da Romarriket var det største og mektigaste riket i verda. Rundt omkring i dette riket var det mange store og vakre byar. Ein av dei heitte Pompeii. I dag er byen aud og tom; han ligg der som ein spøkjelsesby. Ingen bur der lenger. Om dagen er gatene i byen fulle av turistar som vandrar rundt og ser på restane av det som ein gong var ein travel og spennande by.

Øveord: ruinar statuar offentlege amfiteater fotgjengarar bogna av svovel skuggefulle

R VU

For snart 2000 år sidan hadde byen hundrevis av flotte bygningar, offentlege bad, butikkar og eit enormt amfiteater med plass til 20 000 menneske. Det var gater på kryss og tvers. Trafikken i gatene var stor. Vogner dregne av hestar, kjerrer med esel framfor, berestolar som vart borne av slavar, og fotgjengarar fylte gatene. Støyen og støvplaga kunne av og til vere ganske plagsam.

Pompeii ligg ved foten av fjellet Vesuv. I den lune, varme skråninga opp mot toppen av fjellet vart det dyrka vindruer, korn og grønsaker. Frukttrea bogna av frukter av alle slag. Det var ofte små jordskjelv i byen, men ettersom det sjeldan skjedde noko anna enn at murveggene fekk sprekker og ting datt ned frå hyllene inne i husa, brydde ikkje folk seg stort om det. Av og til kom det røyk frå toppen av fjellet, og det lukta svovel over heile byen. Men heller ikkje det uroa folk.

24. august i år 79 var ein ekstra varm dag. Dei rike og mektige menneska i byen heldt seg i ro i dei skuggefulle hagane eller inne i dei kjølige husa. Arbeidarar, kjøpmenn, tenarar og slavar sveitta i varmen.

Oppgåver: Skriv åtte av dei orda som er adjektiv. Lag skjemaet for gradbøying av adjektiv og gradbøy dei adjektiva du har skrive. Skriv dei to orda som kvart av desse samansette orda er sett saman av: kjøpmennene, jordskjelv, byggverk, berestolar, frukttrea, skuggefulle, støvplaga.

nyn.5. kl l ombrek

25-07-05

14:36

Side 61

Øveord: forum juristar graffiti haglskurer forskremde smoga

R VU

Dei arbeidde og sleit slik dei brukte å gjere kvar dag. Bakarane hadde brød og kaker i dei svære bakaromnane. Kjøpmennene sette nye varer på plass i hyllene. På torget midt i byen kom bøndene inn frå markene med grønsaker, frukt og kjøtt. Fiskehandlarane kom med fersk fisk. I amfiteateret trena gladiatorane til kampane om ettermiddagen. I dei store, flotte bygningane som låg rundt den store plassen dei kalla forum, var det også liv og røre. I ein av bygningane var rettssalen, og ei rettssak var i gang. Dommarar og juristar hadde nok å gjere med å forhøyre folk og diskutere lovene. I templa førebudde prestane seg til den store offerfesten som snart skulle feirast. I sidegatene klipte frisørane håret på kundane sine. Handverkarane laga krukker og kar. Smedane sveitta over det varme jernet som skulle bli til våpen og verktøy. Nokre ungdommar rissa graffiti inn på nokre søyler utanfor den store badebygningen. Ein flokk studentar var på veg til det store biblioteket. Her inne var det hundrevis av bokrullar som folk kunne studere og lese i.

Med eitt tok bakken til å skjelve. Sola vart borte. Himmelen vart mørk. Lufta vart fylt av gult støv. Vesuv, det store fjellet, var fullstendig endra. Ut frå toppen velta det svart røyk, og ei brennande, raud elv rann nedetter fjellsida. Små, kvite steinar spruta ut som haglskurer, og det buldra og braka frå toppen.

Forskremde menneske strøymde ut i gatene. Dei ropa og skreik. Esel, hestar, kjerrer og vogner stengde nesten dei smale smoga. Hovudgata ned til byporten vart full av folk som ville rømme ut av byen. Kjøpmennene prøvde å få tak i varene sine utanfor butikkane og få dei inn under tak. Benker velta, og flotte statuar ramla over ende.

Spørsmål: I kva for eit land ligg byen Pompeii? Kor mange menneske var det plass til i amfiteateret i Pompeii? Kvar kom den ekle svovellukta frå? Kva gjorde nokre ungdommar på søylene utanfor badebygningen?

nyn.5. kl l ombrek

25-07-05

14:36

Side 62

Dei kvite steinane heldt fram med å hagle ned. Oske og eldregn fall tettare og tettare over den vakre byen. Stanken frå den svarte røyken vart verre og verre. Elva av eldmassar vart breiare og breiare. Hus rasa saman, taket på dei store bygningane knakk og ramla ned. Varmen vart heilt uuthaldeleg, og giftige gassar forgifta menneske og dyr som ikkje hadde kome seg ut av byen. Mange prøvde å gøyme seg inne i husa sine, men den fryktelege heten tok livet av dei alle saman.

R VU

Tre timar seinare tok det til å stilne av. Pompeii var borte. Byen var dekt av eit fire meter tjukt teppe av lava, stein og oske. Nokre få menneske kom tilbake da lufta igjen var klar og rein, og bakken hadde kjølna. Dei prøvde å finne att familie og venner som hadde kome bort. Somme grov seg også ned i oska på jakt etter eigedelane sine. Men bakken opna seg, og dei datt ned i djupe sprekker og vart drepne av oska. Dei overlevande drog sin veg. Ingen ville byggje ein ny by ved foten av fjellet Vesuv. Vesuv var ein livsfarleg nabo.

Øveord: eldmassar uuthaldeleg forgifta lava overlevande grøderike urørt statsmann augevitne

Etter som hundreåra gjekk, vart alle spor av byen borte. Der det før hadde vore eit yrande liv, var det no tomt og stille. Folk snakka ofte saman om den vakre byen som fanst ein gong. Byen vart aldri gløymd. Det var mange som drøymde om å dra dit og grave etter alle dei kostesame tinga som låg under lavaen. Fjellsidene vart grøne og grøderike igjen. Der byen hadde lege, voks det høgt og frodig gras. Spora etter byen der det hadde budd tjue tusen menneske, vart viska meir og meir ut.

I over 1500 år fekk Pompeii liggje urørt under det tjukke laget av oske, lava og stein. På den andre sida av Napolibukta, der byen låg, hadde ein romersk statsmann vore augevitne til det fryktelege vulkanutbrottet i år 79. Oppgåver: Skriv minst åtte av dei orda som er adjektiv. Skriv setningar med desse orda: bakken/baken, finne/fine, hete/hette. Spørsmål: Kva skjedde med dei menneska og dyra som ikkje hadde kome seg ut av Pompeii? Når kunne innbyggjarane vende tilbake til Pompeii for å leite etter folk som var komne bort? Kvifor vart ikkje Pompeii gløymd fullstendig etter som åra gjekk?

nyn.5. kl l ombrek

25-07-05

14:36

Side 63

R VU G

IN KS

SE EM AR

PL 63

nyn.5. kl l ombrek

25-07-05

14:36

Side 64

Alt han hadde sett, skreiv han ned i to brev som han sende til keisaren i Roma. Dei to breva er på museum i dag.

R VU

Dei som hadde styrt og stelt i byen Pompeii, hadde i mange år måtta sende rapportar om alt som skjedde der. Keisaren kravde å få vite kva som gjekk føre seg. I rapportane hadde desse embetsmennene notert kva slags hus og bygningar som vart bygde, kven som vart dømde i rettssalen, kven som vann gladiatorkampane, kva folk åtte, og kva dei betalte i skatt. Til og med vassforsyningane til byen hadde dei rapportert om. Alle desse rapportane vart plasserte i store arkiv. Mange av desse arkiva finst framleis. På grunn av alle rapportane og dei to breva veit vi som lever i dag, utruleg mykje om byen som vart dekt av oske i år 79.

Øveord: rapportar embetsmennene åtte arkiv arkeologane avdekte

I 1860 tok utgravingane av byen til. Dei første husa arkeologane avdekte, såg nesten uskadde ut. Arkeologane fann fargerike veggmåleri, vasar, krukker og skrin og møblar. Det stod mat på borda, og det låg klesplagg i store kleskister. Men så fort sollyset og lufta slapp til, tok murane til å smuldre bort, fargane falma på veggmåleria og kleda vart til støv. Den harde lavaen som hadde pakka heile byen inn den varme augustdagen i år 79, hadde ikkje sleppt til korkje luft, lys eller regn. Lavaen hadde verka på same måten som om byen hadde vorte stappa inn i ein kjempediger hermetikkboks. Heldigvis klarte arkeologane berre å grave ut ein liten del av byen i 1860. Seinare heldt utgravingane fram, men da hadde arkeologane vorte flinkare til å bevare dei gjenstandane og husa dei fann, slik at ting korkje vart øydelagde eller smuldra bort.

I dag er byen eit kjempestort museum der alle som er interesserte, får sjå korleis folk i denne delen av Romarriket budde, og kva dei hadde av møblar, verkty, våpen og klede, kvar dei handla, og kva dei gjorde i fritida. Vi får sjå kvar og korleis maten deira vart laga. Vi kan sjå dei store, offentlege symjehallane der folk bada, tok dampbad og fekk massasje. Fontener med drikkevatn er plasserte rundt i byen.

nyn.5. kl l ombrek

25-07-05

14:36

Side 65

Dette er både interessant og spennande, og mykje liknar på byane vi bur i i dag. Menneska den gongen var kanskje ikkje så ulike oss? Turistane som strøymer til Pompeii, blir forundra når dei ser kor mykje som liknar på det vi finn i moderne byar. Dersom du vil sjå mange fine bilete frå Pompeii og lese ei spennande historie om ei lita jente som budde i byen den gongen, kan du lese ei bok som heiter «Byen under asken, Pompeii». Boka høyrer til ein bokserie som heiter «Jeg var der» (Cappelens forlag). Du finn boka på biblioteket.

R VU

I denne boka får du sjå bilete frå eit av dei største og flottaste husa arkeologane har funne. Her budde ein rik mann som heitte Menander. Nede i kjellaren hans stod det mange kister. I nokre av dei var det sølvgjenstandar som høyrde til eit middagsservise. Kanskje gjestene som hadde vore i selskap hos Menander, hadde fått servert mat og drikke Øveord: på dette serviset. Kva skulle Menander bruke alle sølv- og moderne gullmytane til som låg i ei av dei andre kistene? sølvgjenstandar Kven brukte alle dei vakre smykka som låg i eit stort treskrin? middagsservise Her er det mykje å undre seg over.

SE EM AR

PL Spørsmål: Kvifor veit vi så mykje om korleis det var å bu i Pompeii? Kvifor vart mange av husa i Pompeii og tinga som var der, øydelagde i 1860? Kva fann arkeologane i huset til Menander?

nyn.5. kl l ombrek

25-07-05

14:36

Side 66

Eventyr Dei mest kjende eventyra våre vart til lenge, lenge før folk skreiv bøker. Ingen veit kven som har dikta dei. Ingen veit nøyaktig kvar dei kom frå. Ingen veit når historia skjedde. Det vi veit, er at eventyra vart haldne i live ved at folk fortalde dei til kvarandre, om att og om att i hundrevis av år. På den måten vart dei hugsa.

Øveord: tenestefolk på folkemunne etter minnet opphavleg gåvmilde gløymeboka eldgamle

R VU

I gamle dagar budde det alltid mange saman, familie og tenestefolk. Om kveldane samla dei seg framfor peisbålet og snakka om laust og fast. Ofte vart det fortalt eventyr, gamle historier som mange hadde høyrt før. Forteljaren måtte fortelje eventyret nøyaktig slik det alltid hadde vorte fortalt. Det var alltid nokon som passa på at ingen ting vart gløymt eller endra. Slik lærte barna eventyra utanåt, og når dei vart vaksne, kunne dei fortelje dei same historiene til barna sine. Slike historier som «levde på folkemunne» i hundrevis av år, kallar vi folkeeventyr. Folk fortalde dei etter minnet. Eventyra vandra land og strand rundt. Folkeeventyra vart opphavleg fortalde til alle, både vaksne og barn. Nokre av historiene var berre til underhaldning. Det var forteljingar folk kunne le av og kose seg med. Men dei fleste eventyra vart fortalde for at folk, både unge og gamle, skulle lære noko av det som skjedde i forteljinga.

I eventyra gjekk det alltid ille med dei som var slemme, med dei som aldri hadde noko å gi bort, eller som aldri hjelpte andre menneske. Med dei snille, hjelpsame og gåvmilde var det motsett. Dei fekk alltid lønn til slutt.

Heldigvis vart omsider eventyra samla og skrivne ned. Samlingane vart til eventyrbøker. Hadde dei ikkje vorte det, hadde nok mange av eventyra gått i gløymeboka. I dag sit dessverre ikkje familiane saman i mørke kveldar og fortel kvarandre eldgamle historier.

Oppgåver: Skriv synonym til ordet eventyr. Skriv desse verba i notidsform: hjelpte, fortalde, rakk, skjedde. Skriv fem av dei orda som er adjektiv.

nyn.5. kl l ombrek

25-07-05

14:36

Side 67

Dei mest kjende eventyrsamlarane i Noreg heitte Peter Christian Asbjørnsen og Jørgen Moe. Dei levde for mykje over hundre år sidan. Dei to reiste rundt og fekk gode eventyrforteljarar til å fortelje spennande historier. Medan eventyra vart fortalde, skreiv både Asbjørnsen og Moe ned det dei fekk høyre. Dei eventyra dei rakk å samle og skrive ned, kom første gongen ut som bok i 1841. Seinare har eventyra vorte endra ein del. Dei vart moderniserte, seier vi. Og godt er det, for elles trur eg både du og eg hadde hatt vanskar med å forstå dei. Språket vårt har endra seg ganske mykje sidan 1840.

R VU

Eit eventyr er ei forteljing der alt kan skje – ingen ting er umogleg. Slike historier vil vi framleis ha. Det blir dikta eventyr, mange eventyr, i vår tid òg. Men no veit vi kven forfattarane er, og vi kan lese eventyra akkurat slik dei vart skrivne første gongen. Da kallar vi dei ikkje folkeeventyr, men kunsteventyr.

Ein forfattar som er kjend over heile verda for eventyra sine, er H.C. Andersen. Vi kjenner mange av eventyra hans godt fordi dei blir lesne høgt av foreldre, lærarar og skodespelarar. Mange av eventyra har vorte til teaterframsyningar og filmar. Sjølv om dei er kunsteventyr, blir dei fortalde om att og om att, akkurat som folkeeventyra.

EM AR

PL Øveord: moderniserte kunsteventyr teaterframsyningar Spørsmål: Kva er eit folkeeventyr? Når og av kven vart dei mest kjende eventyra våre skrivne ned? Kva er eit kunsteventyr?

nyn.5. kl l ombrek

25-07-05

14:36

Side 68

Eventyrkongen

Øveord: svinedrengen fyrtøyet studere skomakar vitskapsmann bortskjemd

I 1805 i byen Odense i Danmark kom ein liten gut til verda. Han døydde sytti år seinare som ein berømt diktar. Framleis les folk eventyra han har skrive. Eventyra er omsette til mange språk og blir lesne og fortalde om att og om att. Du har sikkert høyrt fleire av dei: Tommelise, Svinedrengen, Jenta med fyrstikkene, Den stygge andungen (Den grimme ælling), Keisarens nye klede, Snødronninga, Fyrtøyet, Den standhaftige tinnsoldaten – og mange, mange fleire. Forfattaren heiter H.C. Andersen. Bokstavane H.C. står for Hans Christian.

