Blauwe Kamer

05-12-11 11:19

wish you a Merry X-mas & an Inspiring 2012

Blauwe Kamer, tijdschrift voor landschaps­ ontwikkeling en stedenbouw Verschijnt zes maal per jaar.

Eenentwintigste jaargang.

Blauwe Kamer wordt uitgegeven door Stichting Lijn in Landschap Schip van Blaauw Generaal Foulkesweg 72 6703 BW Wageningen Telefoon: 0317-425890, Fax: 0317-425886 E-mail: info@blauwekamer.nl www.blauwekamer.nl ABN Amro 53 91 50 169 Bestuur Peter Kuenzli (voorzitter), Ewoud van Arkel, Tineke Blok, Gert Middelkoop, Karen van Vliet Redactie Marieke Berkers, Bert Bukman (hoofdredacteur), Rob van der Bijl, Maarten Ettema (eindredac­teur), Mark Hendriks (bureauredacteur)­, Hank van Tilborg, Peter Paul Witsen Medewerkers aan dit nummer Lobke Alkemade, Kristof Van Assche, Rita van Biesbergen, Madelief ter Braak, Hans Peter Föllmi, Ronald van der Heide, Harma Horlings, Bibi van de Klundert, Christiaan Krouwels, Jelle Leenes, Cathelijne Nuijsink, Franca van de Peppel, Tjerk Ruimschotel, Willem van Toorn, Joep van der Veen, Jan de Vries, Jake Wiersma, Martin Woestenburg Abonnementen en administratie Annemarie Roetgerink, info@blauwekamer.nl Vormgeving Daphne de Bruijn, Harry Harsema en Marjan Gerritse (basis­vormgeving) Druk Modern, Bennekom

All of us @

Advertenties Margot van Steen, Upmedia Telefoon: 0314-360500, fax: 0314-362004 Advertentiemateriaal zenden aan de uitgever Prijzen 2011 E 89,– (incl. btw). Studentenabonnement: E 69,– Bedrijven en instellingen: E 122,– Proefabonnement (2 nummers): E 15,– Losse nummers: E 14,50 Bij automatische incasso geldt een korting van E 5,– (zie www.blauwekamer.nl).

Een abonnement kan op ieder gewenst tijdstip ingaan en geldt tot wederopzegging, tenzij anders is overeengekomen. De minimumlooptijd van een abonnement is één jaar. Opzeggingen dienen schriftelijk (per post of e-mail) te geschieden. De opzegtermijn bedraagt drie maanden. Proefabonnementen uitgezonderd: die lopen automatisch af na vier maanden.

ISSN 1389-742x Blauwe Kamer komt mede tot stand door medewerking van de Beroepsvereniging van Nederlandse Stedebouwkundigen en Planologen en de Nederlandse Vereniging voor Tuin- en Landschapsarchitectuur.

20111118 ADV_Kerst_310x240.indd 1

© Stichting Lijn in Landschap

Foto cover: Hans Peter Föllmi

Terug naar IJburg Het was zo’n interessant experiment: IJburg, de nieuwe stad in het water, ten oosten van Amsterdam, waaraan zelfs een referendum vooraf ging. Zoals bij alle referenda was de uitslag een duidelijk ‘nee’, maar omdat de opkomst te laag was ging de gemeente Amsterdam vrolijk van start met het plan.

Aanvankelijk leek het succesvol te verlopen, ondanks een hiccup in de beginjaren, toen een vorige financiële crisis toesloeg en de vraag naar goedkope woningen steeg, terwijl de ontwikkelaars die niet wilden bouwen.

Uiteindelijk kwam het allemaal goed, voornamelijk omdat de gemeente flink bijpaste. Stedenbouwkundige Ton Schaap zag de toekomst dan ook zonnig in, toen Blauwe Kamer begin 2005 voor het eerst een grote reportage aan IJburg wijdde. Al voegde Schaap toe: ‘Ik heb wel getwijfeld. Ik dacht: het zal toch niet gebeuren dat het zo’n suffe Vinex-wijk wordt?’

Nu, bijna zeven jaar later, keren we terug naar IJburg. Redacteur Marieke Berkers nam twee dagen haar intrek in het IJburgse bed and breakfast Lieve Nachten, en kwam tot de conclusie dat het allemaal toch niet helemaal is meegevallen.

De oorzaak is voor een belangrijk deel het maakbaarheidsstreven van de toenmalige gemeentelijke overheid. Het op grote schaal mengen van koop- en huurwoningen in dezelfde bouwblokken is vragen om moeilijkheden, oordelen vrijwel alle betrokkenen, en die moeilijkheden kwamen er dan ook. Maar voor de gemeente was het onbespreekbaar om het anders te doen: gemengd wonen is nu eenmaal typisch Amsterdams.

Iets vergelijkbaars gebeurde er met het autoverkeer. IJburg moest een wijk worden zonder veel autogebruik, en de oplossing was simpel: investeren in openbaar vervoer, weinig parkeerplaatsen en een lekker smalle toegangsweg.

Het gevolg: ’s ochtends en ’s avonds files op de karakteristieke Enneüs Heermabrug, en een wethouder die er een extra rijbaan naast wil leggen. Daar gaat je landmark…

Natuurlijk zijn er ook dingen goed gegaan op IJburg. De wijk heeft bijvoorbeeld het gewenste stedelijk aanzien gekregen, zowel in de maatvoering als in het type woningen – er zijn op IJburg geen quasihistorische notariswoningen te vinden. Ook wordt de wijk steeds levendiger, vooral op en rond de terrassen van het Haveneiland.

Maar echt stads wil het desondanks niet worden, en misschien is dat wel beter ook, menen de bewoners. ‘Het is hier net een dorp. Daar baalde ik van toen ik hier kwam wonen, maar ik kan het nu wel waarderen’, zegt de eigenaar van café Vrijburcht in onze reportage.

Het zal toch niet waar zijn dat is gebeurd wat Ton Schaap zo vreesde: dat IJburg al met al toch een klassieke Vinex-wijk is geworden? En als het antwoord op die vraag ‘ ja’ luidt, of ‘ ja, een beetje’, dan is de volgende vraag: hoe erg is dat dan?

Bert Bukman

6 / 2011 b l a u w e k a m e r

5

b l auwe k amer

inhoud 6/2011

36 / De jonge architecten van Fabric doen vooral onderzoek ‘Je telt pas mee als je een gebouw hebt neergezet. Zo ouderwets’

18 / De minister van IenM wil een eind aan ‘onnodig complexe projecten’.

Een reactie uit het veld.

‘Juist extra geld uitgeven aan architecten, levert u meer ruimtelijke kwaliteit op’

22 / IJburg: na tien jaar steeds meer een echte Amsterdamse stadswijk ‘Mengen van koop- en huurwoningen geeft beheerproblemen’

46 / Op het braakliggende CiBoGa-terrein in Groningen krijgen kunstenaars ruim baan ‘Zonder inzet van de buurt stonden nog steeds hoge hekken omheen’

52 / Ontwerpen is een mysterieus proces, waarin soms plotseling een creatieve vonk ontstaat ‘Volgens Warnau staat een ontwerper niet volledig blank tegenover een opgave’

42 / De strijd tegen het water door de ogen van Siebe Swart ‘Als je beter kijkt, is er iets vreemds aan de hand’

6

b l a u w e k a m e r 6 / 2011

6 / 2011 b l a u w e k a m e r

7

i n h oud r u b r i e k e n 6 / 2 0 1 1

10

16

76

60

64

72

78

Vergis je niet: Zoetermeer bruist. Met ruim 120.000 inwoners zijn we de derde stad in Zuid-Holland. We doen veel aan innovatie, we zijn een trekpleister voor ICT-bedrijven en een broedplaats voor branche- en kennisorganisaties.

Plus dat we ons steeds meer focussen op duurzaamheid en cultuur. De gemeenteraad van Zoetermeer heeft nu besloten de welstandscommissie te vervangen door een stadsbouwmeester, die op afroep wordt bijgestaan door een commissie ruimtelijk kwaliteit. In deze commissie zijn de disciplines architectuur, stedenbouw, landschap en erfgoed (architectuur en monumenten) vertegenwoordigd. Wij nodigen belangstellenden van harte uit te solliciteren naar de betreffende functies. Heb je ambitie om mee te groeien met Zoetermeer? Dan hebben wij een uitdaging. Kijk voor meer informatie over deze vacatures op www.ambieerzoetermeer.nl.

Stadsbouwmeester

Leden Commissie Ruimtelijke Kwaliteit

vergoeding € 120,00 per uur Vacaturenummer ST201101

68

vergoeding € 93,53 per uur

Sluitingsdatum: 1 januari 2012

Vacaturenummer ST201102

74

56 80 PRODUCT 72 ECHO 10 • Afscheid van het Delftse duo Steenbergen en Reh • Dure grond maakt herbestemming onbetaalbaar • Bouwen aan de ideale campus • Onderzoek naar kwaliteitsteams • De Funen wint Gouden Piramide 2011

AMERICANA 56 Yellowstone is Amerika’s oudste nationale park. Voor veel Amerikaanse landschapsarchitecten bepaalde Yellowstone hun beeld van hoe een landschap er uit hoort te zien.

8

b l a u w e k a m e r 6 / 2011

PLANKRITIEK 58 • Modekwartier Arnhem: Klarendal is een van de best presterende Vogelaarwijken.

• Lekker rijden door het Land van Maas en Waal.

• In vrijheid Deventer vernieuwen • Kettingreactie voor HaarlemOost • Olympisch vooruit denken • Stille plekken in wereldsteden • Groen terug in Gents park • Bergen verzetten in Montreal

• Speeltoestel voor meisjes • Lichtgevend asfalt • Muziek maken met je koffer • Boom voor internetgeneratie • Hekwerk kan open

BOEKEN 74 • Ironisch over China • Vuistregels voor straatontwerp • Huisje, tuintje, groene stad • Houbens Nederlandse bergen • Voeten in de klei

BNSP 76 • Aankomend bestuurslid Koos Seerden: ‘De crisis dwingt tot vernieuwing’ • Excursie naar Berlijn.

NVTL 78 • ‘Leegstaande boerenerven zijn handel’ • Voorzitter Arda van Helsdingen: ‘Van compromis naar samenwerking’

PLATTEGROND 80 Een kaart van het ondergrondse openbaar vervoer van Amersfoort laat een hypermodern metrosysteem zien. De metrokaart heeft voor heel wat verwarring gezorgd.

6 / 2011 b l a u w e k a m e r

9

echo ‘Het ontwerp is de basis’ Op 15 december namen professor Clemens Steenbergen en hoofddocent Wouter Reh afscheid van de leerstoel landschapsarchitectuur aan de TU Delft. Ondertussen is het vak daar een volwaardige masteropleiding.

column De missie is volbracht.

alle onderzoeken hebben we gepoogd

Steenbergen: ‘Dat boek heeft dezelfde

Steenbergen: ‘Zo zou je het kunnen

om op tafel te krijgen welke architec-

insteek. We hebben de relatie tus-

zeggen. We hebben tot ons afscheid

tonische middelen er bestaan om het

sen stad en land, die al vele malen is

gewerkt aan de invulling van dit twee-

landschap tot een spektakel te maken.’

onderzocht, vanuit een ontwerpbena-

jarige masterprogramma. Het is ove-

Noem eens een voorbeeld?

dering bekeken. Het resultaat is een

rigens nog niet officieel. We verkeren

Steenbergen: ‘In Architectuur en Land-

landschapsarchitectonische typologie

in een soort testfase en het ministerie

schap beschrijven we hoe ontwerpers

van stedelijke landschappen die hand-

moet straks volledige goedkeuring

door de eeuwen heen met de vorm-

vatten biedt voor het werken aan stad

geven.’

geving van gebouwen ingrijpen op het

en land.’

Reh: ‘Dan gaat het om het ministerie

landschap. In De Polderatlas stond het

van Economische Zaken, Landbouw en

cultuurlandschap van onze polders

Hoe heeft dit alles doorgewerkt in het

Innovatie. Dat maakt het ook ingewik-

centraal. Deze landschappen hebben

curriculum van de master?

kelder, want de rest van de faculteit

een civieltechnisch karakter, waarin de

Reh: ‘Elk kwartaal staat een van de

Bouwkunde valt onder het ministerie

landschapsarchitectuur verborgen zit.

genoemde thema’s centraal – dus de

Het zijn gemaakte landschappen waar

relatie tussen architectuur en land-

schap.’

de vorm slechts in aanleg aanwezig is.’

schap, het cultuurlandschap en de

Waarom is het belangrijk dat Delft over

Reh: ‘Het begrip van vorm is essenti-

relatie tussen stad en land. Steeds met

van Onderwijs, Cultuur en Weten-

Clemens Steenbergen.

Wouter Reh.

een landschapsarchitectuuropleiding

Wat niet wil zeggen dat het een vol-

nadruk op het problematiseren van het

eel. Tegenwoordig is vorm een besmet

een sterke ontwerpcomponent.’

beschikt?

ledig vreemde beslissing was. Land-

ontwerp en het ontwerpinstrumenta-

woord, waar je als landschapsarchitect

Wat geeft u de nieuwe hoogleraar Dirk

Reh: ‘Landschapsarchitectuur heeft

schapsarchitectuur heeft namelijk,

rium: hoe gaat het landschapsarchitec-

niet te veel nadruk op mag leggen.

Sijmons mee?

een vormgevende basis. Het draait om

naast die vormgevende basis, een

tonisch ontwerpen in zijn werk, welke

Maar vorm is voor ons vakgebied het

Steenbergen: ‘Je ziet in het vakgebied

architectonische vraagstukken op de

traditie in de cultuurtechniek, de

bouwstenen heb je?’

ruimtelijke integratiekader – waarmee

momenteel een hype rondom Land-

schaal van het landschap. Bovendien

landinrichting – onderwerpen die in

we het begin, de groei en de ontwikke-

scape Urbanism. Deze zienswijze gaat

is de landschapsarchitectuur verwant

Wageningen centraal staan. Ik vind het

U bent beiden vooral bekend om de

ling van een landschap duiden.’

ervan uit dat autonome processen het

aan stedenbouw en architectuur. Het

goed dat er straks twee landschapsar-

publicatie van prachtige boeken als

Steenbergen: ‘We hebben in De Polde-

aanzien van steden en landschappen

is niet meer dan logisch dat dit dan

chitectuuropleidingen zijn met elk een

Architectuur en Landschap, Zee van

ratlas gepoogd de impliciete architec-

bepalen. De landschapsarchitect wordt

ook aan een architectuurschool onder-

eigen profiel, die complementair aan

Land en De Polderatlas. Wat was de

tonische kwaliteiten van polders bloot

gezien als een procesmanager. Ik

wezen wordt. Op veel plekken in de

elkaar zijn.’

betekenis van deze studies voor de ont-

te leggen om hedendaagse ontwerpers

denk dat het belangrijk is ontwerpend

wereld is dat al decennia het geval,

Waarin onderscheidt Delft zich?

wikkeling van een Delftse landschaps-

aangrijpingspunten te geven bij inrich-

onderzoek en vormgeving ook hierin

maar in Nederland niet.’

Steenbergen: ‘Het ontwerp is de basis

architectuuropleiding?

tingsvraagstukken.’

een plek te geven.’

Hier moest je als student naar Wage-

voor onderzoek en onderwijs. Waar

Steenbergen: ‘We hebben daarmee

Bij uw afscheid verscheen een laatste

ningen.

het in Wageningen meer draait om

een wetenschappelijk fundament pro-

boek: Metropolitane landschapsarchi-

Steenbergen: ‘Dat is ooit zo besloten.

landschapsonderzoek, ligt hier de

beren te leggen voor de opleiding. In

tectuur.

Het plan New Water Garden voor de Europan-locatie in Leeuwarden.

Minder is meer bij Europan

10

b l a u w e k a m e r 6 / 2011

Mark Hendriks

– resulteert in terughoudendheid

eenvoud. Het plan New Water Gar-

en eenvoud. Een goed voorbeeld

den is van een Spaans team onder

is het winnende Eindhovense plan

leiding van Francisco Javier Castel-

Composition IX, Opus 18 van de

lano Pulido, dat ook Europan11-

Poolse architect Daniel Zarhy. Het

winnaar is in San Bartolomé. Hun

plan levert volgens de jury ‘een

ontwerp voor een woonwijk aan de

mooi, terughoudend beeld’ op. Met

rand van de stad is ‘goed doordacht

de verbouwing van het Coronage-

op alle schaalniveaus’. Een hybride

bouw van de TU en zijn omliggende

landschap met water-, stads- en

structuren tot onder meer studen-

landbouwelementen gaat samen

tenkamers en een nieuw cultureel

met aandacht voor cultuurhistorie

Konden zich bij Europan10 nog uit-

Deventer, Capelle aan den IJssel en

verwijst naar deze werking van deze

centrum, zet Zarhy ‘een compleet

en praktische uitvoerbaarheid. Wel

sluitend ontwerpers van vaderlandse

Almere nodig hebben.

gebiedskenmerken op elkaar, van

ontwerp’ neer, ‘waar alles op zijn

twijfelt de jury aan de financiële

bodem eersteprijswinnaar noemen,

Het overkoepelende internationale

lokale tot globale schaal, zowel nu

plaats lijkt te staan’. Het enige

haalbaarheid, gezien de geringe

bij Europan11 lijken buitenlanders

thema van Europan11 was ‘resonan-

als in een veranderde context.

nadeel vindt de jury de massaliteit

woningdichtheid.

het best te hebben aangevoeld wat

tie’. Locaties ontlenen in hoge mate

Het voldoen aan deze ontwerpeisen

van de clusters van studentenka-

de zes Nederlandse locaties in Leeu-

hun betekenis aan hun ruimtelijke

– het ging de jury ook om ecologi-

mers.

warden, Eindhoven, Amsterdam,

en historische context. ‘Resonantie’

sche duurzaamheid en flexibiliteit

Ook in Leeuwarden wint intelligente

Franca van de Peppel

Tjerk Ruimschotel

Bestemming Terwijl ik voor mijn Engelse schoonzoon als sinterklaassurprise een inburgeringspakket maakte, realiseerde ik me hoe vaak onze geschiedenis en geografie herschreven zijn. En wat dat voor je individuele bewustzijn en onze collectieve identiteit betekent. Zo is de Vaalserberg (323 meter) niet langer het hoogste punt van het land maar de 877 meter hoge Mount Scenery op het Caraïbische eiland Saba, dat sinds oktober 2010 een Nederlandse gemeente is. Op soortgelijke wijze zouden we, als we ons Indië eind jaren veertig niet ‘verloren’ hadden nu een bevolking hebben van ruim 250 miljoen, waarvan ruim 80 tachtig moslim. En was ik nu supervisor stedenbouw van Surabaja, was onze ruimtelijke ordening gebaseerd op het geniale werk van Thomas (wie?) Karsten, had Berlage ook op stedenbouwkundig terrein zijn idols-status verloren en was de Turkse president gewoon welkom.

Het is jammer dat politici van hun communicatieadviseurs geleerd hebben niet op ‘als dan’-vragen in te gaan. Op zich is het weinig interessant om te weten wat iemands mening is. Ook iemands toekomstdromen zijn vaak vooral leuk voor de persoon in kwestie zelf. Pas interessant wordt het (en zeker voor de ordenende disciplines) om vooraf te bedenken wat jouw individuele of onze collectieve reactie zou zijn als iemand iets gaat doen wat je nu nog niet weet.

Dit klinkt redelijk vaag en filosofisch maar is in wezen de grondslag voor ons meest onderschatte ruimtelijkeordeningsinstrument: het bestemmingsplan. De ongekend ideologische implicaties van zo’n saaie planvorm (in tegenstelling tot al die gephotoshopte verleidingsbeelden) zijn (ook door mij) jarenlang verwaarloosd. Maar in wezen gaat het om een collectieve drang om (binnen kaders) de individuele investerings- en transformatiedrang die we allemaal hebben ‘bij recht’ toe te kunnen staan. En om gezamenlijk te bedenken hoe we het beste ons grondgebied kunnen inrichten. Op nationale schaal is dit slechts één keer gebeurd.

De Tweede Nota uit 1966 was een prachtige poging om tegenover het schrikbeeld van 20 miljoen Nederlanders in het jaar 2000 een toekomstbeeld te schetsen waar al die mensen-op-dat-kleine-stukje-aarde het beste zouden kunnen leven. Vanuit een solidaire collectiviteit werd een spreidingspolitiek bedacht én uitgevoerd om niet alleen de bevolking beter over het land te verdelen, maar ook de opkomende welvaart en de gemeenschappelijk geachte cultuur en kennis. Tot in de hoeken van het land moest men erbij horen.

Die ideologie van een sociaaldemocratische samenleving is in de afgelopen decennia overboord gegooid en daarmee ook een collectief gedragen ruimtelijke ordening. Het is nu ieder voor zich en het eind van deze neoliberalisering is nog niet in zicht.

Soms is het prettig niet te weten hoe dingen aflopen. Toch blijft het blijft wrang dat, gezien de sterftekanstabellen, mijn zieke moeder mijn tweede kleinkind, haar eerste achterkleindochter niet zal zien opgroeien. Maar zoals Steve Jobs al zei: ‘De dood is waarschijnlijk de beste uitvinding van het leven. De dood maakt verandering mogelijk.

Hij ruimt het oude op om plaats te maken voor het nieuwe.’ Mooie, maar ook moeilijk te verteren gedachtes en typisch geschikt voor deze periode rond kerst en oud en nieuw.

6 / 2011 b l a u w e k a m e r

11

echo

strip

Ronald van der Heide

klus geklaard. De tuin is gemaakt van

Gulden Feniks

een speciaal papier dat als het nat wordt openvouwt, maar niet uiteen

De Gulden Feniks is een prijs voor

Award on Landscape Architecture.

valt. Blootgesteld aan het weer zal

renovatie en herbestemming. Catego-

Dit project was een Russisch-Neder-

de tuin uitbundig gaan bloeien en

rieën zijn renovatie, transformatie

lands samenwerkingsverband, met

uiteindelijk afsterven. (B.v.d.K.)

en bijzondere aandacht gaat dit jaar

van Nederlandse zijde Dienst Lande-

www.anoukvogel.nl

uit naar gebiedsomvorming. Het

lijk gebied en Okra landschapsarchi-

doel van prijsvraag is om de kwali-

tecten. Zij ontwikkelden samen met

teit van deze thema’s te bevorderen

het Departement Natural Resource

en het hergebruik van de bestaande

Management and Environmental

groene stadsontwikkeling. Als voor-

bouwwijk in een levendige, groene

De Catalaans stedenbouwkundige

voorraad onder de aandacht te

Protection van de stad Moskou en

beeldproject is de wijk Brateevo

Moskouwse wijk. (B.v.d.K.)

Joan Busquets ontving op 9 novem-

brengen van een breed publiek.

het Russische Ampir architecten een

uitgekozen. Deze wijk zal verande-

Inzendingen moeten een integrale

gereedschapskist voor duurzame

ren van een typische Sovjet-hoog-

De papieren tuin van Anouk Vogel.

Erasmusprijs ber de Erasmusprijs uit handen van prins Willem-Alexander. De prijs

aanpak hebben, en duurzaamheid,

Gevouwen tuin

functionele kwaliteit, culturele en

Toepasselijk binnen de Japanse

persoon of instelling die een bui-

maatschappelijke waarde, proces-

traditie heeft Anouk Vogel voor

tengewone bijdrage heeft geleverd

kwaliteit, economische aspecten,

de Gardening World Cup 2011 in

aan de cultuur in Europa. Dit jaar

innovatie en techniek zijn beoorde-

Nagasaki een tuin gemaakt die

was het thema: De vormgeving van

lingscriteria. (B.v.d.K.)

geheel uit gevouwen papier bestaat.

de openbare ruimte in de stad. Bus-

Inzenden tot 27 januari. Meer op

De papieren tuin is gebaseerd op een

quets heeft een indrukwekkend,

www.guldenfeniks.nl

oude Japanse legende dat een wens

internationaal oeuvre en is vermaard

uitkomt voor wie duizend origami

om zijn programma’s voor de verbe-

Russische prijs

kraamvogels vouwt. Geïnspireerd op

tering van stedelijke infrastructuur.

deze legende wil Vogel met haar tuin

Hij staat bekend om zijn vormge-

Het project Green River Brateevo

een wens voor wereldvrede uiten. Een

ving van dynamische processen en

wordt jaarlijks toegekend aan een

is als het beste publieke ontwerp

Impressie van het plan Green River Brateevo van OKRA en DLG dat in Rusland in

team van vijftien Japanse origami-

streven naar consensus onder alle

beloond met de Russian National

de prijzen viel.

vouwers heeft in twee weken tijd de

belanghebbenden. (B.v.d.K.) Meer hierover op www.erasmusprijs.org

Wat kost herbestemming, zeker nu

zo hoog te houden frustreert de

aangedragen voor herbestemming

de markt is ingestort en stilliggende

gemeente nieuwe ontwikkeling en

van het gebouw. Dit varieerde van

Nieuwe voorzitter BNA

projecten steeds verder in de rode

loopt ze renteverliezen en imago-

‘eten boven leegstand’, een verti-

Willem Hein Schenk, architect en

cijfers zakken? Om deze vraag draai-

schade op, was de kritiek tijdens de

cale camping en voedselproductie in

partner van de Zwarte Hond, is

de het op de slotdag van de Interna-

workshop. Veel deelnemers waren

de voormalige fabriek, tot het casco

benoemd tot voorzitter van de Bond

tionale Biënnale Herbestemming in

het erover eens dat de gemeente

verkopen of verhuren van delen van

van Nederlandse Architecten (BNA).

Maastricht. Onder begeleiding van

beter haar verlies kan nemen door af

het gebouw, waarbij de klant naar

De leden van de BNA kozen Willem

experts werden alternatieve stra-

te schrijven op de grondprijs, zodat

eigen maatstaven de isolatie en

Hein Schenk vanwege zijn ervaring,

tegieën geformuleerd voor de her-

herbestemming van start kan gaan.

renovatie verzorgt. De teneur was

zijn kritische houding tegenover zijn

ontwikkeling van het Eiffelgebouw.

Arno Boon van BOEi industrieel

dat niet gezocht moet worden naar

vakgebied en het inzichtelijk maken

Dit industriële monument op het

erfgoed wees op de onrenda-

het ideale programma dat het hele

van de positie van ontwerpers bin-

voormalige Sphinx-terrein aan de

bele top van 25 tot 75 procent in de

Eiffelgebouw vult aangezien dat in

nen het planproces. Schenk is een

rand van het centrum van Maastricht

begroting bij herbestemming van

de huidige markt niet lukt. Gedeel-

uitgesproken voorstander van inte-

is een witte kolos van beton, glas en

monumenten. Voor deze ongedekte

telijke leegstand is onvermijdelijk en

grale planprocessen met verschil-

staal in de stijl van de nieuwe zake-

kosten van herbestemming, ver-

ook niet erg, net als tijdelijke pro-

lende disciplines, opdrachtgevers,

lijkheid. Het gebouw wacht sinds

oorzaakt door hoge grondprijzen

gramma’s. Juist de aanwezigheid van

bouwers, partners en gebruikers.

