Mechatronica&Machinebouw 5 | 6 juli | Foodtech

5

6 juli 21 september 2018

Phix en Fraunhofer Twentse fotonicafoundry heeft eerste assemblagemachine

High Tech Institute Wim van der Hoek inspiratiebron vernieuwde ‘Design principles’-training

Multidisciplinaire motor draait op software

mapp View. WEB MEETS AUTOMATION. www.br-automation.com/mappView

COLUMN REDACTIONEEL

China

H Paul van Gerven is redacteur van Mechatronica&Machinebouw.

et is onfortuinlijk dat Trump aan het roer staat nu het gebeurt, maar dát het Westen een andere opstelling van China zou gaan eisen, was onvermijdelijk. China is geen ontwikkelingsland meer dat zichzelf met productie van huis-, tuin- en keukenartikelen uit de armoede trekt. Het land staat op het punt om de eredivisie van economieën te betreden en dat betekent dat het zich aan hogere standaarden moet gaan houden.

Tot nu toe heeft het Westen net zo goed als China zelf geprofiteerd van de ongekende ontwikkeling die het heeft doorgemaakt. Dat China daarbij wel eens een scheve schaats reed, namen we op de koop toe. Toegang tot de Chinese groei had een prijs, maar die betaalden we graag. Markten die werden overspoeld door gesubsidieerde goederen, gedwongen technologietransfer, beperkte toegang tot Chinese markten en diefstal van intellectueel eigendom – ach, dat soort dingen deden we vroeger zelf ook.

Om niet halverwege in ontwikkeling te blijven steken (de beruchte middle income trap) wil China de stap maken naar productie van de meest geavanceerde technologische producten, zoals halfgeleiders, productiemachines, robots en (elektrische) auto’s. Op zichzelf is dat geen reden tot zorg, integendeel: volgens de economische orthodoxie zijn de vrije markt en internationale handel immers geen zero-sum game.

Helaas is niet win-win de inzet van China, maar zelfvoorziening en liever nog hegemonie, concludeert het Mercator Institute for China Studies. De grootste onafhankelijke Europese denktank die zich met China bezighoudt, analyseerde het industriële masterplan Made in China 2025 en constateert dat het beleid vooral erop is gericht Westerse bedrijven te gebruiken om technologie in handen te krijgen, om ze vervolgens uit de markt te duwen met

oneigenlijke middelen. Ook Eucham, de Europese Kamer van Koophandel, heeft daarover al aan de bel getrokken en typeert Made in China 2025 als ‘een uitermate problematische verzameling beleidsmaatregelen’.

Nu kun je je afvragen of we nu zo moeten schrikken van een industriebeleid dat in de eerste plaats politiek is gemotiveerd: de Chinese machthebbers kunnen wel zo veel willen. Het is maar zeer de vraag of je een transformatie als dit voor elkaar kunt krijgen zonder de tucht van de markt. Beijing heeft daaraan in het verleden vaker het hoofd gestoten.

Instructief in deze is het geval Japan, dat in de jaren tachtig dezelfde rol speelde als China nu. Het Japanse industriebeleid van die tijd gold lange tijd als lichtend voorbeeld van hoe de staat de markt een handje kan helpen, maar door de decennia van economische stagnatie die volgden, is het enthousiasme voor deze aanpak danig getemperd. Interessant genoeg blijkt uit onderzoek dat de meeste Japanse industrieën die nu het sterkst staan – auto’s, games en robotica bijvoorbeeld – de sectoren zijn die in de jaren tachtig niet specifiek werden gesteund door de overheid. In die zin is het daarom niet alleen Westers belang om een andere opstelling van China te eisen, maar ook dat van China zelf.

Het meest effectief zou natuurlijk zijn als het Westen de gelederen gesloten houdt om symmetrische verhoudingen af te dwingen. Helaas denkt president Trump daar duidelijk anders over. Nu hij ervoor kiest om China en Europa tegelijk aan te pakken, wint de Europese onderhandelingspositie ten opzichte van China echter ook aan kracht. Laten we daar wijs gebruik van maken.

‘Een uitermate problematische verzameling beleidsmaatregelen’

MECHATRONICA&MACHINEBOUW 5

3

5 VACATURES

8

Nieuws

’s Werelds eerste fotonicaassemblagemachine staat in Twente Trage assemblage staat de opmars van fotonica in de weg. Fraunhofer Twente en fotonicafoundry Phix zetten een eerste stap richting automatisering.

Software engineer PROMEXX Contactpersoon: Suzanne van Dijck E jobs@promexx.nl T +31 499 745033

Sr. software engineer / (sr.) software designer PROMEXX Contactpersoon: Suzanne van Dijck E jobs@promexx.nl T +31 499 745033

16

Uw vacature ook in de vacatureladder?

Bekijk de mogelijkheden op:

mechatronicamachinebouw.nl/vacatures

Thema

Van ambacht naar productielijn

Bij het High Tech Systems Center van de TU Eindhoven buigt nieuwbakken fellow Marc Hamilton zich over de rol van software in systeemengineering.

INHOUD

24

Thema

Voor de bakker met elektrische aandrijvingen SMC

Bakon bouwt doseersystemen voor de bakkerijwereld. Met SMC doorliep het bedrijf een ontwikkeltraject van pneumatische naar elektrische aandrijving.

OPINIE 3 China – Paul van Gerven 9 Circulaire economie uitdaging voor systeemontwerp – Eddy Allefs NIEUWS 6 Kort nieuws 7 Proeven elektrisch transport, mogelijk nieuwe fabriek VDL 8 ’s Werelds eerste fotonica-assemblagemachine staat in Twente 11 Feda Lounge-exposanten mikken op interactieve beursbeleving 12 Wots over samenwerken, veilige hydrauliek en zuinige fabrieken

THEMA SOFTWARE 16 Van ambacht naar productielijn 18 De parel onder de motorkap van Daf 22 Robotauto nooit meer in de war dankzij Leuvense aanpak THEMA FOODTECH 24 Voor de bakker met elektrische aandrijvingen SMC 26 In de cloud is geen bier 28 Milieuvriendelijke verpakking dwingt Klebo verder te innoveren

36

Achtergrond

Geen college, maar vooral interactie

Voor High Tech Institute steekt Huub Janssen van JPE de training ‘Design principles for precision engineering’ in een nieuw jasje.

ACHTERGROND OVER MEMS 30 TU Delft en Tag Heuer bouwen frequentievermenigvuldiger uit één stuk ACHTERGROND OVER BESTURINGEN 32 Kartonnen dozen op maat en zonder afval ACHTERGROND OVER SYSTEEMONTWERP 36 Geen college, maar vooral interactie EN VERDER 35 Productnieuws 42 Kennispartners 43 Colofon

MECHATRONICA&MACHINEBOUW 5

5

NIEUWS

Eerste bewoner en nieuwe directeur Brainport Industries Campus

Tech United herovert wereldtitel robotvoetbal

Vanaf 1 augustus verhuist Anteryon naar de Brainport Industries Campus. De producent van lenzen, lasers en andere optische systemen wordt daarmee de eerste onderneming die haar intrek neemt op de BIC. Anteryon huurt minimaal voor vijftien jaar ruimtes ter grootte van zo’n 3750 vierkante meter, inclusief een cleanroom van 1850 vierkante meter en een tweelaags paviljoen van 800 vierkante meter.

‘Op de BIC wordt een heel nieuwe hightechomgeving gecreëerd’, aldus Anteryon-ceo Gert-Jan Bloks. ‘De BIC wordt het centrum van de maakindustrie in Nederland. Door de interactie die daar ontstaat tussen de bedrijven til je samen het niveau omhoog. Ik verwacht er veel van qua impulsen voor innovatie, maar ook voor wat betreft de interactie met jong talent van de opleidingen op de campus.’

Onlangs werd ook bekend dat Bert-Jan Woertman de eerste directeur van de BIC wordt. Woertman was lange tijd marketingdirecteur van de High Tech Campus, voordat hij vorig jaar overstapte naar de TU Eindhoven, waar hij commercieel directeur van de campus werd. AP

Het Eindhovense robotvoetbalteam Tech United heeft vorige maand in Montreal de Robocup 2018 gewonnen. In de elfde finale op rij rekende de ploeg af met het Portugese Cambada. Het werd 1-0. Het betekent het vierde kampioenschap voor Tech United in de Mid Size League, de koningsklasse van het robotvoetbal.

In dezelfde klasse deed nog een Nederlands team mee. De Falcons, gesponsord door ASML, zitten in een compleet andere ontwikkelfase dan Tech United. Het team verloor al zijn poulewedstrijden en wist slechts twee keer het net te vinden. Voor de Falcons gaat het echter nog niet om winnen. Het team kijkt terug op een geslaagde Robocup onder meer omdat het een multicameraconcept heeft geïntroduceerd, een nieuwigheidje in het robotvoetbal.

In de Small Size League was Roboteam Twente de Nederlandse vertegenwoordiger. De Tukkers bereikten de knockoutfase, waar ze nipt verloren en daardoor op een gedeelde zevende plek eindigden in een veld van zeventien deelnemers.

Behalve aan de robotvoetbalcompetitie nam Tech United ook deel aan de @Home-competitie met de zorgrobots Amigo en Sergio. Binnen deze competitie is het doel om robotica te ontwikkelen die service en assistentie kan verlenen in thuis- of zorgsituaties. Het team miste op een haar na de finale en moest genoegen nemen met de bronzen medaille. AP

Get on track with Additive Industries, we are accelerating!

We’re hiring: Technical Sales Managers, Sales Engineers, Service & Support Engineers, (Full Stack) Software Developers, Software Testers, System Tester Operations and many more on www.additiveindustries.com/jobs

Additive Industries T: +31 (0)40 21 80 660 www.additiveindustries.com Acquisition to this vacancy is not appreciated.

ADD18013-01 aanpassing adv 184x130 v2.indd 1

6

MECHATRONICA&MACHINEBOUW 5

C96 / M93 / Y44 / K55

C70 / M55 / Y0 / K0

PMS 282c

PMS 2727c

12-04-18 11:52

NIEUWS

Proeven elektrisch transport, mogelijk nieuwe fabriek VDL VDL is de spil in een groot aantal proefprojecten met elektrisch transport. Zo gaat

DL werkt nauw samen met V Daf aan een eerste serie van CF Electric-vrachtwagens. De truckfabrikant levert het chassis en de cabine van zijn CF-trekker, het industriële familiebedrijf de elektromotor, de batterijen en de aansturing.

het voor supermarktnieuwkomer Picnic een kleine e-truck ontwikkelen. Uiteindelijk moet dit leiden tot een nieuwe fabriek, met werk voor meer dan honderd man.