R VU

Hans Christian voks opp i eit bitte lite hus i utkanten av byen. Far hans var skomakar. Hans Christian hadde alltid ønskt å få studere. Det var så mykje spennande og underleg i verda som han gjerne skulle ha lært noko om. Fattige menneske hadde ikkje råd til å gå på skole den gongen. Det var berre rike familiar som sende barna sine på skikkelege skolar. Far til Hans Christian hadde ikkje hatt noko val. Han hadde vorte skomakar slik som far hans før han hadde vore. Som skomakar tente han så vidt nok til mat og klede; noko ekstra vart det sjeldan råd til. Likevel hadde han bestemt seg for at sonen hans skulle få det betre enn han. Han skulle få gå på skole og studere, slik at han kunne bli ein vis og klok mann. Kanskje han kunne bli ein berømt vitskapsmann ein dag.

Hans Christian vart svært bortskjemd. Faren visste ikkje det beste han kunne gjere for sonen. Så fort faren hadde tid, las han eventyr frå «Tusen og ei natt», spela skodespel og laga leiker til han, og var det litt pengar til overs, gjekk den vesle familien på teater. Dei hadde berre råd til dei dårlegaste plassane heilt bak i salen, men det spela inga rolle. Hans Christian var i ei anna verd når han fekk sjå og høyre skodespelarane oppe på scena.

Oppgåver: Skriv namna på eventyra som er nemnde i teksten, i alfabetisk rekkjefølgje. Skriv desse verba i notidsform: bestemte, begynte, kjende. Skriv kva rettskrivingsregel du bruker når du endrar verba ovanfor frå notidsform til fortidsform.

nyn.5. kl l ombrek

25-07-05

14:36

Side 69

Øveord: «dei gode dagane» kostyme fattigskolen religion

R VU

Dessverre døydde faren lenge før Hans Christian vart gammal nok til å begynne på skolen. No vart det slutt på dei gode dagane. Mor hans måtte ut og vaske for folk. Pengane ho fekk for det, heldt knapt til mat til dei begge. Hans Christian måtte bli att heime åleine. Han leika med leikene sine, sydde dokkeklede eller kostyme og spela teater med dokkene faren hadde laga til han. Da han vart gammal nok, fekk han gå på noko som vart kalla fattigskolen. På timeplanen stod det skriving, rekning og religion. Hans Christian lærte ikkje stort. Han sat og drøymde seg bort og dikta opp historier og skodespel. Guten voks seg høg og tynn som ei flaggstong. Han heldt seg alltid for seg sjølv, var aldri saman med andre barn. På skolen erta og plaga dei andre barna han. Han var så ulik dei. Hans Christian gøymde seg heime i ein krok og gret. Mor hans prøvde nok å hjelpe, men ho forstod seg ikkje på han. Han var ikkje som andre gutar.

IN KS

SE EM AR

PL Spørsmål: I kva for eit år døydde H.C. Andersen? Kva yrke hadde far hans? Kva slags skole gjekk Hans Christian på? Kvifor lærte ikkje Hans Christian noko på skolen?

nyn.5. kl l ombrek

25-07-05

14:36

Side 70

Folk i den vesle byen snakka om Hans Christian. Øveord: «Kva i all verda skal det bli av ein slik underleg skrue?» underleg skrue spurde dei seg. Han sat for det meste med dokkene sine, forunderleg sydde klede til dei og dikta underlege historier. konfirmerast Dei syntest synd på mor hans som hadde ein slik forunderleg son. skridande skreddarlære

R VU

Da han skulle konfirmerast, fekk mora sydd den gamle suter frakken etter faren om til ein fin dress, og Hans Christian fekk ordentlege støvlar for første gong i livet. Han var stolt og glad for dressen og støvlane. Han ville at alle skulle sjå kor fin han var i dei nye kleda. Derfor hadde han drege dei lange støvlane utanpå buksene, og fordi støvlane knirka så høgt, måtte alle sjå på han der han kom skridande oppetter kyrkjegolvet.

No meinte mora at det var på tide at Hans Christian lærte seg eit yrke, slik at han kunne klare seg sjølv. Ho var gammal og sliten og orka ikkje å arbeide så mykje lenger. Fordi han var glad i å sy, ville ho at han skulle begynne i skreddarlære. Men det ville ikkje Hans Christian. Han ville til København, som er hovudstaden i Danmark.

Mora kunne ikkje fatte kva han ville gjere i den store byen. Hans Christian svara at han ville bli berømt. Han hadde lese om mange kjende og merkelege menn som før dei vart berømte, hadde slite og svolte i den store byen. Dei hadde hatt det både vondt og fælt, med så plutseleg ein dag hadde alle visst kven dei var, og alle sorger og suter var borte. Slik ville det gå med han òg, meinte han.

EM AR

Mora gret og bar seg over sonen som hadde så mange rare tankar og underlege idear. Han kunne ikkje vere riktig klok!

Oppgåver: Skriv ordet faklar i eintal, ubunden form og bunden form. Skriv orda som er særnamn. Skriv orda som har bokstaven æ i seg. Skriv kva ordklassar dei orda du har skrive, høyrer til. Skriv synonym til substantivet historie og verbet gråte.

nyn.5. kl l ombrek

25-07-05

14:36

Side 71

Øveord: spå i kort og kaffigrut postvogna ukjend oppsøkte

R VU

Hans Christian hadde bestemt seg: til København skulle han, koste kva det koste ville. Dag og natt masa han, han tagg og bad om å få lov til å reise, og til slutt måtte mora gi seg. Men før ho sleppte han av stad, henta ho ei gammal kone som kunne spå i kort og kaffigrut. Den gamle, kloke kona fortalde mora at sonen hennar kom til å bli ein berømt mann. Han kom til å bli beundra og sedd opp til over heile Danmark. Når han ein gong kom tilbake til Odense, ville heile byen vere pynta til fest med lys og faklar, og folk ville stå tett i tett og rope hurra og klappe for han.

Fjorten år gammal reiste Hans Christian frå Odense. Mora hadde avtala med mannen som køyrde postvogna, at guten skulle få sitje på heilt til København. Ho pakka saman ein liten bylt med klede og gav han nistemat. Med tungt hjarte vinka ho han av garde.

Den første tida i København vart tung og vanskeleg. Ingen ting vart slik som han hadde drøymt om. Han var einsam og ukjend i den store byen. Men fordi han hadde lese at alle som ville bli berømte, måtte lide og ha det vanskeleg før dei vart oppdaga, gav han ikkje opp. Han oppsøkte alle dei mektige menneska i byen etter tur. Underleg nok tok alle seg tid til å snakke med han, og fleire var villige til å hjelpe han. Ein berømt ballettdansar gav han timar i dans, ein songar ville lære

Spørsmål: Korleis klarte mor til Hans Christian å skaffe sonen klede til konfirmasjonen? Kvifor ville mora at Hans Christian skulle bli skreddar? Kva reiste Hans Christian med da han drog til København?

nyn.5. kl l ombrek

25-07-05

14:36

Side 72

han å syngje, ein kjend diktar betalte undervisning for han, slik at han skulle lære seg å skrive rett. Direktøren på eit stort teater lét han prøve seg som skodespelar. Men han vart ikkje god nok til korkje å danse, syngje eller spele teater.

Øveord: direktøren loslitne stipend hebraisk sinke lærdommen

R VU

Hans Christian var framleis ein underleg skrue. Han gjekk rundt i dei loslitne kleda sine med ein stor hatt som ramla ned over øyra. Den store nasen hans stakk fram under hatten. Han såg nesten ut som eit fugleskremsel. Han budde i eit lite rom oppe på eit loft. Det einaste som var bra med det rommet, var utsikta og gatelyktene som brann til langt på natt. Fordi lyktene lyste opp rommet hans, kunne han spare på stearinlyset som han hadde ved senga si. Når det var fullmåne, fekk han ekstra godt lys. Han har skrive eventyr som heiter «Den gamle gatelykta» og «Kva månen såg». Det var gatelyktene og månelyset som skein inn i rommet hans, som gav han ideen til dei historiene.

Det gjekk fleire år før han skjøna at det var eventyra hans som skulle gjere han berømt. Han begynte med å skrive skodespel, dikt og romanar for vaksne. Ingen syntest han var særleg flink til å dikte. Teaterdirektøren, som han hadde vorte godvenner med, skjøna at Hans Christian kunne bli ein god forfattar berre han fekk hjelp. Direktøren, som heitte Collin, klarte å skaffe han eit stipend. Dette stipendet gjorde at han fekk gratis plass på eit universitet.

Der lærte han å skrive skikkeleg dansk, han lærte gresk og hebraisk grammatikk, matematikk og mykje anna rart. Hans Christian syntest alt var vanskeleg og kjende seg frykteleg dum. Han var ei sinke samanlikna med dei andre elevane, men han stod på. Og sakte, men sikkert kom lærdommen inn.

Oppgåver: Skriv kva ein ballettdansar, ein songar, ein skodespelar og ein diktar gjer. For eksempel: ein ballettdansar dansar. Skriv kva dei orda som fortel kva personane ovanfor gjer, er like i. Skriv kva desse verba er like i: begynte, kjende, trykte. Skriv verba ovanfor i notidsform.

nyn.5. kl l ombrek

25-07-05

14:36

Side 73

Hans Christian fekk bu gratis hos ein av lærarane mot å vere barnevakt for dei fem barna hans. Han fortalde eventyr for barna. Han dikta eit nytt til kvar gong han skulle passe dei. Barna hadde aldri høyrt så mange spennande rare og sørgjelege historier. Dei kunne sitje musestille i timevis medan Hans Christian fortalde. Heldigvis skreiv han ned alle desse eventyra og gøymde på dei.

Øveord: underheldt invitert lys levande

R VU

Teaterdirektør Collin heldt fram med å hjelpe Hans Christian. Han var ofte heime hos Collin og den store familien hans. Dei tok imot han som om han høyrde til familien. Så snart han dukka opp, kom barna i huset springande og bad så pent om eit eventyr. Hans Christian sa aldri nei. Han samla alle rundt seg, dei minste fekk sitje på fanget hans. Barna vart aldri lei av å høyre dei underlege historiene. Det rare var at dei vaksne i huset også sette seg ned for å høyre. Eventyra passa like godt for store som for små.

Collin hadde mange venner. Dei kom ofte på besøk. På den tida var korkje kino, radio, tv eller musikkanlegg funne opp. Folk hadde god tid om kveldane. Derfor samla gode venner og familie seg og underheldt kvarandre på ulikt vis. Folk som kunne fortelje historier, spele på eit instrument eller syngje, var populære gjester.

Rykta om den underlege eventyrforteljaren spreidde seg snart over heile byen. Tenk, heime hos Collin sat ein mann og fortalde historier som ingen hadde høyrt maken til før! Med eitt var Hans Christian ein kjend mann. Han vart invitert heim til alle dei rike og mektige menneska som budde i København. Til og med kongen ville ha han på besøk på slottet. Der fekk han helse på ekte prinsar og prinsesser. Eventyra hans handla ofte om kongar og dronningar, og tenk, no fekk han møte dei lys levande.

Spørsmål: Korleis klarte Hans Christian å spare på stearinlyset sitt? Kva måtte han lære da han kom på universitetet? Kvifor fekk han bu gratis hos ein av lærarane på universitetet? Kva slags historier fortalde Hans Christian heime hos Collin?

nyn.5. kl l ombrek

25-07-05

14:36

Side 74

R VU G

IN SE

Hans Christian fekk alle eventyra sine trykte og samla i bøker. Det kom ut ei eventyrbok kvart einaste år frå no av. Folk skunda seg til bokhandlane for å kjøpe bøkene så snart dei var ferdige. Det varte ikkje lenge før folk i Tyskland, England, Frankrike og mange andre land også las eventyra. Bøkene til H.C. Andersen vart kjende over heile Europa. Dei vart omsette til 35 ulike språk. Diktaren H.C. Andersen kunne no reise til utlandet. Han reiste og besøkte mange spennande stader. Overalt der han kom, samla det seg store menneskemengder. Øveord: Folk møtte opp for å få eit glimt av den berømte mannen. trykte i bøker Akkurat slik du ville ha gjort dersom det kom ein kjendis omsette til den staden der du bur.

Oppgåver: Skriv orda i dei elleve første linjene som har dobbeltkonsonant i seg. Skriv dei orda du har skrive, som er verb. Skriv setningar med desse orda: møte/møtte, fine/finne, rike/rikke. Skriv antonym til desse orda: rik, fælt, store, sjeldan.

nyn.5. kl l ombrek

25-07-05

14:36

Side 75

Hans Christian skreiv og skreiv. Kvar jul i 37 år kom det Øveord: ei bok av H.C. Andersen til bokhandlane. ære og ry Fattigguten Hans Christian hadde vorte berømt. flokka seg Han hadde nådd målet sitt. Ikkje eingong i dei villaste draumane godhjarta sine hadde han trudd at han ville nå så langt. bispegarden Han hadde slite og streva, svolte og frose, akkurat slik det hadde stått i boka han las som 14-åring: Alle berømte menneske måtte først lide og ha det fælt før det gjekk dei vel i livet.

R VU

Men likevel var han ikkje lykkeleg. Hans Christian hadde vunne ære og ry over heile Europa. Han kunne gå i selskap til kven han ville. Han opplevde at folk jubla og klappa når han viste seg i byen. Han fekk lese om seg sjølv i avisene. Han tente pengar nok til å bu i eit fint hus, kjøpe pene klede og ete akkurat det han hadde lyst på.

Men likevel var det noko som mangla. Han lengta slik etter å få sin eigen familie. Hans Christian drøymde om ein kjærast. Men han fekk aldri nokon. Han var for spesiell og underleg. Folk vart ikkje heilt klok på han, i alle fall ikkje damene! Barna, derimot, flokka seg rundt han kvar han kom. Han var korkje rar eller underleg, syntest dei. Dei såg berre ein snill og svært godhjarta mann.

Nokre månader etter at Hans Christian hadde fylt 70 år, spurde borgarmeisteren i Odense så pent om han ikkje kunne kome på besøk til den byen han var fødd i. Folk i byen ville så gjerne gjere litt stas på han og vise kor stolte dei var av han. Sjølvsagt ville H.C. Andersen kome. Ein kald desemberkveld vende han tilbake til byen. Sjølvaste biskopen henta han. Bispegarden var det finaste huset i byen, og der skulle sjølvsagt H.C. Andersen bu. Berre det beste var godt nok for den berømte gjesten.

Spørsmål: Kvifor gjekk ikkje folk på kino eller såg på tv om kveldane den gongen H.C. Andersen gjekk rundt og fortalde eventyr? Kor mange språk vart eventyra til H.C. Andersen omsette til? Hans Christian fekk oppfylt dei fleste av draumane sine, men det var éin ting han ikkje fekk. Kva var det? Kvar budde H.C. Andersen da han besøkte Odense?

nyn.5. kl l ombrek

25-07-05

14:36

Side 76

R VU G

IN KS

SE EM

Neste dag var det fest i byen. Skolebarna hadde fått fri. Øveord: Husa var pynta med flagg og banner. banner Den berømte mannen vart køyrd rundt i open vogn for at alle tettpakka skulle få sjå han. Gatene var tettpakka med folk. æresborgar I rådhuset var det talar og musikk, og borgarmeisteren fakkeltog gjorde han til æresborgar av Odense. Om kvelden samla folk hylle nokon seg og gjekk i fakkeltog. Det lange toget stoppa utanfor bispegarden. Innbyggjarane ville hylle den store diktaren enda meir. Dei ropa og jubla for Hans Christian som stod ute på balkongen og vinka og helsa til folkemengda.

Oppgåver: Skriv orda som har bokstaven v på plass først. Skriv orda du har skrive, som er verb. Skriv setningar med desse orda: skulle/skule, visste/viste, vere/verre.

nyn.5. kl l ombrek

25-07-05

14:36

Side 77

Det var lys og faklar overalt. Heile byen var opplyst. Folk hadde sett lys i alle vindauga – alt til ære for den store diktaren som hadde vakse opp i byen deira. H.C. Andersen var både rørt og svært takksam for den flotte festen folk hadde stelt i stand til han. Dette var nok den lykkelegaste dagen i livet hans. Spådommen den gamle, kloke kona hadde fortalt mor hans for over femti år sidan, var gått i oppfylling: Guten skulle kome tilbake som ein stor og berømt mann, og heile byen skulle vere opplyst.