2006 op een nieuwe bestemming.

en strenge renovatie-eisen, zijn

tijdelijke huurders kan onderdeel

Dit alles met het doel om waarde te

Het grootste probleem voor het Eif-

creatieve oplossingen nodig, zoals

zijn van een strategie om geleidelijk

creëren voor alle belanghebbenden.

felgebouw is dat de gemeente de

het direct starten met tijdelijke

tot een steeds aantrekkelijkere en

Naast zijn nieuwe functie zal hij

grondwaarde expres hoog houdt om

exploitatie. Dit genereert inkomsten

beter renderende mix van program-

werkzaam blijven bij het bureau.

zo het hoge aankoopbedrag dat zij

en voorkomt verval en een negatief

ma’s te komen.

(B.v.d.K.)

De monumentale poort van het

destijds aan Sphinx betaalde terug

imago. In de ateliers werd een grote

Maastrichtse Sphinx-gebouw.

te verdienen. Door de grondprijs

verscheidenheid aan concepten

Herbestemming duur door hoge grondwaarde

12

b l a u w e k a m e r 6 / 2011

Joep van der Veen

Meer op www.dezwartehond.nl

6 / 2011 b l a u w e k a m e r

13

Bouwen aan de ideale campus

Ter gelegenheid van het gouden

de universiteit verhuist naar een ano-

jubileum van de Universiteit Twente

nieme campus.

vond op 27 oktober een conferentie

Paul Benneworth, onderzoeker aan

plaats op universiteitscampus, volgens

de Universiteit Twente, presenteerde

gastheer Kees van Ast ‘de enige echte

de uitkomst van een wereldwijd

campus van Nederland.’ De organisa-

onderzoek naar campussen. Hij deed

tie was in handen van BVR, Tracy Metz

aanbevelingen voor de locatie van een

was moderator.

nieuwe campus in Amsterdam. Hier

David Neuman, master planner van

begon de discussie. Tracy Metz ver-

historisch overzicht. Hij ging terug tot

Het Utrechtse Papendorp is een

de Verenigde Staten in Amsterdam

de Amerikaanse president Thomas Jef-

voorbeeld van een moderne campus.

vroeg: ‘Where is the campus?’ en het antwoord kreeg dat die er niet was.

campus in China. Daar is de campus de

mijdelijke thema van de relatie tussen

als het goed is een zekere waardig-

Vanuit de zaal kwam de opinie dat dit

economische motor van snelgroeiende

campus en stad. Volgens Schaap is de

hoogste belang was. Zijn idee was om

heid uit. Een goede campus heeft

ook niet nodig is. Desgevraagd liet de

industriesteden. In ruimtelijk opzicht is

cruciale vraag: Wat is de meerwaarde

een Utopia voor kennis te bouwen, los

een centrale openbare ruimte, met

voormalige huisvestingscoördinator

de campus een trendbreuk met de ver-

van Enschede voor de campus en

van de stad, met een groen karakter,

uitbreidingsmogelijkheid naar de ran-

van de Universiteit van Amsterdam

vuilde en uitdijende industriële stad. Er

andersom? Willen de studenten niet

begrensd en veilig.

den. Dus niet: langzaam volbouwen,

weten wel degelijk voordeel te zien in

is veel aandacht voor landschappelijke

veel liever naar de binnenstad?

wat in Nederland vaak gebeurt. Een

een campus omdat dat efficiënt en dus

kwaliteit en duurzaamheid. Dit model

Hier kwam de aap uit de mouw. De

Historische villa’s

tweede voorwaarde is dat parkeren uit

een kostenbesparing is.

ligt weer dicht bij het Jefferson-ideaal

universiteit hecht geen waarde aan het

Adriaan Geuze benaderde de ruimte-

zicht wordt geplaatst, zoals in het plan

van de campus als een Utopia voor ken-

merk Enschede, voormalige industrie-

lijke kant. Hoewel campussen in ons

Papendorp. Geuze liet zich kritisch

Martien de Jong, hoogleraar public

niswerkers.

stad, maar wel aan het groene imago

klimaat vaak een winderig karakter

uit over Wageningen, waar de fraaie

management aan de Technische Uni-

hebben stralen ze, betoogde Geuze,

historische villa’s worden verkocht en

versiteit Delft ging in op de rol van de

Onderzoek naar kwaliteitsteams

b l a u w e k a m e r 6 / 2011

van Twente. De relatie met interna-

Plukjes groen

tionale vliegvelden vinden de univer-

De discussie over de toekomst van

siteitsbestuurders belangrijker dan de

de campus in Twente werd afgetrapt

relatie met de stad.

door Ton Schaap, supervisor bij de

Heeft zo’n campus, los van de stad een

gemeente Enschede. Zijn bijdrage was

toekomst? Met de idee van de campus

ontnuchterend. De campus in Twente

als groene enclave, met een zekere

In januari starten stedenbouwkun-

in contact. Van Assen ‘We bekijken

mist continuïteit in zijn ontwikkeling.

waardigheid in openbare ruimte en

dige Sandra van Assen en planoloog

dan wat ze van elkaar kunnen leren

Verschillende supervisoren (vaak archi-

gebouwen is niets mis. Maar de bin-

José van Campen een onderzoek

en hoe ze zich verhouden tot andere

tecten) zijn elkaar opgevolgd. Met name

nensteden hebben zich sinds de tijd

naar het functioneren van kwaliteits-

partijen zoals de provinciale advi-

Jan Hoogstad nam afstand van de land-

van Jefferson ontwikkeld tot oorden van

teams. Uit een eerdere inventarisatie

seurs en ateliers en welstandorga-

schappelijke inbedding. Hij wilde een

culturele uitwisseling, ontmoeting en

blijkt dat in Nederland meer dan

nisaties.’

stedelijk ensemble te scheppen, dat

ontspanning. Juist datgene wat kennis-

honderd kwaliteitsteams actief zijn,

Volgens Van Assen neemt het aantal

helaas ‘wegloopt’ in parkeerterreinen

werkers zoeken. De ideale campus ligt

maar dat weinig bekend is over wat

kwaliteitsteams nog steeds toe, wat

en plukjes groen. Volgens Schaap dreigt

in de stad, niet daarbuiten.

ze wel en niet doen.

duidt op een structurele aandacht

de veelgeprezen campus een normaal

Van Assen en Van Campen proberen

voor ruimtelijke kwaliteit. ‘In som-

kantorenpark te worden van losse

het komend jaar profielschetsen te

mige gemeenten en provincies vult

gebouwen met parkeerterreinen erom-

maken van de verschillende typen

dit soort teams het gat dat de uitge-

heen en dat ’s avonds uitgestorven is.

kwaliteitsteams – van thema- en uit-

dunde ruimtelijke afdelingen laten

voeringsgericht tot gebiedsgericht.

vallen. Ze bewaken de samenhang

Het merk Enschede

‘Over veel teams is geen informatie

tussen plannen en stellen zich op als

De discussie eindigde met het onver-

te vinden over hun rol, wie er lid zijn

geheugen van een gebied of project.’

en welke producten ze leveren’, licht

Op projectniveau is de status van

Van Assen het onderzoek toe, dat

kwaliteitsteams volgens Van Assen

wordt medegefinancierd door het

niet altijd duidelijk. ‘Projecten kun-

Stimuleringsfonds voor Architectuur.

nen zo strak afgekaderd zijn dat het

‘En essentieel: welke invalshoek

kwaliteitsteam soms overbodig lijkt.

In Blauwe Kamer 5 is op bladzijde

cept), opgesteld door Stadsdeel

hanteert een team? Is het toetsend

Een beter begrip van de werkwijze

49 een zogenoemde spelregel-

Oost, gemeente Amsterdam.

en oordelend of juist meedenkend

van een kwaliteitsteam kan dan uit-

kaart voor het Cruquiusgebied in

en meeontwerpend vanaf het begin?’

komst bieden.’

Amsterdam afgedrukt. Het bijschrift

De foto op bladzijde 56-57 in Blau-

bij deze kaart had moeten zijn: De

we Kamer 5 is niet van dS+V maar

Spelregelkaart Cruquiusgebied (con-

van Jeroen van Westen.

Daarnaast brengt het onderzoek proEen eerste inventarisatie van ruimtelijke kwaliteitsteams in Nederland.

14

De campus van TU Twente.

republiek kennisontwikkeling van het

ferson, die besefte dat voor de jonge

vinciale kwaliteitsteams met elkaar

Mark Hendriks

column

Willem van Toorn

Lof van de eenvoud

telde dat ze bij haar aankomst vanuit

Stanford en Virgina University, gaf een

‘Campus’ is zo langzamerhand een containerbegrip geworden.

Was het vanouds voorbehouden aan universiteitsterreinen, steeds vaker heet ook een kantorenpark langs de snelweg zo. Hoog tijd voor een discussie over het begrip campus en zijn toekomst.

Foto Agnes Booijink

Foto Ingrid Koenen

echo

Jake Wiersma

Rectificaties

Sommige landschappen vallen op door niet op te vallen – maar dat dringt natuurlijk pas tot je door als je er door de omstandigheden met je neus op wordt gedrukt, als bewoner, gebruiker, bezoeker. Twee van de plekken waar ik nu aan denk zijn stadslandschappen. Het eerste zie ik soms uit het hooggelegen raam in de uitstekende verzorgingsflat van een zeer bejaarde tante van Ineke, mijn vrouw. Tante is het contact met de werkelijkheid van alledag – of wat daarvoor doorgaat – vrijwel kwijt, communiceert vooral in liedjes uit haar kindertijd, maar soms lichten haar ogen ineens op, wijst ze naar haar raam en zegt zacht: ‘Zo mooi, zo mooi.’ Ze kijkt neer op het Stadspark van Osdorp in Amsterdam. Vroeger, toen mijn ouders op hun oude dag hier een inmiddels gesloopte flat bewoonden, was dat park aanvankelijk een aangenaam wandelgebied voor ze, maar in de slechte tijd van Osdorp werd het een no-go-area vanwege verwaarlozing en kleine criminaliteit. Nu is het heringericht tot een totaal andere wereld, zowel strak geordend als gul met weelderige grote bomen en banken op onverwachte plekken. De met de lineaal getekende zwarte asfaltpaden zeggen dat je wel degelijk in de stad bent, de grote gazons met hun schaduwplekken zeggen dat je van de stad kunt uitrusten. Het monumentale hek maakt er een veilige maar doorzichtige wereld van.

De tweede plek is het Rietlandpark, waar ik vaak verblijf omdat we daar een Amsterdams pied-à-terre hebben. De ordening die ik van het Stadspark in Osdorp kende zie ik hier terug, maar dan in een veel complexere entourage, waar treinverkeer, trams, uit een tunnel opduikende auto’s, voetgangers, bij hun school spelende kinderen en bewoners de ruimte moeten delen. Dát ze dat kunnen, is te danken aan een vormgeving die je pas ziet als je bewust probeert te begrijpen hoe het werkt: een laaggelegen trambaan in een met trap, roltrap of lift bereikbare bak, een gelijkvloerse trambaan, fiets- en autowegen – maar dan toch een speelgebied voor kinderen met zeer Hollandse populieren en groenstroken met rietlandjes die doen denken aan de oude Rietlanden waar in 1903 de grote spoorwegstaking begon. Want dit blijft altijd haven- en stationsgebied.

Ik heb een hekel aan vormgevers in het landschap die willen opvallen en overal statements moeten achterlaten. Ik wil niet voortdurend worden opgevoed of toegesproken in de openbare ruimte. Als ik statements wil, ga ik wel naar de kunsten, de politiek, de journalistiek. Ik houd van het werk van ontwerpers die ruimte scheppen voor het nieuwe gebruik van oude landschappen als het Nederlandse, voor nieuwe ervaringen die de oude niet ontkennen. Het is niet toevallig dat de twee stadslandschappen die ik beschreef zijn ontworpen door Michael van Gessel, een landschapsarchitect die graag onzichtbaar blijft en volgens mij het gelukkigst is als de kijker pas in tweede of derde instantie ontdekt dat er ‘ontwerp’ te pas is gekomen aan het landschap dat hij ziet. Van Gessels oncalvinistische soberheid doet mij denken aan de terughoudende maar nobele grafische vormgeving van een vertaling van mijn hand waar ik nu net de drukproeven van bekijk, Kafka’s Het proces, voor een van de mooiste klassiekenreeksen die we in Nederland hebben. Het zou ondenkbaar zijn dat een ontwerper tussen Kafka’s tekst en mijn behoedzame poging die in het Nederlands tot leven te brengen nog eens een ‘visie’ zou trachten te wringen – maar zonder vormgeving zou er niet straks een herkenbaar, ervaarbaar boek in de winkel liggen.

6 / 2011 b l a u w e k a m e r

15

echo Amsterdamse wijk Funen wint Piramide

standplaats berlijn De inzendingen zijn beoordeeld op

klaart. De gemeente verdient ook lof

twee aspecten: de wijze waarop de

omdat ze consequent heeft vastge-

opdrachtgever vorm en inhoud heeft

houden aan het openbare karakter van

gegeven aan zijn opdrachtgeverschap

de buitenruimte. Als kwetsbaar punt

en de kwaliteit van het project.

wordt genoemd dat het wijkje mis-

Een belangrijke reden waarom Heij-

schien wel te af is. Elk hoekje is ont-

mans Vastgoed de prijs in de wacht

worpen, dat klopt, maar het is nu zaak

heeft gesleept is dat de opdrachtge-

voor de gebruikers om de ruimte in te

ver zich gedurende het proces lenig

vullen, waardoor een nieuwe dynamiek

toonde in het omgaan met verande-

kan ontstaan.

rende omstandigheden, terwijl hij het

Heijmans Vastgoed heeft met project Het Funen in Amsterdam de Gouden Piramide in de wacht gesleept. De prijsronde 2011 was bestemd voor opdrachtgevers van ruimtelijke projecten. De prijs bestaat uit een trofee en een bedrag van 50.000 euro.

concept van het plan overeind wist te

Ruimtelijke agenda

houden. Zo zocht Heijmans een inves-

Met Het Funen heeft de jury gekozen

teerder die een gegarandeerd aantal

voor een project dat voorbeeld is

woningen afnam op een moment dat de woningmarkt steeds onzekerder

voor toekomstige stedelijke transforWinnaar van de Gouden Piramide 2011: het Funenpark in Amsterdam.

werd.

matieprocessen. De publiek-private samenwerking achter het project biedt

werp voor de Funen. Ze hebben een

langgerekte gebouwen plande die

kansen bij de talrijke binnenstedelijke

Verloren hoekje

ingreep gedaan die over de plangren-

een bebouwde zoom vormen aan de

transformatieprojecten die op de

Het project wordt ook geprezen door

zen reikt en de verbinding zoekt met

spoorkant. Hierdoor schermen de

ruimtelijke agenda staan. Bij Het Funen

de jury omdat de gehele Czaar Peter-

de omgeving. Het juryrapport heeft

ontwerpers het binnengebied af van

kocht in eerste instantie de project-

buurt profijt heeft gehad bij deze

het over de ‘perfecte situering van het

het geluid van voorbijrijdende treinen.

ontwikkelaar het gebied aan en was als

ingreep. Woonbuurt Het Funen ligt op

parkje’. Dit groene gebied is ook goed

Het binnengebied is autovrij, omdat

opdrachtgever verantwoordelijk voor

het voormalige terrein van Van Gend &

toegankelijk gemaakt vanaf de Czaar

parkeerplaatsen onder de langgerekte

de inrichting van het openbare gebied.

Loos in Amsterdam. Lang was het een

Peterstraat.

gebouwen zijn verwerkt. In het bin-

Toen dat gereed was is het in handen

nengebied tekende Van Dongen voorts

gekomen van de gemeente die nu ook zorgt voor het beheer.

verloren hoekje in de grauwe buurt.

De Architecten Cie. (Frits van Dongen)

Autovrij

zestien gebouwen die door negen

in samenwerking met LandLab (Bram

3,5 hectare meet het plangebied,

architecten zijn ontworpen – wat de

Breedveld) maakte het ruimtelijk ont-

waarin de Architecten Cie, twee

verscheidenheid in bebouwing ver-

Marieke Berkers

Kennisuitwisseling Architectenbureau Vincent Scheurs

karakter en voegen ze zich rustig in

De Dutch school of landscape archi-

uit Aalten heeft de architectuurprijs

het beeld van de natuur. De vakjury

tecture (DSL) hield op 16 november

Achterhoek gewonnen. Het bureau

van de architectuurprijs vond het

een bijeenkomst over de onderzoeks-

ontwierp een landgoed in Halle,

ontwerp voor het landgoed origineel

praktijk binnen de landschapsarchitec-

bestaande uit drie wooneenheden.

en pragmatisch, doordat gebruik is

tuur. Deelnemers waren onderzoe-

De huizen zijn in een halve cirkel

gemaakt van geschakeld wonen en

kers en vertegenwoordigers uit de

geplaatst, wat refereert aan het

ambachtelijk materiaal. De publieks-

beroepspraktijk en van onderzoeks-

historische grondplan van landgoe-

prijs ging naar een verbouwde

instellingen. De bijeenkomst maakte

deren. Ooit werden veel landgoe-

boerderij in Didam naar ontwerp van

duidelijk dat er veel behoefte bestaat

deren hier in een U-vorm gebouwd.

architectenbureau Kees Marcelis.

aan kennisuitwisseling en aan een

Dat is op dit moderne landgoed

Meer op www.architectuurprijsach-

toegankelijk overzicht van actuele

vertaald naar een meer vloeiende

terhoek.nl

onderzoeksprogramma’s. Aangekon-

vorm. Hierdoor ontstaat aan de Landgoed Heidevloed kreeg de Achterhoekse Architectuurprijs.

Architectuurprijs Achterhoek

b l a u w e k a m e r 6 / 2011

digd werd LinkedIn-groep met de

buitenzijde een optimaal uitzicht

naam DSL-onderzoek, opdat deel-

naar het omliggende landschap en

nemers en andere belangstellenden

aan de binnenzijde een omsloten

elkaar gemakkelijk kunnen vinden en

en formele entree. Door het gebruik

kennis uit kunnen wisselen. (B.v.d.K.)

van leisteen, glas, beton en hout krijgen de gebouwen een ingetogen

16

Bibi van de Klundert

De hut van oom Tom ‘Herbst und Winterzeit ist gekommen’ lees ik op het briefje dat wild wappert in de herfstwind. Bijna waait het van de lantaarnpaal af. ‘Die Wildschwiene ziehen wieder durch die Siedlung.’ Hier, in de wijk Onkel Toms Hütte, dringt het Grunewald de stad binnen. In het zuidwestelijke puntje van Berlijn komt de natuur wel heel dichtbij: rondwroetend in de vuilniszakken.

Als stadsmeisje vul ik mijn longen met heilzame boslucht. De humus dringt diep mijn neusgaten in.

Sparren, dennen en pijnbomen spelen een mysterieus schaduwspel. Mijn ogen worden geprikkeld, mijn oren komen tot rust; hier wordt de stilte enkel verbroken door een verdwaalde auto die over het Kopfsteinpflaster rolt. Of door een luidruchtige specht, die zijn ritmes op berkenbomen beukt.

Vogels fladderen er genoeg, al ken ik hun naam niet.

Karmijnrode ligusterpijlstaart, schiet me te binnen als er een op een bezemsteel neerstrijkt . Of was dat de naam van een rups? Ook vossen schijnen er te zijn, maar die laten zich niet zien. Enkel twee hondjes, wier achterwerken door hun mevrouw stevig op de stoep worden gedrukt. Het voorafgaande gefluister ‘Sitz, sitz’, is niet voldoende. Op de kruising is geen auto te zien, maar het gaat om het principe.

Dat de natuur niet op afroepbasis beschikbaar is, doet me deugd. Daar kwam ik ook niet voor. De OnkelTom-Siedlung is namelijk een klein wondertje op zich. In de Weimartijd gebouwd, gaan achter de vele verdiepingswoningen en rijtjeshuizen de ideeën van beroemde architect-stedenbouwkundigen als Bruno Taut en Hugo Häring schuil. Naar voren en naar achteren, verspringt de strokenbouw om aan de monotonie van het modernisme te ontsnappen.

’s Morgens vroeg schijnt de herfstzon op de gele, grijze en groene gevels in het oosten, in de namiddag geeft hij de bruine en bordeauxrode westelijke façades een warme gloed. Een enkele zijgevel is helderblauw van kleur. Geen gevel lijkt gelijk te zijn. De Papageiensiedlung wordt het hier dan ook wel genoemd. De sierlijke stalen kozijnen hebben randjes geel, blauw of rood- en geven het strakke stuukwerk ritme en reliëf.

Aandacht zit hier in alles, ook de overgang van openbaar naar privé krijgt vorm. In twee treden van de straat naar beneden, een gietijzeren leuning, een stoepje vóór en een overkapping bóven de deur, een verticale ramenrij die de ingang markeert. Hierdoor zie ik een grijze man, die zo-even nog aan de voordeur morrelde, het trappenhuis doorsjokken – voordat hij helemaal uit het zicht verdwijnt.

Ik schrik op van een geluid. Een wild zwijn misschien?

Boven uit de boom, valt iets. Net niet op mijn hoofd.

Terwijl ik het herfstig genot van knisperen en ritselen door een dik pak bladeren hervat, zie ik aan de overkant van de straat een oude man. Tergend langzaam schuift hij zijn rollator voor zich uit. Dan staat hij stil, en recht zijn gekromde rug. Hij zwaait naar mij, de vreemde vogel hier. Licht, luft und Sonne doet de mensen blijkbaar goed.

Madelief ter Braak

6 / 2011 b l a u w e k a m e r

17

Open brief aan Melanie Schultz van Haegen, minister van Infrastructuur en Milieu

Mevrouw de minister, Het moet gezegd, u heeft in uw eerste jaar als minister niet stilgezeten. In juni presenteerde u de Ontwerp Structuurvisie Infrastructuur en Ruimte met het motto ‘Nederland concurrerend, bereikbaar, leefbaar en veilig’. Vrijwel gelijktijdig schetste u in uw beleidsbrief Eenvoudig Beter de hoofdlijnen van de herziening van het omgevingsrecht die al aangekondigd was in het regeerakkoord. U komt, in uw eigen woorden, met voorstellen tot ‘bundeling, vereenvoudiging, modernisering en versobering’ van het omgevingsrecht.

U vindt de ruimtelijke ordening in ons land onnodig complex. Daardoor wordt er onvoldoende haast gemaakt met de aanleg van wegen en spoorwegen, stedelijke herstructurering, plattelandsontwikkeling, waterveiligheid, energietransitie en natuurprojecten. U stoort zich aan de trage voortgang en bovendien wordt het allemaal veel te duur.

Foto Goos van der Veen

18

b l a u w e k a m e r 6 / 2011

6 / 2011 b l a u w e k a m e r

19

Een van uw doelen achter deze vereenvoudigingsoperatie is een reductie van plankosten met tien procent, door minder inzet van adviseurs en architecten en vermindering van juridische en onderzoekskosten. Afhankelijk van het investeringsvolume in de bouw kan dit oplopen tot een jaarlijkse besparing van circa zeshonderd miljoen euro, stelt u. Dat is natuurlijk aantrekkelijk in deze tijden van financiële crisis.

Ik voel me door uw streven naar vereenvoudiging aangesproken. Ik werk namelijk als landschapsarchitect, vaak voor de publieke zaak.

Steek ik mijn tijd dan grotendeels in onnodig complexe, geldverslindende projecten?

Het moet eenvoudigweg simpeler, beter en liefst ook sneller in de ruimtelijke ordening, is samengevat uw boodschap. Dat klinkt goed: snelheid en eenvoud hand in hand met kwaliteit... wie kan daar nu tegen zijn? Zelf geeft u het goede voorbeeld door snel met plannen te komen.

Maar hoe staat het met de kwaliteit van uw plannen? Ik ben er niet gerust op. Sterker nog, ik betwijfel of Nederland er beter van wordt.

Dat processen in de ruimtelijke ordening sneller en goedkoper kunnen, wil ik wel geloven.

Helaas betekent een snel doorlopen besluitvorming niet automatisch dat de uitkomst beter is, en uiteindelijk is het daar toch om te doen.

Zo kan de procedurele goedkoop in de praktijk duurkoop of miskoop blijken te zijn.

In dit kabinet vertegenwoordigt u de belangen van de ruimtelijke ordening en de ruimtelijke kwaliteit. U geeft vorm aan de toekomst van Nederland, een culturele daad van de hoogste orde. Dat schept een grote verantwoordelijkheid. Ik hoop dat u – met het regeerakkoord Vrijheid en verantwoordelijkheid in de hand – deze verantwoordelijkheid in het kabinet waar kunt maken.

Dat kabinet wil meer verantwoordelijkheden overdragen aan provincies en gemeenten (decentralisatie), minder regels vastleggen

20

b l a u w e k a m e r 6 / 2011

(dereguleren) en kiest daarbij voor een sterk accent op economie. Voor de economische ontwikkeling van Nederland wordt onze internationale concurrentiepositie het belangrijkst geacht. U wilt daarom extra investeren in de regio rond de Rotterdamse haven, de regio Amsterdam met de luchthaven Schiphol en de Amsterdamse haven, en de regio Eindhoven met zijn concentratie hightech-bedrijven. Met uw Structuurvisie Infrastructuur en Ruimte werkt u deze principes uit het regeerakkoord verder uit.

Het Planbureau voor de Leefomgeving (PBL) stelt in zijn – op uw verzoek uitgevoerde – ex ante-evaluatie van de Structuurvisie dat het versterken van deze main- en brainportregio’s inderdaad goed kan zijn voor de economie. Uit onderzoek blijkt namelijk dat grote stedelijke gebieden meer investeringen aantrekken, een hogere productiviteit hebben en een snellere groei van de werkgelegenheid. Vooral gespecialiseerde regio’s trekken buitenlandse investeerders aan. Om de economische ontwikkeling van de drie genoemde stedelijke regio’s mogelijk te maken, wilt u sterk investeren in de infrastructuur om de bereikbaarheid te verbeteren.

Het planbureau constateert echter dat de bereikbaarheid van de Randstad redelijk goed is, zeker vergeleken met buitenlandse regio’s zoals Parijs, Milaan, Antwerpen, Dublin, Londen, Düsseldorf en München. Ook merkt het planbureau op dat het kabinet te weinig aandacht heeft voor de woningmarkt, de arbeidsmarkt, het onderwijs en cultuur. U weet natuurlijk net zo goed als ik dat een goede kwaliteit van de leefomgeving een factor van betekenis is bij het aantrekken van buitenlandse kennisintensieve bedrijven. De beschikbaarheid van goede woningen, uitstekend onderwijs, gekwalificeerde arbeidskrachten en een gevarieerd cultuuraanbod zijn vestigingsfactoren die voor internationale bedrijven wel eens belangrijker kunnen zijn dan bereikbaarheid.

Niet bezuinigen op architecten maar daar juist meer geld aan uitgeven, levert u meer ruimtelijke kwaliteit op voor relatief minder geld

Uit dit voorbeeld blijkt dat de werkelijkheid niet zo zwart-wit is als Henk en Ingrid misschien wel denken. Het is niet óf investeren in extra asfalt óf in cultuur. Veel productiever zou het zijn om in combinaties te denken, ook in tijden van financiële crisis. En juist creatieve geesten als architecten en landschapsarchitecten zijn gewend om uiteenlopende belangen in een ontwerp samen te brengen zonder te vervallen in een slap compromis.

U heeft ze nodig, die architecten en plannenmakers. Ik geef u een voorbeeld. In het achtergrondrapport van de evaluatie van het Planbureau voor de Leefomgeving wordt ingegaan op het besluit van het kabinet om de RodSgeldkraan dicht te draaien. Dat is geld voor recreatiegebieden in de nabijheid van de stad.