Nieke Roos

S

upermarkten Albert Heijn, Jumbo en nieuwkomer Picnic starten proeven met elektrische distributie. Voor Picnic ontwikkelt VDL een kleinere e-truck, met het doel deze in serie te gaan produceren in een nieuwe Nederlandse fabriek.

Het familiebedrijf levert ook de elektrische trekker plus de laadinfrastructuur voor de proeftuin van Jumbo. AH gaat experimenteren met twee Daf-hybrides, drie volelektrische vrachtwagens van VDL en laadtechnologie van Heliox. De projecten behoren tot de goedgekeurde aanvragen in de meest recente subsidieronde van de Demonstratieregeling Klimaattechnologieën en -innovaties (DKTI) in transport.

Picnic wil met zijn DKTI-project een emissievrij vrachtwagentje ontwikkelen voor stadsdistributie. Het gaat om een lichte bedrijfsauto in de N1-categorie, met een maximale massa van 3500 kilo.

TNO zorgt voor de specificaties, de softwarearchitectuur en de energieplanning.

VDL Steelweld neemt de engineering van het voertuigplatform voor zijn rekening en de opschaling naar productie. Uiteindelijk moet het project leiden tot een nieuwe Nederlandse VDL-fabriek voor tienduizenden emissievrije distributiewagens, waarvan de helft bestemd voor export. Dit moet werkgelegenheid opleveren voor meer dan honderd fte.

Jumbo richt een DKTI-proeftuin in met een straal van vijftig kilometer rond zijn distributiecentrum in Veghel. Hier gaat het een volelektrische trekker en bijbehorende laadinfra inzetten, beide geleverd door VDL. De supermarktketen zorgt ook voor zijn eigen energie met lokale zonnepanelen en buffercapaciteit. Na volledige opschaling schat Jumbo jaarlijks 18.644 ton aan CO2-emissie te kunnen besparen.

AH heeft de ambitie om al zijn winkels, inclusief Etos en Gall & Gall, schoon en stil te gaan bevoorraden in 2025. Dan wil het volledig zijn overgestapt op emissievrije voertuigen. In zijn DKTI-project richt het twee proeftuinen in vanuit zijn Zaandamse distributiecentrum, in Amsterdam en in de regio Amsterdam-Utrecht. In de ene gaat transporteur Peter Appel rijden met twee hybride Dafs; voor de andere levert VDL twee elektrische trekkers aan Simon Loos en een aan Peter Appel. He­liox verzorgt de laadinfra en TNO monitort het project en analyseert de resultaten.

In een kleinschaliger DKTI-project levert VDL de volelektrische truck waarmee transportondernemer Tinie Manders en DHL gaan proefrijden tussen Veldhoven en Eindhoven Airport. Daarnaast participeert het familiebedrijf in proeftuinen om de inzameling van afval te vergroenen en

het vervoer over de weg in het algemeen te verduurzamen. Aan dit laatste project neemt ook collega-e-truckfabrikant Emoss deel. Het bedrijf uit Oosterhout doet verder mee aan een proeftuin voor elektrische koerierdiensten en aan de ontwikkeling van een elektrische betonmixer en van range-extenders voor e-trucks en voor een vuilniswagen op waterstof.

Onder de rest van 29 gehonoreerde aanvragen zitten meer waterstofprojecten. Zo gaat er subsidie naar tien nieuwe waterstoftankstations: in Amsterdam, Arnhem, Breda, Den Haag, Groningen, Oude Tonge, Pesse, Rotterdam, Schiphol en Utrecht. Op dit moment telt Nederland nog maar een handjevol van dit soort stations, onder meer in Arnhem, Delfzijl, Helmond en Rhoon. Verder komt er een DKTI-proeftuin met vier waterstofvuilniswagens en een bijbehorend vulpunt in Amsterdam.

De DKTI Transport geeft invulling aan de afspraken uit het Energieakkoord. De regeling loopt tot en met 2021. Voor 2017/2018 was er in totaal bijna zeventien miljoen euro beschikbaar. Proeftuinen krijgen maximaal twee miljoen subsidie, waarvan een miljoen voor investering in infrastructuur voor alternatieve brandstoffen. Experimentele ontwikkelingen ontvangen ten hoogste een half miljoen.

MECHATRONICA&MACHINEBOUW 5

7

NIEUWS

’s Werelds eerste fotonicaassemblagemachine staat in Twente Trage en dus dure assemblage staat de opmars van fotonica in de weg. Maar het startschot voor automatisering heeft geklonken: de Twentse Fraunhofer-dependance en fotonicafoundry Phix ontwikkelden gezamenlijk ’s werelds eerste machine om glasvezels aan lichtchips te lijmen.

Paul van Gerven

H

et is een priegelklus om de ragfijne glasvezels aan lichtchips te bevestigen. Niet alleen moeten ze tot op de micrometer nauwkeurig worden geplaatst, maar ook in de juiste oriëntatie worden gebracht voordat ze worden gefixeerd met speciale lijm. Zelfs een ervaren kracht kan er zo een uur mee bezig zijn. En aangezien op sommige chips meer dan tien fibers moeten worden aangesloten, kost deze stap in de fabricage van fotonicamodules al gauw enkele uren.

Nu is er een machine die er minutenwerk van maakt. Het Twentse Fraunhofer Project Center ontwikkelde samen met fotonicafoundry Phix Photonic Assembly

een proces om de glasvezel op te pakken, in de juiste positie te draaien, te plaatsen en te verlijmen. Fraunhofer-spinoff Aixemtec uit Aken bouwde de machine die erop is gebaseerd.

Het is een belangrijke stap in Phix’ ambitie om het fotonica-assemblageproces volledig te automatiseren. Alleen door grote(re) volumes te produceren kan de fotonica doorgroeien van niche- naar mainstreammarkt. ‘We mikken op een miljard euro omzet in 2025’, vertelde Phix-initiatiefnemer Hans van den Vlekkert bij de presentatie van de machine op de campus van de Universiteit Twente.

Wereldprimeur

Phix is gelieerd aan fotonicabedrijf Lionix, waar Van den Vlekkert ook aan ­ de wieg van stond. De laatste jaren ontwierp en produceerde Lionix zowel fotonicachips als -modules, wat ongeveer het equivalent is van een chipfabrikant die zijn chips zelf verpakt. Net zoals in de halfgeleiderwereld dies (naakte chips) pootjes en een omhulling krijgen, zo moeten lichtchips worden geassembleerd tot modules – subsystemen, in feite. Pas als input-output, perifere elektronica, voeding en omhulling zijn geregeld, is de fotonicachip klaar om in systemen te worden geïntegreerd.

Nu Lionix de vraag naar fotonica snel ziet groeien, onder meer vanuit de telecomen datasector, dreigt de grotendeels handmatige afmontage echter een bottleneck te worden. Om het toenemende enthousiasme voor de technologie de ruimte te geven, heeft Lionix vorig jaar daarom samen met enkele investeerders uit de Twentse regio Phix opgericht, ’s werelds eerste grootschalige foundry voor fotonica-assemblage.

Phix neemt de jarenlange ervaring van Lionix in de assemblage mee, maar had voor de productietechnologie een partner nodig. Deze zat niet geheel toeval-

8

MECHATRONICA&MACHINEBOUW 5

lig om de hoek: het Fraunhofer Institute for Production Technology opende begin 2017 samen met de Universiteit Twente en Saxion een dependance op de campus waar Lionix en Phix zijn gevestigd. Fraun­ hofer IPT heeft uitgebreide ervaring met de fijnmechanische assemblage van optische componenten.

De machine die de partners ontwikkelden, grijpt – nu nog handmatig aan te voeren – glasvezels en lijmt die een voor een vast in minuscule groefjes op de chip.

Daarbij moeten ze correct zijn georiënteerd, wat betekent dat ze moeten worden gedraaid. ‘Dat gaat het nauwkeurigst als dat aan het uiteinde gebeurt, maar daar is weinig plaats voor vanwege naburige glasvezels die al zijn geplaatst. Wij hebben een grijper ontwikkeld en gepatenteerd waarmee we in de beperkte ruimte die beschikbaar is toch de glasvezels kunnen draaien’, legt managing director Maurice Herben van het Fraunhofer Project Centre uit. De juiste positie en oriëntatie van de vezels wordt bepaald met een visionsysteem.

Puzzelstukjes

Nu deze hindernis is genomen, leggen Phix en Fraunhofer zich toe op een ander belangrijk element in fotonica-assem­ blage: het rechtstreeks verbinden van twee optische chips. Er zijn namelijk verschillende smaakjes fotonica, elk met hun eigen vooren nadelen, zodat het kan voorkomen dat voor optimale werking twee functies door aparte chips worden verzorgd. Niet altijd is het een optie om die via glasvezel te verbinden. Het is nog niet duidelijk wie deze machine gaat bouwen.

Phix begint in juli met de inrichting van zijn assemblagefaciliteit in de clean­ rooms van de High Tech Factory op de UT-campus, maar het zal nog wel even duren voordat alle puzzelstukjes op hun plaats vallen en de productie daadwerkelijk kan beginnen.

COLUMN

Circulaire economie uitdaging voor systeemontwerp

M

Eddy Allefs is senior technologiemanager bij NTS.

et ‘Nederland circulair in 2050’ schetste het tweede kabinet-Rutte in 2016 zijn plannen voor de transitie naar een circulaire economie waarin eindige grondstofvoorraden niet worden uitgeput en waarin reststoffen volledig opnieuw worden ingezet. Het derde kabinet-Rutte nam in 2017 de uitvoering van dat programma op in het regeerakkoord. De transitie moet in 2050 voltooid zijn. Tussendoelstelling voor 2030 is een halvering van het gebruik van grondstoffen zoals mineralen, metalen en fossiele brandstoffen (ten opzichte van 2014).

Het kabinet noemt drie strategische doelen. Als eerste het behalen van een efficiencyslag in bestaande productketens.

Dit kan door producten langer te gebruiken en materialen te recyclen. Tweede doel is het toepassen van hernieuwbare en algemeen beschikbare grondstoffen in plaats van kritieke en niet duurzaam gewonnen grondstoffen bij de ontwikkeling van nieuwe producten. En het derde deel van het beleid is het ontwerpen van nieuwe producten, ontwikkelen van nieuwe productiemethodes en bevorderen van nieuwe manieren van consumeren.

In publicatienummer 2970 van het Planbureau voor de Leefomgeving van januari dit jaar staat een aantal richtingen voor het (her)ontwerp van producten en processen. Als eerste kunnen ontwikkelaars nagaan of ze een product slimmer kunnen definiëren, ontwerpen en produceren.

Niet zonder meer de gevraagde productspecificatie realiseren, maar eerst nagaan welke functie(s) het beoogde product moet gaan vervullen. Door op deze manier de definitiefase te doorlopen, worden producten wellicht overbodig door hun functie te laten vervallen, of de functie met een geheel ander ontwerp of product te realiseren.