Øveord: var rørt oppfylling

R VU

Kjem du til Odense i dag, skjønar du fort at folk i byen enno er veldig stolte av at H.C. Andersen vart fødd i byen deira. Det vesle huset han voks opp i, er museum, men for å få vist fram alle tinga og minna etter diktaren, er det sett opp ein stor bygning ved sida av det vesle huset. Her er kleda han gjekk i, kofferten han brukte på reisene sine, møblane han hadde i leilegheita si, og skrivebøkene han skreiv alle eventyra sine i. Det er eit flott museum. Folk som kjem hit, får lære mykje om livet til den store eventyrkongen, mannen som i over 150 år har gledd millionar av menneske med historiene sine.

SE EM AR

PL Spørsmål: Kva gjorde folk i Odense til ære for H.C. Andersen? Kva blir det vesle huset diktaren voks opp i, brukt til i dag?

nyn.5. kl l ombrek

25-07-05

14:36

Side 78

Keisarens nye klede

Øveord: tilreisande av H. C. Andersen svindlarar vevarar For mange år sidan levde det ein keisar som var så glad i å pynte seg. Han brukte nesten alle pengane sine på nye klesplagg eigenskap eineståande og pynt av alle slag. Han brydde seg ikkje om soldatane sine, dugde om å gå i teater eller om å køyre tur i skogen. Han ville ikkje embetet noko anna enn å vise fram dei nye kleda sine. Han hadde ei vevstolar

drakt for kvar time på dagen, og akkurat som ein seier om ein konge at han er i kongens råd, så sa folk om keisaren: «Han er i klesskapet!»

R VU

I den store byen som han budde i, var det både hyggeleg og morosamt. Kvar dag kom det mange tilreisande til byen. Ein dag kom det to svindlarar. Dei gav seg ut for å vere vevarar og sa at dei kunne veve dei flottaste stoff som nokon kunne tenkje seg. Ikkje berre var fargane og mønstra uvanleg vakre, men dei kleda som vart sydde av stoffa, hadde også den underlege eigenskapen at dei vart usynlege for alle dei som ikkje dugde i embetet sitt, eller som var utruleg dumme.

«Det var da eineståande klede,» tenkte keisaren. «Dersom eg har på meg dei, kan eg jo finne ut kven det er som ikkje duger i arbeidet sitt her i landet. Eg kan skilje dei kloke frå dei dumme! Jau, det stoffet må de straks veve til meg.» Så gav han dei to svindlarane mange pengar med det same for at dei skulle gå i gang med å veve.

Dei to svindlarane sette opp to vevstolar og lét som om dei arbeidde, men på veven hadde dei ingen ting. Rett som det var, bad dei om å få den finaste silke og det prektigaste gull. Alt dei fekk, putta dei i sine eigne lommer, og så arbeidde dei vidare på den tomme veven til langt på natt.

Oppgåver: Skriv synonym til desse orda: tøy, arbeid, fantastisk, «god forstand». Skriv antonym til desse orda: dumme, redd, morosamt, vakker. Skriv kva desse orda er like i: hjarte, gjerne, gjere, jo, gjekk. Skriv dei orda du har skrive, som er verb. Skriv setningar med desse orda: gul/gull, fine/finne, viste/visste.

nyn.5. kl l ombrek

25-07-05

14:36

Side 79

R VU ER

«No skulle eg gjerne vite kor langt dei er komne Øveord: med tyet,» tenkte keisaren. Men han var likevel litt uroleg «forunderleg i hjartet da han kom på at den som var dum eller kraft» ikkje passa til embetet sitt, ikkje kunne sjå stoffet. minister Rett nok meinte han at han ikkje trong vere redd for seg sjølv, men han ville likevel sende av stad nokon andre først for å sjå korleis det gjekk. Alle i byen visste kva for ei forunderleg kraft stoffet hadde, og alle var ivrige etter å få sjå kor dårleg eller dum naboen var. «Eg vil sende den gamle, ærlege ministeren min av stad til vevarane,» tenkte keisaren. «Han kan best sjå korleis tøyet tek seg ut, for han har god forstand, og ingen passar betre i embetet sitt enn han.»

Den gamle, skikkelege ministeren gjekk inn i salen der dei to svindlarane sat og arbeidde ved dei tomme vevstolane. «Gud hjelpe meg!» tenkte den gamle ministeren og sperra opp auga. «Eg kan jo ikkje sjå nokon ting!» Men det sa han ikkje. Dei to svindlarane bad han kome nærmare og spurde om det ikkje var vakkert mønster og flotte fargar.

Spørsmål: Korleis var det stoffet dei to framande vevarane kunne lage? Kvar vart det av pengane til silken og gullet som dei to bestilte? Kvifor var keisaren redd for å gå inn til vevarane og sjå på stoffet?

nyn.5. kl l ombrek

25-07-05

14:36

Side 80

Øveord: «sperre opp auga» duger (til noko) trevl fryda seg

R VU

Så peika dei på dei tomme vevstolane, og den gamle ministeren sperra framleis opp auga, men han kunne ikkje sjå det grann, for det var jo ingen ting. «Å, herregud!» tenkte han. «Kan det verkeleg tenkjast at eg er dum? Det hadde eg aldri trudd, og det må ingen få vite! Duger eg kanskje ikkje i embetet mitt? Nei, det går ikkje an at eg fortel at eg ikkje kan sjå tøyet.» «Nå, De seier ikkje noko om det?» sa den eine vevaren. «Å, det er vakkert. Flott, er det!» sa den gamle ministeren og kika gjennom brillene. «For eit mønster, og for nokre fargar! Ja, eg skal seie til keisaren at eg liker det veldig godt!» «Nå ja, det gler oss,» sa dei to vevarane, og så sa dei namna på fargane og dei merkelege mønstra. Den gamle ministeren høyrde godt etter så han kunne fortelje det same når han kom heim til keisaren, og det gjorde han.

No bad svindlarane om fleire pengar og meir silke og gull som dei skulle bruke til vevinga. Alt saman stakk dei i sine eigne lommer, det kom ikkje ein trevl på veven. Men dei heldt fram som før med å veve og veve på dei tomme vevstolane. Snart sende keisaren ein annan flink embetsmann i veg for å sjå korleis det gjekk med vevinga, og om ikkje tøyet snart var ferdig. Det gjekk med han som med ministeren. Han såg og såg, men ettersom det ikkje var noko på dei tomme vevane, kunne han ikkje sjå noko. «Ja, er det ikkje eit vakkert stoff?» spurde dei to svindlarane og viste og forklarte det flotte mønsteret som slett ikkje var der. «Dum er eg ikkje,» tenkte mannen. «Det er altså det gode embetet mitt eg ikkje duger til? Det var da merkeleg! Men det må ingen få greie på!» Derfor rosa han tøyet som han ikkje såg, og forsikra dei om at han fryda seg over dei vakre fargane og det flotte mønsteret. «Ja, det er heilt eineståande,» sa han til keisaren.

Oppgåver: Lag skjemaet for bøying av substantiv og skriv desse substantiva på rett plass i skjemaet: menn, auga, ein heim, sola, lommene.

nyn.5. kl l ombrek

25-07-05

14:36

Side 81

Alle menneska i byen snakka om det vakre tøyet. Og så ville keisaren sjå det sjølv medan det enno var på veven. Saman med ein heil flokk utvalde menn, og blant dei var også dei to gamle, flinke embetsmennene som hadde vore der før, drog han av stad til dei to svindlarane som no vov av alle krefter, men utan ein trevl eller tråd.

Øveord: utvalde tiltalar studerte

R VU

«Ja, er det ikkje praktfullt!» sa dei to flinke, gamle embetsmennene. «Sjå her, Dykkar Majestet, for nokre mønster, for nokre fargar!» Og så peika dei på den tomme veven, for dei trudde at dei andre kanskje kunne sjå tøyet. «Kva for noko?» tenkte keisaren. «Eg ser ingen ting! Det er da frykteleg! Er eg dum? Duger eg ikkje til å vere keisar? Dette er det verste som kunne ha hendt meg!» «Ja, det er svært vakkert!» sa keisaren. «Det tiltalar meg i høgste grad!» Han nikka nøgd og studerte den tomme veven.

IN KS

SE EM AR

PL Spørsmål: Kvifor sa ikkje den gamle ministeren at han ikkje såg tøyet? Kor mange embetsmenn såg på tøyet før keisaren bestemte seg for å sjå sjølv? Kva sa begge dei to gamle embetsmennene til keisaren?

nyn.5. kl l ombrek

25-07-05

14:36

Side 82

Han ville ikkje seie at han ikkje så noko. Heile følgjet han hadde med seg, såg og såg, men fekk ikkje noko meir ut av det enn dei andre. Men dei sa akkurat som keisaren: «Ja, det er overlag vakkert.»

R VU

Og så rådde dei han til å sy klede av dette fine stoffet og bruke dei for første gong under det store opptoget som snart skulle gå av stabelen. «Det er praktfullt, yndig, fortryllande!» gjekk det frå munn til munn. Dei var så inderleg nøgde med det, alle saman. Keisaren gav kvar av svindlarane ein riddarkross til å hengje i knappholet og tittelen vevjunkerar. Heile natta før den føremiddagen da opptoget skulle vere, sat svindlarane oppe og hadde seksten lys tende. Folk kunne sjå at dei hadde det travelt med å få dei nye kleda til keisaren ferdige. Dei lét som om dei tok tøyet av veven, dei klipte i lufta med store sakser, dei sydde med synål utan tråd og sa til slutt: «Sjå, no er kleda ferdige!»

Øveord: overlag gå av stabelen vevjunkerar fornemste kavalerane slepet

Keisaren kom sjølv bort med dei fornemste kavalerane sine, og dei to svindlarane lyfta armane i vêret som om dei heldt noko, og sa. «Sjå! Her er buksene. Sjå, her er jakka! Her er kappa!» Og slik heldt dei fram. «Det er lett som spindelvev. Ein skulle tru ein ikkje hadde noko på kroppen, men det er nettopp det som er det fine med dette stoffet.»

«Ja,» sa alle kavalerane, men dei kunne ikkje sjå noko, for det var jo ikkje noko å sjå. «Vil no Dykkar Keisarlege Majestet gjere så vel å ta kleda av?» sa svindlarane. «Så skal De få på Dykk dei nye her borte framfor den store spegelen.» Keisaren tok av seg kleda, og svindlarane oppførte seg som om dei rekte han dei nye, stykke for stykke. Dei tok han om livet og lét som om dei batt noko fast. Det var slepet, og keisaren snudde og vende seg framfor spegelen. «Å nei, som dei kler han! Så praktfullt dei sit!» sa dei alle saman.

Oppgåve: Skriv fire av dei orda som er adjektiv. Lag skjemaet for gradbøying av adjektiv. Gradbøy dei adjektiva du har skrive.

nyn.5. kl l ombrek

25-07-05

14:36

Side 83

R VU G

IN KS

SE EM

«Og for eit mønster! For nokre fargar! Det er ei svært kostesam drakt!»

Øveord: tronhimmelen «Utanfor står dei og ventar med tronhimmelen som skal berast seremonimeisteren

over Dykkar Majestet i opptoget!» sa overseremonimeisteren. «Ja, no er eg ferdig,» sa keisaren. «Sit ikkje kleda godt?» Og så vende han seg enda ein gong framfor spegelen for å late som om han såg nøye på stasen han hadde på seg.

Spørsmål: Kva trur du keisaren verkeleg såg i spegelen da han stod og spegla seg? Kor mange lys brann den natta kleda vart sydde?

nyn.5. kl l ombrek

25-07-05

14:36

Side 84

R VU

Kammerherrane som skulle bere slepet, famla med hendene Øveord: bortover golvet som om dei tok slepet opp. Dei gjekk og heldt i makelause berre lufta og håpa at ingen skjøna at dei ikkje såg nokon ting. Og så gjekk keisaren i opptog under den vakre tronhimmelen, og alle menneska på gata og i vindauga sa: «Å nei, så makelause dei nye kleda til keisaren er! For eit vedunderleg slep han har på! Og så fint som dei sit!» Ingen ville la seg merke med at dei ikkje såg nokon ting, for da dugde dei jo ikkje i embetet sitt, eller dei var svært dumme. Ingen av kleda til keisaren hadde gjort slik lykke som desse. «Men han har jo ikkje noko på seg!» sa eit lite barn. «Å, herregud, høyr på røysta til den uskyldige!» sa faren, og den eine kviskra til den andre kva det vesle barnet hadde sagt. «Han har jo ikkje noko på seg, er det eit lite barn som seier, han har jo ikkje noko på seg!» «Han har jo ikkje noko på seg!» ropa til slutt heile folket. Og det grøssa i keisaren, for han syntest dei hadde rett, men han tenkte som så: «No må eg halde ut gjennom heile opptoget!» Og så retta han seg opp og gjekk enda stoltare, og kammerherrane gjekk der og bar på slepet som slett ikkje fanst.

SE EM AR

PL Spørsmål: Kva skulle kammerherrane bere i opptoget? Kven var det som først sa at keisaren ikkje hadde noko på seg? Kvifor gjekk keisaren vidare sjølv om alle sa: «Han har ikkje noko på seg!»?

nyn.5. kl l ombrek

25-07-05

14:36

Side 85

Den flygande kofferten av H.C. Andersen

(Omsett av Odd Bang-Hansen)

Det var ein gong ein kjøpmann som var så rik at han kunne bruleggje heile gata og nesten eit lite smog med sølvpengar. Men han gjorde det ikkje, for han visste andre måtar å gjere pengar på. Dersom han gav frå seg ein skilling, fekk han ein dalar att. Ein slik kjøpmann var han – og så døydde han.

Øveord bruleggje smog skilling og dalar levde lystig rundkast maskeradeball «kasta flyndre» slåbrok trøyste og betre

R VU

No fekk sonen alle desse pengane, og han levde lystig, gjekk på maskeradeball kvar natt, laga papirdrakar av pengesetlar og kasta flyndre bortover sjøen med gullpengar i staden for stein, så pengane fekk da bein å gå på, og det gjorde dei òg. Til slutt hadde han ikkje meir enn fire skilling, og han hadde ikkje andre klede enn eit par tøflar og ein gammal slåbrok. No brydde ikkje vennene hans seg om han meir, ettersom dei ikkje kunne gå på gata saman lenger. Men ein av dei, som var snill, sende han ein gammal koffert og sa: «Pakk saman!» Ja, det var vel og bra, men han hadde ikkje noko å pakke, så han sette seg sjølv i kofferten. Det var ein rar koffert. Straks ein berre trykte på låsen, så kunne kofferten flyge. Og det gjorde han. Vips, så flaug kofferten med han opp gjennom skorsteinen, høgt over skyene, lenger og lenger bort. Det knaka i botnen, og han var redd for at kofferten skulle gå sund, for da hadde han nok gjort eit staseleg rundkast. Trøyste og betre!

PL AR

Og så kom han til landet der tyrkarane bur. Kofferten gøymde han i skogen under nokre visne blad, og så gjekk han inn i byen. Og det kunne han godt gjere, for hos tyrkarane gjekk jo alle kledde som han – i slåbrok og tøflar.