Het planbureau constateert dat de vraag naar vrijetijdsactiviteiten in de buitenlucht belangrijk bijdraagt aan de leefbaarheid, en dus aan de economische aantrekkingskracht. Vooral rond de grote steden is er veel vraag naar recreatieplekken. Nu het kabinet heeft besloten dat er geen recreatiegebieden bij komen, moet de snelle groei van de recreatiebehoefte maar door het agrarische cultuurlandschap worden gelenigd. Het planbureau merkt op dat daar de mogelijkheden vooralsnog beperkt zijn. Hier dient zich dus een ontwerpopgave aan. Ik bied u bij deze de diensten van mijn beroepsgroep aan. Voor landschapsarchitecten is het dagelijks werk om dit soort ogenschijnlijke tegenstrijdigheden te verenigen in een krachtig ontwerp.

Ik nodig u uit om niet te bezuinigen op architectkosten maar hier juist meer geld aan uit te geven. Dat levert u relatief meer ruimtelijke kwaliteit op voor minder geld. Dat dat kan is niet alleen mijn mening maar bleek onlangs uit de tussentijdse evaluatie van het beleidsprogramma Ruimte voor de Rivier door een onderzoeksteam van de Erasmus Universiteit en adviesbureau Berenschot.

De onderzoekers bekeken de rol van het kwaliteitsteam Ruimte voor de Rivier, met diverse architecten en landschapsarchitecten in zijn gelederen. Dit team heeft een duidelijke visie op ruimtelijke kwaliteit, namelijk de samenhang tussen drie waarden: hydraulische effectiviteit van de waterveiligheidsmaatregelen, ecologische robuustheid ervan en een betekenisvolle vormgeving. In zijn adviezen en interventies probeert het kwaliteitsteam op deze waarden te sturen. Het team kwam tot de vaststelling dat het veiliger en voordeliger is plannen te maken waar deze drie aspecten gezamenlijk recht worden gedaan, dan oplossingen te kiezen waarbij alleen naar de veiligheid gekeken wordt. Zorg voor ruimtelijke kwaliteit is dus geen luxe, maar een perspectief om een kwaliteitsimpuls aan een heel gebied te geven, en dat vaak voor minder geld.

Over het algemeen wordt, zowel op ambtelijk als bestuurlijk niveau, de waarde van het kwaliteitsteam Ruimte voor de Rivier in het waarborgen van de ruimtelijke kwaliteit erkend, aldus de onderzoekers: ‘Het team levert met verstand van zaken, en [met een] werkwijze waarbij verschillende partijen en expertisegebieden met elkaar in contact komen, een waardevolle bijdrage aan de gedachtevorming over ruimtelijke plannen. Bovendien levert het kwaliteitsteam niet alleen een inhoudelijke bijdrage, maar heeft het ook procesmatig een positieve invloed. Het kwaliteitsteam maakt het mogelijk dat verschillende partijen bij elkaar gebracht worden en discussies worden gestimuleerd, wat het planproces kan versoepelen.’

Het kan dus toch: beter, goedkoper en sneller.

Maar vanzelf gaat dat niet, de voorwaarden hiervoor moeten wel gecreëerd worden en aan de besparingen gaan investeringen vooraf.

Zo’n benadering vraagt om een sterke overheid met een duidelijke visie.

Met dit in het achterhoofd ben ik benieuwd naar de resultaten van het onderzoek van Sandra van Assen en José van Campen in opdracht

van het Stimuleringsfonds voor Architectuur naar het functioneren van alle actieve kwaliteitsteams in de ruimtelijke ordening in Nederland. In het eerste resultaat tonen zij in een overzicht maar liefst 97 kwaliteitsteams.

Als die allemaal zo goed functioneren als het kwaliteitsteam Ruimte voor de Rivier, levert dat weliswaar geen lagere plankosten maar wel meer plankwaliteit en ook nog een behoorlijke besparing op de uitvoeringskosten op.

Ik hoop op een vruchtbare samenwerking tussen een daadkrachtig landsbestuur en een creatieve sector. Samen maken wij Nederland mooier, zo is het toch?

Hank van Tilborg

6 / 2011 b l a u w e k a m e r

21

De heilige huisjes

van IJburg

IJburg is na tien jaar bouwen een levende stadswijk geworden. De eerste kinderen hebben er hun hele lagereschoolperiode doorlopen, er wordt geklaagd over files en hangjongeren, gefeest op strand Blijburg en er staan een kerk en een moskee. Voldoet IJburg aan het beeld dat stedenbouwers, planners, bewoners en ondernemers van de wijk hadden toen ze tien jaar geleden over een kale opgespoten zandvlakte tuurden? Marieke Berkers verbleef twee dagen in de wijk om antwoorden te vinden.

Marieke Berkers Foto’s Hans Peter FÜllmi

Strakke appartementenblokken geven de wijk een stedelijk aangezicht. Hier op Haveneiland-West.

22

b l a u w e k a m e r 6 / 2011

6 / 2011 b l a u w e k a m e r

23

Toen de zon onderging werd het muisstil. Voor ‘veeleisende types’ maakt dan een knetterend brommertje ongetwijfeld oorverdovende herrie

Brug naar Steigereiland.

Haveneiland.

24

b l a u w e k a m e r 6 / 2011

Haveneiland-Oost.

6 / 2011 b l a u w e k a m e r

25

‘Een stad die zou passen in de Amsterdamse traditie van compacte stedenbouw in en aan het water. Een stad functionerend in harmonie met het omringende landschap en de omringende natuur’, zo omschreef toenmalig wethouder van Ruimtelijke Ordening Duco Stadig in 1997 de uitgangspunten voor het ontwerp van IJburg in de nota Ontwerp voor IJburg.

Zijn die ambities waargemaakt? Ik besluit poolshoogte te nemen. Met tram 26 reis ik vanuit de binnenstad in een kwartier naar het eilandenrijk. Bed and breakfast Lieve Nachten is mijn uitvalsbasis voor twee dagen op het eiland. Op zoek naar verhalen over succes en misschien wel rampspoed.

Het is een zonnige woensdagnamiddag in november als ik mijn struintocht op IJburg begin. Het uitzicht over het water is fenomenaal. Perfect weer voor jongeren om eens flink te gaan hangen, zo stel ik mij voor. Jongerenoverlast immers, zo heb ik ontdekt in mijn vooronderzoek, is een van de grootste ergernissen van de IJburger. Maar er zijn meer kwesties die ik onder de loep wil nemen. IJburg is de afgelopen jaren menigmaal negatief in het nieuws geweest. Berichtgeving over sociale problematiek, jongerenoverlast, files in de spits en onveilige hofjes bereikte het vasteland regelmatig.

Voordat ik ga kijken wil ik eerst weten hoe onveilig IJburg echt is. Uit de Amsterdamse

veiligheidsindex – gebaseerd op een enquête onder zo’n 10.000 Amsterdammers – en gegevens van de politie Amsterdam-Amstelland blijkt dat objectief beschouwd en in vergelijking met andere buurten van Amsterdam, IJburg een veilige buurt is. De Amsterdamse binnenstad bijvoorbeeld is heel wat onveiliger dan de eilanden aan de andere zijde van de Enneüs Heermabrug. Feit is wel dat de bewoners van IJburg veel klagen. Maar het is ook een feit dat de objectieve veiligheid ver uiteen kan lopen met de subjectieve beleving ervan.

Ergernissen De meeste klachten van bewoners van IJburg hebben als onderwerp de medemens. Jongerenoverlast scoort het hoogst. Hinder concentreert zich vooral rond de hoven die voornamelijk aan de westzijde van de IJburglaan op Haveneiland te vinden zijn. Een van de blokken waar problemen ontstonden was het zogeheten blok 19. Samen met architect Rein Jansma die met zijn bureau Zwarts & Jansma Architecten verantwoordelijk was voor het stedenbouwkundige plan en de architectuur loop ik een ronde om het blok. ‘Het grootste probleem was de programmering in het blok’, vertelt de architect.

‘Grote huurwoningen moesten vlak in de buurt van koopwoningen komen. Maar mengen van koop- en huurwoningen zorgt voor allerlei

praktische beheerproblemen en daardoor tot ergernissen onder de bewoners. Wie is er bijvoorbeeld verantwoordelijk en aanspreekbaar voor welk soort onderhoud?’ Hier stuiten we op een heilig huisje van de gemeente Amsterdam: het tot in het blok doorgevoerde gemengde wonen. Is dat principe niet wat ver doorgevoerd op IJburg? Verscheidene bewoners vertellen mij dat buren, nog voor ze elkaar persoonlijk kenden elkaar met scheve ogen aankeken. Kopers betaalden namelijk veel geld voor woningen van hetzelfde type als die van de sociaal huurders. De verschillende sociale groepen kwamen elkaar vervolgens tegen in de vele collectieve niet-openbare ruimten die de gebouwen bevatten, zoals entrees, liften, galerijen, en parkeergarages. De blokkenstructuur in combinatie met grote huizen en de gemengde bewoning is ook kwetsbaar voor geluidsoverlast. Grote kinderrijke gezinnen produceren nu eenmaal veel geluid en in de stenige hoven resoneert dat stevig. Omdat DRO bepaalde dat straatgevels rustig moesten zijn in vormgeving kwamen balkons terecht aan de binnenzijde van de blokken, waar de semi-openbare hofjes liggen. Ook de mensen die op de balkons zitten maken geluid, maar zij zijn vaak ook het publiek dat zich stoort aan het geluid van anderen. Dan zijn er ook nog eens verschillende grote probleemgezinnen

Het Sem Presserplein. De ver doorgevoerde menging van koop- en huurwoningen zorgt regelmatig voor beheerproblemen en ergernissen bij bewoners.

Doorsnede van Blok 19 naar het ontwerp van Zwarts & Jansma Architecten.

De Enneüs Heermabrug verbindt het eilandenrijk IJburg met het vasteland.

Bed and breakfast ‘Lieve Nachten’ – uitvalsbasis voor

Het door Zwarts & Jansma ontworpen Blok 19: hier moesten huurwoningen vlak bij koopwoningen komen.

de reportage.

26

b l a u w e k a m e r 6 / 2011

6 / 2011 b l a u w e k a m e r

27

De bouw van IJburg Tien jaar na de start van de bouw is de eerste fase van IJburg grotendeels voltooid. Het Haveneiland, Steigereiland en de Rieteilanden zijn nagenoeg af en worden bewoond door ruim 15.500 bewoners. Veertig procent van de bewoners is jonger dan twintig jaar.

Er zijn dan ook op IJburg acht basis-

die met voorrang in een groot huis op IJburg geplaatst werden. Expert-lawaaimakers zijn dat. Een echt grote fout is dat de plaatsing van probleemgezinnen slecht is geregisseerd. Zo kon het zelfs gebeuren dat gezinnen die elkaar in Amsterdam-Zuidoost niet konden luchten of zien na herplaatsing in IJburg wederom buren werden.

scholen en één middelbare school. Er is een winkelcentrum en een behoorlijk

Waarschuwingborden

aantal horecaondernemingen. Volgens

Op IJburg probeert de gemeente actief om problemen van overlast tussen bewoners op te lossen. Hiervoor is Stef Spigt aangesteld die ervoor zorgt dat overheid, bewoners, bedrijven en maatschappelijke organisaties samenwerken om de voornamelijk sociale problemen op IJburg op te lossen. Spigt vertelt me dat coalitiegenoten, zoals de gemeente, corporaties en het stadsdeel, met eigen middelen projecten doen voor een betere jeugdopvang of beheer van woningen.

Ook in het winkelgebied op de IJburglaan lijkt het me onrustig. Overal staat op borden dat er DNA-sprayinstallaties zijn geplaatst. Het is de vraag of hier objectief gezien wat aan de hand is. Opnieuw blijkt uit de cijfers van de veiligheidsindex dat het aantal overvallen (één aangifte in 2011) meevalt. Het aantal neemt toe, maar het aantal winkels ook. IJburg wordt

de oorspronkelijke plannen volgt nog een tweede fase met Centrumeiland, Buiteneiland, Strandeiland en Middeneiland. De zes eilanden samen moeten uiteindelijk huisvesting bieden aan 45.000 inwoners, verspreid over 18.000 woningen. Eind 2010 is het proefeiland gerealiseerd, het eerste land van de tweede fase. IJburgs tweede fase zal stukje bij beetje worden aangelegd en ontwikkeld. Deze fase zal nog meer dan tien jaar in beslag nemen.

wat overvallen betreft als veilig bestempeld. De installaties zijn volgens de gemeente bedoeld als een preventief middel. In februari zijn ook elders in Amsterdam-Oost dergelijke installaties inclusief waarschuwingborden geplaatst.

Maar is het wel zo slim om dit soort borden te plaatsen in een wijk die ten onterechte kampt met een onveilig imago? Krijgen mensen niet een extra onveilig gevoel als ze winkelen in een straat waar dergelijke borden voor de winkelpuien staan?

Ik vroeg het aan Sander Flight, werkzaam als senioradviseur bij DSP-groep in het team lokaal veiligheidsbeleid. Flight vertelt dat preventieve maatregelen objectief gezien enkel werken als boeven zich er iets van aantrekken.

‘DNA-spray is voor boeven angstaanjagend, dus dat is mooi.’ Maar de vraag of mensen de buurt met DNA-spraybordjes als veiliger ervaren is volgens Flight moeilijk te beantwoorden. ‘Dat ligt aan de verwachting die iemand heeft van een bepaald gebied. Sommige IJburgers zullen de borden associëren met een oppassende overheid en met een gerust hart gaan winkelen. Maar een deel van de mensen krijgt door de borden juist een bevestiging van hun gevoel van onveiligheid.’

Eigen baan

verbindt met het centrum. Deze snelle tram vraagt om een afgescheiden tramlijn. In de stad is de lijn geïntegreerd in het wegdek. Dat veroorzaakt een andere dynamiek voor het verkeer krijgt dan als de rijbanen gescheiden zijn. Als je in de binnenstad met auto of fiets rijdt moet je altijd je mede-vervoersgebruikers in het oog houden. Studies wijzen uit dat wanneer vervoersstromen ontkoppeld worden en een eigen baan krijgen de sociale sfeer op straat achteruit gaat. De IJtram rijdt sneller dan de stadstram en is daarom achter een hek geplaatst in een eigen baan om ongelukken te voorkomen. Deze oplossing doet afbreuk aan het stadse karakter van de IJburglaan. Ook ligt de lijn niet overal overzichtelijk geïntegreerd in de verkeersroute. Ten hoogte van de Cas Oorthuyskade op Haveneiland schiet de tramrails bijvoorbeeld van rechts van de weg naar het midden en dat veroorzaakt, vooral voor automobilisten, een onplezierige verkeerssituatie.

De ambitie een autoluwe wijk te creëren is niet helemaal gelukt. Er wonen relatief veel tweeverdieners met gezinnen op IJburg en die hebben veelal twee auto’s. Op klein Rieteiland, bijvoorbeeld in de Lisdoddelaan, bezitten de relatief rijke bewoners vaak auto’s die zo groot zijn dat ze niet passen op de parkeerplekken van de woningen. De tweede auto belandt op straat.

‘Mengen van koop- en huurwoningen zorgt voor praktische beheerproblemen. Wie is er verantwoordelijk en aanspreekbaar voor welk soort onderhoud?’

DNA-spraybordje in het winkelgebied. Voelen bewoners zich nu ook veiliger?

Over de IJburglaan rijdt de sneltram die IJburg

De ligging van IJburg.

28

b l a u w e k a m e r 6 / 2011

De sneltram – die IJburg met het Amsterdamse centrum verbindt – heeft een gescheiden rijbaan. Dat doet afbreuk aan het stadse karakter van de wijk.

6 / 2011 b l a u w e k a m e r

29

De Raad voor de Stadsontwikkeling gaf in 1997 het advies: ‘Verruim de parkeernorm meteen tot 1:1,25.’

Maar daarmee is niets gedaan. De gevolgen zijn nu zichtbaar

Dat levert een rommelig straatbeeld op. Omdat het aantal auto’s veel hoger is dan gedacht staat er elke werkdag een file op de uitvalswegen van IJburg. De Amsterdamse Raad voor de Stadsontwikkeling gaf in 1997 het volgende advies: ‘Verruim de parkeernorm meteen tot 1:1,25 en betrek dit bij het ontwerpen van de parkeeroplossingen. Voor de autovrije gebieden moet contractueel worden geregeld, dat bewoners van die gebieden geen auto zullen bezitten.’

Maar met dit, achteraf realistische scenario, is niets gedaan. De gevolgen zijn nu zichtbaar.

De gemeente zoekt naarstig naar oplossingen voor problemen met de ontluiting van het eiland. De wethouder Verkeer, Vervoer en Infrastructuur Eric Wiebes denkt zelfs na over het aanleggen van een extra rijbaan naast de bestaande Enneüs Heermabrug, zodat autoverkeer gemakkelijker door de bottleneck kan vloeien. Het zou het fileprobleem oplossen, maar ook een aanslag zijn op de iconische entree van IJburg.

Knetterend brommertje

De eigenaar van café Vrijburcht hoopte op een echte stadse kroeg. ‘Het is hier net een dorp.’

Aan de Lisdoddelaan op het Kleine Rieteiland passen de grote auto’s van de relatief rijke bewoners niet in de opritten van de woningen.

30

b l a u w e k a m e r 6 / 2011

Dat IJburgers veel klagen komt mede doordat de verwachtingen van veel bewoners onrealistisch hoog waren. Uit de studie ‘Het is hier net Amsterdam’ die het Verwey-Jonker Instituut in

2010 uitvoerde naar de veiligheidsproblematiek in IJburg, geeft de coördinator straatcoaches aan dat een behoorlijke groep bewoners nogal eens aangeduid wordt als ‘veeleisende types’. Ze willen wonen in een bruisende stad, maar niet geconfronteerd worden met de lasten die dat met zich meebrengt, zoals fietsendiefstal of geluidsoverlast. Toen tijdens mijn wandeltocht de zon onderging op IJburg viel het me op dat het muisstil werd. Voor ‘veeleisende types’ maakt dan een knetterend brommertje of een kind dat met een schreeuw de doodse stilte doorbreekt ongetwijfeld oorverdovende herrie.

De mensen die ik aansprak op straat lijken zich inmiddels wel bewust te zijn geworden van hun ‘veeleisende’ gedrag. De eigenaar van café Vrijburcht vertelt dat ze gehoopt had in IJburg een echte stadse kroeg te kunnen openen. ‘Maar het is hier net een dorp. Daar baalde ik van toen ik hier kwam wonen, maar ik kan het nu wel waarderen.’ De eigenaar van het bed and breakfast heeft ook een vestiging in de binnenstad en vergelijkt het pendelen tussen eiland en vasteland met een eb- en vloedbeweging. ‘Ook wij hadden een bruisender IJburg verwacht, maar inmiddels zijn we het ook gaan waarderen dat we als we de brug

passeren de stadse drukte achter ons laten.’

Veel bewoners ervaren vooral het water als pluspunt van IJburg. ‘Waar in Amsterdam kun je zo goed wildzwemmen als op IJburg?’

IJburg is gebouwd in een tijdperk waarin het maakbaarheidsdenken nog floreerde. Het heeft ervoor gezorgd dat sommige ambities niet en andere weer wel zijn ingelost. Zo is de ambitie om bewoners te mengen, door de gemeente te stevig doorgezet. Scheiden of samenwonen? Als het aan mij ligt mag er wat meer gescheiden worden. Verschillende onderzoeken wijzen uit dat de leefbaarheid gebaat is bij het creëren van homogene eenheden binnen een heterogene wijk. Een daarvan is een studie ‘Wonen in ruimte en tijd’ van de VROM-raad uit 2009.

Als eerste van drie trends geeft de raad aan dat er ‘een toenemende behoefte [bestaat] om te wonen met gelijkgestemden, al dan niet in privaat beheerde woondomeinen’. Ook het handboek Politiekeurmerk Veilig Wonen raadt volgens het principe ‘homogene buurten binnen heterogene wijken’ aan om een gedifferentieerd programma te realiseren.

Kroegentocht Goed uit de verf gekomen is het vooropgezette plan de wijk een stedelijk aangezicht te geven.

De kwaliteit van IJburg: wonen aan het water. Hier de Diemer Parklaan, Grote Rieteiland.

6 / 2011 b l a u w e k a m e r

31

De wijk is met zijn hoge dichtheid en strakke appartementenblokken een echte stadswijk geworden. Er is in het stedenbouwkundig plan ook ruimte gecreĂŤerd om te experimenteren met nieuwe stadse woningtypen, met een grote eetkeuken bijvoorbeeld. Een pre is dat er geen ruimte is gegeven aan alleenstaande protserige woningen zoals van het type boerderette. Deze woningen zouden als zoete broodjes over de toonbank zijn gegaan aan het begin van deze eeuw, maar pasten volgens de ontwerpers niet binnen de Amsterdamse stedelijkheid. Hier heeft de stad zijn ambities echt hoog gehouden en is niet gezwicht voor de markt. In allerlei

opzichten is getracht om truttigheid te voorkomen. Geen schuine daken, geen balkons aan de voorzijden van gebouwen, maar stoere straten met een stedelijke inrichting.

Echt bruisend is de wijk niet. Mijn geplande kroegentocht moest ik voor middernacht staken, toen het eiland in een diepe slaap beland bleek. Wel moet opgemerkt worden dat er ook tijd nodig is om een wijk tot werkelijke wasdom te laten komen. IJburg is tien jaar oud en heeft derhalve nog niet de tijd gehad om te puberen.

Her en der wordt de wijk bovendien al bruisender. Zo is in het gebied rond de haven van Haveneiland de stedelijkheid beter voelbaar

De ligging van IJburg in het IJmeer ten opzichte van Amsterdam.

32

b l a u w e k a m e r 6 / 2011

geworden. Hier zijn de terrassen in de zomer gevuld. Ook Blijburg is een succes. Deze plek trekt veel bezoekers van buiten het eiland.

Als het ergens bruist is het hier! Wel kun je de vraag stellen of de stedelijke sfeer IJburg goed kan doordringen als er vooral veel grote gezinswoningen zijn. Alleenwonende jonge bewoners of studenten, groepen die een stad veelal tot leven wekken, zijn in IJburg in de minderheid.

Alleenwonende jonge bewoners of studenten, groepen die een stad veelal tot leven wekken, zijn in IJburg in de minderheid

In de haven van IJburg is de stedelijkheid enigszins voelbaar.

6 / 2011 b l a u w e k a m e r

33

Debat:

Werelderfgoed en topsectoren Een concurrerend Nederland kan niet zonder cultureel erfgoed Het plan van uitgangspunten, gemaakt door DRO, Palmbout en H+N+S Landschapsarchitecten.

Het stedenbouwkundig plan voor het Haveneiland is

Op het eerste gezicht hebben ze weinig met elkaar te maken: de

gebaseerd op een raster.

economische topsectoren van minister Verhagen en het (wereld) erfgoed van Nederland. Maar voor wie beter kijkt, kunnen ze niet zonder elkaar.

Uitgangspunten van ontwerp

Eerlijk raster

Over de economische noodzaak van het cultureel erfgoed orgaKamer een debat op

niseren het Netwerk Erfgoed en Ruimte/RCE en tijdschrift Blauwe

De uitgangspunten van het ontwerp

Ordening (DRO) Amsterdam betrokken

allochtoon en koper naast huurder

Het rasterprincipe van de wijk werd

van IJburg zijn geformuleerd op basis

bij het ontwerpen aan IJburg, vertelt

wonen. Een andere belangrijk ambitie

mede gekozen om de blokken eerlijk te

van een plan dat Projectbureau IJburg,

dat ontworpen werd vanuit het idee

die meer vanuit de politiek, met name

kunnen verdelen onder de vele markt-

een alliantie van Palmboom & van den

‘exporting the city instead of importing

GroenLinks was ingegeven, was dat

partijen en die tegelijkertijd bij de

Bout, H+N+S Landschapsarchitecten en

the suburb’. IJburg moest ook geen

IJburg een autoluwe wijk moest wor-

invullingen van het blok vrijheid te gun-

DRO maakte voor IJburg. De stad zou

doorsnee Vinex-wijk worden. De dicht-

den. De parkeernorm werd als gevolg

nen. Alle blokken zouden in verhouding

werkelijk te gast zijn in het water. Frits

heid van zestig woningen per hectare,

van dit beleid op 1:1 gesteld en bij

dezelfde dichtheid krijgen en er mocht

van Dongen van de Architecten Cie.,

twee keer zo veel als op de meeste

het vaststellen van de eisen voor de

geen hiërarchie zijn tussen woning-

Felix Claus van Claus & Kaan Archi-

Vinex-locaties, week al af. Maar ook

ontsluiting werd op deze ratio door-

soorten. De maten van de blokken zijn

tecten en Ton Schaap van Schaap &

qua sfeer moest de wijk stedelijker

gerekend. Als bouwvorm ten slotte

verschillend, zodat de ontwerpen nooit

Met onder anderen de erfgoedhoogleraren Joks Janssen, Hans

Stigter maakten het stedenbouwkundig

zijn. Onderdeel van de Amsterdamse

bestond de ambitie om veel verschil-

gelijk zijn.

Renes en Eric Luiten. Verder met bijdragen van Jos Bazelmans en

plan. Zij bedachten een rastervorm

stedenbouwkundige traditie was dat

lende marktpartijen te betrekken. Dat

Fons Asselbergs. Thema’s die aan de orde komen zijn onder meer

als onderlegger van de nieuwe wijk.

de wijk een gemengde bevolkingsop-

lukte. Vijf consortia en 45 onderpar-

de creatieve industrie en het watermanagement.

Ton Schaap, als stedenbouwkundig

bouw moest krijgen. Rijk moest naast

tijen bouwden en bouwen IJburg.

ontwerper van de Dienst Ruimtelijke

arm, jong naast oud, autochtoon naast

7 februari 2012 14-17 uur Schip van Blaauw Wageningen

Deelname voor abonnees gratis.

Niet-abonnees: € 20,Deelnemers ontvangen gratis de eerstvolgende Blauwe Kamer met de verslaglegging van het debat.

Aanmelding: info@blauwekamer.nl Zie ook: www.blauwekamer.nl

BLAUWE KAMER De principetekeningen voor IJburg.

34

b l a u w e k a m e r 6 / 2011

6 / 2011 b l a u w e k a m e r

35

Ontwerp- en onderzoeksbureau Fabric Eric Frijters en Olv Klijn van het Amsterdamse bureau Fabric ruimen in hun ontwerppraktijk veel tijd in voor ruimtelijk onderzoek en kennisontwikkeling. Een portret van twee uitgesproken architecten die vorig jaar de Prix de Rome wonnen.

‘In de architectuur tel je pas mee als je een gebouw hebt neergezet. Dat is zo ouderwets.’

‘De maatschappelijke relevantie van het vak is nihil’ Mark Hendriks Foto Christiaan Krouwels

In 2007 verdiepten studenten van de Arnhemse Academie van Bouwkunst zich in de levensverhalen van de invloedrijkste architecten uit de geschiedenis. De opdracht kwam van gastdocenten Eric Frijters en Olv Klijn van het Amsterdamse bureau Fabric. Wat bleek: diegenen die revoluties hadden ontketend in het denken over architectuur, diegenen die een omslag teweeg hadden gebracht, blonken uit in meer disciplines dan architectuur. Zo was Rem Koolhaas ooit werkzaam als filmmaker en journalist. Vitruvius was eigenlijk soldaat en Gerrit Rietveld meubelmaker. En Le Corbusier had een buitengewoon talent voor public relations. ‘Le Corbusier kan worden beschouwd als de Madonna van de moderne architectuur – en niet alleen omdat ook hij zich een artiestennaam aanmeet’, schrijven Frijters en Klijn in het bijbehorende boekje Architect by Accident.