Als voorbeeld kun je denken aan kalibratie- en diagnostiekfuncties in een machine die dan hoofdzakelijk worden geïmplementeerd in software, waardoor ontwerp, productie en gebruik van specifieke hardwaregereedschappen wordt vermeden. De machine wordt dan wellicht iets duurder doordat bijvoorbeeld sensoren vast zijn ingebouwd, maar circulair gezien is een beter product ontstaan. Deze oplossingsrichting heet refuse in de circulaire gedachte.

Een tweede richting is nagaan of je het gebruik kunt intensiveren, bijvoorbeeld door producten (auto’s, 3d-printers) te delen. Het gebruik van een specifiek exemplaar zal daardoor veel intensiever zijn, wat weer nieuwe uitdagingen meebrengt voor het productontwerp. Kritieke

onderdelen zullen een veel langere levensduur moeten hebben. Een andere vorm van intensivering is producten meerdere functies meegeven.

Denk aan een robotstofzuiger die ook bewakingstaken kan vervullen. Hierbij loop je het risico dat het ene deel van het product technologisch sneller veroudert dan het andere deel. In het productontwerp moet dat worden ondervangen om te voorkomen dat een deelfunctie ervoor zorgt dat het gehele product niet meer voldoet.

Dit kan bijvoorbeeld worden gerealiseerd via een modulaire opzet met gestandaardiseerde interfaces tussen de deelfuncties, zodat losse functies apart onderhoudbaar of vervangbaar zijn.

In het circulaire denken heet deze oplossingsrichting rethink.

Weer een andere circulaire aanpak is producten efficiënter in gebruik maken, of ontwerpen en fabriceren met minder grondstoffen. Een voorbeeld kwam ik onlangs tegen in een van onze productiebedrijven waarbij uit het tot voorheen tot afval weggefreesde deel van een groot product nu ook nog vier kleinere producten worden gemaakt. In de circulaire wereld heet dat reduce.

Een andere bekende circulaire aanpak is refurbish: een oud product wordt opgeknapt, waardoor het soms zelfs beter presteert dan toen het ooit de fabriek verliet of waardoor het geschikt wordt voor nieuwe toepassingen. Zo heeft ASML al jarenlang een mature products and services business waar Pas5500- en Twinscan-machines worden opgeknapt en aangepast voor gespecialiseerde markten zoals mems-toepassingen en dunne filmkoppen voor harde schijven.

Als laatste noem ik nog recycle. Deze aanpak wordt nu vaak op basis van vrijwilligheid toegepast, maar kan in omvang toenemen wanneer gebruikers hun product vaker weer bij de fabrikant gaan inleveren, daartoe aangemoedigd door statiegeldsystemen, wettelijke verplichtingen of nieuwe businessmodellen waarbij de fabrikant eigenaar van het product blijft en de eindgebruiker betaalt voor het gebruik.

Eerder schreef ik een column over design for excellence (dfx). Deze term wordt in de technische r&d in de dagelijkse praktijk gebruikt voor ontwerpdoelstellingen zoals produceerbaarheid of betrouwbaarheid. Wellicht moeten we vanaf nu aan dit rijtje toevoegen: design for circular (dfc). Hoe je dat in de dagelijkse praktijk moet doen, zal in eerste instantie net zoals voor andere dfx-onderwerpen vooral een zaak zijn van ervaring opdoen, kennis delen en goede voorbeelden uitwisselen.

Refuse, rethink, reduce, refurbish, recycle

MECHATRONICA&MACHINEBOUW 5

9

Waarom vormen er druppels in een glas wijn?

Visualisatie van het uiteenvallen van een vloeistofstraal als gevolg van een ruimtelijk variërende oppervlaktespanning.

Schenk wijn in een glas en – als de wijn een hoog alcoholpercentage heeft – zie de druppels langs de zijkanten van het glas omhoog en naar beneden lopen. De reden voor dit gedrag wordt het best beschreven door het Marangoni-effect. Om de fysica achter dit effect te begrijpen, kunt u zich tot simulatie wenden.

De COMSOL Multiphysics®-software wordt gebruikt voor het simuleren van ontwerpen, apparaten en processen op alle gebieden van engineering, productie en wetenschappelijk onderzoek. Kijk hoe je dit kunt toepassen voor het bestuderen van het Marangoni-effect. comsol.blog/tears-of-wine

NIEUWS

Feda Lounge-exposanten mikken op interactieve beursbeleving Van 2 tot en met 5 oktober staat de Feda Lounge weer op de World of Technology & Science in de wereld Motion & Drives. Dit jaar zat de Lounge al vroeg vol en staan zestien exposanten bij elkaar. Daarnaast is er ruimte voor initiatieven zoals de Young Professional Award, University Racing Eindhoven, Team Rembrandts, MK Publishing en Mechatronica&Machinebouw als mediapartner.

Maaike Rouw

O

p 4 juni kwamen de exposanten van de Feda Lounge bij elkaar om te praten over het programma, de inrichting en natuurlijk om te zorgen dat alle deelnemers zich gaan registreren.

Zoeken naar zo veel mogelijk interactie met elkaar én de beursbezoekers, terwijl de eigen authenticiteit en doelstelling gewaarborgd blijven, was het topic. Zeker met de projecten op de Feda Lounge zoe­ ken de standhouders samen met bedrijven naar toegevoegde waarde voor de bezoe­ kers, maar zeker ook voor een mooie sa­ menwerking onderling.

Bijzonder aan deze samenwerking is ook de interactie met twee studententeams binnen het project ‘Connecting mechanical drives’. Zowel Team Rembrandts als Univer­ sity Racing Eindhoven zijn betrokken en dat levert mooie ontwikkelingen op. Thom van Oss van Apex Dynamics: ‘De energie van die gasten werkt enorm aanstekelijk.

Wij als Apex Dynamics zien het dan ook als een grote meerwaarde om samen te wer­ ken met deze nieuwe generatie. Zowel op de Feda Lounge als in het project.’

Hydroflex Hydraulics, een van de ande­ re exposanten, is aangesloten bij het pro­ ject ‘Veilig werken met hydrauliek’. Arjen la Fleur, senior accountmanager bij Hydroflex, is een van de trainers voor de cursus ‘Vei­ lig werken met hydrauliekslangen en lei­ dingcomponenten’. ‘Het is belangrijk dat

iedereen die te maken heeft met hydrau­ liek weet hoe er veilig mee om te gaan. De kosten van de training zijn laag, maar de opbrengsten zijn hoog, zowel qua veilig­ heid als qua financiële risico’s, die daardoor

Deelnemers Feda Lounge

• A4 Hydrauliek • Alfagomma Germany/Dunlophiflex • Apex Dynamics • Astro Controls • Aventics • Bakker & Co • Brevini Nederland • CC Jensen Benelux • CG Drives & Automation • De Graaf Aandrijvingen • Hydroflex Hydraulics • Ipar Industrial Partners • Kolmer Elektromotoren • Koning & Hartman • Parker Hannifin • Powerflex Fluid Handling Products • Procentec

Initiatieven

• MK Publishing • Team Rembrandts • University Racing Eindhoven • Young Professional Award

Mediapartner

• Mechatronica&Machinebouw

veel kleiner worden. Tijdens de Wots geven we met de trainers een inkijkje in het pro­ gramma van de cursus. Dit is voor iedereen interessant, dus schrijf je in voor dit project.’

Voor beide heren is het niet de eerste keer dat ze op de Wots staan. La Fleur licht toe: ‘We gaan niet naar veel beurzen, dus de Wots is voor ons echt een anker­ punt. We hangen onze marketing in deze periode er echt aan op. Een uitgelezen kans om je bedrijf én product kenbaar te maken in de markt voor bestaande en nieuwe relaties.’ Van Oss vervolgt: ‘We zijn enorm enthousiast over het paviljoen dat we samen met Feda en de andere expo­ santen creëren. We zien nu ook al dat we veel reacties krijgen op de promotie die we doen rondom de Wots. Apex Dynamics is een relatief klein bedrijf in de grote we­ reld van aandrijftechniek, maar de expo­ sure die we hier pakken, is enorm.’

De komende maanden gaan de expo­ santen nog intensiever samenwerken om ook deze editie van de Wots tot een groot succes te maken op de Feda Lounge. Ben jij er ook bij? Schrijf je snel in via w ­ ww. feda.nl/lounge en neem een kijkje bij de diverse exposanten, neem deel aan de projecten en kom langs voor een van onze wijnproeverijen.

Maaike Rouw is communicatieadviseur voor Feda.

MECHATRONICA&MACHINEBOUW 5

11

NIEUWS

Wots over samenwerken, veilige hydrauliek en zuinige fabrieken Van 2 tot en met 5 oktober is het tijd voor World of Technology & Science. In aanloop naar de hoogmis van de Nederlandse technologiesector belicht mediapartner Mechatronica&Machinebouw enkele interessante projecten uit de World of Motion & Drives.

Alexander Pil

C

onnecting mechanical drives

Een beurs als World of Technology & Science is bij uitstek de plaats en het moment om bezoekers te informeren over belangrijke thema’s. Onder de naam ‘connecting mechani­ cal ­drives’ gaat Feda aan de slag met een onderwerp dat voor iedereen relevant is: samenwerking. Zeven bedrijven – waarvan de meeste op de Feda Lounge staan (zie pag 11) – hebben in dit project hun krachten gebundeld en maken de bezoeker deelge­ noot van alle mogelijke samenwerkingen die binnen de auto­ motive spelen. Samenwerkingen tussen mensen, technologieën en componenten. Apex Dynamics, Bakker & Co, Brevini, De Graaf, Itsme, Kolmer en Lenze organiseren presentaties, geven innova­ tietours en verlenen ruimte aan twee studententeams.

Presentaties Gedurende Wots worden diverse relevante presentaties ge­ geven rond het thema ‘connecting mechanical drives’. Auto­ motivespecialist Paul Claessen vertelt over de nieuwste ontwikkelingen op het gebied van versnellingsbakken en aandrijfsystemen. Hij legt bijvoorbeeld uit hoe de sensoren uit de motor en versnellingsbak praktisch zijn in te zetten voor uiteenlopende veiligheids- en kwaliteitsdoelstellingen.

Een echte samenwerking tussen subsystemen.

nieuw team deze auto jaarlijks door. Het doel is niet alleen om een werkend model te bouwen, maar ook om hoog te ein­ digen in de Formula Student-competitie, een van de grootste internationale ontwerpcompetities voor studenten.

In het studiejaar 2017/2018 is gestart om naast de ontwik­ keling van een nieuwe elektrische raceauto ook een wagen om te bouwen tot de eerste autonome raceauto van de Benelux.