Oppgåver: Skriv dei orda i teksten som vi ikkje bruker så mykje i språket vårt. Skriv kva det tyder at «pengane fekk bein å gå på». Spørsmål: Kvar fekk den rike guten alle pengane sine frå? Kvifor mista den rike guten alle vennene sine?

nyn.5. kl l ombrek

25-07-05

14:36

Side 86

Øveord: tyrkarguden havfruer

R VU

Så møtte han ei barnejente med eit lite barn. «Høyr her, du tyrkardame,» sa han, «kva er det for eit stort slott som ligg der like ved byen? Vindauga sit så høgt oppe!» «Der bur kongsdottera,» sa jenta. «Det er spådd at ho skal bli så ulykkeleg over ein kjærast, så derfor får ingen kome inn til henne utan at kongen og dronninga er med.» «Takk!» sa kjøpmannssonen, og så gjekk han ut i skogen, sette seg i kofferten, flaug opp på taket og kraup inn gjennom vindauget til prinsessa. Ho låg på sofaen og sov, og ho var så vakker at kjøpmannssonen måtte kysse henne. Ho vakna og vart ganske forskrekka, men han sa at han var tyrkarguden som var komen gjennom lufta til henne, og det syntest ho var fint. Så sat dei ved sida av kvarandre, og han fortalde historier om auga hennar: Dei var dei vakraste, mørkaste sjøar, og tankane hennar sumde i dei som havfruer.

Og så fortalde han henne om panna hennar: Ho var som eit snøfjell med dei mest praktfulle salar og bilete. Og så fortalde han om storken som kom med dei søte, små barna. Ja, det var fine historier! Så fridde han til prinsessa, og ho sa ja med det same.

Oppgåver: Skriv alle dei formene av verbet vere som du finn i teksten. Skriv setningar med desse orda: trykkje/trykte, gammal/gamle, tøffel/tøflar, vissen/visne.

nyn.5. kl l ombrek

25-07-05

14:36

Side 87

R VU

«Men De må kome her på laurdag,» sa ho. Øveord: «Da er kongen og dronninga her hos meg til te. fornemt Dei kjem til å bli stolte over at eg får tyrkarguden. moralsk Men pass på at De kan fortelje meg eit retteleg fint eventyr, bruregåve for det liker mor og far så frykteleg godt. Mor vil ha eit som djupsindig er fornemt og moralsk, og far vil ha eit muntert eit til å le av!» lærerikt «Ja, eg har ikkje med meg anna bruregåve enn eit eventyr,» stamtreet sa han. Og så skildest dei. Men prinsessa gav han fyrtøy ein sabel som var pryda med gullpengar, «vere på den grøne greina» og den hadde han god bruk for. No flaug han sin veg, kjøpte seg ein slåbrok og sat ute i skogen og dikta på eit eventyr. Det måtte vere ferdig på laurdag, så det var ikkje lett. Så var han ferdig, og så var det laurdag.

Kongen, dronninga og heile hoffet venta med te hos prinsessa. Han vart så fint motteken! «Vil De så fortelje oss eit eventyr?» spurde dronninga. «Eit som er djupsindig og lærerikt.» «Men det må vere til å le av,» sa kongen.

– Det var ein gong ein bunt fyrstikker som var så veldig kry av seg, fordi dei var av slik ein fin familie, sa dei. Stamtreet deira, det vil seie det store furutreet som alle var ein liten pinne av, hadde vore eit stolt, gammalt tre i skogen. No låg fyrstikkene på hylla mellom eit fyrtøy og ei gammal jerngryte og fortalde om ungdommen sin. «Ja, da var vi på den grøne greina,» sa dei. «Ja, da var vi sanneleg på den grøne greina! Kvar morgon og kveld fekk vi diamantte, det var dogga, og heile dagen hadde vi solskin når sola skein, og alle småfuglane måtte fortelje eventyr for oss. Vi merka godt at vi var rike, for lauvtrea hadde klede på seg berre om sommaren, men familien vår hadde råd til å ha grøne klede både sommar og vinter.

Spørsmål Kva hadde det vorte spådd om den vakre prinsessa i slottet? Korleis fekk guten pengar til å kjøpe seg ein slåbrok? Kven trudde prinsessa ho skulle gifte seg med? Kva skulle guten gjere når han møtte kongen og dronninga? Kva gjorde guten medan han venta på at det skulle bli laurdag?

nyn.5. kl l ombrek

25-07-05

14:36

Side 88

Øveord: revolusjonen stamfaren stormast «simpelt folk» torgkorga

R VU

Men så kom vedhoggarane. Det var den store revolusjonen, og familien vår vart spreidd. Stamfaren vår fekk plass som stormast på eit stort, flott skip som kunne segle verda rundt dersom det ville. Dei andre greinene kom andre stader, og har no som oppgåve å tenne lyset for simpelt folk. Så derfor er det fornemt folk de har fått her i kjøkkenet!»

«Ja, med meg er det noko heilt anna,» sa jerngryta som fyrstikkene låg ved sida av. «Heilt frå eg kom ut i verda, er eg skura og koka så mange gonger! Eg har ansvaret for det solide og er eigentleg den første her i huset. Mi einaste glede er å liggje her rein og fin etter middagen og føre ein fornuftig samtale med kameratane mine her på hylla. Men når eg ser bort frå vassbytta, som av og til kjem ein tur ned i bakgarden, så lever vi innandørs heile tida. Den einaste som kjem med nytt her, er torgkorga, men ho snakkar så kritisk om regjeringa og folket.

Oppgåver: Skriv fire av dei orda du synest det er vanskeleg å forstå i teksten. Skriv ord som fortel korleis jerngryta ser ut etter middagen. Skriv namnet på nokre tre som ikkje er grøne om vinteren. Skriv fem av dei orda som har dobbeltkonsonant i seg. Skriv setningar med desse orda: sine/sinne, mine/minne, flotte/flåte.

nyn.5. kl l ombrek

25-07-05

14:36

Side 89

Ja, her ein dag var det ei gammal krukke som datt ned og slo seg sund av rein skrekk! Ho kjem med ganske friske utsegner, det skal eg seie dykk!»

Øveord: flintsteinen gneistra eldtonga medlem

R VU

«Nei, no snakkar du altfor mykje!» sa fyrtøyet, og stålet slo mot flintsteinen så det gneistra. «No vil vi ha ein munter kveld!» Slik heldt praten fram mellom tinga på det vesle kjøkkenet. Fyrstikkene skrytte vidare av kor mykje finare og meir fornemme dei var enn alle dei andre sakene dei stod saman med. Men til slutt vart alle einige om at dei ville gjere noko morosamt akkurat denne kvelden. Eldtonga tok seg ein dans. Ho var heilt fenomenal til å sparke føtene høgt opp i lufta. Ho dansa så det gamle stoltrekket borte i kroken sprakk da det fekk sjå det. Til slutt fann kjøkkentinga ut at dei ville snu opp ned på heile kjøkkenet. Gjorde dei det, kunne alle tinga få den plassen dei ønskte seg til fast opphaldsstad. Tinga på kjøkkenet vart modigare og modigare. «Ja, kom no, så held vi leven og spetakkel!» sa dei alle saman. I det same gjekk døra opp. Det var tenestejenta. Tinga stod heilt stille. Ingen sa eit mukk. Men det var ikkje ein av tinga som ikkje tenkte på kva han ville ha gjort. «Ja, hadde det vore opp til meg, skulle det har vorte ein morosam kveld her i kjøkkenet,» tenkte dei. Fyrstikkene tenkte berre på kor fine og fornemme dei var. Jenta tok fyrstikkene og gjorde opp varme med dei. Du store all verda kor dei spraka og brann. «No,» tenkte dei, «kan da alle sjå at vi er dei fornemste her! For ein glans vi har, og for eit lys!» – Og så var dei utbrende.

«Å, for eit fint eventyr,» sa dronninga. «Det var akkurat som eg var der i kjøkkenet hos fyrstikkene. Ja, no skal du få dotter vår.» «Ja visst!» sa kongen. «Du skal få dotter vår på måndag.» Dei gledde seg til å få ein ny medlem i den kongelege familien. Så vart bryllaupet fastsett. Kvelden før vart heile byen lyst opp av mange faklar, og det vart delt ut bollar og kringler til folk.

Spørsmål: Kva skjedde med stamfaren til fyrstikkene? Kva er den einaste gleda til jerngryta? Kva vart alle tinga på kjøkkenet einige om? Kva skjedde med fyrstikkene til slutt?

nyn.5. kl l ombrek

25-07-05

14:36

Side 90

Gategutane sat i trea og ropa hurra og peip med to fingrar i munnen. Alt var så praktfullt. «Ja, eg får vel også gjere noko,» tenkte kjøpmannssonen, og så kjøpte han rakettar, knallperler og alle slags fyrverkeri som tenkjast kunne, la det i kofferten og flaug opp i lufta med det. Ritjs, ratsj, som det gjekk! Som det futta og freste! Alle tyrkarane hoppa i vêret da dei fekk sjå det, og tøflane flaug kring øyra på dei. Maken til luftsyn hadde dei aldri sett før. Ja, no skjøna dei jo at det var tyrkarguden sjølv som skulle ha prinsessa.

R VU

Så snart kjøpmannssonen kom ned i skogen med kofferten sin, tenkte han: «No får eg ta meg ein tur inn i byen for å høyre korleis det tok seg ut.» Og det var jo rimeleg at han hadde lyst til det. Nei, som folk snakka og fortalde! Kvar einaste ein han spurde, hadde sett det på sin eigen måte, men fint hadde det vore for dei alle saman. «Eg såg tyrkarguden sjølv,» sa den eine. «Han hadde auge som skinande stjerner og eit skjegg som skummande fossar!» «Han flaug i ei eldkåpe!» sa ein annan. «Dei vakraste englebarn kika fram frå foldane!» Jau, det var vakre ting han fekk høyre, og dagen etter skulle han No gjekk han tilbake til skogen for å sjå etter kofferten sin. Men kvar var han? Kofferten hadde brunne opp. Ein gneist frå fyrverkeriet hadde vorte att og hadde tent på kofferten. Kofferten var berre oske. Han kunne ikkje flyge lenger, kunne ikkje kome inn til brura si.

ha bryllaup.

Øveord: gategutane praktfullt knallperler luftsyn

Ho stod heile dagen på taket og venta. Ho ventar enno, og han går verda rundt og fortel eventyr, men ingen av dei er så muntre lenger som det han fortalde om fyrstikkene. Oppgåver: Skriv desse tre verba i notidsform: brende, tende, kjende. Skriv substantivet faklar i ubunden form eintal. Skriv adjektivet gamle i hankjønn eintal. Skriv kva rettskrivingsreglar som passar til dei tre oppgåvene.

Spørsmål: Korleis plystra gategutane? Kva gjorde folk i byen kvelden før bryllaupet?

nyn.5. kl l ombrek

25-07-05

14:36

Side 91

Molbuhistorier

Øveord: halvøy Jylland Kattegat molbuane einfaldige godta seg frydar seg

R VU

På eit kart over Danmark, for eksempel i eit atlas, ser du ei halvøy på austkysten av Jylland i Kattegat. Denne halvøya heiter Mols. Mols har vorte berømt fordi folk syntest innbyggjarane der var så underlege og spesielle. Eg trur ikkje du finn slike menneske på Mols i dag. Men i riktig gamle dagar budde molbuane der. Dei skal ha vore både snille og greie, men du verda så dumme og lettlurte dei var. «Dei er einfaldige,» seier vi når vi ikkje vil seie rett ut at vi synest nokon er retteleg dumme. Ordet einfaldig høyrest penare ut enn ord som dum og idiot, synest du ikkje det? Folk syntest at menneska på halvøya var verkeleg einfaldige!

I 1773 budde det ein lege ute på Mols. Han var ikkje berre flink til å hjelpe menneske, han var flink til å skrive òg. Han skreiv ned alle dei underlege historiene om molbuane og fekk gitt ut ei bok om dei. Boka kom ut i 1775. Ho vart fort kjend og veldig populær. Folk lo og godta seg over alt det tåpelege dei einfaldige molbuane kunne seie og gjere. Det rare er at dei same historiene finst i andre land òg. Det er berre staden og menneska som er annleis. Det er kanskje derfor molbuhistoriene også i vår tid er populære, og at folk framleis frydar seg og ler av dumskapen dei høyrer om? Det er eit ordspråk som heiter: «På seg sjølv kjenner ein andre.» Eg trur folk kjenner seg litt att i dei sprø historiene. Kva trur du?

nyn.5. kl l ombrek

25-07-05

14:36

Side 92

Telegrafen

Øveord: telegrafstolpar ilbod «noterte seg bak øyret» handverkssvein utgått

R VU

Ein gong kom det nokre framande menn til Mols. Dei hadde med seg ei mengd høge stolpar som dei sette opp tvers over halvøya. Da molbuane spurde kva stolpane skulle brukast til, fekk dei til svar at det var telegrafstolpar, og berre dei no vart ferdige, kunne dei sende ilbod langt av garde ved hjelp av telegrafen. Dette noterte ein gammal molbu seg bak øyret. Han hadde ein son som var bortreist. No var den gamle mannen uroleg for korleis sonen klarte seg blant framande folk. Sonen hadde hatt dårlege støvlar da han reiste. No hadde den gamle mannen fått laga eit par nye støvlar til sonen sin. Fine og blanke stod støvlane der og berre venta på at sonen skulle kome heim. Da mannen høyrde at han ved hjelp av telegrafen kunne sende ilbod langt av garde, bestemte han seg for å sende støvlane ved hjelp av dette nye vedunderet. Om kvelden gjekk han derfor bort til ein av stolpane og hengde opp dei nye støvlane saman med eit brev. Så gjekk han sakte heimover medan han undra seg over den nye oppfinninga.

Litt seinare kom ein fattig handverkssvein forbi. Han oppdaga straks dei flotte støvlane som hang på stolpen. «Ein skulle nesten tru det var ei gåve til meg frå Vårherre,» sa guten til seg sjølv. Hans eigne støvlar var fillete og nesten utgått. Han hadde lenge ønskt seg nye, men støvlar var dyre å kjøpe. Han hadde ingen pengar til overs til slik luksus. Han var derfor ikkje sein om å hente ned dei flotte

nyn.5. kl l ombrek

25-07-05

14:36

Side 93

støvlane og dra dei på seg. Dei gamle, utslitne støvlane hengde han opp på stolpen i staden og drog glad og nøgd vidare.

Øveord: brunn

Neste morgon kom den gamle molbuen tilbake for å sjå om telegrafen hadde fått sendt av garde støvlane. Da han såg dei gamle, fillete støvlane som hang der, vart han glad og ropa: «Det kan ein kalle rask levering. Der har sonen min fått dei nye støvlane og allereie sendt tilbake dei gamle og utslitne. Og jammen trong han nye støvlar, ja, dei gamle var det ikkje mykje att av!»

R VU G

IN KS

SE EM

Holet

Ein gong skulle molbuane grave seg ein brunn. Dei grov og grov, og snart var brunnen djup nok. Det hadde vorte ein stor haug med jord der dei hadde lagt all jorda frå brunnen. Molbuane studerte haugen og klødde seg i hovudet. Kva i all verda skulle dei gjere med all jorda? Ho kunne ikkje liggje der og flyte. Det såg både rotete og stygt ut. Ein av karane fekk ein god idé. «Eg veit det, eg har det,» ropa han. «Vi grev berre eit hol ein annan stad og kastar jorda oppi der.»

nyn.5. kl l ombrek

25-07-05

14:36

Side 94

Dette syntest alle dei andre var eit kjempegodt forslag, men litt etter vart likevel ein av dei litt usikker og spurde forsiktig: «Ja, men kva skal vi gjere med den jorda som blir til overs når vi har grave det nye holet?» Den klokaste av molbuane svara: «Det er da greitt nok. Vi grev berre det nye holet dobbelt så stort. Da vil det bli plass til jorda frå begge haugane.»