Restruimtes Is het niet gewoon toeval dat veel grote architecten dubbeltalenten zijn of waren?

‘Zeker niet’, antwoordt Eric Frijters beslist.

‘Wij gaan ervan uit dat een ontwerper en architect meerdere talenten nodig heeft om aansluiting te houden met de maatschappij.

Behalve ontwerpvaardigheden heeft hij nieuwe kennis nodig om baanbrekende oplossingen te vinden voor de urgente vraagstukken van een moment.’

Wat is jullie eigen tweede talent?

‘Die nieuwe kennis vergaren’, reageert Frijters’ kompaan Olv Klijn. ‘Het doen van onderzoek naar uiteenlopende aspecten en verschijnselen.’

De aan de Technische Universiteit Eindhoven opgeleide Frijters en Klijn richtten in 2007 hun bureau Fabric op. Vanaf de start profileert Fabric zich als een kennisintensief ontwerpbureau dat stedenbouwkundig, architectonisch én landschappelijk onderzoek combineert met het bedenken van regionale ontwikkelingsstrategieën, het publiceren van artikelen en essays, de organisatie van evenementen en concrete ontwerpprojecten. Naast bijvoorbeeld het ontwerp van een onconventionele villa in Vught hebben de architecten de afgelopen jaren gestudeerd op het toeristisch potentieel van Overijssel, geschreven over de relatie tussen ontwerp en politiek, nagedacht over de ruimtelijke ontwikkeling van de Zuidvleugel en gesleuteld aan restruimtes rondom het Rotterdamse station Blaak.

‘Het onderzoekende en de honger naar kennis heeft altijd in ons gezeten’, vertelt Eric Frijters in de witte en met boeken gevulde vergaderruimte van het pas betrokken kantoor aan de Amsterdamse Tussen de Bogen. ‘Dat begon al op de TU in Eindhoven, waar het eigen initiatief veel ruimte kreeg. Studenten werden gestimuleerd het onderwijsprogramma zelf in te vullen en dus zochten we naar interessante vakken, ook buiten de architectuur, die we in binnen- en buitenland hebben gevolgd.’

Gedreven door nieuwsgierigheid nam Fabric de afgelopen vijf jaar regelmatig het initiatief tot originele onderzoeksprojecten – wat lang niet altijd uitmondde in betaalde opdrachten. Naast het onderwijsproject Architect by Accident keken Frijters en Klijn – eveneens in

samenwerking met de Arnhemse Academie – in het project The Making Of in de keukens van gerenommeerde bureaus als MVRDV, Claus en Kaan en DOK Architecten. ‘We wilden het productieproces van het architectonisch ontwerp op film vastleggen’, legt Frijters uit. ‘Hoe ziet het kantoor er uit, waar zitten de werknemers, hoe opereren de directeuren?’ Verder bracht Fabric in kaart hoe het in de wereld is gesteld met de honoraria voor architecten en ontwerpers. ‘We ontdekten dat de vergoedingen in Europa en de Verenigde Staten dalen, terwijl ze in Zuid-Amerika en Azië juist stijgen’, licht Klijn toe.

Wat kunnen we daaruit opmaken?

Klijn: ‘Je kunt het zien als een parameter voor het architectuurklimaat. Als honoraria toenemen, mag je aannemen dat de waardering voor het vak is gestegen – net als de aandacht voor de kwaliteit van de gebouwde omgeving.’

Wat levert zo’n ontdekking op?

Frijters: ‘Het voedt ons, het is kennis die we opslaan en meenemen in ons werk.’

Fundamenteel Begin dit jaar schaarde het European Centre for Architecture Eric Frijters en Olv Klijn bij de veertig belangrijkste jonge architecten van het continent. De grote doorbraak vond echter vorig jaar al plaats toen Fabric – inmiddels uitgegroeid tot een bureau met elf werknemers – de Prix de Rome won.

Die editie van de prestigieuze staatsprijs ging over de vernieuwing van de omgeving van het August Allebéplein in Amsterdam-West. De

Eric Frijters en Olv Klijn.

36

b l a u w e k a m e r 6 / 2011

6 / 2011 b l a u w e k a m e r

37

Nachtbeeld van de nieuwe moskeetuin bij het August Allebéplein.

De zogenoemde Bazaarberg: het verhoogde winkelcentrum voor ondernemers uit de buurt .

Maquette van het winnende Prix de Rome-plan voor de buurt rond het August Allebéplein. In de binnenhoven maakt

buurt staat volgens velen symbool voor de mislukte integratie van immigranten: de werkloosheid is hoog en criminaliteit tiert welig. ‘Maar is dat ook echt zo?’, vraagt Frijters zich hardop af. ‘Is het niet een negatief beeld dat politici en de media ons voorhouden?’

Jullie denken daar anders over.

‘We zijn in ieder geval genuanceerder’, stelt Klijn. ‘De vraag van Prix de Rome was fundamenteel: hoe kunnen ontwerpers zich zinvol verhouden tot deze schijnbaar beruchte plek?

Die vraag kun je alleen beantwoorden als je onbevooroordeeld op zoek gaat naar de waarheid. We hebben daarvoor alle onderzoeksregisters opengetrokken. We spraken met deskundigen en opbouwwerkers. We spiegelden allerlei beleidsvoornemens aan ervaringen en behoeften van bewoners. We onderzochten of de geplande verdichting past bij de kwaliteit van de bestaande woningvoorraad. En we doken in de archieven van het Instituut voor Sociale Geschiedenis om de werkelijke betekenis van immigratie voor de economische voorspoed van een gebied te duiden.’

Wat heeft die zoektocht opgeleverd?

Klijn: ‘In ieder geval moet het beeld van het August Allebéplein als een uitzichtloze buurt worden bijgesteld. Er zijn in en onder de flats vele allochtone ondernemers actief in florerende bedrijfjes die onvoldoende uitbreidingsmogelijkheden hebben. We ontmoetten een jonge Marokkaanse ondernemer die in een aantal garageboxen een callcenter met meer dan honderd werknemers runt. Hij heeft dringend behoefte aan meer ruimte.’

Welke oplossingen stellen jullie voor?

Frijters: ‘Onder meer om in de bestaande bouwblokken vrijplaatsen te bieden aan de groeiende bedrijvigheid. Met een verhoogd maaiveld verbinden we het August Allebéplein met het metrostation. In deze kunstmatige heuvel is ruimte voor een parkeergarage. Bovenop komen kleinschalige winkelruimten, waar de ondernemers hun waar aan de man kunnen brengen. En daar zitten dan ook de boekhouder en de kapper. Een ROC biedt jongeren uit de buurt de kans om bij bedrijfjes om de hoek ervaring op te doen.’

Spoelwater Momenteel werkt Fabric aan meerdere langlopende complexe projecten. ‘Als je een vraagstuk goed wilt oplossen moet je de tijd nemen, moet je geduld hebben’, aldus Klijn. ‘En je moet de juiste expertise inschakelen’, vult Frijters aan. ‘Voor het ontwerp van een resort in Thailand – dat het zonder watertoevoer moet doen – werken we nauw samen met hydrologen van het Wageningse instituut Alterra. Met hen bedachten we een soort sawasysteem waarin regenwater wordt opgevangen en gereinigd voor consumptie. Bovendien voorziet het systeem in spoelwater en dienen de reservoirs als zwembaden.’

Verder is Fabric sinds enige tijd – in samenwerking met Lola landscape architects –bezig aan het masterplan voor de Groene Kamer, een eigentijds en educatief retail- en recreatielandgoed bij Tilburg. In Utrecht begeleidt het bureau de jaren durende planning van de nieuwe Artcampus van de Hogeschool voor de Kunsten. In Prinsenbeek voert Fabric gesprek-

Vogelvlucht van het landgoed De Groene Kamer bij Tilburg.

Fabric vrijplaatsen voor kleine ondernemers onder de veelal allochtone bewoners.

38

b l a u w e k a m e r 6 / 2011

6 / 2011 b l a u w e k a m e r

39

In het project Terug naar de kust onderzocht Fabric de potenties van het zuidwestelijke Deltagebied.

ken met de gemeente over de bouw van een nieuw woon-zorgcomplex. In opdracht van gepensioneerde particulieren ontwierp Fabric een zelfvoorzienend wooncomplex met een winkel, artsenpraktijk, fitnessruimte en restaurant. Frijters: ‘De daktuinen zijn openbaar gebied en vormen een verbinding met de omgeving en een nabijgelegen cultureel centrum.’

De grote aandacht voor onderzoek en kennis is een kenmerk van veel jonge bureaus, zoals ZUS, Rietveld Landscape, Lap landscape & urban design en Lola landscape architects.

Vanuit de vakwereld klinken nu en dan kritische geluiden. De jonge bureaus zouden ‘te veel lullen’ en zaken met hun theoretische benadering ‘onnodig ingewikkeld maken’.

Frijters en Klijn kunnen erom glimlachen.

‘Voor oudere generaties telt vooral het stenen stapelen, pas als je een gebouw hebt neergezet tel je mee.’

Normale situatie

Landschapsontwerp voor de Groene Kamer.

40

b l a u w e k a m e r 6 / 2011

Dat is voor een vak als architectuur toch niet zo’n gekke gedachte?

‘Het is ouderwets’, stelt Frijters fel. ‘Alsof je enkel door het neerzetten van een gebouw invloed hebt op het functioneren van een stad. Wij vinden dat architecten, stedenbouwkundigen en landschapsarchitecten het ontwerp moeten inzetten om maatschappelijke problemen op te lossen. Een gebouw of een plein is dan niet voldoende. Het gaat om het uitdenken van strategieën, het doorgronden

van alle schaalniveaus, het stellen van de juiste vragen, het bestuderen van veranderingen, het agenderen van opgaven.’ Hij laat een grafisch beeld zien waarin de onderlinge relaties tussen alle wetenschappelijke disciplines ter wereld zijn afgebeeld. ‘Het is schokkend, maar dit plaatje laat zien dat architectuur, stedenbouw en planning amper in contact staan met andere vakgebieden. Met andere woorden: de maatschappelijke relevantie van ons vak is nihil – juist doordat het doen van onderzoek door ontwerpers verwaarloosd wordt.’

Klijn noemt een ander argument: ‘We moeten niet doen alsof de afgelopen vijftig jaar van bouwen en realiseren een normale situatie is geweest. Het was het resultaat van een door volkshuisvesting en economische groei gedreven ruimtelijke ordening. In al die eeuwen daarvoor hielden architecten zich juist wel bezig met onderzoek, met discussie, met publiceren, met de vernieuwing van het vak. Berlage schreef stapels pamfletten.’

Dat klinkt wel mooi, maar uiteindelijk zijn het toch fysieke ingrepen die een stad of landschap echt beter maken.

Klijn: ‘Inderdaad, dat bestrijden we ook niet.

Maar die ingrepen kunnen ook voortkomen uit studieuze langetermijnideeën die officieel alleen op papier bestaan.’ Frijters levert het bewijs: ‘Enkele jaren geleden onderzochten we in opdracht van de provincies Noord-Brabant en Zeeland de toeristische potenties van het deltagebied. Het was een uitvoerige studie naar de historie, de ligging en de identiteit van het gebied, en de kansen die er lagen voor nieuwe economieën. Een idee was om tussen Breda en de Noordzee een oefenroute voor watersport te maken. In het stadswater van Breda maakt de leerling kennis met de boot, voorbij Bergen op Zoom krijgt hij de fijne kneepjes onder knie, en op de Westerschelde wordt hij klaargestoomd voor zeilen op open zee. Wat blijkt: lokale ondernemers hebben dit idee opgepakt en bieden nu dit soort arrangementen aan.’

‘In die zin’, besluit Klijn, ‘zijn er al plekken die wij fysiek hebben veranderd.’

De opvangbassins in het Thaise ecoresort functioneren tevens als zwembad.

Axonometrie van het ontwerp voor het ecoresort in Thailand.

In het plan voor het resort is het sawasysteem goed zichtbaar.

6 / 2011 b l a u w e k a m e r

41

Op het eerste gezicht is het maar een van de vele mooie plaatjes in het nieuwe boek van fotograaf Siebe Swart, Het lage land. Maar als je beter kijkt is er iets vreemds aan de hand.

Wat je ziet is een eiland dat deels onder water staat.

Het is ingepolderd, want zelfs vanuit de lucht is te zien dat het land lager ligt dan het omringende water. Maar van dat land is niet veel meer over; het grootste deel staat namelijk blank. Op een paar veldjes op de voorgrond na, waar opmerkelijk genoeg enkele tenten staan opgesteld, en waar ook verder nog enige menselijk activiteit valt te bespeuren.

Dit is het eiland Tiengemeten in het Haringvliet, gefotografeerd in juni 2009, drie jaar nadat de laatste boer naar het vasteland was vertrokken en de dijken waren doorgestoken, om ruimte maken voor de ecologische hoofdstructuur.

Het is een bijzondere foto, vooral ook omdat hij op het oog overeenkomt met de andere luchtfoto’s in Het Lage Land, maar er goedbeschouwd hemelsbreed van verschilt. Want op vrijwel alle foto’s in het boek wordt de grootst mogelijke moeite getroost om Nederland droog te houden. Een scala aan dijken, dammen en stuwen wordt getoond, soms met de sporen van oude doorbraken nog duidelijk zichtbaar.

Het water is de vijand die buiten de deur moet worden gehouden – dat is de boodschap. Maar op Tiengemeten is het omgekeerde gedaan. Vruchtbare landbouwgrond en een heel eigen sociale structuur zijn opgegeven om nieuwe natuur te creëren, die voornamelijk een ecologische functie heeft.

Of je dat een goede zaak vindt of niet, is een kwestie van persoonlijke voorkeur. Maar een breuk met een duizend jaar oude traditie van grond bevechten op het water is het wel. En of die aanpak zal beklijven is maar zeer de vraag. In hetzelfde boek van Siebe Swart is ook een foto van de Hedwigepolder in Zeeuws-Vlaanderen te zien, die eveneens onder water zou worden gezet, ware het niet dat de verantwoordelijke staatssecretaris en een Zeeuws Kamerlid daar een stokje voor hebben gestoken.

Een terugkeer naar een eeuwenoude traditie of een achterhoedegevecht? Wie zal het zeggen. Maar fascinerend is het wel, zowel op de grond als vanuit

De onderbroken strijd tegen het water

de lucht.

Bert Bukman

Het Lage Land kost € 44 en is te bestellen via hetlageland.com en te koop bij de tentoonstelling ‘Land van lucht en water’ in Huis Marseille Museum voor fotografie

Foto’s Siebe Swart

in Amsterdam, die loopt tot en met 26 februari. Voor meer informatie: huismarseille.nl.

Tiengemeten, Haringvliet.

42

b l a u w e k a m e r 6 / 2011

6 / 2011 b l a u w e k a m e r

43

De Maeslantkering, Nieuwe Waterweg.

Grevelingenmeer, Noordzee.

IJssel.

Westerschelde en de Hedwigepolder.

44

b l a u w e k a m e r 6 / 2011

6 / 2011 b l a u w e k a m e r

45

Braakliggende terreinen in Groningen tijdelijk ingevuld met creatieve functies Overal in Nederland krijgen braakliggende terreinen een tijdelijke invulling. Ze groeien vaak uit tot bruisende stedelijke plekken. Zo geeft Groningen op het voormalige CiBoGa-terrein – in afwachting van definitieve bebouwing – ruim baan aan kunstenaars, horeca en andere voorzieningen. ‘Het project werkt positief uit op de leefomgeving.’

Jelle Leenes Foto’s Christiaan Krouwels

Het terrein van de grotendeels gesloopte Suikerfabriek is vrijwel leeg, ruig én beschikbaar.

Het 125 hectare grote grondgebied ligt vlak bij de binnenstad van Groningen. Deze combinatie biedt volgens een gemeentelijk persbericht ‘ongekende mogelijkheden’ voor een ‘avontuurlijk proces van transformatie’ tot een ‘nieuw gebied met een eigen karakter’.

De stad kocht het terrein aan de westelijke ringweg afgelopen zomer voor ruim 35 miljoen euro. Ooit moeten er woningen komen, maar dat zit er de komende 15 tot 20 jaar niet in vanwege de economische recessie en de malaise op de woningmarkt.

De gemeente schreef daarom een prijsvraag uit voor ideeën om de kale vlakte tijdelijk te benutten. De bestemmingen mochten niet concurreren met wat elders in Groningen gebeurt, zij moesten een ‘hoge attractiewaarde’ hebben en de voorstellen moesten zichzelf bekostigen dan wel geld opbrengen. Binnenkort wijst de jury een winnaar aan.

Vliegwielfunctie

Speldenprikken in de stad

Tussentijdse binnenstedelijke gebiedsontwikkeling is in Groningen niet nieuw. Het persbericht van de gemeente wijst op een soortgelijk, zij het veel kleiner (4,5 hectare) terrein op slechts tien minuten lopen van de Martinitoren. Sommige betrokkenen achten dit al in gebruik genomen OLE-terrein (Open Lab Ebbinge), een deel van het zogenoemde CiBoGa-terrein in de wijk Ebbingekwartier, een voorbeeldproject voor tussentijdse stedenbouw en opvallende tijdelijke architectuur. De vraag is of deze aanduiding terecht is – andere steden omarmen het fenomeen intussen ook.

Feit is wel dat het vijf jaar durende bottomupproject aandacht trekt. ‘Leiden, Delft en andere gemeenten zijn al komen kijken’, zegt Gerrit Schuurhuis, zakelijk leider van het OLEproject. Het concept van tijdelijke bebouwing spreekt hem aan. ‘Het ambitieniveau is hoog.’

‘Het project is uniek’, meent de verantwoordelijke PvdA-wethouder Frank de Vries: ‘Groningen kan ermee aan de weg timmeren.’ Gemeentelijk projectleider Tjerd van Riemsdijk kent het OLE-model een vliegwielfunctie toe. ‘Het project is een bevestiging dat de tijdelijke invulling van een stadsgebied mogelijk is en dat het positief uitwerkt op de leefomgeving.’

‘Het project is een grote sprong vooruit’, oordeelt ook Wilma Naaijer in haar woninginrichtingzaak ’t Binnenhuis. Naaijer stond aan de

Het verlaten terrein van de Suikerunie.

46

b l a u w e k a m e r 6 / 2011

6 / 2011 b l a u w e k a m e r

47

wieg van de tijdelijke invulling van het gebied met onder meer een ‘microstad’ van een tiental eenvoudig op te richten en af te breken ‘popup-paviljoens’. Met collega-winkeliers en creatieve omwonenden richtte zij de Stichting Open Lab Ebbinge op. ‘Matchmaker’ Schuurhuis werd aangetrokken om de invulling van het terrein te verwezenlijken. De gemeente bleek bereid om het gebied bouwrijp en toegankelijk te maken, en OLE mede te financieren met onder meer Europees geld. Kosten: 1,7 miljoen euro.

Digitale kaart Het tijdelijk anders bestemmen van binnenstedelijke braakliggende terreinen is een opkomend verschijnsel. Kennisinstituten, projectontwikkelaars, architecten, bouwers en overheden lopen warm voor het tussentijds nuttig maken van onbenutte stadsgebieden.

De mogelijkheden voor tijdelijk invulling zijn legio, bijvoorbeeld groen (stadstuinen, kwe-

kerijen, stadslandbouw), energieopwekking (windmolens), (studenten)huisvesting, cultuur (evenementen, kunst, skatebanen), recreatie (stadsstranden) en commercie (horeca, kleine bedrijven).

Volgens de Club van Maarssen, een initiatief van de overheid, het bedrijfsleven en verscheidene kennisinstituten, ligt in ons land circa 35.000 hectare grond werkeloos te wachten op een bestemming. Dat kan woningbouw zijn, infrastructuur of wat dan ook. Hoeveel binnenstedelijke gebieden er in Nederland braak liggen is echter niet bekend, meldt Annette Duivenvoorden, adviseur bij het Kenniscentrum voor stedelijke vernieuwing KEI. Lokaal zijn soms wel overzichten. Amsterdam bijvoorbeeld publiceerde enkele maanden geleden een digitale kaart met informatie over braakliggende grotere en kleinere terreinen.

De gemeenteraad besloot deze veelal binnenstedelijke terreinen tijdelijk beschikbaar te stellen voor van onderop georganiseerde

buurtgerichte activiteiten. De kaart toont tientallen plekken met informatie over de toestand van de terreinen, de beschikbaarheid voor tijdelijke invulling en de personen waarmee enthousiaste initiatiefnemers contact kunnen opnemen.

Van Duivenvoorden acht tijdelijke invulling van braaklanden in steden een goede zaak, mits daarmee de plekken ‘niet in de pauzestand worden gezet’. De tussentijdse aanpak moet benut worden om gebieden weer blijvend op de kaart te krijgen. Zorg dat wat je tijdelijk opbouwt een aanzet is voor de latere permanente situatie, adviseert zij.

Terug naar Groningen. Het OLE-terrein is onderdeel van het voormalige Circus, Boden (expediteurs) en Gasfabriekterrein, beter bekend als CiBoGa. De zone stond bekend als rotte kies, een no-goarea die al twintig jaar braak lag. In de jaren negentig besloot de gemeente er een woon-werkgebied van te maken.

Die plannen werden slechts deels uitgevoerd.

Op het Circusterrein verrezen appartementencomplexen en op het Bodenterrein kwam tijdelijke studentenhuisvesting. De ontwikkeling van het gasfabriekterrein bleek een taaiere klus. De financiële en economische crisissen gooien roet in het eten. De gemeente heeft minder geld, de banken lenen mondjesmaat uit, bouwers en projectontwikkelaars schrikken terug voor veel risico en de vraag van de huizenkopers is veranderd, zeggen alle betrokkenen.

Het gevolg is dat de ontwikkeling van het Gasfabriekgebied stagneert. Tot enkele maanden geleden was er niet meer te zien dan het betonnen dak van een parkeergarage en restanten van de gasfabriek.

De zone stond bekend als rotte kies, een no-goarea die al twintig jaar braak lag

Gebruiksklaar ‘Er moest wat gebeuren met het terrein’, blikt Frank de Vries terug. Eenmaal overtuigd van de gedachte om het zo dicht bij het centrum

Het OLE-terrein: een microstad in de Groningse wijk Ebbingekwartier.

48

b l a u w e k a m e r 6 / 2011

6 / 2011 b l a u w e k a m e r

49

Impressie van het popup-paviljoen in aanbouw.

Een oud fabrieksgebouw staat nu op een

De zwarte kubus is het informatiegebouw. Daarachter een popup-paviljoen in aanbouw.

stadsstrand.

Plattegrond van het OLE-terrein.

gelegen onbebouwde gebied tijdelijk een functie en een gezicht te geven, heeft hij ‘hard aan het project getrokken’. Zijn conclusie nu: ‘Grappig dat het project in weerwil van economisch slechte tijden toch van de grond kon komen.’ Ruiterlijk erkent hij dat het idee voor de tijdelijke invulling van het terrein uit de buurt zelf kwam. ‘Zonder mensen als Wilma Naaijer zou het gebied wellicht nu nog schuilgaan achter hoge hekken.’ Naaijer zelf wil niet te veel terugkijken. Het belangrijkste is dat er in haar achtertuin ‘eindelijk wat gebeurt’. De winkeliers in de omgeving hebben er baat bij.

‘Het Ebbingekwartier heeft nu al een betere uitstraling. De wijk is dankzij de ontsluiting van het OLE-terrein veel beter bereikbaar geworden.’

Inmiddels is op het OLE-terrein het evenemententerrein aan het Boterdiep gebruiksklaar, evenals de daarachter gelegen, met gras ingezaaide speelweide. In de Noordoosthoek zijn woonstudio’s gerealiseerd en is een stadsstrand gepland. De popup-paviljoens komen aan de zuidkant van het terrein.

Enkele van die bouwwerken staan er al, zoals een paviljoen voor kunstenaars, dat bestaat uit gestapelde zeecontainers, in een stalen frame omgeven door doorschijnende kunststof gevelwanden. Even verderop heeft woningcorporatie Nijestee containerwoningen neergezet en de universiteit realiseerde er een onderwijsgebouw voor 500 studenten. Ook opvallend is het informatiegebouwtje van OLE zelf: een zwarte kubus met ronde ramen op de eerste etage en op de begane grond een grotendeels door glazen puien omgeven no-nonsens-kantoor annex informatiebalie. Gerrit Schuurhuis en enkele medewerkers zitten er letterlijk te kijk. Voor het OLE-terrein staan nog op de rol: twee restaurants, een winkelpaviljoen, kinderopvang, mobiele tuinen en nog een aantal starterswoningen. De gemeente is in gesprek met een

Festival op de speelweide.

internationale onderneming over de vestiging van een hotel.

Schuurhuis noch Naaijer verhelen dat het tijdelijk opvullen van het OLE-terrein niet van een leien dakje gaat. Schuurhuis: ‘Er is het nodige gerealiseerd en er zijn genoeg gegadigden.

Toch gaat het niet vanzelf. Zelfs de komst van festivals en evenementen op die uitermate geschikte terrein is door de bezuinigingen op kunst en cultuur niet vanzelfsprekend.’

Naaijer: ‘Had er meer ingezeten? Ik weet het niet. Er komen beslist nog tijdelijke gebouwen bij maar het gaat trager dan verwacht.’

Creatieve ondernemers Tot slot de vraag: hoe tijdelijk is tijdelijk?

Wilma Naaijer heeft er vrede mee als het OLEterrein over vijf jaar op andere wijze wordt opgevuld. Wel hoopt ze op een herziening van de oorspronkelijke plannen met behalve

De vrijplaats voor kunstenaars – gebouwd uit zeecontainers in een stalen frame.

woningbouw ook een kunstencentrum en kleinschalige vestigingsmogelijkheden voor creatieve ondernemers.

Schuurhuis zou het niet verbazen als er op het terrein over vijf jaar sprake is van ‘permanente tijdelijkheid’. Hij verwijst naar soortgelijke projecten in Kopenhagen (Havnegade), Hamburg (HafenCity) of Berlijn (Prinzessinnengarten, Mellowpark, Tentstation), Amsterdam (Westergasfabriek, NDSM) en Eindhoven (Strijpcomplex). Tijdelijkheid heeft daar deels plaats gemaakt voor continuïteit. Die plekken zijn volgens hem stedelijke hotspots geworden.

De gemeente is gereserveerder. Tjerd van Riemsdijk acht het ‘in principe mogelijk dat het tijdelijke en flexibele karakter op een deel van het OLE-terrein één of twee jaar langer gehandhaafd blijft’.

Zijn wethouder wil daar niets van weten. ‘Als politicus houd ik van duidelijkheid’, zegt hij,

‘vijf jaar is vijf jaar! Daarna vallen we in principe terug op de oorspronkelijke plannen met het gebied zij het dat er mogelijk meer creatieve functies komen’.