‘Project Prime’ loopt in elk geval door tot in het volgende stu­ diejaar. Op Wots toont het team het voorgaande model op basis waarvan het uitleg geeft over de veranderingen in het beoogde autonome model.

Steam Ook binnen Team Rembrandts speelt samenwerking een belangrijke rol. Dit team bestaat uit studenten van Fontys University of Applied Science, het Zwijsen College en het Heerbeeck College, en is ooit gestart als robotteam. Inmid­ dels richt het zich met Steam ook op het enthousiasmeren

Innovatietour De zeven bedrijven achter ‘connecting mechanical drives’ ver­ zorgen verschillende keren een innovatietour waar de nadruk op samenwerking ligt. Hieruit zal onder meer blijken dat be­ drijven die in deze tijd succesvol en innovatief willen zijn en blijven er niet aan ontkomen om samen te werken met part­ ners. Uit de voorbeelden zal blijken dat dit zeker geen straf is.

Elektrische raceauto In 2009 bouwde het University Racing Eindhoven voor het eerst een elektrische raceauto. Sindsdien ontwikkelt een

12

MECHATRONICA&MACHINEBOUW 5

van jongeren voor techniek. Steam staat voor ‘science, technology, engineering, arts & math’ en organiseert leeractiviteiten en events waarin techniek aantrekkelijk wordt gepresenteerd.

Team Rembrandts won met zijn robot Metric begin 2018 tij­ dens de Palmetto en Orlando Regional de Chairman’s Award, de Gracious Professionalism Award en uiteindelijk ook de robotwedstrijd zelf. Op het wereldkampioenschap werd het team beloond met de Engineering Inspiration Award.

Energie-efficiente fabriek

Veilig werken met hydrauliek

Op Wots 2018 krijg je van ervaringsdeskundigen uit eerste hand belangrijke informatie over de medische, materiële en financiële risico’s die gepaard gaan met het werken met hydraulische systemen. ‘Het gaat om bewustwording van de gevaren’, aldus Arjen la Fleur, accountmanager bij Hydroflex.

Wat is het stappenplan voor een energie-efficiënte fabriek over tien jaar? Hoe ziet de roadmap eruit voor energiebespa­ rende technologieën, systemen en plannen? Voor machine­ bouwers en eindgebruikers gaat het niet alleen om energie­ zuinige, individuele producten, maar vooral om de besparing in het totale proces. Bedrijven krijgen steeds meer te maken met een milieubewustzijn om CO2-uitstoot te verminderen – soms door druk van buitenaf. De industrie kijkt ook naar het Energieakkoord. Tijdens het seminar ‘Wat moet ik nu doen voor een energie-efficiënte fabriek in 2028?’ (woensdag 3 oktober) krijgt de bezoeker een beeld van zowel de concrete richtlijnen als het grotere plaatje van waar de industrie naartoe gaat.

De wereld om ons heen wordt meer en meer elektrisch. Hoe kunnen we deze energie zo optimaal mogelijk benutten? Aan de hand van praktijkvoorbeelden gaat Wouter Wolters van Danfoss tijdens het seminar dieper in op procesoptimalisatie, energieopwekking en energieopslag. ‘Door machines en pro­ cessen uit te rusten met systemen voor energieopslag is het mogelijk de energiekwaliteit aanzienlijk te verbeteren en de prestaties en het algehele rendement naar een hoger niveau te brengen’, legt Wolters uit.

Voorkom stilstand In het lezingenprogramma komen meerdere onderwerpen te­ rug om slim om te gaan met energievraagstukken in bestaan­ de productie. In de industrie staan veel installaties, machines en productielijnen die soms wel twintig tot vijfentwintig jaar meegaan. Als de directie – om wat voor reden dan ook – be­ slist dat er energie moet worden bespaard, dan is het slim om het energieverbruik van het machinepark onder de loep

‘Die gevaren zijn overigens niet groter dan bij andere techno­ logieën, maar je moet goed weten waar je mee bezig bent. Er is een aantal specifieke zaken om op te letten.’

Het doel van het project ‘Veilig werken met hydrauliek’ is om de standaarden van veiligheid en professionaliteit binnen de hydrauliekmarkt en -industrie als geheel te verhogen. Dat ge­ beurt op een aantal manieren. Zo is er de training ‘Veilig werken met hydrauliekslangen en leidingcomponenten’ en het hand­ boek ‘Medisch spoedgeval, hydraulisch hoge druk injectieletsel’.

De essentie van het Feda-initiatief ligt bij de Britse hydrau­ liekfederatie BFPA. Na bewezen succes heeft Feda die kennis naar Nederland gehaald en op maat gesneden voor de lokale situatie en regelgeving. La Fleur: ‘We krijgen veel enthousiaste reacties op het initiatief, terwijl het toch over een lastig onder­ werp gaat. Er kunnen immers ongelukken gebeuren. Door op­ leiding van de industrie en via aandacht in het mbo-curriculum gaan we proberen die ongelukken te voorkomen.’

te nemen. Sterker nog: als jouw bedrijf boven een bepaald vermogen valt, dan ben je zelfs verplicht dit te doen en maat­ regelen te treffen om de energie-efficiëntie te verhogen.

Afhankelijk van de situatie van de productieomgeving zijn er diverse keuzes te maken om energie te meten en met deze kennis te gaan besparen. Als er energiemonitoringsystemen op bestaande machines moeten worden geïnstalleerd, zit de pro­ ductieleider echter niet te wachten op productiestilstand van twee of drie dagen. De lezing van Charles Preeker (Weidmüller) gaat precies daarover: hoe installeer je energiemonitoring op bestaande machines met minimale productiestilstand?

MECHATRONICA&MACHINEBOUW 5

13

SOFTWARE RUNS THE WORLD SPEED UP YOUR DEVELOPMENT Eindhoven, 10 October 2018

KEYNOTES

HOST FOR THE DAY

Software moves out of the box – the challenge of the automotive SW industry DETLEF ZERFOWSKI VICE PRESIDENT, ROBERT BOSCH/ETAS

Continuous innovation in aerospace and defence, with maintained reliability and resilience

JAN BOSCH PROFESSOR OF SOFTWARE ENGINEERING, CHALMERS

STEFAN ANDERSSON PROGRAMME MANAGER FUTURE COMBAT AIR SYSTEMS, SAAB AERONAUTICS

GOLD SPONSORS

SILVERSPONSORS

BRONZE SPONSORS

POWERED BY

SIGN UP NOW TO EXPERIENCE

OUR CONFIRMED SPEAKERS How to go from AI experiments to operational AI BJÖRN BRINNE HEAD OF DATA SCIENCE, PELTARION

Updating software in SMT factories every 3 weeks, why not?

HANS VAN ELDERT MANAGER SOFTWARE, KULICKE & SOFFA EINDHOVEN

Software reliability: how can we help?

MARIEKE HUISMAN PROFESSOR OF SOFTWARE RELIABILITY, UNIVERSITY OF TWENTE

REGISTER NOW AND MEET

OUR AMBASSADORS

HANS AERTS VP SOFTWARE ENGINEERING, TOMTOM

MARK VAN DEN BRAND PROFESSOR OF SOFTWARE ENGINEERING, EINDHOVEN UNIVERSITY OF TECHNOLOGY

TOON VAN DIJK MANAGER EMBEDDED SOFTWARE DEVELOPMENT, OCÉ

ARJEN KLOMP STRATEGIC PROGRAMME MANAGER SOFTWARE, THERMO FISHER SCIENTIFIC

DAAN VAN DER MUNNIK TECHNICAL DEPARTMENT MANAGER SOFTWARE, PHILIPS

PETER NEUMANN SOFTWARE MANAGER, MOBA

HARALD VOS METROLOGY APPLICATION SOFTWARE MANAGER, ASML

FRANK ZALM DIRECTOR APPLICATIONS ENGINEERING, THALES NEDERLAND

softwarecentricsystems.com

#scsc18

THEMA SOFTWARE

Van ambacht naar productielijn Bij het High Tech Systems Center van de TU Eindhoven buigt nieuwbakken fellow Marc Hamilton zich over de rol van software in systeemengineering.

Nieke Roos

‘H

et intrigeert mij mateloos dat we software nog steeds zo ambachtelijk maken. Dat we er maar mensen bij blijven schuiven om de toenemende systeemcomplexiteit het hoofd te bieden, ook al zijn die bijna niet meer te krijgen. We hebben efficiëntere methodes nodig waarmee we de stap kunnen zetten naar een schaalbare engineeringomgeving waarin de verschillende disciplines naadloos samenwerken.’

Sinds begin dit jaar combineert Marc Hamilton zijn werk voor Altran met een deeltijdpositie als fellow bij het High Tech Systems Center (HTSC), het ontwikkelcentrum voor hightech systemen van de TU Eindhoven. De gemene deler: engineeringprocessen automatiseren met behulp van modellen. Na een schat aan ervaring te hebben opgedaan in de industriële praktijk, vooral bij ASML, stort hij zich nu één dag in de week op de meer fundamentele kant: wat zijn de basisprincipes van zo’n schaalbare, multidisciplinaire omgeving voor model-driven engineering (mde)?

Toolsmid

‘De verschillende disciplines die betrokken zijn bij de ontwikkeling van een systeem zijn redelijk op weg in het gebruik van modellen om het engineeringproces te automatiseren: we sturen cadtekeningen rechtstreeks naar een draaibank, met een druk op de knop genereren we code in Matlab en Simulink. Er is echter weinig onderling verband: het zijn allemaal eilandjes die los van elkaar mde doen in hun eigen paradigma’s en tools’, schetst Hamilton het probleem.

De nieuwbakken HTSC-fellow beoogt dat allemaal bij elkaar te brengen zodat de verschillende disciplines hun krachten kunnen bundelen zonder hun jargon op te geven. ‘Het idee is dat de mecha­

16

MECHATRONICA&MACHINEBOUW 5

tronicus het gedrag van zijn deel van het systeem beschrijft in de termen die hij gewend is te hanteren, terwijl de fysicus en elektronicus voor hun stukken hun eigen domeinspecifieke talen gebruiken.

Allebei zo abstract mogelijk. De overkoepelende mde-omgeving zorgt onder water voor de vertaling in software en de integratie in het geheel.’

Nu moeten mechatronici, fysici en elektronici geregeld zelf programmeren, maar dat werk komt dan te liggen bij de echte softwarevaklieden. Hamilton: ‘De software-engineer zet het framework neer voor de andere disciplines, onderhoudt het en breidt het uit waar nodig.

Hij zorgt ervoor dat het engineeringproces blijft draaien.’