Øveord: futen fornemste te seg

R VU G

IN KS

SE EM AR

Buksene Da kongen melde at han ville kome på besøk til Mols, kalla futen, den fornemste mannen på staden, alle innbyggjarane saman. Futen meinte dei trong eit kurs i korleis dei skulle te seg når sjølvaste kongen kom for å helse på dei.

nyn.5. kl l ombrek

25-07-05

14:36

Side 95

Han bad alle stille seg opp og høyre godt etter kva han sa. Øveord: Det var mangt og mykje dei burde kjenne til når dei fekk ein så verdige fornem gjest på besøk. Men tida var knapp, og dei klarte majesteten neppe å lære alt så fort. Futen hadde derfor funne ut bukseselane at alle saman berre skulle sjå på han og gjere nøyaktig sige det same som han gjorde. Ebeltoft

R VU

Da den flotte vogna til kongen stoppa utanfor tinghuset, gjekk futen med verdige steg fram til vogna og bukka djupt for majesteten. Men akkurat idet han bøygde seg framover, rauk bukseselane hans tvert av. Buksene tok sakte, men sikkert til å sige. Folka som stod oppstilte klare til å gjere nøyaktig det same som futen, bøygde seg også i djupe bukk medan buksene deira sakte gleid nedover.

Hummaren

Ein gammal molbu hadde høyrt at det var kome eit norsk skip til hamna i Ebeltoft. Ettersom det ikkje var lange vegen dit, bestemte han seg for å gå ned til hamna og helse på nordmennene. Han hadde aldri sett ein nordmann før, og var nysgjerrig på korleis dei såg ut, dei som budde så langt nord i verda.

EM AR

PL 95

nyn.5. kl l ombrek

25-07-05

14:36

Side 96

R VU

Da han kom fram, fekk han straks auge på det norske skipet. Landgangen låg ute, og den gamle molbuen gjekk om bord. Øveord: landgangen Det var ikkje ei sjel å sjå nokon stad. Mannskapet hadde mannskapet akkurat gått i land, men det kraup nokre humrar omkring småvaksne på dekket. Dei hadde krope ut av korga dei hadde lege i. «tår over tørsten» Molbuen trudde det var nokre av mannskapet. Han bøygde seg ned og gav ein av dei handa og sa: «God dag, god dag, veslefar, hyggeleg å helse på deg!» Men hummaren beit seg fast i den framstrekte handa. Han beit så hardt at den stakkars molbuen hylte av smerte. Da han endeleg hadde fått trekt til seg handa att og stod og gneid for å få liv i henne, sa han: «Dei er småvaksne, desse nordmennene, men handfaste er dei, det skal vere sikkert!»

Dei framande føtene

Ein molbu var på veg heim frå Ebeltoft. Han hadde vore i byen i eit viktig ærend og var fint kledd. Før han drog frå byen, hadde han vore innom eit vertshus og fått seg ein tår over tørsten. Sola steikte, og han var litt tung i hovudet. Derfor fann han ut at han ville setje seg i vegkanten og kvile litt. Det varte ikkje lenge før han sovna i solsteiken. Medan han sov, kom ein fattig handverkssvein forbi. Da han såg dei fine, nye strømpene og skoa til molbuen, fekk han lyst til å gjere ein bytehandel. Hans eigne strømper var skitne og fulle av hol, og skoa hang knapt saman. Forsiktig drog han strømper og sko av den sovande molbuen, og sette på han sine eigne utslitne strømper og sko. Så vandra han nøgd vidare.

Ei stund etter kom ein mann køyrande. Da han såg molbuen liggje der med føtene langt ut i vegbanen, ropa han:

nyn.5. kl l ombrek

25-07-05

14:36

Side 97

R VU G

«Dra til deg føtene, elles køyrer eg over dei!» Molbuen vakna og lyfta på hovudet medan han kika ned på føtene sine. Han hugsa at han hadde gått av stad om morgonen med nye strømper og fine sko, derfor vart han roleg liggjande og sa: «Berre køyr du, gammel’n! Det er ikkje mine føter.»

EM AR

PL 97

nyn.5. kl l ombrek

25-07-05

14:36

Side 98

Ein flodhest i huset av Ole Lund Kirkegaard

R VU

«Mikkel!» ropa Line og drog veslebroren sin i stortåa. «Du skal stå opp, din sjusovar!» Mikkel grynta djupt under dyna. «Du må stå opp og gå på skolen,» sa Line. «Mmm …» sa Mikkel og sov vidare. Mikkel var veldig flink til å sove, særleg om morgonen. «Ja, ja,» sa Line, «gjer som du vil.» Ho gjekk bort til vindauget og trekte gardinene til sides. Utanfor var det sommarmorgon med fuglesong. Og bilar fulle av folk som skulle på arbeid. Ho såg ned i hagen, og der – midt på grasplenen – fekk ho auge på ein flodhest! Ein retteleg stor, vaskeekte flodhest som stod og åt gras. «Mikkel,» ropa Line, «no må du vakne. Det står ein flodhest nede på grasplenen.» «Mmmm …» sa Mikkel. «Det ligg 30 soldatar under senga mi òg.» «Nei, det gjer det ikkje, din suppeskalle,» sa ho, «men du kan jo kome og sjå flodhesten sjølv.» «Mmmm …» sa Mikkel. «Da hentar eg far i staden,» sa Line og sprang ut døra. «Høh,» tenkte Mikkel. «Det er sjølvsagt noko ho seier for å få meg ut av senga.» Men for å vere på den sikre sida stakk han eit øyre ut frå dyna for å høyre om det skulle kome nokon flodhestlydar frå hagen. Far til Line og Mikkel heitte herr Madsen. Han stod og barberte seg da Line kom styrtande. «Det er ein flodhest nede på grasplenen,» ropa ho. «Ein ordentleg, levande ein.» «Det må vi sjå på,» sa herr Madsen og slo av barbermaskinen. «Er han stor?» «Han har visst vanleg flodheststorleik,» sa Line. «Nesten som ein elefant.»

Øveord: vaskeekte midt suppeskalle

Oppgåver: Skriv to av dei orda som har språklyden skj skriven med bokstavane sj på plass først. Skriv namna på dei fire dyra du har lese om på sidene 98 og 99. Skriv dei orda som har konsonanten m på plass først.

nyn.5. kl l ombrek

25-07-05

14:36

Side 99

Øveord: sjiraffar møkkete

opp.»

R VU

«Vi må sjå nærmare på han,» sa herr Madsen. «Elles er det jo helst katten og hønene til naboen som spring rundt der nede.» Han gjekk saman med Line inn på barnerommet. «Ja,» sa han da han hadde kika ned i hagen, «det er ganske riktig ein flodhest. Han kan ikkje kome frå naboen, for naboen har visst aldri hatt nokon flodhest.» Mikkel stakk det søvnige hovudet sitt fram frå dyna. «He, he,» sa han, «det står vel eit par sjiraffar oppe i vasken også, da.» «Det trur eg ikkje,» sa herr Madsen, «men det står i alle fall ein flodhest midt på grasplenen. Line, gå ut og sjå etter om det er nokon sjiraffar i vasken.» Line sprang ut på badet. «Nei, der ligg det berre eit møkkete såpestykke som Mikkel kasta frå seg i går kveld.» «Pøh,» sa Mikkel, «de seier alt det tullet berre for å få meg til å stå

IN KS

SE EM AR

PL Spørsmål: Kva årstid var det? Kven var herr Madsen? Kvifor hadde ikkje herr Madsen skjegg? Kvifor trudde ikkje Mikkel på at Line og herr Madsen såg ein flodhest ute i hagen?

nyn.5. kl l ombrek

25-07-05

14:36

Side 100

R VU

«Eg hentar mor,» sa Line, «så får ho også sjå flodhesten.» Øveord: Mikkel drog dyna over hovudet. Men no var han endeleg grasklippar vaken – for tenk om det verkeleg stod ein ordentleg, vennleg vaskeekte flodhest nede i hagen. zoologisk Mor deira – fru Madsen – kom springande. «Kvar?» ropa ho. «Å ja! Han trampar ned graset.» «Nei da, nei da,» sa herr Madsen, «han berre et det. Han er jo – om eg så må seie – ein levande grasklippar. Han går av seg sjølv – og er svært praktisk. Ein treng ikkje å skuve han, eingong.» Herr Madsen likte ikkje å slå grasplenen, så han såg svært nøgd ut. «Dersom vi beheld han,» tenkte han, «slepp eg å slå plenen.» Mikkel kraup ut av senga og gjekk bort til vindauget. Han var sur enno. «Jøss!» ropa han da han såg flodhesten. «Sjå på den, da! Han liknar jo på eit kjempebrød!» «Eg synest heller han liknar på ein liten buss,» sa Line. «Det gjer han vel ikkje,» sa Mikkel, «det er vel ingen buss som har slik farge.» «Sjå, no går han!» ropa herr Madsen. «Var det ikkje det eg sa? Ein treng ikkje skuve den grasklipparen der!» Han gneid seg i hendene. «Vi spring ned og ser på han,» ropa Mikkel. «Ja, vi må helse på han,» sa herr Madsen. Og så sprang heile familien ned i hagen. Dei nærma seg flodhesten forsiktig. «Kanskje han er farleg,» sa fru Madsen og heldt seg på god avstand frå dyret. Flodhesten lyfta hovudet og såg vennleg på dei. Så åt han vidare. «Ja, det er rett,» sa herr Madsen, «berre slå meir gras, du gamle venn.» «Eg lurer på kvar han kjem frå,» sa Line. «Kanskje frå zoologisk hage,» sa fru Madsen. «Sludder,» sa herr Madsen, «det er da ingen dyrehage her i byen.» «Ja men,» sa fru Madsen, «det må jo vere nokon som eig han.» «Kanskje han berre eig seg sjølv,» sa Mikkel.

Oppgåver: Skriv fem verb som fortel kva flodhesten gjer eller kan gjere. Skriv kva ordklasse desse orda høyrer til, og kva form dei har: syklane, hekkane, bussane, stemmene. Skriv orda over i bunden form eintal. Skriv setningar med desse orda: bere/berre, sleppe/slepe, herr/her.

100

nyn.5. kl l ombrek

25-07-05

14:36

Side 101

«Ja, men dersom det er nokon som saknar han,» sa fru Madsen, «så kan vi ikkje berre behalde han utan vidare. Vi må undersøkje saka.» «Må vi absolutt det?» sa herr Madsen, som slett ikkje ville miste den nye grasklipparen sin. «Ja, så sanneleg må vi det,» sa fru Madsen. «De kan ta syklane dykkar og køyre rundt og spørje folk om dei saknar ein flodhest.»

Øveord: absolutt vill tilstand

R VU

«Kva i all verda er det De har der?» ropa ei sint damestemme. Det var kona til naboen som stod og kika over hekken. «Dette er ein flodhest,» sa herr Madsen. «Ein flodhest!» ropa den sinte dama. «Men ein kan da ikkje ha flodhestar springande rundt slik i vill tilstand!» «Han spring slett ikkje rundt i vill tilstand,» sa herr Madsen. «Han slår gras. Dei einaste dyra eg kjenner som spring rundt i vill tilstand, er dei elendige hønene Dykkar.» «Det er det frekkaste eg har høyrt!» ropa nabokona. «Eg ropar på mannen min.» «Osvald!» hylte ho. «Kom hit, Osvald, høyrer du!»

SE EM AR

PL Spørsmål: Kvifor vart herr Madsen så glad da han såg flodhesten? Kvifor kunne ikkje familien Madsen behalde flodhesten?

101

nyn.5. kl l ombrek

25-07-05

14:36

Side 102

R VU

«Ja, ja,» peip naboen. «No kjem eg, turteldua mi.» Øveord: Naboen var ein bleik, liten mann som ikkje var meir enn turteldua halvparten så høg som kona si. avskyelege «Kva er det, turteldua mi?» peip han. andpusten «Har du sett kva dei har funne på der inne no?» stut hylte nabokona, som no hadde hissa seg så mykje opp at ansiktet hennar var raudt som ein fullmoden tomat. «Har du sett det avskyelege dyret der?» «Ja, avskyeleg,» peip naboen, «det liknar jammen på ein flodhest.» «Det er ein flodhest, din klovn,» ropa nabokona, «og han ser skummel ut, òg.» «Ja, vemmeleg,» sa naboen, «og klumpete.» «Det heiter ikkje klumpete, din idiot,» sa nabokona. «Det heiter klossete. Og forresten skal eg bestemme kva det dyret er.» «Ja da, ja da, dua mi,» sa naboen forskrekka. «Det heiter turteldue,» ropa ho. «Spring inn og ring politiet.» «Ja, dua … eg meiner turteldua mi,» peip naboen og sprang inn i huset sitt for å ringje. «Er det politiet?» pusta han. «Det er det,» sa ei djup røyst. «Naboen min er vorten galen,» peip han andpusten. «Det var da ikkje bra,» sa den djupe røysta. «Han har ein flodhest som spring rundt i hagen hans,» peip naboen. «Ja, men det var da hyggeleg,» sa den djupe røysta. «Han har vel ikkje lov til det,» sa naboen og var på gråten. «Det er ikkje noko i vegen for det,» sa den djupe røysta. «Ein flodhest er eit husdyr akkurat som alle andre husdyr.» «Ja, men kva skal eg gjere?» sa naboen. «Kona mi er rasande.» «Så gi henne eit glas kaldt vatn,» sa den djupe røysta. «Det bruker å hjelpe. Adjø!» Litt etter kom naboen springande ut av huset med eit glas kaldt vatn. «Her,» hiksta han fram. «Det er frå politiet.» «Kva skal eg med vatn,» skreik ho og slo til glaset. «Du er ein stut, Osvald.»

102

Oppgåver: Skriv orda som har språklyden j på plass først. Skriv fem av dei orda som har dobbeltkonsonant i seg. Skriv fem av dei orda som er adjektiv.

nyn.5. kl l ombrek

25-07-05

14:36

Side 103

«Ja, kjære Maren,» peip naboen. «Det heiter turteldue,» ropa nabokona. «Kjem ikkje politiet og arresterer heile familien Madsen og det store, klumpete dyret deira?» «Det heiter klossete,» peip naboen.

Øveord: klossete kragen grønsakhandlaren

«Her bestemmer eg kva som skal seiast!» skreik nabokona. «Kjem dei – eller kjem dei ikkje?» «Ikkje,» peip naboen. «Kom,» sa nabokona og tok den vesle mannen sin etter kragen. «Vi går inn. Eg held ikkje ut lenger.»

R VU

«Nå, det var det,» sa herr Madsen. «Så, no tek de syklane dykkar og dreg rundt og høyrer om nokon manglar ein flodhest,» sa fru Madsen. «Vi kan ikkje berre behalde han slik utan vidare.» «Far,» sa Mikkel, «kan vi ikkje kalle flodhesten Maren etter nabokona?» Herr Madsen lo høgt. «Sjølvsagt, guten min,» sa han, «sjølvsagt.» Og så tok herr Madsen og begge barna syklane sine og sykla rundt i byen for å høyre om nokon sakna ein flodhest. Og i hagen stod den nye Maren og åt gras med små, nøgde grynt. Mikkel køyrde først til grønsakhandlaren. «Saknar du ein flodhest?» sa han til grønsakhandlaren, som stod bak ein diger haug med grønsaker. «Nei,» sa grønsakhandlaren surt. «Men eg saknar ein kasse eple. Nokon har stole han.» «Men altså ingen flodhest,» sa Mikkel. «Nei, seier eg jo,» sa grønsakhandlaren. «Kva skal vel eg med ein flodhest? Dette er ein grønsakhandel.» «Den er fin,» sa Mikkel. «Ja,» sa grønsakhandlaren og såg vennlegare ut. «Det er ein ganske pen butikk.»

Spørsmål Kor raud vart nabokona i ansiktet? Kvifor ville ikkje politiet arrestere familien Madsen? Kva burde naboen gi til kona si for å roe henne ned? Kva ville Mikkel kalle flodhesten? Kva sakna grønsakhandlaren?