Wat met het OLE-terrein gebeurt is volgens Schuurhuis ook heel goed toepasbaar op het Suikerfabriekterrein. Wethouder De Vries ziet het anders, hoe enthousiast hij ook is over de bij het OLE-terrein gevolgde bottomupaanpak. Bij het Suikerfabriekterrein wenst de gemeente zelf initiatiefnemer en uitvoerder te zijn. De prijsvraag is het bewijs. Het eerste idee is trouwens al bekend. Er ligt een voorstel om op het terrein naar het voorbeeld van de Big Wheel in Londen een enorm reuzenrad te plaatsen.

De toekomst: ontwerpschets voor het Gasfabriekterrein door AM en de gemeente Groningen.

50

b l a u w e k a m e r 6 / 2011

6 / 2011 b l a u w e k a m e r

51

essay

Perceptie en creatief denken zijn nauw verbonden. Le Corbusier zei op 74-jarige leeftijd in een van zijn fameuze schetsboeken: ‘De sleutel is kijken, kijken, observeren, zien, verbeelden, uitvinden, maken’

Leren van Warnau Ontwerpen is een mysterieus proces, waarin soms plotseling een inzicht ontstaat dat het ontwerp in een keer naar een hoger niveau tilt.

Hoe ontstaat eigenlijk een dergelijke ‘creatieve sprong’ en is het mogelijk de totstandkoming ervan op de een of andere manier te bevorderen?

Een speurtocht door de literatuur.

Harma Horlings

¶

Er gebeurt tijdens het ontwerpproces in de architectuur en de landschapsarchitectuur iets wat wezenlijk is, maar zich niet precies laat beschrijven. Meto Vroom, voormalig hoogleraar aan Wageningen Universiteit, noemt het in zijn Lexicon van de landschapsarchitectuur ‘het creatieve of structurerende moment’ in het ontwerpproces. Tijdens deze conceptuele fase wordt volgens Vroom een sprong gemaakt die ‘de kloof tussen het bestaande en de nieuwe gewenste situatie overbrugt (...) Daarbij vervagen de grenzen tussen het rationele (de opgedane en opgeslagen kennis van terrein, het programma van eisen en de ontwerpmogelijkheden) en het intuïtieve en ontstaat een synthese’. Iedere ontwerper zal dit moment wel herkennen, het gevoel dat je weet: hier heb ik iets te pakken. Het is het moment dat het eerste ‘beeld’ van een ontwerp ontstaat. Een moment van euforie. Een moment van opluchting ook, je weet dát je de eindbestemming gaat bereiken, al is er nog een lange weg te gaan.

Mijn interesse voor het ontwerpproces gaat terug tot de lessen van de landschapsarchitect Hans Warnau aan de Academie van Bouwkunst in Amsterdam. Warnau schreef zijn visie op het ontwerpproces op in het collegedictaat Doelstellingen (1988). Die tekst gaf me als beginnend ontwerper houvast en maakte mij duidelijk dat zaken als intuïtie en persoonlijke fascinatie van wezenlijk belang zijn voor het ontwerpproces. Volgens Warnau kan een ontwerper niet volledig blank tegenover een opgave staan. Er moet een eerste idee, een voorstelling, een beeld bestaan bij de ontwerper over wat hij kan en wil. Zo’n ruimtelijke ideaalvoorstelling evolueert vervolgens van een vage naar een steeds concretere vorm. Hierbij weegt de ontwerper op meerdere momenten in het ontwerpproces verschillende aspecten (doelstellingen) tegen elkaar af.

Pas veel later las ik Warnaus collegedictaat als een reactie op de verwetenschappelijking van de landschapsarchitectuur in de jaren zestig, waarin een sterke nadruk lag op analyse. Zijn opvattingen over het ontwerpproces lijken nu, dertig jaar later, nog steeds relevant. Om dit na te gaan heb ik een aantal theorieën uit de creativiteitsliteratuur, de architectuur en de landschapsarchitectuur verkend.

¶

In de vakliteratuur is er relatief weinig aandacht voor het proces dat voorafgaat aan het eigenlijke ontwerp. De meeste publicaties over architectuur en landschapsarchitectuur gaan over gerealiseerd werk. Dat is ook niet verwonderlijk: de meeste ontwerpers vinden het proces minder interessant dan het ontwerp zelf, omdat je op het laatste wordt beoordeeld. Goede ontwerpers weten bovendien hoe ze ontwerpproblemen succesvol moeten oplossen. Ze hebben daar geen theorie over ontwerpmethodiek voor nodig en hebben daar over het algemeen ook weinig mee op.

52

b l a u w e k a m e r 6 / 2011

Warnau vond het van belang dat ontwerpers kunnen reflecteren op hun ontwerpproces en hierover kunnen communiceren, ook al gaat dat ten koste van hun spontaniteit en onbevangenheid. Ik ben dat met hem eens en denk ook dat dit steeds belangrijker wordt in de almaar complexere sociale context waarin landschapsarchitecten werken.

Niet dat theoretische kennis leidt tot betere ontwerpen. Deze ‘grijze kennis’ kan hooguit indirect bijdragen aan ontwerpvaardigheid. Kennis over het ontwerpproces en de principes die hieraan ten grondslag liggen is van een fundamenteel andere orde dan de vaardigheden die nodig zijn om te kunnen ontwerpen. Maar deze kennis kan wel een basis vormen voor het gesprek over ontwerp door, zoals Christian Gänshirt schreef, impliciete praktische kennis ‘communicable, verifiable en discussable’ te maken.

Voor veel ontwerpers is het echter ingewikkeld om anderen goed uit te leggen wat ze precies doen, waarom ze dat doen en hoe ze dat doen.

Kees Dorst legt in zijn boek Understanding Design uit hoe dat komt: het precieze verloop en de afloop van een ontwerpproces valt van tevoren nooit te voorspellen. Ontwerpproblemen zijn wicked problems: ze zijn ongestructureerd en niet objectief te benaderen, noch finaal op te lossen.

Probleemdefinitie en oplossing zijn als Siamese tweelingen met elkaar verbonden. Er bestaat daarom geen beste oplossing voor een ontwerpprobleem, alleen betere en slechtere oplossingen. Of zoals Kees Dorst het stelt: ‘Het ontwerp komt in het hoofd van de ontwerper tot stand door het weven van een web van beslissingen die nauw met elkaar samenhangen. (…) In feite weet je pas echt wat het probleem is als je het hebt opgelost.’

In zijn recente boek Design expertise, stelt Dorst dat ervaren bureaus zich onderscheiden door de manier waarop ze problemen benaderen.

Ervaren architecten hebben een repertoire aan frames, bruggetjes tussen probleemdefinitie en oplossing, die samen de intellectuele kern, of schatkamer, van hun bureau vormen.

Creatieve personen werden in het verre verleden daarom gezien als een lege huls, gevuld met goddelijke inspiratie. Tegenwoordig wordt inspiratie niet meer gezien als een flitsende inval, maar als een creatieve stap in een proces dat al geruime tijd gaande is. Inspiratie valt dus niet samen met creativiteit maar is onderdeel van een creatief proces, dat in kunst en wetenschap op soortgelijke wijze plaatsvindt. Niet alleen voor maar ook na de creatieve inval ligt vaak een zware periode van voorbereiding en uitwerking. Even belangrijk is de uitwerking van die flitsen van inzicht, anders blijft de creativiteit steken in het stadium van de goede bedoelingen. Warnau schrijft genoegzaam in Doelstellingen: ‘Voor de individuele landschapsarchitect geldt de aanwijzing die Edison gaf over zijn leven als uitvinder: “98 procent transpiratie, 2 procent inspiratie”.’ Ideeën doen zich daarom meestal voor als mensen intensief met een onderwerp bezig zijn en zich volledig laten meevoeren door hun taak. Dit wordt ook wel flow genoemd.

Er zijn talloze modellen ontwikkeld voor het creatieve proces. Een van de invloedrijkste theorieën over hoe het creatieve denken zich in een proces ontwikkelt, is afkomstig van de Britse socioloog Graham Wallas (1885–1932). Hij onderscheidt in zijn boek The Art of Thought uit 1926 vier stadia in het creatieve proces. De eerste fase is het ‘voorwerk’ van het verzamelen van ideeën en informatie. Dan volgt de fase van ‘incubatie’, een onbewust proces van schiften, ordenen en combineren van ontelbare gegevens. Als deze fase succesvol is volgt de fase van de ‘illuminatie’, de ingeving. In de vierde fase ten slotte, de ‘verificatie’, moet de ingeving geëvalueerd en geverifieerd worden.

De meeste hedendaagse onderzoekers zijn het er wel over eens dat er meerdere momenten van inzicht tijdens een creatief proces zijn en dat het creatieve proces veel dynamischer is dan Wallas veronderstelde.

¶

De psycholoog A.P. Dijksterhuis geeft in zijn aanstekelijke boek ‘Het slimme onderbewuste’ een goed inzicht in de recente opvattingen hierover in de psychologie. Dijksterhuis schrijft dat het onbewuste een grote bijdrage levert aan creatieve processen, omdat het parallel aan onze bewuste arbeid ‘draadjes opnieuw aan elkaar kan knopen’. Het vermoeden is dat dit kan omdat het onbewuste veel breder denkt, en daardoor oplossingen ziet die met bewust denken niet gevonden worden.

Het gaat echter niet vanzelf, waarschuwt Dijksterhuis: ‘Je moet lichte druk uitoefenen op het onbewuste.’ Het onbewuste is niet een geheel autonome wereld: het heeft wel impliciete opdrachten nodig, en voeding.

Het paradoxale hierbij is dat als je te hard je best doet, het vaak niet wil lukken.

Het onbewuste moet ongestoord en in zijn eigen tempo aan het werk kun-

Als je iets wil weten of duidelijk maken over een bepaald onderwerp is het altijd verstandig om te beginnen met een definitie.

Maar creativiteit is een nogal glibberig onderwerp en er is veel verwarring over. Dikwijls wordt het gebruikt voor uiteenlopende dingen, zoals genialiteit of talent.

Er bestaat geen wetenschappelijke definitie voor creativiteit. Een veel gehanteerde definitie is die van Lubart: creativiteit is het vermogen iets te produceren wat zowel nieuw als toepasselijk is.

Ideeën lijken ons meestal als een bliksemflits te treffen op een moment dat we dit het minst verwachten, tijdens een situatie van gedachteloosheid. Kort na het ontwaken bijvoorbeeld, of tijdens het afwassen. Bekendste voorbeeld uit de literatuur is natuurlijk Archimedes die zittend in bad uitriep: ‘Eureka!’

¶

6 / 2011 b l a u w e k a m e r

53

e ssay

Er zal nooit een sluitende verklaring komen voor het

ontstaan van ideeën. Er bestaat niet één recept. De manier waarop een ervaren architect ontwerpt verschilt per persoon en per opgave nen. Daarvoor is afleiding nodig van het probleem waarmee je bezig bent.

Dit blijkt ook uit een reeks interviews met schrijvers in het Amerikaanse blad Paris Review. Uit hun anekdotes wordt duidelijk dat de schrijvers zich bewust zijn, dat een bepaalde houding of bepaalde rituelen en gewoonten bijdragen aan het vinden van een idee, en niet zelden kunnen ze ook uitleggen waarom dat zo is.

Een – tegelijk aangename en onaangename – conclusie uit de creativiteitsleer is, dat bij creativiteit en ideevinding aangeboren eigenschappen een rol spelen maar er tegelijkertijd wel degelijk het nodige aan te leren valt.

Creativiteit is te bevorderen, al ontbreekt het wetenschappelijk bewijs.

Belangrijk hierbij is dat creativiteit zich binnen elke discipline manifesteert op een andere manier. Amabili, een pionier op het gebied van de sociaal-psychologische kant van creativiteit, maakte daarom onderscheid tussen omgevingsafhankelijke factoren, processen die gerelateerd zijn aan creativiteit, en intrinsieke motivatie. Dat laatste is volgens haar essentieel.

Creatieve mensen verschillen in allerlei opzichten van elkaar, maar in één opzicht zijn ze gelijk. Ze werken niet om beroemd te worden of een hoop geld te verdienen, maar worden gedreven door innerlijke drijfveren die (in zekere zin) losstaan van de omgeving en hebben in zekere zin geen keus. Ze moeten wel. Dit moeten zorgt er ook voor dat ze volhouden als de erkenning niet onmiddellijk komt. Architecten als Herzberger en Zeinstra hameren hier vaak op in hun lezingen: ‘Je moet iets willen.’

In veel ontwerpopleidingen staat de ontwerpstudio als leeromgeving centraal. Hier verwerft de student inzicht, via ontwerpoefeningen en onder begeleiding van een ervaren architect. Dat is niet voor niets. Aangetoond is dat langdurige oefening creativiteit bevordert. Uit analyse van het werk van bekende kunstenaars, zoals de Beatles en Picasso, blijkt dat er jaren van hard werken vooraf gingen aan de creatie van hun meesterwerken.

Weisberg noemt dit de ten silent years. Het is een opbeurende gedachte dat door intensieve en gerichte training en met deskundige ondersteuning vrijwel iedereen een goed niveau in zijn professie kan bereiken.

Het is echter geen geleidelijk en gemakkelijk proces. De ontwikkeling gaat met horten en stoten zoals Kees Dorst stelt in zijn meest recente publicatie. Dorst onderscheidt zeven niveaus van ontwerpexpertise. De overgang van het ene niveau naar het andere vraagt om een herprogrammering van denken die gepaard kan gaan met crisis en deuken in het zelfvertrouwen.

¶

Elke waarneming vindt plaats in de context van wat men weet. Creativiteit vereist veel kennis en vooral een grote vertrouwdheid met het eigen vakgebied; de symbolische informatie, de procedures en wat anderen hebben gedaan.

Bij elk nieuw ontwerp vindt altijd een zekere mate van hergebruik van bestaande ideeën en concepten plaats. Passende ideeën komen niet uit de lucht vallen, maar ontstaan uit het combineren en transformeren van bestaande ideeën.

Tijdens het ontwerpproces worden in het geheugen van de architect talloze gegevens opgeroepen die op de een of andere manier betrekking

54

b l a u w e k a m e r 6 / 2011

hebben op het probleem waarmee hij bezig is. Daarbij wordt bewust of onbewust geput uit beelden, ervaringen en indrukken die in de loop van het leven zijn opgedaan en die de ontwerper met zijn vak in verband weet te brengen. Hoe meer gegevens de ontwerper in het proces tot zijn beschikking heeft en hoe fantasievoller hij hiermee om weet te gaan, des te gunstiger is dit voor de oplossing van het probleem.

De opgeslagen referentiebeelden worden in het ontwerp toegepast en geleidelijk in beeld gebracht. Meto Vroom formuleert dit als volgt: ‘Op grond van aangeleerde regels in combinatie met idealen en ideologieën (de innerlijke overtuigingen) en gevat in een hedendaagse ontwerpstijl ontstaat een nieuw beeld, uitgewerkt in de vorm van een ontwerp.’

Kennis heeft ook een paradoxale kant. Het probleem van kennis en ervaring is, zo schrijft Herzberger in Ways to study and research urban, architectural and technical design: ‘Dat het je steeds terug dwingt in het oude spoor van de oude trein van betekenissen, zoals het mes steeds weer de oude groef in het karton opzoekt.’ Het is daarom volgens hem noodzakelijk de ‘ruimte voor nieuwe ideeën te veroveren, door de oude ideeën die in onze hersens zijn ingegraveerd, uit te wissen’.

Om iets nieuws te bedenken moet de ontwerper, met andere woorden, niet blijven hangen in wat hij al kent en blijven steken in voorbarige diagnoses. De ontwerper moet hier bovenuit stijgen en zorgen bij elke nieuwe opgave dat hij weer fris en vrij is en openstaat voor nieuwe ervaringen en ideeën.

¶

Perceptie en creatief denken zijn nauw met elkaar verbonden. Le Corbusier zei op 74-jarige leeftijd in een van zijn fameuze schetsboeken: ‘De sleutel is kijken (...) kijken, observeren, zien, verbeelden, uitvinden, maken.’ Onze zintuigen zetten visuele, akoestische en tactiele informatie om naar elektrochemische signalen in het brein die ze vertaalt in betekenisvolle informatie. De verwerking en de interpretatie van de signalen is een fundamenteel creatief proces. Een opzettelijke verandering, combinatie of omdraaiing kan de verbeelding prikkelen. Leonardi da Vinci was zich hier al van bewust. Vormen in wolken en op muren stimuleerden hem tot prachtige uitvindingen. De trucs die hij beschreef zouden we nu creatieve technieken noemen.

Veel handleidingen voor creatieve technieken gaan in feite over het stimuleren van flexibel denken. Bekende voorbeelden zijn het laterale denken van creativiteitsgoeroe De Bono en de brainstormtechniek van Osborn.

Veel ontwerpers ervaren dergelijke denktechnieken als geforceerd of zelfs weerzinwekkend. Toch blijkt uit lezingen van architecten en landschapsarchitecten dat dergelijke technieken wel degelijk, bewust of onbewust, een rol spelen in architectonische ontwerpprocessen. Het creatieve proces van het ontwerp wordt in essentie gestuurd door ‘het vermogen iets in iets anders te kunnen omzetten’, aldus Herzberger tijdens een college, ofwel: ‘Je hersens moeten loszitten.’

Vooral het gebruik van analogieën speelt volgens Meto Vroom een belangrijke rol: ‘Bepaalde delen of aspecten van het ene object lijken sterk op die van een ander en ze kunnen worden ontleed, opnieuw toegepast, en wel

in een andere context. Dit ondersteunt de verbeeldingskracht en intuïtie van de ontwerper.’

Warnau noemde een landschapsarchitect niet voor niets een ‘herkenner’ omdat het in de landschapsarchitectuur in essentie gaat om het ‘herkennen van de mogelijkheden van de plek’. Dit herkennen ontstaat volgens hem door het zien van gelijkenissen tussen beelden via associaties en het herkennen van metaforen en samenhangen. Creatieve ogenblikken zijn volgens hem de ogenblikken waarin het kijken tot ‘zien’ wordt.

¶

In het boek Tsjilp analyseert de schrijver Elsschot zijn eigen creatieve schrijfproces. In het hoofdstuk Achter de schermen beschrijft hij een afwisseling van schrijven, kritisch lezen en dan weer herschrijven, net zolang tot het goed is. Het is een enigszins ‘schizofreen gebeuren’ waarbij de schrijver voortdurend zijn eigen creatieve ingevingen en hypothesen analyseert, toetst of ‘bevraagt’. In de architectuur gebeurt iets dergelijks. Ontwerpen is geen efficiënt proces maar een nogal rommelig gebeuren waarbij, aldus stedenbouwkundige Frits Palmboom, voortdurend ‘dingen worden uitgevonden, geprobeerd en vervolgens ook weer herroepen’. Er wordt heen en weer geschakeld tussen abstracte beelden en concrete uitwerkingen en tussen het verkennen van de opgave en het vinden van oplossingen. Hiervoor is manoeuvreerruimte nodig, zowel in tijd als in het programma. Jannemarie de Jonge typeert in haar proefschrift, in navolging van Schön, de landschapsarchitect als een ‘improviserende professional’ die ‘onderhandelt tussen probleem en oplossing’. Dit ‘leer- en argumentatieproces’ vereist twee complementaire vaardigheden: creatieve verbeelding en reflectieve beoordeling. Dit duo is de motor van elke ontwerpslag.

Er zijn architecten die deze verschillende manieren van denken heel bewust uitvoeren. Herman Zeinstra heeft het in zijn lezingen bijvoorbeeld regelmatig over twee parallelle sporen die de twee hersenhelften representeren. Tijdens het hele ontwerpproces kan, en moet er volgens hem gewisseld worden tussen het intuïtief, emotionele, dromerige spoor en het meer rationele, onderzoekende, kritische spoor.

¶

Typerend voor het creatieve proces van de architect en de landschapsarchitect is de grote afstand in ruimte en tijd tussen het ontwerp en de realisatie van het ontwerp. De werking van ideeën kan niet worden uitgetest maar verloopt via ontwerpgereedschappen die altijd een abstractie van de werkelijkheid zijn, zoals tekeningen en modellen. Voor de landschapsarchitectuur geldt dit misschien nog wel meer dan de architectuur omdat landschapsarchitectuur zich doorgaans op hogere schaalniveaus beweegt en zich bedient van een instrumentarium dat verandert in de tijd.

Een aantal jaren geleden is over het architectonische ontwerpproces het bijzonder informatieve boek Tools for Ideas verschenen van de architect Gänshirt. Het boek bevat niet alleen theorie maar legt de focus op de ontwerpgereedschappen van een architect. Gänshirt onderscheid verbale

en visuele gereedschappen. De meest basale manieren om een idee tot expressie te brengen zijn volgens hem gebaar en taal. Alle andere vormen komen hieruit voort. Het fysieke gebaar heeft zich ontwikkeld tot visuele tools die dienen om innerlijke ideeën te verbeelden in een zichtbare vorm – zoals schetsen, perspectief, modellen, film, video, fotografie tot de uiteindelijke materialisatie. Daarnaast dient het verbale instrumentarium om ideeën te beschrijven, te analyseren en te bekritiseren.

Deze twee soorten tools verbindt Gänshirt met de twee complementaire manieren van denken die nodig zijn voor het creatieve denkproces. De visuele tools ondersteunen de ruimtelijke, gelijktijdige en meer associatieve, concrete manier van denken. De verbale tools ondersteunen de lineaire, logische manier van denken. Dit correspondeert met de allocatie van twee verschillende denkstructuren in de twee hersenhelften en het onderscheid tussen lateraal en verticaal denken zoals beschreven door De Bono.

Gänshirt slaat hiermee een brug tussen theorieën op het gebied van architectuur en creativiteit. Zijn inzichten kunnen mijn inziens zeker bijdragen aan de theorievorming op het gebied van de landschapsarchitectuur.

¶

Warnau was een kind van zijn tijd met zijn sobere ontwerpen en idealistische opvattingen over de maatschappij. Die zullen niet iedere ontwerper vandaag de dag aanspreken. Warnau was ook een bescheiden man die zijn eigen opvattingen over het ontwerpproces relativeerde. Hij zag in dat zijn intenties wortelden in de jaren vijftig en zestig en pretendeerde niet de waarheid in pacht te hebben. Hij wilde vooral een aantal schijnzekerheden over het ontwerpen aan de kaak stellen.

Toch zijn Warnaus gedachten over ontwerpmethodiek nog steeds verrassend actueel.

Veel van zijn opvattingen passen naadloos op hedendaagse theorieën en opvattingen over creativiteit en ontwerpmethodiek. Zoals de rol van ideevorming als startpunt en motor van het cyclische en dynamische ontwerpproces en het belang van kennis, persoonlijke fascinaties, waarneming en het bewuste gebruik van associaties.

Er zal nooit een sluitende verklaring komen voor het ontstaan van ideeën.

Er bestaat niet één recept. De manier waarop een ervaren architect ontwerpt verschilt per persoon en per opgave. Van invloed zijn iemands opleiding, culturele achtergrond en visie op architectuur. De werkwijze van deze ‘improviserende professional’ is daarmee meer te typeren als een goede gewoonte dan een bewuste strategie.

Veel van de mentale processen die een rol spelen bij het ontwerp gebeuren onbewust en in complexe omgevingen. Het is, zoals Zeinstra dit noemt, een soort evolutie. Vakmanschap is belangrijk maar ook het chaotische, het intuïtieve en het speculatieve.

Warnau schreef het al dertig jaar geleden: ‘In het ontwerpen gaat het in essentie om de kunst te leren leven met onzekerheden.’

Dit essay is ontwikkeld in het kader van een college over creativiteit in een reeks over ontwerpmethodiek aan de Academie van Bouwkunst Amsterdam, gecoördineerd door Harma Horlings en Noël van Dooren.

6 / 2011 b l a u w e k a m e r

55

americana

Voor veel Europeanen zijn de nationale parken het eerste waar ze aan denken als het gaat over Amerikaanse landschappen. De Verenigde Staten zijn weids en ongerept en ondanks de nodige apert verkeerde beleidskeuzes hadden de Amerikanen toch het verstand om de mooiste gebieden ongerept te laten. Nationale parken zijn landschappelijk ongerept, en het zijn ook natuurgebieden, in de Europese perceptie.

Yellowstone is Amerika’s oudste nationale park – en de bron voor het landschapsbeeld van veel landschapsarchitecten

Het oudste nationale park is Yellowstone. Yosemite is iets ouder, maar dat was een state park in California, terwijl Yellowstone nog niet in een staat lag in de tijd dat zijn bijzondere kwaliteiten de aandacht trokken – de jaren 1860. Yellowstone ligt nu in Wyoming en Montana, maar lag destijds in een territory. De roep om bescherming kwam van wetenschappers die door Yellostone trokken op de terugweg van westelijke expedities, en van kunstenaars en culturele elites met interesse voor landschap en natuur. John Muir uit Wisconsin, die was opgegroeid in Schotland, schreef op zijn tochten door California over de bergen en sequoiawouden. Zijn boeken maakten het ook aan de oostkust modieus om voor landschap te zijn. Een groeiende nationale trots verbond de identiteit van de natie en de unieke landschappen, die zichtbaar werden door exploratie – en kwetsbaar door exploitatie.

In Yellowstone gaf de afwezigheid van een regionale overheid meer macht aan Washington om over de toekomst te beslissen, en zo meer invloed aan de intellectuele modes aan de oostkust. Lokale economische belangen en anti-overheidssentimenten hadden daardoor minder invloed. Yellowstone was meer een mysterie dan andere landschappen, omdat het verband tussen alle vreemde verschijnselen niet meteen werd begrepen. Geisers (een IJslands woord), heetwaterbronnen, meertjes met vreemde kleuren, rotsen in bizarre formaties, dit alles werd langzaam met elkaar in verband gebracht door de nieuwe wetenschap van de geologie, die ook bijdroeg aan de fascinatie in de steden voor het gebied.

‘Natuur’ was niet de natuur van ecosystemen en soorten en processen, maar eerder een landschap met een paar karakteristieke beesten.

Voor Yellowstone was dat het beeld van weides met bisons tegen een achtergrond van geisers en daarachter bizarre rotsen. Het gebied werd afgelijnd en beheerd om dit soort beelden en ervaringen te kunnen aanbieden aan toeristen. Toerisme werd niet als een probleem gezien. Er kwam een snelle trein om de bezoekers aan te voeren en hotels, lodges en kampeerplaatsen schoten als paddestoelen uit de grond. De National Park Service, de federale dienst die werd opgericht om de nieuwe parken te beheren, is constant blijven zoeken naar een evenwicht tussen bescherming en gebruik. Soms ging de Park Service mee met de nieuwste toeristische modes en stond bijvoorbeeld wintersportaccomodaties toe, die een volgend bestuur weer weg liet halen.

toen het idee van nationale parken breder geaccepteerd was, werd het argument van lage gebruikswaarde minder belangrijk, en gingen de Amerikanen dingen beschermen omdat ze mooi of ecologisch waardevol zijn. Omdat werkelijke natuurbescherming nooit belangrijk was en steeds moeilijker werd door het snel toenemende autotoerisme, groeide de vraag naar echt beschermde gebieden.

Die kwamen er met de Wilderness protection act in 1964. De auto had ondertussen de nationale parken omgetoverd tot dierentuinen die beleefd kunnen worden met minder fysieke inspanning dan een echte dierentuin. Bijna alle bezoekers van Yellowstone komen niet verder dan de autowegen door het park, een grote en een kleine ronde, gekoppeld aan horeca.