Dat betekent niet dat een softwareengineer bij ASML niet meer met nanometers mag stoeien, haast Hamilton zich te zeggen. ‘Wie er plezier in heeft om code werkend te krijgen in een multiprocessoromgeving of om ervoor te zorgen dat het systeem altijd de goede respons geeft, ongeacht de exacte toepassing, die wordt zo’n toolsmid. De software-engineer die het leuk vindt om die extra nanometer eruit te persen, maar zich minder interesseert voor de softwareconstructie zelf, die wordt domeinexpert. Maar dan wel eentje die een stuk efficiënter is dan de domein­experts van nu, die vaak tachtig procent van hun tijd bezig zijn met problemen waarover ze eigenlijk niet zouden moeten nadenken.’

Daarnaast blijven software-engineers nodig voor de pure softwarebijdrages aan het eindproduct. ‘Denk aan dataverwerking en -transport naar de cloud’, geeft Hamilton een voorbeeld. ‘Of aan de mens-machine-interface.’

De overkoepelende mde-omgeving zal bestaande tooling niet overbodig maken,

denkt Hamilton, maar die juist integreren.

‘Waarom het wiel opnieuw uitvinden?’

Dat wiel is wel voor verbetering vatbaar, meent hij. ‘De code die eruit komt, is meestal niet direct bruikbaar, of de logging en tracing laat te wensen over. Een onderdeel van het onderzoek dat ik help op te tuigen, is om samen met de leveranciers te gaan kijken hoe we de tools beter inpasbaar en misschien ook flexibeler en meer open kunnen maken.’

Systeemdenken

In een van zijn huidige projecten voor het HTSC probeert Hamilton de toolleveranciers, systeembouwers en dienstverleners om de tafel te krijgen om gezamenlijk de mogelijkheden te verkennen van digital engineering. ‘Behalve in een fysiek prototype moeten we de bijdrages van de verschillende disciplines ook samenbrengen in eerdere stadia van de systeemontwikkeling op basis van de modellen die de disciplines maken. Afhankelijk van vraagstelling en ontwikkelstadium kunnen we zo komen tot diverse digital twins waarmee we systeemeigenschappen kunnen analyseren. Ook zou een synthese, met name softwareconstructie, vanuit geïntegreerde systeemmodellen mogelijk moeten worden, zodat niet alle engineers software-engineers hoeven te worden en we de toenemende noodzaak voor software de baas kunnen. Daar wil ik nu een consortium voor gaan opzetten.’

Dat gaat niet zonder slag of stoot, merkt Hamilton. ‘Bedrijven focussen begrijpelijkerwijs op hun primaire product, hun core.

Van onderzoek dat daaraan raakt, hebben ze de meerwaarde prima in de smiezen.

Zo’n digital twin is van secundair belang.

Bovendien is het een probleem dat anderen schijnbaar ook hebben. Het risico is

a twee jaar hts werktuigbouwkunde aan N de TU Eindhoven stapte Marc Hamilton over naar informatica, waar hij onderdeel was van de tweede lichting studenten. Hij begon in 1983 en haalde in 1990 zijn bul in de technische automatisering. Na zijn militaire dienst en een korte periode op de bank door de economische recessie ging hij in 1992 aan de slag als ontwikkelaar bij businesssoftware­ specialist Exact, eerst in Delft en later bij de maatwerkafdeling in Eindhoven.

Met de overstap naar Bergson in 1997 keerde Hamilton terug naar de technische automatisering. Door fusies en overnames zag hij het naamplaatje op de deur achtereenvolgens veranderen in Ordina, Task24, Nspyre en Altran.

Hijzelf werkte vrijwel deze hele periode voor ASML en ontwikkelde zich van softwarearchitect tot specialist in model-driven engineering.

Sinds begin dit jaar zit Hamilton voor één dag in de week als fellow bij het High Tech Systems Center. De overige vier dagen werkt hij bij Altran, nog steeds ook voor ASML.

dan dat niemand eraan begint of er eigenaarschap voor neemt. Het is nu zaak om ze toch aan boord te krijgen met gezamenlijke doelstellingen. Daarbij helpt het dat ze zich ervan bewust zijn dat ze voor de innovatiekracht van de regio de handen echt ineen moeten slaan om de engineeringefficiëntie te vergroten.’

In een parallel HTSC-traject spant Hamilton zich in om het belang van systeemdenken uit te dragen. Engineers moeten ook over hun eigen schutting kijken, naar de tuinen van de buren. ‘Aan de TU leiden we nu eigenlijk geen engineers op, maar wetenschappers. Tijdens hun studie krijgen die met de paplepel ingegoten dat vragen stellen goed is, maar als je een systeem bouwt, moet je ook het nodige pragmatisme aan de dag leggen, oplossingsgericht bezig zijn. Dan moet je naar

veel meer aspecten kijken: is het evalueerbaar, is het maakbaar, wat is de impact op de omgeving?’

Met mede-HTSC’ers Anton van Dijsseldonk en Ton Peijnenburg onderzoekt Hamilton hoe ze het systeemdenken meer verankerd kunnen krijgen in de opleiding.

‘Niet tijdens het PhD- of PDEng-traject, maar al in het curriculum van de bachelor of master. Zodat iedereen die werkt in de hightech zich bewust wordt van hoe we praten en redeneren in een systeemcontext. Ik vlieg het aan vanuit de software, Anton vanuit de optomechatronica en Ton vanuit de mechatronica.’

Belangrijk onderdeel van systeemdenken is zuiver redeneren. ‘In de praktijk zie je dat engineers als gedreven vakmensen nog steeds heel erg focussen op de technologie. We hebben heel erg de neiging

om ons te gaan uitdrukken in oplossingsgerichte jargons. Daarmee krijg je een verstrengeling van specificatie en oplossing’, signaleert Hamilton. ‘Bij systeemdenken is het ook van belang om dat onderscheid goed in het oog te houden.’

Ander punt van HTSC-aandacht is de kennistransfer van academie naar industrie. ‘In de informatica hebben we prachtige methodes om wiskundig te bewijzen dat software correct werkt. Waarom landen die academische technieken niet in de industrie?’, vraagt Hamilton zich af. ‘Dit speelt in alle disciplines. Veel universitaire kennis is te fundamenteel om zomaar voor te schotelen aan engineers, maar we kunnen haar wel zo aanpassen dat ze bruikbaar wordt in de praktijk, voor grote én kleine bedrijven. Daar is nog wel wat werk aan de winkel.’

MECHATRONICA&MACHINEBOUW 5

17

THEMA SOFTWARE

De parel onder de motorkap van Daf De trucks van Daf zijn minstens zo bekend als de waferscanners van ASML, de printers van Océ, de medische systemen van Philips en de bagagebanden van Vanderlande. Dat de softwareontwikkeling er even vooruitstrevend is, die wetenschap is veel minder wijdverbreid.

Hoofd Embedded Engineering Rob Schreurs over de ‘verborgen parel’ van Daf. Nieke Roos

A

an de ene kant zijn daar de vrachtwagens van Daf, met hun cabine recht boven de vooras. Deze zogeheten cab-over-engine-constructie is de maatstaf in Europa. Aan de andere kant staan de trucks van Kenworth en Peterbilt, met de typische lange neus en rechtopstaande uitlaatpijpen van chroom waar Amerikanen zo gek op zijn.

Op het eerste gezicht hebben ze weinig gemeen, maar het zijn alle drie merken uit de stal van de Paccar-groep. En onder de motorkap hebben ze allemaal een motor ontwikkeld in Eindhoven.

‘De MX-motor ontwikkelen we hier bij Daf en gebruiken we vervolgens ook bij onze Amerikaanse zusters Kenworth en Peterbilt’, vertelt Rob Schreurs. ‘In totaal in wel tienduizenden truckvarianten: met verschillende bandenmaten, verschillende typen achterassen, verschillende versnel-

18

MECHATRONICA&MACHINEBOUW 5

lingsbakken, verschillende overbrengingsverhoudingen, verschillende vermogens.

Toch zit er maar één type ecu in de motor, met één stuk basissoftware daarbovenop.

We differentiëren tussen de applicaties puur door kalibratie; alle variatie regelen we softwarematig.’

Coöperatiescenario’s

Schreurs geeft leiding aan de Embedded Engineering-activiteiten van Daf. Deze afdeling is ruim een jaar geleden ontstaan.

‘Binnen Product Development bij Daf hebben we twee hoofdstromingen: motoren en voertuigen. Tot voor kort deden die elk hun eigen engineering. Dat hebben we heringericht. Bij voertuigen is er nu een groep collega’s die zich richt op ingekochte producten zoals abs en tractiecontrole, waar we zelf weinig tot geen waarde aan toevoegen. De krachten voor

eigen maakproducten hebben we gebundeld in Embedded Engineering.’

De jonge afdeling levert de lijm voor de ontwikkeling. ‘Op basis van de functionele specificaties die ze opstellen bij motoren en voertuigen bouwen wij de platforms en functies waarmee zij hun projecttargets kunnen halen’, verklaart Schreurs, die als assistant chief engineer rapporteert aan directeur productontwikkeling Ron Borsboom – lid van de raad van bestuur en ‘cto’ van Daf. ‘Dat gaat van de i/o tot de overkoepelende regelsystemen en de productie van data voor de dashboards van aftersales.’

‘We zijn een relatief kleine groep, zeker voor automotivebegrippen, die naar verhouding veel projecten draait en daarbij een heleboel verschillende stakeholders bedient met korte communicatielijnen’, karakteriseert Schreurs zijn ruim honderdkoppige team. ‘We zijn geen groep

Foto: Daf Trucks Foto: Daf Trucks

die diep in de spelonken alleen maar code klopt en niks meekrijgt van de buitenwereld; we werken juist dwars door de organisatie heen, waardoor we een hele grote exposure hebben en met onze eigen ogen zien waar onze software terechtkomt.’

Embedded Engineering vertrekt niet van een leeg canvas. ‘De ecu krijgen we aangeleverd van de tier 1’s, met een auto­ motiveprocessor, standaard automotiveinterfaces en een basissoftwarelaag. Welk leverancier we kiezen, hangt af van welke i/o we nodig hebben en de toepassing die we ontwikkelen: voor een motorcontroller hebben we een preferred supplier en voor een instrumentcluster kloppen we misschien weer ergens anders aan. Vervolgens passen we model-based design toe om de applicatiecode erbovenop te genereren.’ Daarbij stemmen Daf, Kenworth en Peterbilt goed af wie wat ontwikkelt, om te voorkomen dat ze het wiel drie keer uitvinden. ‘De opgeleverde code gaat ten slotte door een gestandaardiseerd verificatie- en validatieproces voor alle varianten, met meerdere testbenches, meerdere hil-omgevingen, meerdere testcellen, hier

Rob Scheurs: ‘De komende jaren zullen we de aandacht steeds meer gaan leggen op de architectuur.’

in Eindhoven en separaat op onze ontwikkellocaties in Noord-Amerika en India.’