103

nyn.5. kl l ombrek

25-07-05

14:36

Side 104

Øveord: selskapsdyr ølkøyrar dyrehandlar

R VU

Den neste Mikkel besøkte, var kjøpmannen. «Manglar du ein flodhest?» spurde Mikkel kjøpmannen. «Eg kunne ha bruk for ein til å stå bak disken og hjelpe meg,» sa kjøpmannen og smilte. «Ja, men har du hatt ein flodhest som har sprunge sin veg?» sa Mikkel. «Neei, men eg hadde ein gong ein katt som vart borte,» sa kjøpmannen. «Den er fin,» sa Mikkel. «Ja ha,» sa kjøpmannen, «det var ein ganske pen katt.» Mikkel møtte ingen som mangla ein flodhest. Han møtte ei gammal dame som gjerne ville ha ein flodhest som selskapsdyr, for den vesle hunden hennar var død. Og han møtte ein ølkøyrar som gjerne ville ha ein flodhest til å dra ølvogna si, fordi hesten hans hadde vorte så gammal at han snubla i sine eigne føter. Men det var ingen som mangla ein flodhest.

Herr Madsen og Line møtte heller ikkje nokon som sakna ein flodhest. Herr Madsen møtte ein slaktar som gjerne ville selje flodhestkjøtt, og Line hadde møtt ein dyrehandlar som gjerne ville ha ein flodhest. Men han hadde dessverre berre eit fuglebur å ha han i.

Da alle saman var komne sveitte og trøtte heim, sa herr Madsen: «No skal de sjå her – eg har vore på biblioteket og lånt ei bok om flodhestar.» Han lente seg mot Maren og tok til å lese. «Flodhestar et mykje gras,» sa han. «Dei elskar, sanneleg min hatt, å bade! Det må vi gjere noko med.» «Det ordnar eg,» sa Mikkel. Han styrta av stad og kom tilbake litt etter med ein stor plastbalje. «Pøh, den der kan da ikkje Maren bade i,» sa Line, «du er ikkje riktig klok!» Mikkel såg litt skuffa ut. «La oss sjå,» sa herr Madsen. «Kva med badekaret?» «Han kan få eit kveldsbad i badekaret,» sa herr Madsen, «men først må han slå litt meir gras.» Så gjekk han inn for å sove middag.

Oppgåver: Skriv namnet på dei yrka som er nemnde på side 104. Skriv dei orda som har vokalen ø i seg. Skriv dei orda du har skrive, som høyrer til ordklassen verb.

104

nyn.5. kl l ombrek

25-07-05

14:36

Side 105

«Mor,» sa Line, «Maren skal bade i kveld.»

«Ja ha,» sa fru Madsen, «det var da fint.» «I badekaret,» sa Mikkel. «Det var da f…, kva er det du seier – i badekaret?» sa fru Madsen. «Det seier far,» sa Line. «Far dykkar er det sprøaste mennesket eg kjenner,» sa fru Madsen og smilte. «Det er nok derfor eg liker han så godt.»

Øveord: sprøaste hekken kveste fnyste

R VU

Da det vart kveld, og mørket senka seg over byen, lista naboane seg ut i hagen og bort til hekken for å sjå om det store dyret gjekk og slo gras enno. «Hi hi,» sa naboen. «Han er borte.» «Det skal du ikkje vere så sikker på, vesle Osvald,» sa nabokona. «Høyr, det er nokon som ler der borte!» «Ja,» peip naboen, «det er nokon som ler.» «Det er akkurat det eg har sagt, din apekatt,» sa nabokona. «Kom, vi må undersøkje saka.» Og så gjorde dei noko som naboar sjeldan gjer: Dei kraup gjennom hekken og lista seg bort til huset og kika inn gjennom vindauga. Ja, kva synest de? Det var ingen i stua – og heller ikkje på kjøkkenet. Man da dei to naboane kom til baderomsvindauget, såg dei noko merkeleg. Midt i badekaret låg Maren og plaska i vatn, medan familien stod omkring henne og lo. «Det er da utruleg kva dei menneska der kan more seg over,» kveste nabokona. «Ja, dei må vere galne,» peip naboen. «Eg held det ikkje ut lenger,» fnyste nabokona, «det er heilt utruleg kva folk kan more seg over no for tida!» «Utruleg, ja,» peip naboen og begynte å smile. «Er du også begynt no!» skreik nabokona. «Du skal på hovudet i seng, din idiot!» «Ja, på hovudet,» peip naboen.

Spørsmål: Kvifor ville den gamle dama ha ein flodhest som selskapsdyr? Kva hadde herr Madsen teke med seg frå biblioteket? Kva meinte Mikkel at flodhesten kunne bade i? Kvifor kraup naboane gjennom hekken og inn i hagen til Madsen? Kven var på badet hos familien Madsen?

105

nyn.5. kl l ombrek

25-07-05

14:36

Side 106

R VU G

IN SE

Og så drog nabokona med seg den vesle mannen sin heim i mørket – medan latteren braka laus på badet hos familien Madsen.

Da Line og Mikkel kom på skolen neste dag, såg læraren litt sur ut. «Kvifor kom de ikkje på skolen i går?» spurde han. «Fordi vi har fått ein flodhest,» sa Line. «Som heiter Maren,» sa Mikkel. «Kva er det for noko tøys,» sa læraren. «Det er heilt sant,» sa Line. «Ja, i går fekk han bade i badekaret vårt,» sa Mikkel. «No vil eg ikkje høyre noko meir tull om flodhestar,» sa læraren. Ein gut som sat ved sida av Mikkel, kviskra: Øveord: «Får eg vere med deg heim og sjå på han?» braka laus «Klart det,» sa Mikkel.

Oppgåver: Skriv desse verba i notidsform: begynte, kjende, gjekk. Skriv fire av dei orda som er adjektiv.

106

nyn.5. kl l ombrek

25-07-05

14:36

Side 107

«Ikkje noko meir flodhestvrøvl no,» ropa læraren, «elles skal eg gi dykk flodhestar, eg!» «Det treng du ikkje,» sa Mikkel, «vi har jo ein allereie!» Læraren vart heilt raud i ansiktet, men han sa ikkje meir.

Øveord: uforskamma

R VU

Da læraren gjekk heim frå skolen, kom han forbi hagen til naboen. «Har De høyrt det?» sa nabokona, som stod ved hekken. «Dei har fått ein avskyeleg flodhest borte hos Madsen!» «Æsj, de med alt dette flodhesttøyset dykkar!» sa læraren. «For ein uforskamma person,» freste nabokona. «Ja, uforskamma,» sa naboen. «Osvald, snakk ordentleg, elles må du leggje deg.» «Ja, turteldua mi,» peip naboen. Imens stod nesten alle barna frå skolen pressa saman på badet hos familien Madsen og vart oversprøyta med vatn frå Maren, som plaska nøgd i badekaret. «Du snakkar,» sa ein liten gut. «Ein slik ein ønskjer eg meg til fødselsdagen min.»

Og det kan jo du også gjere.

SE EM AR

PL 107

nyn.5. kl l ombrek

25-07-05

14:36

Side 108

Nissar i noregshistoria Dei to historiene som følgjer, er henta frå boka «Nisser i norgeshistorien» av Frid Ingulstad.

Det første møtet

R VU

For ti tusen år sidan levde urnissane. Dei var mindre enn nissane i dag, og dei var barn av dvergfolk og i slekt med dvergane. Men sjølv om dei var små, var dei kjempesterke. Dei hadde langt, kvitt skjegg, digre øyre og eldraudt hår, og om vinteren brukte dei pelslue av villkattskinn. Dessutan hadde dei vêrhår, akkurat som kattar. Dei svære øyra tente til å fange opp lyden av fotstega til dei underjordiske. Når urnissane ikkje sov under open himmel, heldt dei til i holer, haugar eller under jorda. Den gongen fanst det ikkje menneske i Noreg. Det var eit land med snø, is, fjell og dalar, og vier, lyng og buskar som var om lag det einaste som voks her. Sjølv om urnissane såg annleis ut enn nissane i dag, hadde dei mange av dei same eigenskapane og likna dei av temperament. Dei var ertelystne, fulle av påfunn, skøyarstrekar og godt humør, men dei kunne også vere rampete.

Øveord: urnissane dvergane villkattskinn vêrhår underjordiske vier temperament ertelystne hjulbeint barmfager

Ein av urnissane var ein hjulbeint og artig kar som heitte Storetå. Han var litt skeiv å sjå til, og den eine tåa var dobbelt så lang som dei andre. Dessutan hadde han store, raude hender og flisehår. Han var gift med Gunnhild Flatnase. Ho var barmfager, hoftebrei og hadde hår på haka. Særleg vakker var ho ikkje, men Storetå var like forelska som da dei gifta seg for 60 år sidan. Trass i at dei levde eit fritt og lykkeleg liv, kjende dei seg ofte einsame. Men ein dag fekk dei heilt uventa selskap.

108

Oppgåver: Skriv fem av dei orda som har konsonanten g/G på plass først. Skriv kva ordklassar dei orda du har skrive, høyrer til. Skriv minst fem av dei orda som er adjektiv. Lag skjemaet for gradbøying av adjektiv og skriv adjektiva du har skrive, i alle former.

nyn.5. kl l ombrek

25-07-05

14:36

Side 109

Øveord: vantru stamma frå støkken nykken hamle opp med klamra pilkoggeret runer

R VU

Storetå og Gunnhild var på veg heim etter å ha plukka einerbær for å lage øl. Da stansa Storetå brått, skuva katteskinnslua litt tilbake og klødde seg i det eldraude håret. «Det kjem nokon,» sa han forundra. Gunnhild Flatnase bråstoppa og stirde vantru framfor seg. Eit stykke bortanfor kom nokre underlege skapningar. Dei var tobeinte som dei sjølve, var digre som troll og hadde pels som skitne isbjørnar. «Nokre skumle skapningar!» kviskra ho. «Eg trur det må vere kjenningar av huldra,» sa ho etter at den første støkken hadde gitt seg. «Bortsett frå halen og pelsen liknar dei litt.» Storetå nikka. Han kjende at han tok til å dirre i knea. Sjølv om han var sterk som nykken og like slu som bergfolka han stamma frå, kunne han umogleg hamle opp med troll som var ti gonger så høge som han sjølv. «Kom!» kviskra han. «Vi gøymer oss i hola.» I neste augneblinken la dei på sprang. Dei var berre så vidt komne innanfor den digre hola og hadde dekt inngangen med greiner, vier og lyng, da dei høyrde trampande føter rett utanfor.

Gunnhild Flatnase greip armen til Storetå og klamra seg inntil han. «Er det kjøttetarar, trur du?» Storetå rynka panna så ho såg ut som borken på dei nye trea som hadde vakse opp, greip klubba i den eine handa og pilkoggeret i den andre. Da skvatt dei begge to. Dei skumle skapningane snakka! Det var korkje bjørnebrøl, ulveul eller kattugleskrik, det likna nesten på deira eige språk. «Sjå!» høyrde dei ein av dei seie. «Det er hogge ut runer i fjellveggen.»

EM AR

Spørsmål: Kor lenge er det sidan urnissane levde? Korleis såg Noreg ut på den tida? Kven likna dei skumle skapningane på? Kva slags våpen tok Storetå tak i da han såg dei ukjende skapningane?

109

nyn.5. kl l ombrek

25-07-05

14:36

Side 110

Øveord: forfedrane snøblind omskapt pinneved

R VU

Dei tunge fotstega kom nærmare. «Ja, sanneleg. GARDVORDR,» stava han. «Det var det forfedrane våre kalla nissen. Somme meiner det finst slike skapningar i dette landet. Eg håper dei ikkje er farlege,» sa han og grøssa. «Farlege?» gjentok ein av dei andre, han høyrdest redd ut i røysta. Da braut ei anna røyst inn, ei lys ei, nesten som ei nissekonerøyst: «Ungane orkar ikkje meir. Dei er svoltne og frys. Vi skulle aldri ha lagt ut på den lange vandringa over isen. Dersom vi ikkje snart finn ly for vinden og kulda, er det ute med oss, i alle fall dei minste.» Da høyrde Storetå og Gunnhild Flatnase ein unge som gret. Gråten var så sår og hjelpelaus at Storetå, som var like mjuk på botnen som han var barsk å sjå til, gløymde seg heilt, reiv greiner og lyng til sides og ropa: «Ungane kan få kome inn til oss!» I det same gjekk det opp for han kva han hadde gjort, og da han kika opp på dei digre, skumle skapningane og oppdaga at pelsen ikkje sat fast på kroppen, men var hengd utanpå, vart han så redd at han straks gjorde seg usynleg. Gunnhild Flatnase skunda seg å gjere det same. «Kva var det?» høyrde dei ein av skapningane seie. «Såg eg ikkje nettopp to små underjordiske med raud topplue, eller har eg vorte snøblind?»

«Ei lita hole!» ropa ein begeistra. I den neste augneblinken vart heimen til Storetå og Gunnhild omskapt til eit overfylt bjørnehi. Små og store skapningar åla seg inn og la seg på golvteppet deira, slik at både bord, seng og stolar vart knuste til pinneved. Og blåbærpaien, som dei skulle ha hatt til kvelds, vart borte under ein av dei digre kroppane. Sjølv kraup Storetå og Gunnhild Flatnase saman lengst inne i hola og våga nesten ikkje å puste av frykt for at dei framande skulle høyre dei. «Vi må få i oss noko varmt,» sa den eine. «Eg tenner bål utanfor og kokar suppe,» svara den andre.

Oppgåver: Ordet tenner kan tyde to ting. Skriv to setningar som viser det. Ordet dette kan tyde to ting. Skriv to setningar som viser det. Skriv dei orda som har konsonanten k på plass først. Skriv dei orda du skreiv, som er verb. Skriv dei i fortidsform.

110

nyn.5. kl l ombrek

25-07-05

14:36

Side 111

Storetå og Gunnhild Flatnase kika forskrekka på kvarandre. Kva meinte dei? Med undring såg dei at den eine tok til å slå to steinar mot kvarandre rett utanfor holeinngangen. Før dei visste ordet av det, stod noko gult og raudt til himmels, det lyste nesten som sola. I det same tok det til å knitre og sprake i ein haug med kvister, og ikkje lenge etter kjende dei noko som varma heilt inn i kroken til dei, om lag som kveldssola ein varm sommarkveld.

Øveord: undring naglesprett forfrosen pløsete

R VU

Først klamra Gunnhild og Storetå seg til kvarandre, men Gunnhild hadde naglesprett på tærne og ein forfrosen veslefinger, og da ho kjende varmen kome sigande utanfrå, gleid eit lykkeleg smil over dei pløsete leppene hennar. «Kanskje vi kan få nytte av nykomarane,» kviskra ho inn i øyret på Storetå. Da dei framande endeleg var ferdige med å ete, hadde lagt seg for natta og fall i søvn, kviskra Storetå: «Det er synd på ungane, Gunnhild, dei burde ha hatt noko over seg. Skal vi prøve om vi kan slepe med oss reinsdyrskinnet vi fann i fjor vinter, og breie over ungane?» Da dei digre skapningane vakna neste morgon, sette den eine i: «Kven i all verda har lagt eit reinsdyrskinn over ungane?»

EM AR

her settes inn illustrasjon vedlagt markert med sidenummer ikke scannet

Spørsmål: Kva heiter nisse på gammalnorsk? Kvifor vart ikkje Storetå og Gunnhild Flatnase oppdaga av dei framande? Kva la Storetå og Gunnhild over ungane?

111

nyn.5. kl l ombrek

25-07-05

14:36

Side 112

«Reinsdyr?» kom det oppglødd frå ein av dei andre. «Da har vi hatt hellet med oss. Finst det rein, klarer vi å overleve.» «Da var ikkje ferda forgjeves likevel,» høyrdest eit letta sukk frå ein av krokane. «Men kven har lagt skinnet her?» spurde ei av dei lyse røystene. «Eg trur det må ha vore ein nisse,» svara ein annan og lo. Storetå skotta bort på kona si og blunka med det eine auget. «Der fekk eg ein idé,» kviskra han lurt. «Vi følgjer etter dei. Tek eg ikkje heilt feil, varer det ikkje lenge før dei treng hjelp igjen.» «Dessutan kan vi kanskje få nytte av dei,» sa Gunnhild for andre gong. Storetå flirte lurt. «Litt moro kan vi kanskje også få – når eg er ertelysten, og du er opplagd til litt fanteri.»