Landschapsarchitectuur speelde vanaf het begin een rol. John Muir was een drijvende kracht, een man zonder wie landschapsbeleving en landschapsbescherming in de Verenigde Staten niet te begrijpen zijn. Hij was ook tekenaar, dichter, en een voorstander van interventies die verder gingen dan een lijn trekken rond interessante gebieden. Voor Muir, en voor de velen beïnvloed door hem, zijn landschappen composities, op grote en kleine schaal. Composities kunnen verbeterd worden, en composities kunnen veranderen in een ander perspectief, door een andere benadering. Te voet, te paard, op het water, en in een ander netwerk van routes, wordt het landschap telkens anders. Routing wordt een vorm van compositie, niet van de routes zelf, maar van de beelden die op elk punt te zien zijn. Tegelijk kunnen kwetsbare plekken beschermd worden door de routes op een afstand te leggen. En men kan ervoor zorgen dat de voornaamste kwaliteiten, de beroemdste zichten, niet beschadigd worden door overmatig gebruik of visuele vervuiling. Grootse en meeslepende vista’s mochten niet verkruimeld worden door hutjes en mensen en kleine beschadigingen.

Een andere invloed op de Amerikaanse landschapsarchitectuur is minder eenvoudig te traceren maar daarom niet minder belangrijk.

Het soort beelden en het soort landschapsbeleving dat geconstrueerd wordt in en door de nationale parken, werd de stille referentie voor ‘het landschap’ voor generaties Amerikanen, inclusief hun landschapsarchitecten. Daar zitten positieve en minder positieve kanten aan. Er kan een moedige en krachtige aanpak uit voortkomen, een voorliefde voor het grootse en meeslepende. Maar het kan er ook toe leiden dat het alledaagse landschap dat de meeste Amerikanen omgeeft nauwelijks aandacht krijgt, nietig wordt gevonden, niet bijzonder genoeg. En er kan ook uit afgeleid worden dat landschap iets is voor de vakantie.

Kristof Van Assche

Bij de bescherming van Yellowstone stond voorop dat er in de streek toch niet veel te halen viel en dat bescherming toeristen kon trekken. Later,

56

b l a u w e k a m e r 6 / 2011

6 / 2011 b l a u w e k a m e r

57

kritiek

Onbescheiden maar prettig lijnenspel tussen de rivieren Arnhems Modekwartier is toe aan stedenbouw In vrijheid Deventer vernieuwen Kettingreactie voor HaarlemOost Olympisch vooruit denken Boetseren in Montreal

58

b l a u w e k a m e r 6 / 2011

6 / 2011 b l a u w e k a m e r

59

Ontwerpprincipes: ‘het landschap als basis (een lijn door de weide)’, ‘karakteristiek van het wegbeeld (samenhang versus diversiteit)’, en ‘verankering met de omgeving (de punten

Grondwalletjes en houten lamellen tegen lichthinder voor weidevogels en omwonenden. In de mooie luie bocht is hierdoor een prachtig panorama niet te zien.

onderweg)’.

Onbescheiden maar prettig lijnenspel tussen de rivieren

Het plan van ontwerpbureau wUrck voor de inpassing van de verlengde N322 en directe omgeving.

voorbij Druten buig ik zuidwaarts naar Bergharen, in

Deze Maas en Waalweg loopt parallel aan de Van

met een ontwerpteam van specialisten. Volgens hun

een lange lijn richting een oude met eiken beboste

Heemstraweg, iets zuidelijker. Het tracé eindigde tot

toelichting bij het ontwerp hebben de ontwerpers

zandopduiking te midden van de verder voorname-

voor kort abrupt bij Druten. Om bij de Waalbrug bij

het contrast willen versterken tussen het open,

lijk open komgronden.

Tiel te komen moest dan toch weer de Van Heem-

orthogonaal opgezette komgrondenlandschap en het

Zelden of nooit neem ik de doorgaande Van Heem-

straweg genomen worden. Daar is met de realisatie

kleinschalige, eeuwenoude landschap van de dichte

straweg die bekendstaat om zijn drukte en vele

van het ontbrekende stuk N322 nu een einde aan

oeverwallen. De N322 is bedoeld als toevoeging aan

Onderwerp Integraal Ruimtelijk Ontwerp N322 BLD

Architectonisch Ontwerp wUrck architectuur

Regelmatig fiets ik naar Bergharen in het land van

ongelukken. Deze oost-westverbinding verbindt de

gekomen. Komend vanuit Nijmegen draait de auto-

de lijnstructuren in het landschap. De ontwerpers

Locatie wegvak Beneden Leeuwen–Druten

stedenbouw landschap (Ernst van Rijn, architect,

Land van Maas en Waal. Na de Prins Willem Alexan-

kernen op de oeverwal aan de noordzijde van het

mobilist sinds kort met een zwierige bocht vanuit de

willen de weg op laten gaan in het bestaande land-

Opdrachtgever provincie Gelderland

Paul Kersten, landschapsarchitect) i.s.m.

derbrug over de Waal bij Beneden Leeuwen rijd ik

Land van Maas en Waal en loopt vanaf Nijmegen in

komgronden noordwaarts richting de Prins Willem

schap als ‘een autonome streep door de weide’.

Betrokken gemeenten West Maas en Waal, Druten

Atelier van Corven (René van Corven, beeldend

oostwaarts over de Waaldijk. Ik hou van dit rivie-

het oosten helemaal westwaarts door tot ver voorbij

Alexanderbrug.

Ambitienota Ruimtelijke Kwaliteit Gelders

kunstenaar)

renlandschap met links de uiterwaarden en rechts

Zaltbommel.

De realisatie van het wegvak Beneden Leeuwen–

Als de weg het waardevolle cultuurlandschap op een

Genootschap (Jan Wabeke)

Periode van ontwerp 2009

het binnendijks stroomruglandschap. Ik blijf dan

Druten heeft de provincie na een tenderproce-

nieuwe manier beleefbaar en leesbaar moet maken,

Aannemer Aannemerscombinatie Ballast Nedam/

Realisatie 2010 – 2011

ook zo lang mogelijk de bandijk volgen. Dit fiets-

Al in de jaren tachtig is vanaf Nijmegen een nieuw

dure gegund aan de aannemerscombinatie Ballast

zoals de ontwerpers stellen, zit er maar één ding op:

pad op de dijk is een genot voor de racefietser. Pas

stuk weg aangelegd om deze kernen te ontlasten.

Nedam/Van Gelder, die zich daarvoor heeft versterkt

de auto in en de proef op de som nemen.

van Gelder

kritiek

Overzicht vanuit de lucht van west naar oost. Vanuit de lucht zijn de waterbergingsoplossing en het verschil tussen de kunstwerken goed zichtbaar.

60

b l a u w e k a m e r 6 / 2011

6 / 2011 b l a u w e k a m e r

61

Oostelijk viaduct met bovenop een zitplek.

Foto René van Corven

De vormgeving van de viaducten refereert aan de tijdloze viaducten van het

Het westelijke viaduct is geïnspireerd op de viaducten van het oude stuk.

oude deel van de weg. Verder is de vormentaal afwijkend en modieus.

De ‘carpoel’ aan de voet van de bushalte bij de verhoogde rotonde.

Bushalte.

Profieltekeningen voor de waterbergingsoplossing met verbijzonderde zitplek, vlak langs de nieuwe weg (boven) en de ‘carpoel’ (onder).

62

b l a u w e k a m e r 6 / 2011

Verlaagde zitplek aan het water.

Fietsdoorgang bij de ‘carpoel’ en bushalte.

Vanaf de oostkant bereik ik het nieuwe wegvak

ineens een andere vormentaal. Alleen de hoofdvorm

plaatsen zijn onder het motto ‘carpoelplek’ rond

via het oude deel. Net voorbij Druten, bij Puiflijk,

van de nieuwe viaducten is geïnspireerd op de via-

een poeltje gegroepeerd, waarin bij mijn bezoek

is de overgang van oud naar nieuw niet te missen.

ducten uit de jaren tachtig met karakteristieke toog.

vooral veel afval drijft. De zitplekken langs de weg

Het nieuwe wegvak begint met een rotonde. Het

Die zijn overigens krachtig en ambachtelijk goed uit-

zijn ontworpen door Atelier Van Corven, waarbij het

100 kilometer per uur regime van het oude wegvak

gewerkt. Het oude stuk van Puiflijk tot Nijmegen is

materiaal verwijst naar de scheepsbouw en meubel-

maakt hier ineens plaats voor een 80 kilometer-

weliswaar twee keer zo lang als het nieuwe deel, het

bouwindustrie van weleer in Beneden Leeuwen. De

weg. De dikke groene middenstreep verdwijnt.

dat nieuwe deel heeft ook twee keer zoveel kruisin-

mooie zitplekken liggen aan een informeel wandel-

Maar verder is het karakter van de weg na de

gen en kunstwerken als het oude wegdeel.

pad langs de weg, of zijn gekoppeld aan de viaduc-

rotonde hetzelfde als ervoor, met lekker brede

Maar de uitvoering van de kruisingen varieert sterk:

ten, en bieden een mooi uitzicht op de omgeving en

groene bermen aan beide zijden die bij de Maas

de ontwerpers hanteren een breed scala aan ingre-

de waterretentiegebieden naast de weg. Maar het

en Waalweg ooit bedoeld waren voor een latere

pen. Daardoor gebeurt er te veel op het stuk weg

is alles bij elkaar te veel van het goede. Zo wordt de

verdubbeling van de weg. Doordat om de paar kilo-

van slechts ruim zeven kilometer. Kort achter elkaar

weg een landschap op zichzelf.

meter de oude Maas en Waalweg een weg kruist

volgen na de rotonde een S-bocht, een viaduct, een

De nieuwe N322 is kortom te autonoom. En dat is

– begeleid door populieren en met populieren

kruispunt, een tweede viaduct maar anders vorm-

jammer, want de krachtige lijnvoering en het omlig-

aangezette viaducttaluds – ontstaat een prettige

gegeven, en tot slot een tweede, verhoogd gelegen,

gende landschap blijven boeien, ook na een paar

sequentie van een vrij liggende weg in een reeks

rotonde aan de voet van de brug over de Waal. Het

keer heen en weer rijden.

brede open landschapskamers. Het geeft de weg

zorgt voor een onrustig wegbeeld.

een rustige uitstraling.

Maar er is meer aan de hand. In plaats van dat

De nieuwe weg rijdt even prettig als het oude

de blik het landschap in getrokken wordt, de

gedeelte. De eerste aanblik toont een lui slingeren-

landschapskamer in, trekken allerlei objecten de

de weg, los in het komgrondenlandschap. Door de

aandacht of blokkeren het zicht: schapenrasters,

brede grasbermen zonder vangrails biedt de weg

lichthinderschermen en -walletjes, een vijftal zit-

vrij zicht op de omringende weilanden, met hier en

plekken, verhoogde midden- en zijbermen van de

daar een boerenerf en populieren in ijle rijen en in

rotonde, een bushalte en een carpoolplek. De hou-

bosjes bijeen.

ten lamelvormige schermen, de houten zitkunst-

Maar na een halve kilometer verandert het weg-

werken, de bushalte en de carpoolplek zijn stuk

beeld plotseling. Hier introduceren de ontwerpers

voor stuk heel expressief vormgegeven. De carpool-

Hank van Tilborg Foto’s Jan de Vries/DAPh en Sky Pictures (luchtfoto’s)

6 / 2011 b l a u w e k a m e r

63

Illustraties Stipo/Studio Scale

kritiek

Onderwerp Modekwartier Locatie Klarendal, Arnhem Opdrachtgevers woningcorporatie Volkshuisvesting Arnhem, gemeente Arnhem Uitvoering 2006 – heden

Goed.proeven op de begane grond en daarboven het zogeheten Monsteratelier van Arnhem Fashion Factory (AFF). In het atelier werkt AFF samen met onderwijsinstellingen en andere bedrijven. Modeontwerpers in de buurt, die meestal atelier, winkel en woonruimte combineren, kunnen hier monsters en kleine oplages van hun ontwerpen laten produ-

De ‘kracht van Klarendal’; omgevingskwaliteiten.

ceren. Leerling-modemakers van de mbo Rijn IJssel doen er werkervaring op.

De consequente inzet op het thema mode en het benutten van de netwerken in de stad kenschetsen het Modekwartier. Zo is er in de directe omgeving een ‘mode-incubator’, een ontmoetings- en evenementruimte waar beginnende ondernemers terecht kunnen voor coaching, advies en werkruimte. Bin-

Arnhems Modekwartier is toe aan stedenbouw

nenkort volgt een fashionhotel. Evenementen als de Nacht van de Mode en de driemaandelijkse Klarenmarkt, waar ondernemers uit de buurt hun waar verkopen en bewoners van hun overtollige spullen proberen af te komen, verzekeren het Modekwartier van permanente aandacht.

Aan de basis van dit alles staan zo’n veertig kleine modezaken. Stuk voor stuk zijn deze gevestigd in oude winkelpanden die er tot voor kort slecht aan

De stedenbouw zoekt de kleine schaal. Weerzin

toe waren, als stille getuigen van de turbulente

tegen de prikkelloze Vinex-cultuur, gecombineerd

buurtgeschiedenis. Al sinds 1970 volgen de ver-

Brancheverdeling in het Modekwartier en het aanpalende deel van de binnenstad (roze

met investeerders die geen langdurige gebiedsont-

nieuwingsprogramma’s elkaar op en lang niet altijd

staat voor mode en kunst), met de potentie volgens Stipo en Studio Scale.

wikkelingen meer aandurven, brengt de steden-

met succes. Buurtbewoners namen het recht her-

bouw naar het niveau van de straat, het plein en

haaldelijk in eigen hand. Klarendal stond in de jaren

het pand. Een vroeg praktijkvoorbeeld is het Mode-

negentig voor sociale spanningen en een heftige

kwartier in Arnhem. Ondernemers in de modebran-

drugsproblematiek. De doorbraak kwam in 2006,

che hebben de vooroorlogse volkswijk Klarendal

toen de woningcorporatie Volkshuisvesting Arnhem

een enorme impuls gegeven. Zodanig dat Klarendal

een verband legde tussen de vele kunstenaars en

nu gerekend mag worden tot de best presterende

modestudenten in de buurt, de wens van de bewo-

‘Vogelaarwijken’.

ners om de levendige bedrijvigheid te laten herleven en de plannen van de gemeente om Arnhem sterker

Het verplaatste stationspostkantoor, nu in gebruik als restaurant en atelier.

64

b l a u w e k a m e r 6 / 2011

Model voor de aanpak staat Station Klarendal,

te profileren als modestad. De corporatie knapt

het culturele hart van het Modekwartier. Dit pand

leegstaande winkelpanden op en verhuurt ze voor

stond niet lang geleden nog als postkantoor bij het

een schappelijke prijs aan ondernemers in de mode,

station van Arnhem, maar moest wijken voor de

overwegend starters afkomstig van de modeoplei-

vernieuwing van het stationsgebied. Sindsdien lag

ding aan de hogeschool ArtEZ.

het in stukken gezaagd op een nieuwe bestemming

Vooral rond het restaurant zitten de modezaken

te wachten. In omvang, stijl en allure bleek het zich

en ontmoetingspunten dicht op elkaar. Zij zorgen

uitstekend te lenen als trekpleister op de kop van de

voor een spannende en inspirerende entourage, bij

belangrijkste straat in het Modekwartier, de Klaren-

uitstek een creatief stadsmilieu. Verder van de bin-

Wandelcircuit binnenstad-Modekwartier-Velperpoort volgens de gemeente, de

dalseweg. Daar is het herbouwd, met het restaurant

nenstad af verdunt het winkelaanbod. Daar slaan

Klarendalseweg valt hierbuiten.

6 / 2011 b l a u w e k a m e r

65

Bij station Velperpoort wordt het Modekwartier groots aangekondigd.

Café nabij het kazerneterrein.

Entree van het Modekwartier op de route naar de binnenstad.

Halverwege de Klarendalseweg slaan stadsvernieuwingspanden de sfeer dood.

De Sonsbeeksingel ter hoogte van het voormalige

De Mode-incubator aan de Sonsbeeksingel: ontmoetings- en evenementenruimte

Het winkelcentrum uit de jaren negentig

Impressie van de nieuwe inrichting van het kazerneterrein. De buitenruimte is ontworpen door

stationspostkantoor.

met ateliers voor starters.

nabij het kazerneterrein.

Buro Poelmans Reesink, het gebouw is van De Zwarte Hond.

stadsvernieuwingspanden uit de jaren zeventig met

Klarendallers vervreemden van hun eigen buurt. Om

kapitaal, waarbij het modeprofiel desgewenst kan

hun dichte plinten de sfeer dood. Muurschilderin-

een cultuur van wij en zij te vermijden, moet het

worden uitgebreid met onder meer specialistische

gen moeten de bezoeker verleiden om verder te

contact tussen de creatieven en de andere buurt-

winkels, ambachtelijke bedrijven en zzp’ers.

wandelen, want ruim een kilometer verderop heeft

bewoners gezond zijn. Een beeld van een gelei-

Het Modekwartier komt voort uit een buitengewone

de corporatie een tweede cluster van modewinkels

delijke overgang van het stedelijk georiënteerde

combinatie van omstandigheden, oog voor toeval-

in ontwikkeling, rondom de voormalige Menno van

Modekwartier naar buurtfuncties rond de kazerne

ligheden en een open opstelling jegens ideeën en

Coehoornkazerne en een klein winkelcentrum uit de

past daar beter bij dan een tweede pool van het

initiatieven uit alle hoeken van de lokale samen-

jaren negentig.

Modekwartier voor de hele stad. Een aanzet is er al.

leving. Met wat goede wil kan deze vernieuwing

Met die tweede pool groeit het Modekwartier de

Op het kazerneterrein komt de nieuwbouw van een

‘organisch’ worden genoemd. Maar dat doet geen

verkeerde kant op: van de binnenstad af in plaats

multifunctioneel buurtcentrum. De buurt heeft het

recht aan de planmatige aanpak die eronder ligt.

van ernaartoe. Hoewel de mode publiek trekt van

groene voorplein van de kazerne in gebruik geno-

Zonder gedurfde beslissingen en flinke investerin-

buiten de buurt zelf, zijn de routes vanuit de bin-

men als park- en speelruimte, een functie die bij de

gen van de gemeente en vooral de woningcorporatie

nenstad nog verre van logisch. Het spoortalud is een

herbestemming geformaliseerd wordt in een ‘wijk-

Volkshuisvesting, was er niets van terecht gekomen.

hinderlijke blokkade. Bij station Velperpoort wordt

plein’. En in het winkelcentrum kosten de blouses,

Zij hebben doelbewust een vibe gecreëerd. Steden-

het Modekwartier groots aangekondigd, maar er is

modieus of niet, maar vijf euro.

bouwkundige ingrepen waren daar nauwelijks voor nodig. Nu komt het aan op de aanhechting met de

nog geen etalagepop in zicht. De gemeente werkt aan de entrees en hoopt dat de winkelstraten aan de

Voormalig rijksbouwmeester Liesbeth van der Pol

stad en de buurt. En dat is weer wel een klassieke

rand van het centrum een graantje meepikken. Maar

was zo enthousiast over de vernieuwing van Klaren-

stedenbouwkundige opgave, die boven de schaal

daarvoor moet er nog veel gebeuren aan de verbin-

dal, dat ze een onderzoek aanbood naar de besten-

van straat, plein en pand uitstijgt.

dingen tussen beide. Het Modekwartier biedt het

diging van het huidige succes. De bureaus Stipo en

programma om de routes van functies te voorzien,

Studio Scale hebben dat uitgevoerd. Zij concluderen

zolang die niet worden afgeleid naar het tweede

dat de pool bij de kazerne een zelfstandige cluster

zwaartepunt op de Klarendalseweg zelf.

kan vormen, maar geen geheel zal vormen met de

Andersom heeft de omgeving van de kazerne vooral

cluster bij Station Klarendal. Zij formuleren boven-

potentie als buurtcentrum. Die kan belangrijk zijn,

dien een nieuw ‘punt in de verte’: het Jordaan

want de inzet op mode heeft het risico dat oude

van Arnhem, kindvriendelijk en met veel cultureel

66

b l a u w e k a m e r 6 / 2011

Peter Paul Witsen

Het kazerneterrein aan de Klarendalseweg.

De voormalige Menno van Coehoornkazerne.

Foto’s Rita van Biesbergen Illustraties Stipo/Studio Scale

6 / 2011 b l a u w e k a m e r

67

etalage etalage@blauwekamer.nl Tekst Marieke Berkers

grote gebied. Met de visie beoogt het

van de stad. Een nieuw watersysteem

benadering van de Nederlandse plan-

de afgelopen jaren juist een veel-

minder op eindproducten gerichte

bureau de vrijheid van het individu en

voor de havenwijk verzamelt regen en

ning te tarten door de ontwikkeling

heid aan flexibele plannen, geënt op

planning. Daarmee voegt het plan in

de gebruikers te stimuleren. Concep-

verspreidt het water in de watertui-

van een gedeelde ruimte waarin vrij-

gefaseerde groeimodellen. De Neder-

Deventer een voorbeeld toe aan de

ten als gedeelde ruimte, tolerantie

nen, drijvende bloemen en vegetatie

heid en flexibiliteit voor toekomstige

landse planning is langzamerhand,

reeks plannen die samen de transfor-

en vrij te definiëren openbare ruimte

die de havenbekkens reinigen en

bewoners en bedrijven in de haven

gedreven door actuele economische

matie van de Nederlandse planning

staan centraal. Deze concepten

voorzien van zuurstof.

niet wordt belemmerd’. Maar in ste-

omstandigheden en een politiek van

veroorzaken.

dienen als model voor verdere trans-

REDscape stelt ‘de conventionele

denbouwkundig Nederland verschijnt

decentralisatie, verschoven naar een

formatie van het gebied omdat nog onbekend is waar of wanneer de eerste ontwikkelingen zich zullen voordoen. Het Havenkwartier zal namelijk

Locatie Haarlem

verkocht om tot een betere sociale

grotendeels worden ontwikkeld door

Ontwerp Joep van der Veen

balans te komen. Twee wegen vormen

particuliere initiatieven gedurende

Architectuur & AtelierMASS

de meest vastomlijnde onderdelen:

een langere periode.

Opdrachtgever prijsvraag Ymere en

de oost-as door Haarlem-Oost en

Een voorbeeld van het toepassen van

NAi

een buitenboulevard met landelijk

de vrijheidsgedachte door REDscape

Status het plan Kettingreactie

profiel eromheen. Een belangrijke

is dat de openbare ruimte gemak-

wordt verder ontwikkeld tot een

strategische zet is de verplaatsing

kelijk transformeerbaar moet zijn bij

breed gedragen gebiedsvisie i.s.m.

van Station Haarlem-Spaarnewoude

evenementen. Zo zijn er lange houten

gemeente Haarlem, Ymere, Atelier

naar een centrale plek aan de oost-

tafels en banken ontworpen met aan

Rijksbouwmeester, bewoners en

as en Amsterdamsevaart. Met een

een kant wielen zodat ze kunnen

ondernemers.

transferium en een halte voor hoog-

worden verplaatst door de gebruikers

waardig openbaar vervoer op de lijn

van de haven. Parkeerplaatsen zijn

naar Schiphol wordt het station een

door glyphs (1:1 getekende symbolen

In vrijheid Deventer vernieuwen

Olympisch vooruit denken

van auto’s) als plek vormgegeven en

Kettingreactie voor HaarlemOost

belangrijk multi-modaal knooppunt in het regionale netwerk.

Onderwerp openbareruimteontwerp

Inside out heet de visie die REDscape

kunnen derhalve gemakkelijk na ont-

havenkwartier Deventer

maakte voor de openbare ruimte

ruiming een andere functie krijgen.

Locatie Deventer

van het stadsvernieuwingsgebied

Structurerend element in het plan is

Ontwerp REDscape

in het havenkwartier Deventer. Als

een lappendeken van natuursteen

Opdrachtgever gemeente Deventer

basis diende het stedenbouwkundig

die de nieuwe zoom van het gebied

Status in uitvoering

ontwerp van de gemeente Deventer

vormt. De natuursteen markeert de

De Ymere-NAi-prijsvraag 2011 New

van het plan is dan ook continue groei

onder supervisie van Andries Geerse

plek voor ontwikkeling van nieuwe

Harloheim stond in het teken van

door verbetering, die ontstaat door-

stedenbouw voor het 21 hectare

bedrijven en woningen aan de rand

Haarlem-Oost en hoe dit gedeelte

dat er leefkwaliteit wordt toegevoegd

van de stad zich kan ontwikkelen

aan het gebied. Dat zal steeds nieuwe

tot een wezenlijk onderdeel van de

bewoners verleiden om te komen

metropoolregio Amsterdam. Prijs-

wonen, werken en recreëren in het

Het plan ‘Kettingreactie’ geeft het ontwikkelen nieuwe stijl – dat minder gericht is op een eindresultaat dat bij start van het proces al vaststaat – inhoudt én een verdienmodel. Kern

Op 10 november werden twee ver-

Wel is de Nederlandse schaal te klein

pische voorzieningen, infrastructuur,

winnaars Joep van der Veen en Tom

gebied. Het nieuwe Haarlem-Oost

kennende studies gepresenteerd voor

om alle voorzieningen te concentre-

technologie en veiligheid. Toerisme,

Blokkers kwamen tot een benadering

ontstaat niet uit gedetailleerde voor-

de Olympische Spelen 2028. ‘Olym-

ren in één stad. Spreiding over heel

ticketverkoop en uitzendrechten zul-

die ruimte laat voor een gefaseerde

schriften. Voorwaarde voor het slagen

pische hoofdstructuur. Alternatieven

Nederland van trainingslocaties en

len geld in het laatje brengen.

aanpak. ‘Hun voorstel regelt in eerste

van het plan is wel ondernemingszin

en hun implicaties’ is een studie van

horeca zal noodzakelijk zijn. Kosten

Onder gezamenlijke regie van Rot-

instantie niet meer dan nodig’, zo

bij betrokken partijen. Kettingreactie

Opdrachtgever ministerie van

MUST en DHV. De bureaus onderzoch-

in Rotterdam zullen vooral gemaakt

terdam en Amsterdam vindt de

oordeelde de jury onder leiding van

is niet alleen een voorbeeld van een

Volksgezondheid, Welzijn en Sport

ten vijf alternatieven voor huisvesting

worden voor extra infrastructuur. In

komende tijd een gebiedsuitwerking

rijksadviseur infrastructuur Ton Ven-

plan waarin in economisch mindere

en ministerie van Infrastructuur en

van de Olympische Spelen 2028. De

Amsterdam ligt een ruimtelijke uit-

plaats. Maar eerst komt de keuze van

hoeven.

tijden door stedenbouwers nage-

Milieu

varianten zijn gesitueerd in Amster-

daging in de kritische termijnen van

de naamgevende stad, Rotterdam of

Door te investeren in aanwezige

Ontwerper MUST / DHV en Rebel /

dam, Rotterdam of een combinatie

grondverwerving.

Amsterdam. Wanneer deze hobbel in

kwaliteiten zoals de gevarieerde ste-

uit te voeren. De investeringen in

levards en waterpartijen zijn hierdoor

ook een mooi voorbeeld van hoe

Arup

van beide steden.