Ook in vrachtwagens krijgt software steeds meer de overhand. Schreurs: ‘Het gaat om de functionaliteit die je biedt, om de slimmigheden, om de services. De basis daarvoor leggen we voor een groot deel binnen Embedded Engineering.’

Per project bepalen de mensen van Schreurs heel consciëntieus wat ze zelf doen en wat ze overlaten aan de toeleverancier. ‘Comfortfuncties zullen we over het algemeen zelf modelleren en compileren; bij een ruitenwisser of cabineverlichting is het risico klein dat er iets misgaat’, geeft het hoofd Embedded Engineering als voorbeeld. ‘Maar zodra de performance van de aandrijflijn en daarmee de driveability van het voertuig in gevaar komen, zijn we een stuk terughoudender. Zo hebben we verschillende coöperatiescenario’s met toeleveranciers; afhankelijk van de risicoinschatting kiezen we er daar een van.’

Extreem kortcyclisch

Bij de softwareontwikkeling is Daf inmiddels aardig bedreven geraakt in Agile/

MECHATRONICA&MACHINEBOUW 5

19

Aandrijftechniek, uw krachtige vooruitgang

2 T/M 5 OKTOBER 2018 JAARBEURS UTRECHT www.wots.nl

Foto: Daf Trucks

THEMA SOFTWARE

Paccar-zusters Kenworth en Peterbilt gebruiken de MXmotor die Daf heeft ontwikkeld.

Scrum, vindt Schreurs. ‘Zo’n zeven jaar geleden zijn we er serieus naar gaan kijken en in 2012 zijn we er daadwerkelijk mee begonnen, bij onze motorcontrollers en onze after-treatmentcontrollers voor de nabehandeling van uitlaatgassen. Sinds 2016 zijn we de aanpak aan het uitrollen naar andere embedded producten. Met succes. Het vraagt wel een andere mindset, maar de mensen in mijn groep zijn niet vies van een uitdaging.’

‘Doordat we met een relatief kleine groep zijn en korte lijnen hebben met de stakeholders in de organisatie, weten we heel snel wat de belangrijkste mijlpalen zijn en kunnen we die heel vroeg opleveren’, legt Schreurs uit. ‘Dat maakt dat we hele korte doorlooptijden hebben en heel flexibel zijn, maar het brengt ook een bepaalde druk met zich mee. Als de prioriteiten plotseling verschuiven, kunnen wij daar vrijwel meteen op inspelen. Het kan zijn dat we extra capaciteit bijschakelen of de sprint verlengen, maar ook dat iemand gewoon moet stoppen en aan iets nieuws moet beginnen.’

Van een blinde toepassing van Agile is echter geen sprake; de gevolgde werkwijze in een project hangt samen met het gekozen coöperatiescenario. ‘Hoe kleiner onze rol, hoe minder Agile zich leent’, stelt Schreurs. ‘Als we alle spullen van de plank halen, hebben we die aanpak zelfs helemaal niet nodig en volgen we gewoon de watervalmethode. Maar als we alleen de basis inkopen en zelf de api, de i/o-afhandeling en de applicatie schrijven, is Agile bij uitstek geschikt.’

Productontwikkelprojecten bij Embedded Engineering zijn trajecten van enige jaren. ‘Dat is voor het grote werk’, verduidelijkt Schreurs. ‘Soms krijgen we echter wijzigingsverzoeken binnen na de introductie van een platform, bijvoorbeeld omdat er een nieuwe marktvraag is ontstaan.

Die aanpassingen zijn niet groot genoeg voor een productproject, dus die pakken we onder de running business. Dat zijn typisch trajecten van twee tot zes maanden.’

Maar het kan nog sneller. ‘We leveren ook vrachtwagenchassis aan opbouwers, die zij vervolgens aanpassen aan de applicaties van hun klanten. De wijzigingsverzoeken van die opbouwers kunnen vaak geen maanden wachten. Als het nodig is, kunnen we die in een paar weken afhandelen. Onze hele organisatie is ingericht op schaalbaarheid en dankzij Agile kunnen we extreem kortcyclisch schakelen.’

Systeemengineering

Op dit moment richt Embedded Engineering zich vooral op functionele ontwikkeling, aldus Schreurs. ‘Ons uitgangspunt is de standaard elektrische en elektronische architectuur met de domeinen powertrain, infotainment, chassis en cabine en subdomeinen als regelingen, foutmanagement en communicatie. De gewenste features verdelen we over deze doosjes en dan kijken we of ze passen op de bestaande devices of dat er een nieuw device moet komen. Vervolgens checken we

of het bestaande platform nog bruikbaar is of dat we dat moeten aanpassen. Dit resulteert in een decompositie voor hardware en software, waar we dan in twee groepen mee aan de slag gaan.’

Langzaam ziet Schreurs de focus echter verschuiven naar systeemengineering.

‘De komende jaren zullen we de aandacht steeds meer gaan leggen op de architectuur. Hebben we de juiste domein­indeling gemaakt? Kunnen we de gevraagde functionaliteit gemakkelijk in die doosjes krijgen? Of moeten we features gaan opknippen en op verschillende plekken onderbrengen, met alle integratie-uit­ dagingen van dien? Combineer dat met de drie merken binnen Paccar en alle va­ rian­ten binnen die merken, en het wordt alleen maar complexer. De logische stap is dan in de richting van configuration-managed system engineering.’

Hierin verschilt Daf niet van de andere grote hightechbedrijven in de regio, constateert Schreurs. ‘We zitten allemaal met dezelfde uitdagingen. Het ene bedrijf is wat verder dan het andere, maar veel ontloopt het elkaar niet. Bij Daf laten we ons niet zo voorstaan op onze softwarecapaciteiten, maar wij zijn minstens zo vooruitstrevend bezig met de nieuwste technieken en processen. Embedded Engineering is een van onze verborgen parels.’

Dit artikel verscheen eerder in Bits&Chips 2, 2018.

MECHATRONICA&MACHINEBOUW 5

21

THEMA SOFTWARE

Robotauto nooit meer in de war dankzij Leuvense aanpak De Leuvense startup Ivex wil ervoor zorgen dat autonome auto’s, drones en robots nooit meer een verkeerde beslissing nemen. Met behulp van wiskundige methodes kunnen ze garanderen dat de regels hiervoor dekkend zijn en elkaar niet tegenspreken. Verschillende oem’s hebben al interesse getoond.

Pieter Edelman

I

n de discussies welk bedrijf er aan kop gaat in de ontwikkeling van zelfrijdende auto’s draait het steevast om de vraag: hoeveel kilometers hebben ze al met hun technologie gereden? Testkilometers staan in de ogen van velen gelijk aan de volwassenheid van de technologie. Immers, hoe meer ervaring, hoe zekerder je bent dat je alle situaties een keer hebt gezien.

De tests blijven zelfs niet beperkt tot de echte wereld. Simulatie is booming bij ontwikkelaars van autonome systemen, en er worden dan ook kilometers gevreten in virtuele omgevingen – al dan niet met daadwerkelijke hardware in de loop.

Die aanpak heeft zijn grenzen. Want je kunt testen tot je een ons weegt, maar uiteindelijk kun je nooit helemaal zeker weten dat je echt over alle mogelijke situaties hebt nagedacht. Hoe zorg je er dan voor dat de zelfrijdende auto, of de zelfnavigerende drone, de avg in de fabriek of de cobot op de werkvloer, nooit een onvoorziene beslissing neemt?

De kersverse Leuvense startup Ivex denkt de oplossing te hebben. Wiskundigen hebben in de jaren zeventig en tachtig methodes zoals communicating sequential processes (csp) ontwikkeld om formeel over complexe systemen te redeneren. De Leuvenaren gebruiken deze aanpakken om de beslissingslogica uit te dokteren, de honderdduizenden if-thenelse-regeltjes die bepalen wat een auto, drone of robot in elke situatie doet. Met hun aanpak kan een specificatie worden

22

MECHATRONICA&MACHINEBOUW 5

gecontroleerd om te zien of er echt over elke situatie is nagedacht én of er geen conflicterende regels zijn. Daarvoor claimen ze waterdichte garanties te kunnen geven. Want wiskunde.

Autonome systemen zijn daarmee een stuk veiliger te krijgen, denkt Ivex-ceo Mario Torres. ‘Absolute veiligheid bestaat natuurlijk niet, want je hebt de wereld niet onder controle. Ik kan bijvoorbeeld wel specificeren dat ik nooit tegen andere auto’s mag aanrijden, maar als je wordt geplet tussen vier voertuigen om je heen, dan is dat simpelweg niet te voorkomen’, geeft hij als hypothetisch voorbeeld.

‘Maar we kunnen veilig gedrag garanderen bij een bepaalde set aannames – bijvoorbeeld dat je niet wordt geplet door vier andere auto’s.’

‘Onze tool valideert in feite je requirements’, vult coo Quentin De Clercq aan. ‘De tool dwingt je dus om na te denken over alle mogelijke toestanden. Als er een tegenstrijdigheid is, zal de tool zeggen: deze toestand wordt niet afgehandeld, of wat wil je doen met deze toestand?’

Universeel inzetbaar

De Clercq kwam zelf bij de formele aanpak uit doordat hij in een vorige baan werkte aan een drone om personen te vervoeren. ‘Dat was dus echt een grote drone, en daar hadden we veilige software voor nodig’, legt hij uit. Met zijn vraagstuk belandde hij bij de KU Leuven, waar Torres aan dat onderwerp werkte.

Die had er wel oren naar om mee te hel-

pen, want hij was al een tijdje op zoek naar manieren om zijn horizon te verbreden en misschien een bedrijf te beginnen.

‘Toen we hier een tijdje mee bezig waren, realiseerden we ons dat de software waar we aan werkten eigenlijk vrij universeel inzetbaar was voor autonome systemen’, vertelt De Clercq. ‘Dus we zagen de meerwaarde en toen zijn we in eerste instantie een consultancydienst gaan aanbieden. Nu zijn we bezig om onze oplossing uit te werken tot een tool.’

Niet dat klanten direct in de rij stonden, moet De Clercq toegeven. ‘We stuurden in het begin wel tien tot twintig koude mails per dag. Het is natuurlijk altijd lastig voor een beginnend bedrijf om aan safety te werken.’ Maar gelukkig zagen enkele bedrijven uiteindelijk wel de potentie. En niet de minste: onder meer VDL en een grote autofabrikant werken samen met Ivex. Ook loopt er een traject met een maker van landbouwapparatuur.