Øveord: oppglødd forgjeves skreppa

R VU

Så snart dei digre skapningane braut opp, slengde Storetå skreppa på ryggen og tok kona Gunnhild i handa, og så la dei i veg så fort dei små føtene kunne bere dei. Dette var det første møtet mellom nissar og menneske, og sidan har dei følgt kvarandre, på godt og vondt, gjennom alle år.

IN KS

her settes inn ilusttrasjon vedlagt med sidenummer ikke scannet

EM AR

PL Oppgåver Skriv setningar med desse orda: nise/nisse, hat/hatt, nyte/nytte, veg/vegg, bere/berre. Skriv orda som har konsonanten f på plass først. Skriv dei orda du har skrive, som er substantiv. Spørsmål: Kvifor vart dei framande så glade da dei såg reinsdyrskinnet? Kva for ein idé fekk Storetå?

112

nyn.5. kl l ombrek

25-07-05

14:36

Side 113

Da ostehøvelen vart til

R VU

Som alle nissar er husnissane fulle av påfunn og skøyarstrekar, og dei elskar å narre folk og lage ablegøyer. Når menneska ikkje er heime, nyttar dei høvet til å skli på rekkverket ned til første etasje, leike gøymsle på kjøkkenet, klatre i stueplantene eller hange og gynge på pendelen på bestefarsklokka. Men husnissane kan også vere til nytte. Før i tida hjelpte dei til på kjøkkenet, blåste på elden, passa på at maten vart rett koka og vogga gråtande barn. Dei passa også på at marken ikkje åt opp skinkene i stabburet. Somtid hender det at husnissane gjer menneska ei teneste, utan at dei eigentleg hadde tenkt det, og utan at menneska er klar over det.

Øveord: ablegøyer nyttar høvet pendelen stabburet sparsam gått ut på dato mjød skjemmande smilerynker ungkarsnissane

Det var det som hende jula 1725. Oline, kona til Nisse-Ola, er svært sparsam. Somme synest ho er gjerrig. Når det kjem gjester på besøk, skundar ho seg å gøyme unna dei beste matvarene og set i staden fram noko som har gått ut på dato. Nisse-Ola får korkje lov til å ete seg mett eller drikke mjød utan at mjøden er vatna ut. Mjøden er «styggsterk som rottekrut», seier Oline og sender Nisse-Ola eit stygt blikk. Som alle andre gjerrige nissar har ho fått eit skjemmande drag i ansiktet og har ikkje på langt nær så mange smilerynker som andre nissekoner. Ungkarsnissane i Ungkarsfurua i Gudbrandsdalen synest synd på Nisse-Ola fordi han har så gjerrig kjerring. Kvar jul gir dei han ei skreppe full av matvarer for at han skal sleppe å vere svolten. Skreppa gøymer Nisse-Ola i eit hemmeleg skap i snikkarbua si.

Oppgåver: Skriv orda som har språklyden j på plass først. Skriv dei orda du har skrive, som er verb. Skriv verba i notid og fortid. Skriv setningar med desse orda: fine/finne, slepe/sleppe, sete/sette. Spørsmål: Korleis kunne husnissane vere til nytte? Kvifor fekk Nisse-Ola mat av ungkarsnissane kvar jul?

113

nyn.5. kl l ombrek

25-07-05

14:36

Side 114

Før i tida var Oline enda verre. Da ergra ho seg så fælt over alle som skar tjukke skiver med kniv av den fine geitosten hennar. Når det kom nokon, gøymde ho geitosten under senga.

R VU

Nisse-Ola syntest dette var leitt. Han var opplært til å vere gjestfri og by alle som kom, på både øl og mat. Lenge prøvde han å godsnakke med Oline og forklare henne kor dumt det var å vere gjerrig, men til inga nytte. Geitosten vart gøymd under senga kvar gong nokon kom. Da forstod Nisse-Ola at han måtte finne på noko som fekk gjestene til å skjere litt tynnare skiver av osten. Da ville dei kanskje få smake litt likevel.

Øveord: geitosten gjestfri høvla høvelsponen blid i målet

Som alle veit, er Nisse-Ola hobbysnikkar. Ofte sit han i kjellaren, der han snikrar og grublar på problem. No vart han oppteken av osteskjeringsproblemet. Ein dag han stod og høvla plankar til ski for barnebarna, stirde han på den fine høvelsponen som kom ut frå høvelen. Da fekk han ein idé. Han ropa på Oline og bad henne kome ned i kjellaren med ein geitost. «Kome ned i kjellaren med geitosten?» Røysta til Oline høyrdest bråsint ut der oppe frå nissestua. «Eg skal vise deg noko!» ropa Nisse-Ola til henne. «Noko du vil like.» Oline er ikkje berre gjerrig, men ho er nysgjerrig òg. Nisse-Ola høyrdest så glad ut i røysta, syntest ho. Dessutan hadde han sagt at det var noko ho ville like. Ikkje lenge etter kom ho klatrande ned den bratte kjellartrappa med geitosten i handa. Nisse-Ola snudde seg straks han høyrde henne og snappa frå henne osten. Deretter la han høvelen over han og drog. Til stor glede for både han og Oline kom det tynne, fine osteskiver opp frå høvelen. Nisse-Ola lo. «Kva skal vi kalle denne høvelen?» spurde han. «Vi må kalle han nisseostehøvel,» svara Oline og var endeleg blid i målet.

Etter den dagen vart nisseostehøvelen ein vanleg reiskap i alle nisseheimar.

114

Oppgåver: Forklar korleis ein ostehøvel ser ut. Skriv dei orda som har diftong i seg. Skriv seks av dei orda som er samansette ord. Skriv synonym til desse orda: gruble, snike seg, nøgd, husvert, reiskap, under seg.

nyn.5. kl l ombrek

25-07-05

14:36

Side 115

R VU

To hundre år seinare – jula 1925 – mangla Nisse-Ola ei julegåve til husverten sin, Thor Bjørklund. Enda dei budde gratis i stallen hans, fekk han ikkje lov av Oline å gi bort noko som var mykje verdt. Nisse-Ola var nøgd med mannen han budde hos, smørauge på rømmegrauten fekk han kvar julekveld. Dessutan var Bjørklund snill mot hesten, derfor ville Nisse-Ola gjerne gi han noko fint. I dagar og netter grubla han på kva han skulle finne på. Da fekk han endeleg ein idé. Kanskje Thor Bjørklund også kunne trenge ein ostehøvel? Han kunne berre gjere nokre små endringar, slik at oppfinninga hans passa betre for menneskehender. Som sagt, så gjort. Han laga eit handtak slik at ein kunne dra høvelen over osten i staden for å skuve han. Deretter pakka han høvelen fint inn i sekkestrie, knytte ei stor, raud sløyfe rundt, sneik seg inn i storstua til husverten og la pakken under juletreet. Thor Bjørklund vart så begeistra for gåva at han straks søkte patentstyret om patent på ostehøvelen, og det fekk han. Men det stod ingenting i patentbrevet om at det var Nisse-Ola som hadde ideen for to hundre år sidan. «Det gjer ikkje meg noko,» tenkte Nisse-Ola. «Eg synest det er fint at eg har gitt menneska noko som gjer at dei kan lære seg måtehald og få osten til å vare lenger.»

I dag har dei fleste nordmenn ein ostehøvel, men det er få som veit at dei kan takke den norske Nisse-Ola for at høvelen eksisterer.

Øveord: mykje verdt sekkestrie patentstyret patent måtehald eksisterer

Spørsmål: Kvar vart geitosten gøymd når det kom gjester til Nisse-Ola og Oline? Kva gjer Nisse-Ola i kjellaren? Kvifor gjekk Oline ned i kjellaren enda ho ikkje hadde lyst? Kva heitte husverten til Nisse-Ola i 1925?

115

nyn.5. kl l ombrek

25-07-05

14:36

Side 116

Det lysberande juletreet - ei legende

Øveord:

R VU

Da det vart kjent i verda at Messias skulle bli fødd på jorda, la tre tre ut på vandring til Betlehem. Det var i denne byen Messias skulle kome til verda. Det første treet var eit fikentre, det andre eit oliventre, og det siste var eit grantre. I tusen år eller meir vandra dei, for dei ville vere framme i god tid før det store underet skulle skje. Det hende av og til at trea stoppa for å kvile. Da viste dei fram gåvene dei bar med seg. Fikentreet hadde store, søte og saftige frukter, og oliventreet bogna av herlege olivenar. Dei to trea var svært nøgde med seg sjølve og gåvene dei skulle gi. «Men du, da? Kva har du med til den store Messias? Vi kan ikkje sjå at du ber på noko som helst,» sa dei to stolte trea til grantreet. Grantreet svara ikkje.

Messias fikentre oliventre bogna på god fot skarve

Kva skulle det vel svare? Det visste jo så godt at konglene det bar, ikkje var noko å setje fram på bordet for menneska.

Fikentreet og oliventreet hadde aldri vore særleg gode venner. Men no vart dei med eitt på god fot med kvarandre. Dei to var jo så mykje betre og så mykje meir verdifulle enn det stakkars grantreet. «Tenk, det var berre eit skarve nåletre med nokre tørre kongler. Kven ville vel ha slike?» Grantreet bøygde seg skamfullt. Dei hadde jo så rett.

EM AR

Da dei hadde vandra lenger enn langt gjennom hundrevis av år, stod dei endeleg framfor døra til stallen der Messias nettopp var fødd. No var omsider den store augneblinken der da dei skulle få kome fram til krubba der det vesle barnet låg. Her skulle dei få overrekkje gåvene dei hadde med seg.

116

nyn.5. kl l ombrek

25-07-05

14:36

Side 117

R VU G

Fikentreet gjekk først og la fruktene sine i fanget til Maria. Aldri hadde treet hatt så nydelege frukter som dei det gav frå seg i dag. Så kom turen til oliventreet. Det la alle fruktene sine i fanget til Josef, slik at han kunne presse herleg olivenolje ut av bæra. Heller ikkje dette treet hadde nokon gong hatt så saftige bær. Både Maria og Josef takka dei to trea så mykje for gåvene. «Gåvene vil kome til stor nytte,» sa dei.

Så var det grantreet som skulle fram. Det kjende seg så inderleg fattig der det stod med dei tørre konglene sine. Treet bøygde seg djupt for Maria og sa: «Eg har ingen etande frukter å gi, men kan eg vere til nytte, gir eg heile meg sjølv.» «Om du ikkje ber frukt, så skal du frå no av bere lys for barnet,» sa Maria. Ho tok eit vokslys og festa det på ei av greinene på grantreet. Slik gjekk det til at nettopp grantreet vart det lysberande juletreet.

Øveord: inderleg lysberande

117

nyn.5. kl l ombrek

25-07-05

14:36

Side 118

Det var ikkje mi skuld

Øveord: femkroningen mynten metallet

av Aase Foss Abrahamsen

R VU

Ellen stoppa og heldt ein blank femkroning framfor seg. «Og så ein femmar for det!» Ho lo og hoppa vidare. «Eg stakk jo berre bort i kiosken og kjøpte eit blad til henne.» Ho kasta femkroningen opp i lufta, tok eit steg framover og fanga han med begge hendene. Nina gjekk ved sida av og rykte så irritert i bandet til Vai at han av og til slang inn mot foten hennar. Uflaks at det ikkje var henne fru Nilsen ropa på. Ho hadde ofte handla for henne utan å få noko. Det hadde vore søren så bra med ein femmar. Ho hadde vore med ned til kiosken, så fru Nilsen kunne vel ha sagt at dei skulle dele. Ellen kasta mynten opp i lufta igjen, og sola blenkte i metallet. Nina hoppa og dytta til han så han brått skifta retning, datt ned på vegen og trilla utover. Ellen lynsnart etter …

SE KS

ill. vedlagt PDC Tangen scanner og setter inn

EM AR

118

Oppgåver: Skriv den eine tingen desse orda er like i: kiosken, kjøpte, kjenner, køyrer. Skriv dei tre orda ovanfor som er verb. Skriv orda i teksten som har språklyden ng i seg. Skriv sju av dei orda som er verb, og som har dobbeltkonsonant i seg.

nyn.5. kl l ombrek

25-07-05

14:36

Side 119

Øveord: førarrommet hiksta slapt utstrekt virra

ill. vedlagt PDC Tangen scanner og setter inn

R VU G

Da hylte det i bremser. Ein lastebil sklei med hjul som ikkje gjekk rundt, inn mot fortauet. Ei dame og ein mann hoppa ut av førarrommet og lét bildørene stå opne. Dama gret og ropa på Gud. Sette seg på huk og såg på Ellen som låg halvveges bak bilen. Slo hendene for ansiktet. Nina stod stille og stirde. Kunne ikkje sjå heile Ellen, berre føtene. Men ho såg at mannen lyfta henne opp og sprang til førarrommet, fort og sjanglande som om han heldt på å falle. Ansiktet hans var kvitt og skjegget svart, og Nina grøssa ved å sjå på han, men kunne ikkje la vere.

«Eg kunne ikkje noko for det. Eg såg henne ikkje før det var for seint,» hiksta han. «Eg veit ikkje om ho lever. Ho ligg så slapt. Vi må til sjukehuset med ein gong. Køyr du! Fort!» Han klatra opp i førarhuset med Ellen i armane. Sette seg stivt og såg rett fram – over Ellen som låg utstrekt med bakhovudet mot den eine armen hans. Nina stod og stirde på dei to som virra att og fram som på ein film. Vart framleis ståande da dei sette seg i bilen. Spørsmål: Kvar hadde Ellen fått femkroningen frå? Kvifor dytta Nina til femmaren? Kva slags bil var det som måtte bråstoppe?

119

nyn.5. kl l ombrek

25-07-05

14:36

Side 120

Øveord: forresten forskrekka eksemflekk ill. vedlagt PDC Tangen scanner og setter inn

R VU

Ville springe bort for å sjå på Ellen. Få henne til å svare. Ta på henne, i alle fall. Men føtene ville ikkje flytte seg. Ho ville skrike. Men det kom ingen lyd. Berre Vai peip ved sida av henne. Ho hadde stramma bandet hans så det gjorde vondt. Dama såg ein augneblink redd på Ellen igjen og beit seg i leppa. Starta bilen med eit rykk, men fekk auge på Nina og rulla vindauget fort ned medan ho trilla bortover. «Dersom du kjenner denne jenta, så spring heim til henne og sei at vi køyrer til sjukehuset.»

Ho køyrde vidare utan å vente på svar og utan å rulle vindauget opp att. Nina stirde etter bilen og svelgde. Stod på same staden og heldt bandet til Vai. Han hadde lagt seg ned og såg etter bilen, han òg. Alt var som før bilen kom. Hadde det forresten vore nokon bil der? «Kanskje eg har drøymt,» tenkte ho. «Eg tenkjer ikkje når eg drøymer. Det berre hender noko. Eg er jo ikkje forskrekka. Græt ikkje. Står berre her og held i bandet til Vai.» Ho rista langsamt på hovudet og klora på ein eksemflekk som klødde på olbogen. Fraus og skalv. Ellen kunne ikkje vere død? Ikkje så fort?