De belangrijkste uitkomst van het

2012 is genomen kunnen reken- en

delijke bebouwing, de rijke historie,

groen, blauw, openbare ruimte,

mogelijk en geven de wijken de beno-

ondernemingszin te stimuleren. Dat

Status vervolgtraject met aandacht

Een uitkomst van de studie is dat

andere onderzoek, een kostenonder-

tekenwonders meer concreet aan de

een fraaie groen-blauwe structuur

infrastructuur en openbaar vervoer

digde extra kwaliteit. De ontwikkelde

laatste is namelijk, willen we ruim-

voor gebiedsuitwerking in de vorm

de concentratie van belangrijke

zoek door een combinatie van Rebel

slag.

en sterke verbindingen met de regio

leiden gedurende een ontwikkeltijd

waardestijging geeft woningcorpo-

telijke ontwikkelingen de komende

van een MIRT-onderzoek, verdere

Olympische voorzieningen meer

en Arup, is weinig verrassend. De

krijgt het gebied meerwaarde, ook in

van dertig jaar tot een kettingreactie

raties bovendien de mogelijkheid om

jaren levend houden, niet enkel nodig

uitwerking sportlandkaart, en

mogelijkheden biedt voor verster-

onderzoekers stellen dat zeventien

geld uitgedrukt. De ontwerpers stel-

van waardestijging van vastgoed. De

te investeren in hun verouderende

in Haarlem-Oost, maar in het hele

opstellen van een plan voor spin-off

king van bestaande ontwikkelingen

jaar voordat de Spelen plaatsvinden

len namelijk dat verstandig faseren

toevoeging van 10.000 woningen en

bezit.

land.

na de Spelen

en bij het IOC beter zal vallen, onder

over kosten en baten slechts een indi-

van ‘verdiengebieden’ en ‘investe-

het uitponden van 2600 woningen

Massale sloop en nieuwbouw wordt

meer vanwege korte reistijden tussen

catie te geven is. Wel is duidelijk dat

ringszones’ het mogelijk maakt om

zijn de kostendragers van het project.

in dit plan vermeden. Een deel van

belangrijkste Olympische locaties.

investeringen nodig zijn voor Olym-

de transformatie budgetneutraal

Investeringen in extra bruggen, bou-

de sociale huurwoningen wordt

68

b l a u w e k a m e r 2 / 2011

dacht wordt over financiering, maar

2 / 2011 b l a u w e k a m e r

69

NIEUWE OOGST

etalage

Bedrijven en instellingen presenteren nieuwe producten

Stilte in wereldsteden se stedenbouwkundige Hanne Niel-

dam. In het kader van het project

sen kijkt met haar onderzoeksteam

onderzocht tlu landschapsarchitec-

verder dan de 3D-werkelijkheid. ‘De

ten de stad Amsterdam. Uitkomsten

studie is niet zozeer een zoektocht

van het project zijn beschrijvingen

naar stilte, maar meer naar de per-

van hoe bepaalde plekken worden

fecte balans in stilte en geluid in brui-

ervaren. Deze ervaringen zijn gevat

sende steden’, vertelt ze. Volgens het

in woorden voor een glossarium van

onderzoeksteam hebben ruimtelijk

niet-fysieke kwaliteiten, een aanzet

Locatie Amsterdam, Damascus,

Met het project Big Cities – Quiet

ontwerpers en planners in een tijd dat

voor nieuwe instrumenten voor ont-

Parijs en Kopenhagen

Places onderzoekt een team van een

energie en klimaat modewoorden zijn

werp.

Ontwerp Hanne Nielsen, Anne-

stedenbouwkundige, landschapsar-

te weinig aandacht voor het effect

Mette van Lieshout, Arjan

chitecten en een socioloog of stilte-

van ontwerpkeuzes op het innerlijke

Snellenberg en Dörthe Brogárd

plekken kunnen bijdragen aan een

klimaat van de mens.

Opdrachtgever Con Amore project

omgevingskwaliteit die goed is voor

Er is onderzoek gedaan in Parijs,

Status studie is afgerond

de gezondheid van mensen. De Deen-

Damascus, Kopenhagen en Amster-

speeltoestellen

straatmeubilair

bruggen

De SURF SPINNER uit de Adrenaline lijn draait en zigzagt op en neer voor beleving van snelheid en zwaartekracht.

Fietskluis met centrale registratie. Vandalismebestendig.

Jomaro

Het ipv bruggensysteem combineert zorgvuldige vorm­ geving en detaillering met een aantrekkelijke prijs. In composiet, beton en staal verkrijgbaar.

Lutkeberg 32, 7678 AJ Geesteren T 0546 633573, info@jomaro.nl, www.jomaro.nl

ipv Delft

verlichting

tijdschriften

Goede Speelprojecten Kraaivenstraat 23-12, 5048 AB Tilburg T 013 4551605, www.speelprojecten.nl

verlichting tecten Gerwin de Vries en Alexander

Johan Büdgen, T 015 7502574, www.ipvdelft.nl

natuur en cultuur

Herrebout ontvingen een eervolle

Nieuwe Veluwe

vermelding voor hun plan The Legacy

4/11

of Olmsted. Het plan lost de sanering van verontreinigde gebieden op door de afgegraven grond als parkheu-

Nederlanders maken zo een gemengd

ën te ontwikkelen voor de Autoroute

woon -en werkgebied. De heuvels

in Landscape and Environmental

20 gateway corridor, de verbinding

verwijzen naar de Mont Royal. Aan

Design at Université de Montréal

tussen de luchthaven van Montreal en

de door Frederick Olmsted ingerichte

i.s.m. Bureau du design of the Ville

het centrum. Het gebied rondom deze

parkheuvel voegen de ontwerpers

de Montréal

17 kilometer lange weg kenmerkt zich

nieuwe heuvels en een beplantings-

Ontwerp Gerwin de Vries en

door oude verontreinigde bedrijfster-

plan toe zodat een nieuw landschap-

Alexander Herrebout van bureau

reinen, suburbane woongebieden en

pelijke systeem ontstaat in de stad.

LINT

bundels infrastructuur.

Status Eervolle vermelding

De Nederlandse landschapsarchi-

Fraaie buitenplaatsen gemeente Rheden en Vereniging Natuurmonumenten zetten zich in voor behoud en versterking van parken, lanen en cascades

Broosheid natuur

verbeeld in internationale kunsttentoonstelling Windflower

Wildwallen vertellen het verhaal van het vroegere leven op de Veluwe

Honderden vrijwilligers brengen heide Gerritsfles op orde

Modder aan je broek

saai schoolplein in Ermelo omgetoverd tot spannende natuurspeelplaats

erp*o n tw d

Losse nummers e 7,50

n

Nieuwe Gracht 25 . 3512 LC Utrecht . 030-2310200 . www.nieuwegracht.nl

Moving landscapes had als doel idee-

uitgeschreven door de Unesco Chair

zoek* s t er

chap* ds o

stedebouw . landschap . ontwerp . onderzoek

Opdrachtgever Prijsvraag

bouw* la de e w ou ng gb eri ek in m ho m on w gra rie nd de

BUREA BUR EAUU NIEUWE GRACHT

plekken in het stedelijk weefsel. De

ste

b l a u w e k a m e r 2 / 2011

De prijsvraag Montreal YUL-MTL:

o pr

70

Locatie Montreal, Canada

n

Bergen verzetten in Montreal

Special

vels om te vormen op strategische

SunStones© worden zonder dure en warrige bekabeling geïnstalleerd. Dankzij hun zonnecel laden ze zich overdag op en schakelen ze s’avonds automatisch aan. Ze zijn ideaal voor het bebakenen van wandel- en fietspaden in de openbare en semi-openbare ruimte.

Diverse BetaLED verlichtingsarmaturen zijn vanaf nu ook verkrijgbaar als hangverlichting. Onder andere de EDGE Round en EDGE Park modellen kunnen worden voorzien van een beugel voor bevestiging aan kabels.

Voor meer details kijk op www.avalite.nl

AVALITE Openbare Verlichting De Maas 17h, 5684 PL Best T 0499 365409, www.avalite.nl

Panache B.V.B.A. Klappijstraat 112, B-3294 MOLENSTEDE (BELGIË) T 0032 (0) 495 566426 Geert.wolters@panache-streetfurniture.eu www.panache-streetfurniture.eu

Nieuwe Veluwe #4 kijkt met een special over buitenplaatsen en landgoederen van de Veluwezoom vooruit naar het Jaar van de Historische Buitenplaats 2012. Verder: grote belangstelling voor wildwallen, schoolpleinen worden natuurspeelplaatsen, kunstenaars over de kwetsbare natuur en nog veel meer.

6 / 2011 b l a u w e k a m e r

71

product product@blauwekamer.nl Tekst Lobke Alkemade

Hekwerk biedt openheid Een hekwerk dat vrijheid biedt, het

terrein te openen. Bijvoorbeeld bij het

lijkt een paradox. Toch was dit het

aflopen van een festival, maar ook als

uitgangspunt voor het ontwerp van de

situaties uit de hand dreigen te lopen.

De Wiggle is een speelobject speciaal

Safe Fence van Fanny Hofstra. Hofstra

De spijlen van de Safe Fence schuiven

ontworpen voor meisjes in de leeftijd

ergerde zich aan de eenzijdigheid van

naar de buitenkant waardoor grote

van 12 tot 16 jaar. Voor deze doelgroep

hekwerken die niet meer doen dan

openingen ontstaan. De mensenmassa

zijn nauwelijks objecten in de open-

gebieden afbakenen. Dat is immers

hoeft het terrein hierdoor niet via

bare ruimte geplaatst die aanzetten tot

niet voortdurend nodig. Hofstra ont-

nauwe uitgangen te verlaten, maar kan

beweging of ontmoeting. De Wiggle

wierp daarom een flexibel hekwerk.

op een veilige manier weg.

is geheel afgestemd op de eisen en

In tijden van grote en vooral drukbe-

wensen van deze tienermeisjes. Het

zochte evenementen is dat nog niet

Safe fence

object bestaat uit een centrale bol die

zo’n slecht idee. Met één druk op de

Ontwerp fanny Hofstra

in verbinding staat met omliggende

knop kan de organisatie besluiten het

(www.fannyhofstra.com)

‘bankjes’. De bol biedt ruimte aan

Houten tegels toveren muziek uit rolkoffers.

Koffer vol muziek Een goede reis begint al op het vlieg-

houten tegels bevatten richels die vari-

veld, door duidelijke informatie op

ëren door inkepingen en dikte en die

de borden, korte wachtrijen bij de

daardoor de toonsoort en het volume

incheckbalie en zelfs nog tijd voor een

bepalen. Het onderste deel van de

kop koffie voor vertrek. Ontwerper

tegel doet dienst als geluidskast. Op

Jeriël Bobbe reist veel en is daarom

deze manier kan met de tegels vrijwel

altijd op zoek naar het nog plezieriger

elke compositie worden geproduceerd.

Speelplek met een eigen draai

De Wiggle staat in Eindhoven.

twee personen. Als de halve bol wordt

van de TU Eindhoven wonnen hiervoor

kunstzinnige vormen, misschien niet

gedraaid gaan er gekleurde lampen aan

in 2010 de Social Design Talent Award

direct wordt opgemerkt door puber-

Ontwerp Thijs Roumen, Dick van

in de gekozen draairichting. De Wiggle

en dit jaar, tijdens de Dutch Design

meisjes. Het heeft geen specifieke

de Ven, Hanneke Hooft van Huys-

is ontworpen in opdracht van speel-

Week, presenteerden de ontwerpers

spelregels. Het gebruik wordt heel

duynen en Peter Brown

toestellenfabrikant Kompan die op

hun met het prijzengeld gerealiseerde

bewust overgelaten aan de creativiteit

Ontwikkeld door Stik Design

zoek was naar een interactief speelob-

eerste exemplaar. De Wiggle is een

van deze groep en maakt daarmee de

(www.stikdesign.nl)

ject voor tienermeisjes. Vier studenten

object dat, door zijn abstracte en

mogelijkheden oneindig.

Speelobject Wiggle

Boom vol mogelijkheden

maken van die reis. Zo kreeg hij het

Dit jaar is er een nieuwe boom geplant

onderzoek naar de effecten van sociale

in het Westerpark in Amsterdam.

media op bezoekers in de openbare

idee voor de Suitcase Symphony,

Klankvloer Suitcase Symphony

Dat deze boom anders is dan andere

ruimte. Tot het einde van dit jaar staat

een collectie van reliëftegels die het

Ontwerp Jeriel Bobbe

bomen is gelijk duidelijk te zien, maar

het testmodel nog in het Westerpark,

geluid van rollende kofferwieltjes

(www.jerielbobbe.com)

vooral te horen. Bij een verblijf aan de

maar de Populair wordt ook als pro-

voet van de zogenaamde Populair klin-

duct aangeboden.

omzetten in een heuse melodie. De

Voorstel voor de Safe Fence door student Fanny Hofstra.

ken er namelijk verrassende berichten

Licht op de weg

uit de ingebouwde luidspreker. Berich-

Communicatieobject Populair

ten die ingesproken zijn door andere

Ontwerp Waag Society

voorbijgangers, maar ook berichten die

(www.waag.org)

naar de boom gestuurd zijn via Twitter,

Ontwikkeld door GroundLevel

sms of sociale media zoals Facebook.

(www.depopulair.nl)

Net als een echte boom haalt ook de Minder verlichting door meer licht,

van 625 meter worden diverse vari-

Populair zijn energie uit de zon. Het

dat is in het kort het idee achter

anten Luminumpave aangebracht en

bladerdak bestaat namelijk uit zon-

Luminumpave oftewel, reflecterend

onderzocht. Naast de reflecterende

nepanelen die in de richting van de zon

asfalt. Bouwbedrijf Dura Vermeer en

eigenschap van het materiaal wordt

gedraaid kunnen worden. De boom

Rijkswaterstaat doen een proef op de

ook gekeken naar de reguliere eisen die

is hierdoor volledig zelfvoorzienend.

A35 bij Hengelo met dit lichtgekleurd

Rijkswaterstaat aan asfalt stelt, zoals

Dat mag ook wel, de Populair biedt

asfalt met een verhoogde reflectie

veiligheid en geluidhinder.

namelijk ook de mogelijkheid voor het opladen van mobiele apparatuur

waardoor het zicht verbetert. Met dit

Het door Dura Vermeer ontwikkelde verlichte asfalt ligt bij wijze van

asfalt is veel minder verlichting op de

Reflecterend asfalt

via USB-poorten en gratis internet via

weg nodig zodat het energieverbruik

Ontwerp Dura Vermeer

WIFI. Met deze boom doet de Waag,

aanzienlijk kan dalen. Over een lengte

(www.duravermeer.nl)

die de Populair heeft ontworpen, De ‘Populair’ op het Amsterdamse Westergasfabriekterrein.

experiment op de A35.

72

b l a u w e k a m e r 2 / 2011

6 / 2011 b l a u w e k a m e r

73

boeken Tekst Martin Woestenburg

Ironische vogelvlucht over hedendaags China

Vuistregels voor straatontwerp

een rustige vloer laat gevels spreken,

zijn eigenlijk niet meer dan een deco-

Urbanism lijkt dit het vertrekpunt,

8) minimaliseer de verkeerssymboliek,

ratie of omranding van die visuele

terwijl het boek toch eerder gaat over

9) wees spaarzaam met meubilair, 10)

overdaad.

de stedenbouwkundige kracht die

Een boek als een baksteen over stra-

detailleer tot de laatste stoeptegel.

Wat opvalt, is hoeveel mensen er figu-

infrastructuur vanuit zichzelf lijkt te

De omvang van de bouwwerkzaamhe-

rest of the city’. Ook komen fenome-

ten maken. Dat is Straten maken van

Jeroen Bosch en Harm Veenenbos,

reren in de foto’s. Zelfs de torenflat

hebben. Infrastructuur functioneert

den in China en de snelheid waarmee

nen aan bod die een buitenlander in

Jeroen Bosch en Harm Veenenbos van

Straten maken – Hoe ontwerp je

Montevideo in Rotterdam blijft in de

bijna als autonome vormgever van het

die worden ondernomen zijn nauwe-

China niet meteen begrijpt. Zo leert

Bureau veenenbos en bosch. Maar

een goed straatprofiel? SUN,

fotografie bijna klein, en bij het Whist-

stedelijk weefsel en als voeding voor

lijks te bevatten. Wie kan zich 20.000

de lezer dat betonnen appartemen-

liefst 82 straatprofielen selecteerden

ISBN 9461052629, € 34,50

ling Roch Country Club golf clubhouse

de urban sprawl.

nieuwe wolkenkrabbers in één jaar

tenblokken die op het platteland ver-

zij, van de Turfstraat in Groningen, een

in het Zuid-Koreaanse Chuncheon

In Infrastructural Urbanism analyseren

voorstellen – en dat de komende twin-

schijnen, van voormalige boeren zijn

binnenstedelijke straat met gesloten

staan de tuiniers centraal in plaats

stedenbouwkundigen, architecten,

tig jaar lang? China verbruikt nu al de

die nu zelf als landheer optreden, dat

weven worden met de tekst. Zonder

wanden van 8,4 meter breed, tot de

landschapshistorici en planologen hoe

helft van de wereldproductie cement

nieuwe appartementen in de stad vaak

de hulp van de Chinese Song Xinlin,

Mozartweg in Amersfoort, een straat

grescentrum La Llotjja de Lleida in het

de infrastructuur als stedenbouwkun-

en staal. En dit is nog maar het begin.

leeg staan omdat mensen ze kopen

die het vooronderzoek deed, was het

in een naoorlogse uitbreidingswijk met

Ambitieuze bescheidenheid

van het gebouw. Het theater en conSpaanse Lerida ligt als een glooiende

dige kracht werkt, of zoals ze het zelf

Fascinatie voor de explosieve groei van

om hun spaargeld veilig te stellen,

de makers waarschijnlijk nooit gelukt

flats en elzen van 34,3 meter breed,

Grappige titel, Dutch Mountains,

en golvende ufo in het landschap,

de onbekende megasteden in de bin-

dat er zoveel wolkenkrabbers worden

om een boek te presenteren waar niet

of de Diependaalselaan in Hilversum,

het boek waarmee Francine Houben

maar loopt ook snel vol met mensen.

consistent beleid en planologische dui-

oneert als generator voor urbanisatie.

nenlanden van China bracht de Neder-

gebouwd omdat elke ambitieuze stad

alleen de leek maar ook de kenner

een straat met drie-onder-een-kap-

zichzelf en haar bureau Mecanoo pre-

Er spreekt bescheidenheid uit, maar

delijkheid, financiële zekerheid en een

Daarbij ontstaan nieuwe stedenbouw-

landse journalist Michiel Hulshof en

in China een eigen zakencentrum

glimlachend door de verhalen raast.

woningen met esdoorns en een ver-

senteert in het Nederlands, Engels en

misschien spreekt daar ook wel de

robuuste ecologie.

kundige fenomenen, zoals wat in het

de fotograaf Daan Roggeveen op een

met een indrukwekkende skyline wil

China het walhalla voor architectuur of

springende rooilijn en profielopbouw

Chinees. Het eindigt met een geloofs-

oorsprong van Houben en Mecanoo,

Het is een pragmatische visie die in

Nederlands wel als ‘tussenruimte’

tweejarige reis langs vijftien megaste-

hebben, en ten slotte dat de reden

stedenbouw op dit moment?

met een breedte van 43,5 meter.

belijdenis in tien statements, die elke

de sociale woningbouw, het thema van

het boekje wordt uitgedragen, een

is benoemd en de knooppunten van

den in wording. Hun boek How the city

dat China gebouwen oplevert waar

Je mag je mening nog bijstellen na het

Straten maken is bedoeld als inspira-

nieuwe medewerker op een kaartje op

haar afstudeerscriptie.

visie van mensen die met de voeten

verschillende soorten infrastructuur.

moved to Mr Sun China’s new megacities

niemand op zit te wachten is dat de

lezen van dit boek. De Chinese over-

tiebron en naslagwerk. Stadswegen,

zak moet dragen, en eigenlijk uit het

Francine Houben / Mecanoo Archi-

in de klei staan. Dat wordt ook dui-

In Infrastructural Urbanism kijken de

bevat dertien hoofdstukken die elk een

almachtige centrale overheid achter de

heid komt er ronduit voor uit dat ze

stadslanen, kades en singels, stads-

hoofd moet kennen. Dat keek Houben

tecten, Dutch Mountains. Uitgeverij

delijk uit de verhalen over de twaalf

auteurs hoe zulke cityscapes ontstaan,

tussenstop in een andere stad belich-

bouwontwikkelingen zit, door niets of

het op dit moment belangrijker vindt

straten en woonstraten – dat zijn de

af van een topman van Shell, maar

de Kunst, ISBN 9491196003, € 29,95

mensen die zich vanuit de provinciale

maar ook hoe je daaraan kunt ontwer-

ten. Op een ironische toon en in rap

niemand te stoppen. Uiteraard hebben

om de consumptiemaatschappij te sti-

vijf typen straten die Bosch en Veenen-

geeft ook weer hoe Houben en Meca-

Landschappen bezighouden met de

pen.

tempo brengen zij de onvoorstelbare

de snelle veranderingen ook een keer-

muleren dan duurzame ontwikkeling.

bos in het boek onderscheiden. Bij elk

noo in de wereld staan: als ambitieuze

landschapskwaliteit. Mensen staan

Zo gaat Infrastructural Urbanism vooral

stedelijke veranderingen onder woor-

zijde. De kloof tussen arm en rijk groeit

Ontwikkelaars mengen ongegeneerd

profiel is een korte beschrijving, wat

wereldverbeteraar.

over de vraag hoe je grip krijgt op die

den en tegelijkertijd prachtig in beeld.

pijlsnel, door het toenemende gebruik

de beste ideeën van verschillende

foto’s en een uitgebreide profielteke-

Dutch Mountains lijkt te verwijzen

Voeten in de klei

hierbij centraal, via gesprekken aan de keukentafel, agrarische natuur-

infragenerator, die autonome kracht

China wordt daarbij geobserveerd

van gemotoriseerd transport kampen

prijsvraaginzendingen tot één ontwerp

ning opgenomen. Daarnaast hebben de

naar deze ambitie, maar is eerder een

Landschapskwaliteit. Het is een begrip

verenigingen, vrijwilligers, bewo-

die infrastructuur blijkbaar genereert

en bekritiseerd zoals geen Chinees

de steden met enorme files, en natuur

en halen voor de uitvoering authen-

auteurs een aantal experts.

terugverwijzing naar de jeugd van

dat in het huidige tijdsgewricht het

nersparticipatie of eigenaargroepen.

in het stedelijk weefsel. De vaak nogal

dat zelf zou kunnen doen. Grappig

wordt zonder schaamte opzijgezet om

tieke historische gebouwen zonder

Straten maken is een eerste stap in

Houben in de Zuid-Limburgse heu-

onderspit delft, zo lijkt het. De euro,

Samenwerking lijkt daarom de sleutel

abstracte analyses in het in vier delen

genoeg komen de opmerkingen wel

ruim baan te maken voor bouwprojec-

schaamte neer. De kleine groep Chi-

het ontwikkelen van een ontwerpvisie

vels en de glooiingen en golven die

neuro en zeuro hebben de overhand.

tot een landschapskwaliteit die ook

opgesplitste boek – van infrastructuur

uit de mond van lokale personages.

ten. De auteurs drukken ons daarbij

nese architecten die er wel graag iets

op straten maken. Voordat je als lezer

kenmerkend zijn voor veel van haar

Misschien is het daarom te prijzen

gedragen wordt door de gebruikers van

als ruimtelijke categorie via informele

De steden en hun problemen, worden

regelmatig met de neus op de feiten:

moois van wil maken klaagt meer tijd

duikt in de verzameling straatprofie-

ontwerpen. Het boek vertelt in acht

dat Landschapsbeheer Nederland nu

het landschap. Ontwerp speelt daarbij

verstedelijking en de infrastructuur als

namelijk beschreven door bewoners

zo ademt nu al bijna de helft van de

nodig te hebben om over hun ontwerp

len, geven Bosch en Veenenbos ter

projecten in Nederland, Zuid-Korea,

komt met het boekje Visie op land-

een beperkte rol, het gaat er eerder

stedelijke context naar het infrastruc-

die de auteurs ‘toevallig’ tegen het lijf

inwoners in stedelijke gebieden zulke

na te denken. Maar wie die tijd neemt,

inspiratie een tiental vuistregels voor

Engeland, Taiwan en Spanje – prachtig

schapskwaliteit. Het is een dun boekje,

om zo veel mogelijk voeten in de klei

turele landschap – gaan vergezeld van

lopen. Door Mr Sun, Mr Wang en Mr Li

vuile lucht in dat die schade toebrengt

raakt zijn opdracht kwijt aan een,

straten maken: 1) maak onderscheid,

gefotografeerd door Harry Cock – het

met opvallend veel aandacht voor de

te krijgen.

voorbeelden uit Amerikaanse en Euro-

leest het boek als een vlotte, smeuïge

aan hun ademhalingsorganen.

typisch China, niet-zo-uniek ontwerp

2) Aan de straat herken je de stad, 3)

verhaal achter Houben en Mecanoo.

mensen die de landschapskwaliteit

Visie op landschapskwaliteit –

pese steden. Dat verheldert veel.

door een groot commercieel ontwerp-

continue profielen duren het langst, 4)

Het interview met Houben en de bege-

vormgeven. Dat vergt veel vrijwil-

Identiteit en duurzaamheid als

Door de ondertitel Addressing the In-

Niet alleen de leek

bureau. Verrassend genoeg is het Mr

Stem bovengrond en ondergrond op

leidende teksten die Jan Pronk schreef,

ligerswerk, en opvallend weinig ont-

dragers van het landschap.

Between komt Infrastructural Urbanism

Indrukwekkende skyline

Verwacht geen academische vondsten

Zhao, de directeur van Northwest

elkaar af, 5) het water spreekt mee, 6)

werpvermogen.

Landschapsbeheer Nederland,

in eerste instantie over als een pleidooi

De personages bevestigen in hun

of stedenbouwkundige analyses van de

Design Institute in Xi’an met 900

een fraaie boom is het halve werk, 7)

De landschapskwaliteit wordt in de

ISBN 9071245008, gratis te bestellen

voor de infrastructuur als tussen-

gesprekken met de auteurs de cli-

dertien steden in deze publicatie. Het

medewerkers in dienst, die tussen zijn

visie van Landschapsbeheer Nederland

via www.landschapsbeheer.nl

ruimte, maar in plaats van de opinie en

chés over China. Zo hebben ze een

boek schets een algemeen beeld van

eigen identieke woontorenontwerpen

gedragen door een telkens veran-

de visie staat de analyse van de infra-

duidelijke voorkeur voor symbolische

wat zich op dit moment afspeelt in de

het bos niet helemaal meer kan zien:

derende optelsom van identiteit en

structurele verstedelijking centraal. Bij

gebouwen in plaats van architectuur

groeiende megasteden in Centraal- en

‘Maybe, there will be more room for

duurzaamheid. De kwaliteit neemt toe

West-China. Van elke stad belichten

new ideas when the market cools down

bij een sterke identiteit, die afhangt

Infragenerator

nadere lezing blijkt het boek eerder

met een eigen stijl. Ze kiezen voor de ontzagwekkende nieuwe culturele

de auteurs een probleem. Datzelfde

a bit.’

van karakteristieke onderdelen, de

De functionele scheiding tussen

tot de infrastructuur, een degelijke en

gebouwen die bijna altijd kampen met

probleem blijkt bijna altijd ook in alle

interne samenhang, de afleesbaarheid

wonen, werken, verkeer en recreatie

een diepgaande, met mooie voorbeel-

een probleem in de programmering,

andere twaalf voormalige provincie-

van de geschiedenis en de verbonden-

die in 1933 door het vierde Congrès

den. Het boek dwingt tot nadenken en

en voor de geïdealiseerde, geïsoleerde

steden te spelen. Wat het boek meer

Michiel Hulshof en Daan Roggeveen,

heid van mensen met het landschap.