Omgaan met onzekerheid

De Ivex-aanpak begint ermee dat ontwikkelaars alle componenten, gebeurtenissen en acties opschrijven. ‘We hebben daarvoor een formele taal die dicht tegen gewoon Engels aan zit. Daarmee specificeer je de perceptielaag van je systeem als discrete gebeurtenissen, en vervolgens alle mogelijke acties die je hebt. Daarmee definieer je ook je aannames, regels en je safety constraints. Bijvoorbeeld dat je altijd vijf meter uit de buurt van alles om je heen moet blijven’, verklaart Torres.

Het gaat daarbij puur om beschrijvingen op hoog niveau. ‘Je kunt bijvoorbeeld beschrijven dat als je een ultrasoonsensor hebt in je auto, en als die iets binnen een meter waarneemt, dat je dan de hard ­brake-actie moet uitvoeren’, verduidelijkt De Clercq. Het vertalen van continue sen­ sordata naar discrete inputtoestanden, en aan de andere kant van outputacties naar signalen voor de motoren, is aan de fabrikant van deze systemen.

Die omschrijvingen zitten daarmee eigenlijk erg dicht tegen requirements aan.

‘Sommige bedrijven schrijven uitgebreide documenten in Word waarin ze al hun requirements vastleggen. ‘Als ik op deze knop druk, moet er dit gebeuren met de deur’, enzovoorts. Dat laat zich eigenlijk vrij makkelijk omzetten naar onze specificatie. Als een bedrijf nog niet zo veel moeite heeft gestoken in die requirements, dwingt onze tool hen om daar nu hard over na te denken’, vertelt Torres.

Bijkomend voordeel is dat de aanpak kan omgaan met onzekerheid. Auto’s die de gewone weg op gaan of drones die rondvliegen bij regen en zonneschijn moeten overweg kunnen met waarnemingen die niet altijd even betrouwbaar zijn. ‘Voor het detecteren van obstakels worden tegenwoordig meestal convolutionele neurale netwerken gebruikt. Die

geven als output een label, bijvoorbeeld ‘voetganger gedetecteerd’ of ‘onbekend obstakel gedetecteerd’, maar daarnaast ook een betrouwbaarheidsscore voor die detectie’, aldus Torres.

In de Ivex-specificatie is dat gewoon mee te nemen als een detectie met bijvoorbeeld hoge of lage betrouwbaarheid.

‘De aanpak dwingt ontwerpers dus om in alle gevallen een beslissing te nemen over wat ze ermee willen doen. We moeten nieuwe Uber-ongelukken voorkomen,.

Daar is er iemand omgekomen omdat er niet goed genoeg was nagedacht over de beslissingslogica’, zegt Torres.

Twee toepassingen

Als alle regels compleet en conflictvrij zijn, kan het gereedschap er vervolgens twee dingen mee doen. Enerzijds kan het direct de beslissingslogica genereren, al de honderdduizenden regeltjes die bepalen wat de machine doet bij een gegeven set toestanden. Die regeltjes vormen het hart van het autonome brein, zogezegd. Dat wordt bijvoorbeeld gedaan met de automaker.

Anderzijds kunnen de specificaties worden gebruikt om testvectoren te genereren, waarmee al dan niet bestaande beslissingslogica het vuur aan de schenen kan worden gelegd. ‘Die testvectoren kunnen worden ingezet voor hardware- of

ntwikkelaars kunnen hun beoogde O gedrag met de Ivex-tool formeel beschrijven. Daaruit kan vervolgens de beslissingsmodule of een testvector worden gegenereerd.

software-in-the-loop-tests; we garanderen dat ze alle relevante scenario’s afdekken’, stelt Torres. ‘Daarmee kunnen bedrijven hun systeem certificeren.’

In het project met VDL gaat het juist om deze tweede toepassing. Combineren is natuurlijk ook mogelijk; dat doet de maker van landbouwapparatuur.

Op dit moment is Ivex nog hard bezig met de ontwikkeling van zijn tool. Over enkele maanden hoopt het een eerste versie af te hebben. ‘Over een jaar of zo hebben we dan echt het product dat we willen aanbieden’, zegt De Clercq. ‘We denken dat daar echt behoefte aan is; we beginnen momentum te zien in de industrie.’

De piepjonge startup durft zelfs al te dromen over de volgende stap. ‘Op de lange termijn willen we onze technologie inzetten om een soort van ‘veiligheidsbrein’ te ontwikkelen’, vertelt De Clercq.

‘Een hardwarecomponent die je inplugt in je autonome voertuig. Er zit geen intelligentie of routeplanning in of zo, maar als je in een veiligheidskritiek scenario terechtkomt, neemt die de besturing over en zorgt die ervoor dat je in een veilige toestand blijft. Dat is een gigantische marktkans, en wij hebben de technologie om het honderd procent veilig te krijgen.’

MECHATRONICA&MACHINEBOUW 5

23

THEMA FOODTECH

M et de BD9doseermachine mikt Bakon op centrale bakkerijen die meerdere winkels bedienen.

Voor de bakker met elektrische aandrijvingen SMC

Bakon bouwt verschillende machines voor de bakkerijwereld. Met zijn doseersystemen doorliep het Zeeuwse bedrijf een ontwikkeltraject van zuiver pneumatische aandrijving, via servopneumatiek naar elektrische cilinders. Partner in het proces is SMC. Alexander Pil

H

et begon allemaal in 1986 in een schuurtje in ’s-Heerenhoek, een klein Zeeuws dorpje halverwege Middelburg en Goes. Onder de naam Bakon Food Equipment ontwikkelden twee ingenieurs een spuitmachientje waarmee banketbakkers fruitgelei op hun gebak konden aanbrengen. Het systeem verwarmde de gelei en sproeide het over de taartjes. Als het weer was afgekoeld, lag er een harde, beschermende geleilaag op het fruit die de houdbaarheid vergrootte. Het bleek een gat in de markt, zeker toen het bedrijf ook oplossingen voor industriële bakkers ging ontwikkelen.

In 1992 verhuisde Bakon naar het huidige pand in Goes en breidde het zijn business langzaam uit. Naast de spuitmachines zette het een divisie op voor doseersystemen, bijvoorbeeld om het deeg van spritskoeken op een bakplaat te deponeren. Ook startte het een productlijn voor ultrasone snijmachines. Nog altijd zijn dat de drie kerntechnologieën van Bakon: spuiten, doseren en snijden.

Waar Bakon zich de eerste jaren nadrukkelijk richtte op ambachtelijke banketbak-

24

MECHATRONICA&MACHINEBOUW 5

kers, haalt het inmiddels driekwart van zijn omzet uit de industrie. ‘De machines voor de ambacht produceren we in serie: zo’n vijfhonderd à zeshonderd per jaar’, vertelt Bakon-directeur Ronald Gijssel.

‘En jaarlijks komen er ongeveer honderd industriële projecten voorbij. Daarbij gaat het veelal om klantspecifieke en losse machines die onderdeel vormen van een grotere productlijn, maar ik zie een trend naar meer turnkeyopdrachten.’

Bij Bakon werken vijfendertig man, van wie een derde in de engineering. ‘We investeren veel in r&d’, stelt Gijssel. ‘Dat moet ook, want we mikken op de bovenkant van de markt, waar de kwaliteit hoog moet zijn. En we blijven innoveren om de concurrentie voor te blijven.’

Bossche bol

Een van die innovaties lanceerde Bakon begin dit jaar: de Bakon Depositor 9. De nieuwste telg in zijn BD-range van doseermachines. Daarmee mikken de Zeeuwen op het middenbedrijf. ‘In Nederland – maar ook in het buitenland – heb je niet zo veel kleine bakkerijtjes meer’, legt

Gijssel uit. ‘Steeds vaker zie je een centrale bakkerij die meerdere winkels bedient.

Dat zijn de bedrijven waar we op mikken.’

De BD9 is geschikt voor een breed scala aan voedingsmiddelen, van jam en slagroom, tot cakebeslag. Met het juiste opzetstuk kun je berliner bollen met jam vullen, of slagroom in een Bossche bol spuiten. Maar ook cupcakebeslag doseren of taarten glazuren. Voorzichtig kijkt Bakon ook buiten de bakkerswereld. Het doseersysteem kan namelijk ook overweg met bijvoorbeeld sauzen en soepen. Als het maar een beetje vloeibaar is, kun je het met de BD9 doseren.

De bakker gooit het product in een grote voorraadtrechter. Daaronder zit een cilinder. Als die naar achter trekt, zuigt hij zichzelf als een injectiespuit vol. Zodra hij exact de juiste hoeveelheid heeft opgezogen, sluit het gat naar de kegel en opent de doorgang naar het spuitstuk dat voor op de machine is gemonteerd. De cilinder drukt het product naar buiten en de cyclus begint opnieuw.

‘Het belangrijkste criterium voor een bakker is hoe nauwkeurig hij met de ma-

chine kan doseren’, weet Gijssel. ‘Elk cupcakeje moet even groot zijn, en zeker niet te groot, want dan geeft hij het weg.

Daarnaast is snelheid de voornaamste eis. Dat is niet evident omdat het soms om delicate producten gaat waar je de lucht niet uit wilt drukken.’

In de eenvoudigste versies van de BD-reeks moet een gebruiker de dosering en de snelheid handmatig instellen.

‘Dat werkt prima, maar voor elk product moet hij dat opnieuw doen’, zegt Gijssel.

‘Iemand die de machine vaak gebruikt, leert die instellingen wel kennen. In de praktijk blijft het personeel echter niet zo lang en met onervaren krachten gaat het natuurlijk eerder mis.’

De BD9 biedt de mogelijkheid om recepten op te slaan. Een operator selecteert ‘Bossche bol’ in het menu en de machine stelt zich automatisch in. ‘Hij hoeft dus niet meer na te denken, niet meer te stoeien met de settings’, aldus Gijssel. ‘Die feature is uniek in de markt; geen van onze concurrenten heeft dit. Een van de belangrijkste redenen om onze machines te blijven verbeteren, is om die strijd aan te kunnen met de grootste speler in de markt, het Canadese Unifiller.’

Servopneumatiek

Met het doel om de kosten terug te dringen, ging Bakon in 2007 de samenwerking aan met SMC. ‘Het sterke punt van SMC is V oorzichtig kijkt Bakon ook buiten de bakkerswereld. Het doseersysteem kan namelijk ook overweg met bijvoorbeeld sauzen en soepen.

I n de BD9 gebeurt de aandrijving volledig elektrisch met de LEY-cilinder van SMC. Via een touchscreen kan een gebruiker een recept kiezen.

de technische ondersteuning’, vindt Gijssel.

‘Bij onze vorige leverancier was dat beduidend minder. Met SMC kunnen we samen ontwikkelen en hebben we veel technische verbeteringen kunnen doorvoeren.’