120

Oppgåver: Skriv sju av dei orda som har konsonanten s på plass først, og som er verb. Skriv desse verba i notidsform: hjelpte, kjende, brende, snudde. Skriv antonym til desse orda: stive, roleg, over, etter, fort, græt, opp, rask.

nyn.5. kl l ombrek

25-07-05

14:36

Side 121

R VU

Enno hadde ho ikkje flytta på seg. Men no lente ho Øveord: ryggen mot gjerdet bak seg, før ho slengde bandet til Vai idet frå seg og gjekk nølande ut på vegen. kvein Femmaren låg på den andre sida, like ved nokre støvete steinar. gjerda Idet ho bøygde seg for å ta han opp, svei det inni handa som om ho hadde brent seg. Ho drog handa fort til seg og grøssa. Snudde lynraskt og for bort til Vai. Greip bandet hans og sprang så fort ho kunne oppover langs gjerdet. Merka at ho tissa på seg. Kjende det renne varmt nedetter begge låra, men berre sprang. Måtte berre bort frå vegen. Bort frå femmaren og hylinga av bremsene som kvein inne i hovudet. Bort frå skrikinga frå dama. Men nokon sprang visst etter henne og ville halde henne att? Ho kunne høyre dei like bak. Dei bøygde seg over gjerda og ut mellom trea. Greip etter henne for å halde henne att. Derfor måtte ho sjå rett fram heile tida. Torde ikkje sjå seg tilbake. Ikkje stoppe, heller, sjølv om ho merka at Vai drog i bandet og ville kvile. Ho drog han med seg. Det slakke halsbandet heldt på å gli over hovudet på han, men ho merka det ikkje. Måtte ha han med seg. Torde ikkje vere åleine.

ill. vedlagt PDC Tangen scanner og setter inn

EM AR

PL Spørsmål: Kva var det Nina klødde på? Kvifor klarte ikkje Nina å plukke opp femmaren? Kvifor sprang Nina så fort og langt enda ho var sliten?

121

nyn.5. kl l ombrek

25-07-05

14:36

Side 122

R VU

Da ho ikkje orka meir, snudde ho hovudet så vidt og forstod at Øveord: ingen var etter henne likevel. Seig andpusten rett ned på magen seig ned og såg at dei var komne bort frå vegen og inn i skogen. hald i sida Vai låg og pesa med tunga ut av munnen ved sida av henne, olabuksa og ho kneip auga saman. La handa under seg og kjende halvvåte hjartet dunke fort. Hadde hald i sida, også. avsky Heile tida høyrde ho bilen bremse like ved, og dama rope på Gud. Ho sparka og grafsa i lyngen under seg med begge hendene. Fekk stive tyttebærblad mellom fingrane og jord under neglene. Men det hjelpte å sparke, og ho pusta rolegare etter kvart. Kjende det lukta skog, og at det var vått i mosen … Ellen kunne ikkje vere død så fort. Ho låg jo berre stille i armane på mannen. Blødde ikkje. Likevel ville ho ikkje gå tilbake til vegen. Ikkje tilbake til nokon. Ho hadde dytta til femmaren. Foreldra til Ellen, kva ville dei seie? Men Ellen var jo ikkje … Tankane hennar gjekk i kvarandre. Underbuksa var våt og kald og klistra seg ekkelt til magen. Ho drog ned glidelåsen og kjende at olabuksa også var våt og lukta vondt. Alt var vondt … Med ansiktet heilt nede i mosen tok ho til å gråte. Hadde ikkje gjort det før. Hadde berre tenkt på å kome bort. No var ho med eitt frykteleg trøtt, og tårene rann i eitt. Snufsande krabba ho opp att, vrengde av seg begge buksene og kasta underbuksa så langt ho kunne. Vart så kvalm av lukta at ho heldt på å kaste opp. Noko surt var heilt oppe i munnen, men ho svelgde det ned att. Svelgde om og om att medan ho drog den stive, halvvåte olabuksa på seg igjen og rynka nasen i avsky. Vondt i brystet hadde ho òg, som om oppkastet sat heile vegen frå magen og opp.

Vai reiste seg. Gjekk bort og snusa på den våte underbuksa, men luska vidare. Grov med framlabbane og snusa ned i lyngen her og der. Bandet slepa bak han og hengde seg av og til fast i ein busk eller ei rot, men Nina orka ikkje å reise seg og

122

Oppgåver: Skriv åtte av dei orda som har vokalen å i seg. Skriv kva for språklyd du høyrer på plass først i desse orda: gjekk, gjort, igjen, jord. Skriv dei to orda ovanfor som er verb. Skriv sju av dei orda i teksten som har diftong i seg.

nyn.5. kl l ombrek

25-07-05

14:36

Side 123

Øveord: diltande rapa bilbremser einerbusk bork kvae

R VU

ta det av han. Ho låg berre på sida, støtta seg på den eine olbogen, gret lågt og såg på alt han gjorde. Han var akkurat som han brukte å vere. Det var ikkje ho. Ho var rar inni seg. Ikkje akkurat lei seg. Ikkje redd heller, no. Berre tom. Og så fraus ho frykteleg. Godt at Vai var saman med henne … «Vai!» Ho sette seg opp og kasta frå seg litt mose som ho heldt i handa. Vai kom diltande, la seg ned med framlabbane over føtene hennar og sleikte seg rundt munnen. «Ellen er ikkje død, trur du vel? Ho blødde ikkje. Gret ikkje. Og eg dytta berre til femmaren for gøy. Ho forstod vel det?» Nina bøygde seg over Vai og snakka ned i pelsen hans. Fekk hår i munnen og prøvde å spytte dei ut. Men før ho fekk gjort det, velta alt det sure seg i henne og kom fossande. Ho låg på knea med hovudet ned i lyngen, gret og rista og kasta opp til det ikkje var meir inni henne. Det dunka inne i hovudet som når ho hadde feber, men det hjelpte å få alt ut. Ho rapa fleire gonger, gneid seg rundt munnen og fraus frykteleg. Sola heldt på å gå ned, lyste berre i striper mellom trea her og der.

vignet: hunden som snuser PDC Tangen scanner og setter inn

No kom tårene igjen. Lyden av bilbremser òg. Dei skreik både inni henne og mellom trea. Ikkje høgt, men som trist musikk. Ho reiste seg skjelvande, rista på skuldrene og knepte jakka. Berre dei ikkje hadde gått ved vegen akkurat da bilen kom! Vai såg opp på henne som om han spurde kva dei skulle gjere, men ho svara ikkje. Gjekk berre frysande omkring. Såg på underbuksa som hadde hengt seg opp i ein låg einerbusk, og sparka henne bort til ei tørr rot. Flekte litt bork av ei gran det var skore i. Reiv laus litt kvae som hadde pipla ut og stivna, og beit i han. Grøssa av den sterke smaken. Tok opp ein stein, men slengde han bort til einerbusken.

Spørsmål: Kvar har Nina sprunge? Kvifor hengde Vai seg fast i buskar og røter? Kva tid på døgnet var det? Kva smaka Nina på som hadde slik sterk smak?

123

nyn.5. kl l ombrek

25-07-05

14:36

Side 124

R VU

Vai følgde henne med spørjande auge ei stund. Øveord: Så bøygde han hovudet og tok til å sleikje labbane. sperra opp Nina subba vidare og vart meir og meir trøtt. Gret heile tida. «Inne ved Storevatnet er det ei hole. Egil og eg sat der ein gong da det regna. Skal vi gå dit?» Ho visste ikkje om ho snakka til seg sjølv eller til Vai også. Men det var godt å snakke og høyre ei røyst, sjølv om det var hennar eiga. Røysta var som før. Elles var ingen ting som det brukte å vere, ikkje skogen, ikkje stigen, ikkje ho sjølv. Trea stod høge og stille. Stigen låg som ei mørk stripe. Og ho sjølv hadde både tissa på seg og kasta opp. Dei følgde stigen heile tida no, og Nina heldt fram med å snakke. vignet: Nina trasker av sted «Ellen,» sa ho plutseleg høgt, «eg visste ikkje at femmaren PDC Tangen skulle trille ut i vegen. Han berre trilla. Du veit vel det?» scanner og setter inn Ho stoppa brått og støtta seg til eit tre, forskrekka over det ho hadde sagt. Sperra opp auga, såg i den retninga hola låg, og høyrde noko. Ei røyst? Ho gjekk nølande eit par steg til. Tok tak i nokre grankvister med den eine handa. Heldt pusten og lytta. Kjende hjartet dunke hardt. Vai stoppa òg. Var redd og heldt halen mellom beina. Jau, det var ei røyst, og ho vart høgare og høgare. «Eg er ikkje berre død, Nina. Eg er her ved Storevatnet også, og eg veit at femmaren trilla,» høyrde ho … langt borte, men nær likevel. «Det er Ellen!» Nina kviskra og torde nesten ikkje puste. Klemde den eine handa hardt om kvisten og venta. Lyfta den andre til munnen. «Er du her ved Storevatnet?» prøvde ho å rope, men det vart berre ei kviskring. Ingen svara. Vai gjekk vidare bortover og fekk det til å knekke i nokre tørre kvister.

«Hysj, Vai!» Vai merka på røysta til Nina at han måtte vere stille, og stoppa. Men det var ikkje meir å høyre, og dei gjekk vidare. Nina måtte av og til bøye seg og skuve greiner til sides. Små tre og buskar hadde vakse sidan ho var her med Egil, storebroren, men ho hugsa vegen.

Oppgåver: Lag skjemaet for bøying av substantiv og skriv fem av dei orda som er substantiv, i alle formene. Skriv ti av dei orda som har konsonanten t på plass først. Skriv tre av dei orda som er adjektiv.

124

nyn.5. kl l ombrek

25-07-05

14:36

Side 125

Egil og ho hadde ete i hola. Øveord: Ete … tvinna Nina var ikkje kvalm lenger, men svolten. Det rumla i magen oppreist og lukta surt av munnen hennar. Brann nede i halsen så ho gapa og prøvde å trekkje pusten djupt inn. Kva skulle ho gjere med mat? Det hadde ho ikkje tenkt på. Hadde berre tenkt på at ho ikkje ville tilbake til vegen med femmaren. Alt det var ikkje meir. Ho ville ikkje tenkje på det, i alle fall. Men nokon kunne likevel godt kome hit. Dersom dei kom, kunne ho fortelje dei at Ellen var i hola. Ho var ikkje berre død. Dei kunne gå dit og høyre sjølve.

R VU

Ho gjekk saktare etter kvart. Sparka i gamle, brune blad og pinnar. Braut av ein liten kvist som ho delte i mindre og mindre bitar og kasta frå seg etter kvart. Av og til drog ho i den våte olabuksa. Det harde stoffet gnog mot den berre huda. Ein gong la ho eit lommetørkle der det gjorde vondast, men det gleid ned i buksebeinet og ut. Kvifor hadde ho tissa på seg? Hadde ikkje gjort det på mange år. Kasta opp hadde ho vel gjort fordi ho hadde sprunge så fort …

Vai traska like ved sida av henne no. Sprang ikkje nøgd att og fram som han brukte å gjere. Av og til såg han opp for å spørje om dei ikkje snart skulle gå heim. Men Nina merka det ikkje. Ho snufsa og var så trøtt at ho sjangla. Lommetørkleet var vått, så ho tørka seg under nasen med handa eller sleikte snufset vekk med tunga.

Stigen gjekk heilt fram til hola. Da dei var like ved, stoppa Nina og tvinna på flettene. Hola var annleis enn ho hugsa. Ho var ikkje berre eit stykke av fjellet som stakk fram. Inst så trong at ingen kunne sitje oppreist. Egil og ho hadde jo sete der og ete. Hadde hola også endra seg? Ho svelgde og gjekk bort dit. Nokon hadde brent bål like utanfor.

Spørsmål: Kven trudde Nina at ho høyrde røysta til? Korleis oppførte Vai seg da han vart redd? Kva hadde Nina og storebror Egil gjort i hola? Kvifor hadde Nina tissa på seg og kasta opp, trur du?

125

nyn.5. kl l ombrek

25-07-05

14:36

Side 126

Oske, forkola trebitar og sølvpapir frå ein sjokolade låg i ein haug mellom sotete steinar. Vai tok til å rote med den eine labben i oska og snusa på papirbitane. Tok dei i munnen og gjekk til sides for å undersøkje om det var sjokolade på dei. Nina la seg på berget. Velta seg rundt på sida og trekte føtene opp til magen. Fraus og lurte på om det ville vere betre å ta av seg den våte buksa, men orka ikkje.

Øveord: sotete tulla i surr hutrande kilte inn torde

R VU

«Ellen,» kviskra ho. «Vai og eg vil sove her i natt, og vi kjem aldri til å gå over vegen meir. Vi skulle ikkje ha gått der i dag, heller. I alle fall skulle vi ikkje ha tulla med den femmaren. Ikkje ver redd, Vai,» sa ho til Vai, som stod og peip og såg på henne. Han forstod ikkje kvifor ho hadde lagt seg ute når det var kvelden. Redd? Kvifor trudde ho at Vai var redd? Fordi ho var det sjølv? Ho velta seg rundt som om ho ville kaste noko av seg. Alt vart vanskeleg når ho begynte å tenkje i staden for å sove. Tankane gjekk i surr, og ho såg mykje ho ikkje ville sjå framfor seg. Hutrande krøkte ho seg enda meir saman og kilte hendene inn mellom knea. Buksa var våt og kald heilt ned dit. Vai kom bort og la seg tett inntil henne. Sleikte litt på den eine fletta før han la hovudet ned på framlabbane. Han var mjuk og varm, og Nina trykte seg så tett mot han som ho kunne. «Ikkje ver redd, Vai,» mumla ho. «Vi skal ikkje gå til vegen meir. Vi kunne da ikkje noko for at Ellen sprang etter femmaren akkurat da bilen kom. Det er sant, og eg er her i hola når du vil snakke med meg.» Røysta til Ellen like inn i øyret var det siste Nina høyrde før alt vart borte for henne.

Det var mørkt da Nina vakna av at Vai knurra. Han reiste seg ikkje. Torde aldri det når han høyrde uvande lydar i mørket. Lyfta berre hovudet og stirde.

126

Oppgåver: Skriv dei fire orda som er særnamn. Skriv det du veit om særnamn. Lag skjemaet for gradbøying av adjektivet. Skriv desse adjektiva i alle former: vondast, best, våt, mindre, surt, saktare. Skriv desse verba i notidsform: brende, fortalde, begynte, gjekk.

nyn.5. kl l ombrek

25-07-05

14:36

Side 127

Øveord: seig saman gisp

R VU

ill. vedlagt PDC Tangen scanner og setter inn

IN SE

Nina tok hardt om han i halvmørket. Kjende dei stive håra reise seg på ryggen hans. Knurringa stoppa, men kroppen dirra svakt. Ho var ikkje heilt vaken, men sette seg brått opp. Skalv og torde ikkje leggje seg ned att. Syntest ho høyrde nokon som ropa langt borte. Var det dama og mannen frå lastebilen? Kunne dei vere komne heilt inn hit? «Nina!» Ho seig letta saman. Det var Egil. «Ja.» Svaret kom så lågt at det nesten vart til eit gisp. Ein hard klump heldt lyden tilbake i halsen, men ho prøvde igjen. No vart alt gråt. «Nina!»

Spørsmål: Kvifor tok Vai gammalt sølvpapir til sides og undersøkte det? Kvifor trudde Nina at Vai var redd? Kva var det siste Nina høyrde før ho sovna? Korleis var lyset da Nina bråvakna?

127

nyn.5. kl l ombrek

25-07-05

14:36

Side 128

Ropet kom nærmare frå. Vai reiv seg laus frå armane hennar, for opp og vart borte i mørket. Nina bøygde seg framover. La ansiktet mot knea og gøymde det med begge hendene. Lét gråten kome som han ville. Kunne plutseleg sleppe laus alt som hadde samla seg inni henne. Korleis det gjekk med Nina i vekene framover, kan du lese om i boka «Det var ikke min skyld» av Aase Foss Abrahamsen.

R VU G

IN KS

SE EM AR

128

nyn.5. kl l ombrek

25-07-05

14:36

Side 129

R VU G

IN KS

SE EM AR

PL 129

nyn.5. kl l ombrek

25-07-05

14:36

Side 130

R VU G

IN KS

SE EM AR

130

nyn.5. kl l ombrek

25-07-05

14:36

Side 131

R VU G

IN KS

SE EM AR

PL 131

nyn.5. kl l ombrek

25-07-05

14:36

Side 132

R VU G

IN KS

SE EM AR

132