International d’Architecture Moderne

analyseren.

woonwerelden, ‘themed landscape

maakt dan een reisverslag met louter

How the city moved to Mr Sun.

Duurzaamheid zorgt voor een robuust

werd vastgelegd, is een hardnekkig

Infrastructural Urbanism – Address-

gardens containing a number of cloned

observaties van twee Nederlanders

China’s New Megacities, Sun Publis-

landschap, en wordt gekenmerkt door

fenomeen in de stedenbouwkunde.

ing the In-between. DOM publishers,

residential towers isolated from the

zijn de feiten en bevindingen die ver-

hers ISBN 9879085068785, € 34,50

maatschappelijke betrokkenheid,

Ook in het nieuwe boek Infrastructural

ISBN 3869221311, € 28,–

novelle.

74

b l a u w e k a m e r 6 / 2011

Cathelijne Nuijsink

formuleren, hoe infrastructuur functi-

een stedenbouwkundige introductie

6 / 2011 b l a u w e k a m e r

75

bnsp

Beroepsvereniging van Nederlandse Stedenbouwkundigen en Planologen

RBOI-directeur Koos Seerden is aankomend bestuurslid van de BNSP

‘De crisis dwingt tot vernieuwing’ Binnenkort wordt Koos Seerden bestuurslid van de BNSP. Hij noemt zichzelf vertegenwoordiger van een nieuwe generatie.

Belangrijkste opdracht: de beroepsgroep helpen overleven in deze crisistijd.

76

b l a u w e k a m e r 6 / 2011

Koos Seerden heeft alle facetten van

Positieve kanten

belang zou het rijk ook een deel voor

de detailhandel in de vingers. Als zoon

De grootste uitdaging voor het vak-

zijn rekening moeten nemen.

van een winkeliersfamilie begon hij zijn

gebied? ‘Overleven!’ zegt Seerden

‘Gemeenten moeten snel overschake-

loopbaan als adviseur voor winkelont-

zonder aarzeling. De gebiedsontwikke-

len op een andere manier van werken

wikkelingen bij RBOI, ging vervolgens

ling ligt op zijn gat en veroorzaakt een

voor gebiedsontwikkeling. Het is

aan de slag als hoofd vastgoed en

terugloop in opdrachten. Overigens

nodig om van het individuele belang

bedrijfsbureau van een winkelketen,

zitten er ook positieve kanten aan de

van een locatie over te schakelen naar

werd consultant voor winkelketens

verandering. Kwaliteit gaat weer een

het belang van een groter gebied. In

en keerde vervolgens terug RBOI bij

rol spelen. Er komt weer aandacht

deze overgangsperiode doet we als

om er directeur te worden. Zijn erva-

voor het beheer na de oplevering van

vakgebied zendingswerk. Dat betekent

ring komt hem in zijn huidige functie

een project. Dat dwingt tot nadenken

overigens niet dat er geen kwaliteits-

uitermate van pas. ‘RBOI is een echt

over kwaliteit op de lange termijn. Het

ambities bij gemeenten zijn. Het gaat

ruimtelijkeordeningsbureau, dat

is onze taak opdrachtgevers daarin te

om het benutten van kansen, denken

onafhankelijk functioneert. Het heeft

ondersteunen. Een gebied is nu waard

op lange termijn en het maken van ver-

een specifieke bedrijfsvorm, met de

wat degenen die er iets willen daarvoor

standige keuzes.’

aandelen in een stichting. De mede-

over hebben.

werkers zijn ook vertegenwoordigd in

‘Een integrale aanpak is meer dan ooit

Beste product

het stichtingsbestuur. Zij zijn dus ook

noodzakelijk. Een dorpskern met rotte

De BNSP behartigt niet direct de belan-

mijn baas’, zegt Seerden niet zonder

plekken beïnvloedt de woonwijken en

gen van de beroepsgroep, in tegen-

trots. ‘Deze bedrijfsvorm leidt tot een

winkelgebieden aan de randen. Dat

stelling tot bijvoorbeeld de BNA. ‘Het

open bedrijfscultuur en zekerheid over

oplossen is lastiger dan bouwen in de

overleg tussen de bureaus binnen de

‘Berlijn barst’, kopte de Volkskrant

en terreinen en spontane gebieds-

een Boeing 747 kan landen – maar

het voortbestaan van het bureau op de

wei!’

beroepsvereniging moet worden ver-

begin 1990. Het verkeer tussen Oost-

ontwikkeling van onderop. Zelfs de

hier heersen nu inlineskaters en

lange termijn. Dat motiveert ons om

Er moeten scherpe keuzes worden

beterd. Juist in deze moeilijke periode.

en West-Berlijn perste zich door de

doorgewinterde Berlijn-bezoekers

kytesurfers, de lokale Turkse voet-

hard te werken en samen successen te

gemaakt, vindt Seerden. Hij pleit voor

Ik wil dat nieuw leven in blazen. We

gaten in de muur die daarin na het

werden verrast door de veerkracht

balclub, hele families rondom

boeken’, voegt hij toe.

een schifting van winkelgebieden: ‘Ik

zijn concurrenten maar ook collega’s.

vallen van dit deel van het IJzeren

van de stad en inventiviteit van

de rokende barbecues, de popu-

Nieuwe koffers in Berlijn

zie liever één fatsoenlijk winkelge-

Ik heb er geen enkele moeite mee om

Gordijn waren gemaakt. Het duurde

zijn bewoners. De enige nieuw-

laire volkstuinvereniging – iedereen

Meerwaarde

bied dan vijf halve die slecht draaien.

samen voor een klant het beste pro-

jaren voordat de U- en S-Bahnen van

bouw die nog plaatsvindt zijn de

maakt dankbaar gebruik van de

‘Voor ons is de ruimtelijke ordening

Van slechte winkelgebieden moet je

duct aan te realiseren.’

de beide helften van de stad goed op

woningbouwprojecten in particulier

enorme vlakte van het luchthaven-

een integraal en interdisciplinair vakge-

afstand nemen. Ik kom zelf uit een

Koos Seerden volgt in de aankomende

elkaar waren aangesloten. ‘Tot op

opdrachtgeverschap. De vele parti-

terrein. Spontane annexatie is Berlijn

bied. RBOI is geen ontwerpbureau pur

winkelfamilie, dus ik weet waarover

ledenvergadering Jean Stevens op in

de dag van vandaag zijn de verschil-

culiere initiatieven voor het gebruik

niet vreemd. Het nieuw geopende

sang, en heeft dus een minder sexy uit-

ik het heb. Als de zaak slecht draait

het bestuur. ‘Een nieuwe generatie

len goed merkbaar’, zei Joos van den

en in eigen beheer nemen van op

Park Gleisdreieck, in hartje Berlijn,

straling dan veel andere bureaus. Onze

heb je twee mogelijkheden: je stopt

treedt aan’, zegt Seerden. ‘Voor het

Dool. Trams rijden uitsluitend in voor-

het eerste gezicht onooglijke ran-

moest helemaal heroverd worden op

integrale benadering is wel de basis

of je verplaatst de zaak. De ruimtelijke

werkveld van de stedenbouw is het

malig Oost-Berlijn. Door actief beleid

geerterreinen en fabrieken geven de

de nieuwe natuur die de spoorbiel-

voor ons succes. De economische,

ordening is er niet om slecht onderne-

zaak deze crisisperiode aan te grijpen

is Berlijn wel uitgegroeid naar een vol-

stad kleur en ongekende vitaliteit.

zen volledig overwoekerde.

stedenbouwkundige, juridische, pla-

merschap op de been te houden, maar

om te vernieuwen. Digitale data gaan

wassen en tolerante fietsstad. Fietsers

nologische, verkeers- en milieukundige

om voor goede locaties te zorgen.’

met GIS een enorme vlucht nemen. Zo

hebben een volwaardige plaats in het

Ich hab’ noch einen Koffer in Berlin.

opnieuw Berlijn te bezoeken. Ber-

biedt een driedimensionale verbeel-

verkeer. Het autobezit is laag in ver-

Der bleibt auch dort, und das hat

lijn loopt voorop in het ruimte

disciplines staan gezamenlijk klaar voor

Er zijn vele redenen om steeds

onze opdrachtgevers. Verder schromen

Hoofdzaken

ding van een bestemmingsplan volop

gelijking met andere Duitse steden.

seinen Sinn.

bieden aan experimenten zonder

we niet om er andere specialisten bij

‘De visie Infrastructuur en ruimte,

nieuwe mogelijkheden. De ruimtelijke

Berlijn is een toegankelijke stad die in

Auf diese Weise lohnt sich die Reise,

vastomlijnd programma en zon-

te halen wanneer dat een meerwaarde

onlangs door de minister gepresen-

ordening gaat zo veel meer leven voor

toenemende mate draait op creatieve

denn wenn ich Sehnsucht hab’ dann

der uit te gaan van op hol geslagen

heeft, vooral in grootschalige projec-

teerd, past in de lijn die is ingezet.

de gewone burger en er ontstaan

economie.

fahr’ ich wieder hin.

opbrengsten. De burgerinitiatieven,

ten.

Het rijk beperkt zijn handelen steeds

meer gebruiksmogelijkheden. Juist nu

Berlijn-kenners Joos van den Dool

‘Oplossingen zijn er altijd. Die

meer tot hoofdzaken. Het rijk heeft

moeten we dit soort vernieuwingen als

en Vincent Kompier loodsten de

Op zoek naar het voorland van de

levendige en creatieve broedplaat-

bedenken we voor en samen met

echter de taak om grote economisch

beroepsgroep oppakken.’

BNSP+NVTL Werkgroep Duurzame

Nederlandse steden koerste het

sen op de grens van West- en Oost-

de opdrachtgever. Onze praktische

belangrijke gebieden integraal te

Stedelijke Ontwikkeling eind septem-

peloton kriskras op fietsen met

Berlijn, de opkomende woonwijken

insteek schept vertrouwen. Onze loca-

ondersteunen. Hoogwaardige gebie-

ber door het geplaagde Berlijn. Aan-

dikke banden over het vooroorlogse

na Prenzlauer Berg, zoals Neuköln

tiescan vooraf bijvoorbeeld vergroot de

den zoals brainport Eindhoven kunnen

gezien de vastgoedmarkt van Berlijn

plaveisel van Oost en West. Vooral

en Friedrichshain, het zijn de nieuwe

kans van slagen van het project. Samen

alleen blijven ontwikkelen als mensen

vijftien jaar geleden al is ingestort

de nieuwe parken maakten indruk.

koffers die je naar Berlijn doen

zoeken we naar oplossingen en verken-

daar ook willen wonen. Het is dus zaak

kunnen Nederlandse steden Berlijn

De start- en landingsbanen van de

terugkeren.

nen we andere mogelijkheden.’

te investeren in een gunstig vestigings-

als voorbeeld nemen hoe om te gaan

voormalige luchthaven Tempelhof

en woonklimaat. Gelet op het nationaal

met tijdelijk gebruik van gebouwen

liggen erbij alsof er ieder moment

Marieke Steenbergen

de robuuste en levendige parken, de

Martin Dubbeling

6 / 2011 b l a u w e k a m e r

77

nvtl

Nederlandse vereniging van Tuin- en Landschapsarchitecten

Gerrit van Oosterom nieuw bestuurslid NVTL

bedrijf, nieuwe stallen, vrijkomende

In de twintigste eeuw is er een meer

agrarische bebouwing, rood voor rood,

stedenbouwkundige invloed geslopen

de aanleg van buitengoederen en

in de vormgeving van boerenerven,

bijbouw of herbouw. Voor elk van die

mede door de ontwikkeling van nieuw

motieven zijn andere oplossingen en

land in de Zuiderzeepolders. J.P.T. Bij-

daarmee kennis en een integrale blik

houwer was hierin een invloedrijk per-

Gerrit van Oosterom, landschaps-

dwarsverbanden tussen alle NVTL-

nodig.

soon. Deze landschapsarchitect publi-

architect bij de gemeente Apel-

commissies. Het belang van landschap

Volgens Coops en Nij Bijvank is de

ceerde in 1936 de Boerenervenstudies

doorn, volgt Michiel Veldkamp op

en ontwerp ligt in deze tijd regelmatig

ervenconsulent een succes. Nij Bijvank:

en in 1942 Nederlandse boerenerven.

als bestuurslid Extern van de NVTL.

onder vuur. Dat motiveert me, want

‘Gemeenten zijn tevreden met ons,

In het laatste boek beschrijft hij typen

Van Oosterom is al langer actief bij

daar worden we alleen maar scherper

vooral vanwege de integrale en onaf-

boerenerven voor akkerbouwbedrijven

de NVTL als eindredacteur van Het

van. Het betekent wel dat we proactief

hankelijke blik. Veel gemeenten heb-

en gemengde bedrijven in Nederland,

Kanaal, de digitale nieuwsbrief van

en alert moeten handelen. De talloze

ben weinig landschappelijke kennis,

met altijd het landschap als onderleg-

de vereniging: ‘Als bestuurslid Extern

netwerken en podia die we als vereni-

daar vormen we een goede aanvulling

ger. Deze ideaaltypen zijn ook de basis

wil ik een betere balans vinden tussen

ging hebben gaan we zo goed mogelijk

Het erf van de IJsselhoeve in Veessen is nu in gebruik als

op.’ De ervenconsulenten zoeken nu

voor de tentoonstelling in Beeckestijn.

wat we voor onze leden en wat we

benutten.’

conferentiecentrum.

uitbreiding in de verbreding van hun

Op dit moment zijn er nog zeventigduizend boerenbedrijven.

Daarvan verdwijnen er nog eens dertigduizend, voorspelt voorzitter Bert Gijsberts van branchevereniging VHG van groenondernemers, tijdens de opening 25 oktober van de tentoonstelling Een tweede jeugd voor boerenerven. ‘Leegstaande boerenerven vormen een politiek dilemma. Voor ons is het handel.’

‘Leegstaande boerenerven zijn handel’

voor het vakgebied willen beteke-

werkveld naar makelaars en bouwbe-

Verstand van stront

nen. We doen dat heel concreet via

drijven, maar ook in cursussen en voor-

Bert Gijsberts concentreert zich op de

verbeteringen aan Het Kanaal en de

lichting. In andere provincies worden

groensector. Die heeft het moeilijk en

website en door het leggen van meer

de ervenconsulenten als voorbeeld

daarom moet iedereen aanpakken.

gezien. De provincie Gelderland kent

‘Een Amsterdammer die een boerenerf

sinds 2005 een vergelijkbaar principe.

koopt, heeft geen idee hoe je een erf

Ook Utrecht en Noord-Holland hebben

moet vormgeven. Leegstaande boe-

belangstelling getoond.

renerven vormen een politiek dilemma.

Er zijn nog zeventigduizend boerenbe-

Arda van Helsdingen: ‘Van compromis naar samenwerking’

Jugendstil

drijven, waarvan er nog dertigduizend

Boerenerven hebben een rijke cultuur-

zullen verdwijnen. Dat is handel.’

historie, laat architectuurhistorica Ger-

Gijsberts zet het publiek met beide

rie Andela zien. De geschiedenis van

voeten op de grond, met een pleidooi

De kracht van ontwerpen neemt toe

de NVTL en de alumnivereniging voor

invloed op een eindontwerp. In Den

samen, evenals natuur en landschap.

de tuinarchitectuur heeft vooral aan

voor een zakelijke en vakmatige aan-

als landschapsarchitecten samen-

Wageningse landschapsarchitecten

Haag is het rapport De Kern Gezond,

De Zwitsers hebben aandacht voor

de voorzijde van de voorname boeren-

pak. ‘Als je geen verstand van stront,

werken met de andere ontwerpdis-

(AWL) – dat de tweejaarlijkse Bijhou-

ooit tot stand gekomen onder

materiaal, detail en beheer. Bij het

Buitenplaats Beeckestijn in Nieuw-

Dat brengen we samen. Het gaat daar-

erven haar sporen nagelaten. Andela

grond en water hebt, dan heb je het

ciplines, vindt NVTL-voorzitter Arda

werlezing tot stand komt. De lezing

leiding van Alle Hosper, al decen-

materiaal zijn de overgangen opmer-

Vennep presenteert zich met de

bij om kwaliteit.’

toont de symmetrie en de rechte lijnen

vak niet begrepen’, stelt hij. ‘Verdiep

van Helsdingen. Ook samenwerking

is verbonden aan de Bijhouwerprijs,

nialang de leidraad voor verbetering

kelijk; asfalt gaat over in natuur-

in Buitenplaats Vredenburg op een

je in de cultuurhistorie, kijk wat de

binnen de landschapsarchitectuur

die in november voor de derde keer

van de Haagse ruimtelijke kwaliteit.

steen. Maar ook natuur en landschap

tentoonstelling als ‘podium voor tuin- en landschapscultuur’. Voor het

Motieven

kaart uit 1715, de slingertuinen op het

economische ontwikkeling is en wat

zelf maakt ontwerpers sterker. De

is uitgereikt. De prijs ging naar de

Indertijd bracht Hosper al verschil-

vervloeien, de beplanting van tuinen

onderwerp van de met de NVTL en de

‘We kijken naar het landschap en het

erf van het huidige rijksmonument

mensen willen. Zo kunnen zowel de

driejaarlijkse Bijhouwerprijs en de

afdeling landschapsarchitectuur van

lende diensten van de gemeente bij

loopt over in alpenweides.’ Van

VHG georganiseerde expositie blijkt

erfensemble’, vertelt Coops. ‘Het

Geertsemaheerd bij Slochteren in de

groenprofessionals als de tuin- en

tweejaarlijkse buitenlandexcursie

Ingenieursbureau Den Haag, waar-

elkaar om te komen tot een gemeen-

Helsdingen vindt het gezamenlijk

veel belangstelling. Zo’n honderd aan-

landschap en het erf zijn altijd in

latere achttiende eeuw, en de door de

landschapsarchitecten een rol spelen.

van de NVTL zijn volgens Van Hels-

van de medewerkers al ruim twintig

schappelijk plan. Ook daarin speelt

bekijken van mooie ontwerpen

wezigen luisteren naar presentaties

beweging.’ Nij Bijvank onderscheidt

Jugendstil beïnvloede tuinen van tuin-

Ook in de krimpgebieden en op plek-

dingen allebei zowel gevolg als ook

jaar op consistente en integrale

burgerparticipatie een rol, maar zijn

ontzettend inspirerend: ‘We nemen

van de Overijsselse ervenconsulenten

verschillende motieven voor de trans-

architecten Dirk Frederik Tersteeg en

ken waar boerengrond omgevormd

weer oorzaak van samenwerking

wijze ontwerpen aan een aantrek-

basisvisie blijft wel richtinggevend.

wat afstand om te reflecteren op

Anneke Coops en Ingrid Nij Bijvank,

formatie van boerenerven: sloop of

Jan Vroom uit het begin van de twintig-

wordt tot boerennatuur.’

binnen het vakgebied.

kelijke openbare ruimte in Den Haag.

Een referendum, zoals dat in Gronin-

hoe we in Nederland bezig zijn. We

architectuurhistorica Gerrie Andela en

verbouw, verbreding van het boeren-

ste eeuw.

Met de prijs wil de NHBOS-stichting

gen is gehouden, maakt de openbare

gaan beter zien hoe onze manier van

groenondernemer Gijsberts.

De samenwerking tussen de ont-

benadrukken hoe belangrijk het is

ruimte nog meer een publieke zaak.’

werken verankerd is in een demo-

Leegstaande boerenerven zijn geen

werpdisciplines wordt concreet:

dat de ontwikkeling van de stede-

Tijdens de NVTL-buitenlandexcursie,

cratische en pragmatische cultuur.

recent thema. Bij expertisecentrum

‘Met ingang van 2012 verhuizen we

lijke buitenruimte als publieke zaak

dit najaar in Zwitserland, merkte

Het sterkt mijn idee dat je bij ont-

voor ruimtelijke kwaliteit Het Over-

samen met de BNSP naar het pand

wordt herkend en behartigd.

Van Helsdingen op dat de Zwitsers

werpen niet allerlei compromissen

sticht werken al sinds 2005 erven-

van de BNA aan de Jollemanhof in

De Bijhouwerlezing met als titel

zich sterk verantwoordelijk voelen

moet sluiten, maar dat mooie en

consulenten voor de herontwikkeling

Amsterdam. De BNI komt daar later

‘De publieke zaak; een particuliere

voor het landschap. ‘De culturele

goede ontwerpen vooral ontstaan

van Overijsselse boerenerven. ‘Doel is

waarschijnlijk ook bij. We gaan

taak’ werd uitgesproken door BNSP-

erfenis van intermenselijke zorgvul-

uit slimme combinaties, die alleen

deskundig en onafhankelijk advies over

nadenken over overeenkomsten en

voorzitter Tjerk Ruimschotel. ‘Hij liet

digheid en hoffelijkheid breidt zich

tot stand kunnen komen door samen

erftransformaties’, legt Coops uit. ‘De

verschillen en gezamenlijke kansen

zien welke rol de openbare ruimte

daar als vanzelfsprekend uit naar de

te werken.’

gemeente of de initiatiefnemer vraagt

onderzoeken.’

speelt in de stad. Bij het ontwerp-

openbare ruimte. De Zwitserse cul-

ons. Wij kijken wat het beleid zegt,

Het is ook door samenwerking bin-

proces van de herinrichting van de

tuur heeft respect voor de natuur en

hoe het erf in het landschap ligt en wat

nen de landschapsarchitectuur –

Grote Markt in Groningen heeft de

gevoel voor design. Oude en nieuwe

de plannen van de initiatiefnemer zijn.

namelijk tussen de NHBOS-stichting,

mening van de burger wel degelijk

ontwerpen vallen er moeiteloos

78

b l a u w e k a m e r 6 / 2011

Martin Woestenburg

Cécile van der Heijden

6 / 2011 b l a u w e k a m e r

79

plattegrond Er bestaat een verrassende kaart van het ondergrondse openbaar vervoer van Amersfoort. De kaart brengt een hypermodern metrosysteem in beeld dat Amersfoort tevens verbindt met de omliggende gemeenten. De metrokaart heeft voor heel wat verwarring gezorgd in de Utrechtse provinciestad.

Metro Amersfoort Amersfoort is een kleine stad. De agglomeratie, de Vinex-wijken niet meege-

Amersfoort zal wel nooit een metro krijgen, daar is de stad veel te klein voor.

rekend, beslaat een gebied van amper vijf kilometer in het vierkant. De nieuwe

Het metrovoorstel voorziet in een stationsdichtheid die eerder past bij een wijk-

wijken in het noorden, Schothorst, Kattenbroek, Nieuwland en Vathorst, beslaan

bus dan bij een volwaardige metro. De kaart is over the top. Met een vette knip-

een gebied dat niet veel kleiner is, ongeveer vier bij vier kilometer. In de regio

oog is een ringlijn om de binnenstad getekend waarvan de doorsnede gemiddeld

van Amersfoort liggen op enkele kilometers afstand van het historische centrum

niet boven 700 meter uitkomt, terwijl in het stadshart ook nog een station van

plaatsen als Nijkerk (tien kilometer), Hoevelaken (vijf kilometer), Leusden (vijf

de rode Noord-Zuidlijn moet worden ondergebracht. Zelfs als de voor een metro

kilometer) en Soest met Soestdijk (zes kilometer).

courante aantallen, dichtheden en afstanden er niet toe zouden doen, dan

De denkbeeldige metro van Amersfoort bedient al deze plaatsen in de regio,

nog is het ontworpen netwerk vooral komisch. Zo doet de binnenring het NS-

maar ook de relevante bestemmingen in de stad, zoals de Vinex-wijken in het

Centraal niet aan, lopen maar liefst drie metrolijnen samen in de binnenstad, en

noorden en uiteraard de binnenstad.

worden perifere bestemmingen bediend als Nijkerk en Soestdijk.

Overbodige details op een metrokaart zijn taboe. Zo’n kaart behoort in navolging van de beroemde Underground-kaart van Londen, makkelijk leesbaar te

Natuurlijk gaat de kaart niet over een echte metro voor Amersfoort. Volgens

zijn. Dat is hier redelijk gelukt. De legenda voorziet in vier heldere kleuren voor

bedenker en samensteller Peter Smit is het de bedoeling dat het idee voor een

vier metrolijnen. Twee ringlijnen, in paars en lichtblauw, een oost-westlijn in

metro inspireert om anders naar Amersfoort en zijn omgeving te kijken. Het

groen, met haaks daarop de rode lijn die in het noorden is opgesplitst in twee

zogenaamde metroplan moet volgens hem verwarring zaaien, zodat mensen

takken. De stations zijn aangegeven als zwartomrande witte bolletjes, die met

de kracht van hun stad gaan ontdekken. Hoe dat verder moet, zal blijken in het

elkaar zijn verbonden als er overstap mogelijk is van metro op metro. In grijs zijn

kunstzinnig vervolg tijdens Urban Wijland in 2012.

de vier zones genoteerd van de regio Amersfoort.

Toch is het jammer dat openbaar vervoer in Amersfoort kennelijk alleen als grap

De kaart had aan leesbaarheid gewonnen als ook de spoorwegen in het gebied

en opstap naar een kunstproject serieus genomen wordt. De stad en zijn regio

waren afgebeeld. Dan was de overstap tussen metro en trein ook beter uit de

verdienen meer. Het initiatief van Smit had aan kracht gewonnen als het metro-

verf gekomen. Nu markeert slechts het NS-symbooltje deze overstap. Verder is

plan realistischer was ingetekend, bijvoorbeeld door meer gebruik te maken van

het jammer dat deze op de toekomst gerichte kaart nog gebruikmaakt van het

bestaande spoortracés. Dan waren de verwarring en bijbehorende inspiratie nog

zonesysteem van de verouderde nationale strippenkaart.

groter geweest, want tot nu toe zijn in de Nederlandse en ook in de Amersfoort-

De kaart symboliseert het metroplan voor Amersfoort dat in april werd gepre-

se praktijk ook realistische plannen moeilijk te realiseren. Het niet doorgaan van

senteerd met de plaatsing in het centrum van een realistisch ogend bouwbord.

de metro had dan echt tot ongeloof geleid.

Vergezeld van een gestileerde A kopte het bord in kapitalen ‘METRO AMERS-

Rob van der Bijl

FOORT’, en daaronder: ‘Realisatie Overstapstation Hellestraat’. Jammer genoeg komt de naam Hellestraat niet op de kaart voor, maar toch oogde het bouwbord overtuigend genoeg om sommige inwoners van Amersfoort te laten geloven dat

‘Metro Amersfoort’ is een initiatief van Peter Smit, in samenwerking met kunstenaar Chris Rodenburg. Zie ook: www.urbanwijland.nl/wordpress

hun stad daadwerkelijk een metro kreeg. De niet-bestaande opdrachtgever, op het bord aangegeven als SSGE (afkorting van Stichting Samenwerkende Gemeenten Eemland) en de welbestaande kunstmanifestatie Urban Wijland als hoofdaannemer, verraadden reeds dat het metroplan en de bijbehorende kaart voor iets anders stonden.

80

b l a u w e k a m e r 6 / 2011

6 / 2011 b l a u w e k a m e r

81