De Bakon-engineers hadden in het begin van het ontwikkeltraject wat problemen met de stabiliteit van de dosering. ‘Bij nader onderzoek bleek dat we te hard wilden versnellen’, analyseert Gijssel. ‘Dat hebben we naar beneden bijgesteld en we hebben een hogere constante snelheid gekozen, om toch de gewenste doorvoer te halen.’

Pure pneumatiek was een prima keuze voor de eerste variant van Bakons doseersysteem. Het had echter ook zijn beperkingen. SMC-salesmanager Marco van der Donk legt uit: ‘Met pneumatiek ga je in één keer van stilstand naar je topsnelheid, en aan het eind weer terug. Je kunt wel een klein beetje met die lijn spelen, maar de keuze in het profiel is beperkt.’

In 2014 lanceerde SMC zijn LEY-cilinder met servopneumatiek. ‘Die technologie

was sneller dan de oplossing die we oorspronkelijk hadden gekozen, zeker ook voor dikkere producten’, stelt Gijssel. Van der Donk vult aan: ‘De standaard variant van de LEY bleek in de praktijk te weinig remvermogen te hebben om het gewicht en de dosering te kunnen pakken. Met onze collega’s in Japan hebben we er een andere remconstructie op gezet, zodat het wel werkte. Die flexibiliteit hebben we.’

Elektrische aandrijving

De stap naar servopneumatiek legde Bakon geen windeieren, maar het bedrijf wilde meer. In de BD9 gebeurt de aandrijving van de LEY-cilinder volledig elektrisch. Via een touchscreen kan een gebruiker een profiel aanmaken: hoe ver de cilinder naar achter gaat, hoe snel dat gaat en welke beweging de cilinder moet volgen bij het uitstoten. Zo’n recept is eenvoudig op te slaan. Een andere gebruiker hoeft het vervolgens maar aan te klikken in een menu en hij kan aan de slag.

Ook de verticale instelling gebeurt nu elektrisch. Met die cilinder kun je de spuitkop van het systeem exact op de goede hoogte zetten. In eerdere pneumatische versies kon de voorraadkegel ook al naar beneden, zodat er geen trapje nodig was om hem te vullen. Dat gebeurde echter met een voetpedaal waardoor de nauwkeurigheid beperkt is. In de BD9 is er nu de mogelijkheid om de hoogte zeer precies in te stellen. Dat is erg handig als je het doseersysteem gebruikt in een productlijn voor taarten en tussen elke cakelaag een beetje room wilt aanbrengen.

Dan moet de spuitkop immers perfect op hoogte worden ingesteld.

‘De keuze voor een pneumatisch of elektrisch aangedreven systeem hangt voor een deel af van het product dat je ermee wilt verwerken’, zegt Gijssel, ‘maar het is vooral aan de koper om te bepalen hoe geavanceerd hij hem wil hebben. En hoeveel hij daarvoor bereid is te betalen.’

MECHATRONICA&MACHINEBOUW 5

25

THEMA FOODTECH

Op het geautomatiseerde tapsysteem van Van Duijnen kunnen bierdrinkers zelf een keuze maken.

In de cloud is geen bier Met de biertapautomaat van Van Duijnen Horeca Service kunnen café-uitbaters zo’n 20 procent besparen op de uitgave van bier.

De techniek zorgt ervoor dat de dosering exact is en er geen drank verloren gaat. Gasten profiteren van het bediengemak en de hoge kwaliteit van het gerstenat.

Astin de Zeeuw

E

en primeur op de Horecava-beurs begin dit jaar. Van Duijnen Horeca Service toonde daar voor het eerst een volledig geautomatiseerde versie van zijn biertapsystemen. De besturing hiervan stuurt data naar de cloud, die 24/7 te benaderen is. Daarmee wil de technische dienstverlener uit Almere de kroegbeleving in een compleet ander daglicht zetten: niet meer in de rij achter de bar op je beurt wachten of een serveerster lief moeten aankijken.

In plaats daarvan kun je met een groep mensen de pub in, aan een ‘vriendentafel’ je eigen tap bedienen en met een creditcard zelf je bier kiezen.

Voordat het bier rijkelijk uit de tap stroomt, zijn er volgens Christiaan Knopper, innovatiemanager bij Van Duijnen, al heel wat stappen genomen. Taptechniek lijkt eenvoudig, maar dat is zij allerminst.

Hoe het bier wordt bewaard en of het de juiste taptemperatuur en -druk heeft, bepaalt of de kwaliteit na transport van fust naar tapkraan nog steeds optimaal is.

Daarnaast kan het proces in het etablissement zelf ook stukken efficiënter; de klant wil bediengemak en de uitbater een consistente kwaliteit met zo min mogelijk verlies en een 24/7-inzicht in resultaat.

‘In de oude situatie konden we data bufferen, waarbij het kassasysteem werd uitgelezen, maar vervolgens waren alle gegevens compleet verdwenen. We hadden

26

MECHATRONICA&MACHINEBOUW 5

nagenoeg geen rapportagemogelijkheden, kampten met hardwarebeperkingen bij uitbreidingswensen en waren volledig afhankelijk van de kassaleverancier’, aldus Knopper. ‘Al die verschillende oplossingen die we inkochten, konden hun eigen ding prima, maar we liepen tegen beperkingen aan als we de afzonderlijke modules met elk hun eigen besturing koppelden.’ Voor Van Duijnen werd een geïntegreerd en schaalbaar systeem een absolute must.

Pay per pint

Met het nieuwe geautomatiseerde tapsysteem kan Van Duijnen alle data zelfstandig consolideren en geaggregeerd aanbieden zonder tussenkomst van andere partijen. ‘We weten nu precies wat elk biermerk doet. Op welke dagen en welke tijdstippen welk bier het beste loopt. Deze waardevolle data kunnen we gaan beheren en we kunnen zelfs benchmarks aanbieden aan toeleveranciers’, zegt Knopper. Daarnaast is het handig om beheersdata zoals druk, temperatuur of leegdetectie ter beschikking te hebben. ‘Klanten komen met allerlei vragen – denk aan te schuimend bier bij uitgave of juist te weinig schuim, temperatuur die niet goed is of een verkeerde druk.

Het is natuurlijk vele malen handiger dat we het nu op afstand kunnen uitlezen en er geen dure monteur op pad hoeft.’ Van Duijnen kan met ultrasone flowmeters

ook detecteren of het vat leeg is en direct een alarmmelding versturen.

Knopper voorziet dat de winst voor Van Duijnen in de toekomst niet zozeer in de kostenbesparing zit, maar in de extra diensten die het kan leveren. Vooropgesteld, de besparing op de uitgave van bier is bijna gegarandeerd zo’n 20 procent. Met de auto­matisering minimaliseert de horecaondernemer namelijk zijn tapverlies door de juiste dosering. En door de registratie voorkomt hij dat er ongezien wordt weggegeven of vergeten wordt aan te slaan.

Van Duijnen is op lange termijn echter niet meer gebaat bij de verkoop van complete projecten en richt zich op het onderhoud en vooral de vaste abonnementen die het oplevert. Knopper: ‘Uiteindelijk willen we naar een pay-per-click-formule. Een zeer doorzichtig systeem waarbij de uitbater een bedrag per glas getapt bier afdraagt.’

Een goeie pint

Een lesje taptechniek. ‘Bier kent zoiets als moederdruk, waarbij er een bepaalde hoeveelheid koolzuur in het bier zit’, doceert Knopper. ‘Bij een gesloten vat is deze balans optimaal. Wanneer het vat wordt aangesloten, wil het koolzuur uit de vloeistof ontsnappen. Vervolgens moet het bier ook nog worden getransporteerd. Dus wat je doet, is koolzuurgas zetten op het vat waarmee je het bier verplaatst. Als het bier warm is, kun je er meer druk op zetten.’

Nog meer bediengemak aan een vriendentafel waar gebruikers alles in eigen hand hebben.

Tijdens het tappen kan bier gaan satureren (te veel schuim). Als de druk te laag is, spreek je over desatureren (dood bier).

Een te hoge druk geeft echter weer nasaturatie, waardoor je pilsje door het koolzuur ook zuriger gaat smaken. ‘Het is de kunst om exact die evenwichtsdruk te krijgen’, weet Knopper. Daarbij speelt afstand van fust naar tap ook nog eens een rol. Per meter neemt de druk met 0,03 bar af.

Achter de displaykast schuilt de hardware van Sigmatek. Het touchscreen communiceert via can met de plc. Daaronder de rfidreader met usb en can.

Partners

Het tapsysteem van Van Duijnen draait op de hardware en software van het Oostenrijkse Sigmatek. Het bedrijf uit Almere kreeg bij de ontwikkeling steun van Sigmacontrol uit Barendrecht zodat de configuratie klaar is voor Industrie 4.0.

‘Je ziet ook in de horeca steeds meer behoefte aan Industrie 4.0-oplossingen, waar alles op afstand uit te lezen is, maar ook 24/7 te besturen moet zijn’, zegt Sigmacontrol-directeur Lucien Kouwenhoven.

‘We hebben het dan bijvoorbeeld over het realtime loggen van temperatuur en verbruik.’ Volgens Kouwenhoven ligt de focus nu nog op bier, maar zal dit in de toekomst gaan verschuiven naar postmix, sterke dranken, kassa- en koffiesystemen.

Voor de opstelling op de Horecavabeurs draaiden slechts vier plc’s die hmi’s, rfid’s en kranen aanstuurden. Ook de 3,5 inch touchscreens en rfid-lezers komen van Sigmatek. De interface waarmee de data op afstand via de pc zijn te benaderen, inclusief de databasekoppelingen, is volledig uitgewerkt door Synadia. Remi van Wijngaarden, algemeen directeur van het Amersfoortse bedrijf, licht de verschillende schermen toe: ‘Wanneer je het i/o-moduleblok ziet weergegeven, kun je in een oogopslag zien welke in- en uitgangen zijn geconfigureerd met indexnummer en slot. Uiteraard kun je alle realtime transacties zien, naast een over-

zicht welke vestiging, bar en apparaten fysiek actief zijn.’

Het mooie is dat je online de complete installatie kunt uitzetten. De kroegeigenaar logt eenvoudigweg in, heeft direct overzicht over alle statussen en alarmen, en kan rapporten generen. Van Wijngaarden: ‘Met rfid kun je kaarten toekennen en het saldo terugzien. We hebben een kredietmodus en een debetmodus. Bij kredietmodus kun je de min in en achteraf afrekenen. Of er wordt vooraf betaald, gewoon met een kaart.’

Voor Synadia zorgde het project voor de nodige uitdagingen vanwege alle verschillende tapfuncties met de daarbij behorende hardwarecomponenten. ‘Geen enkele bar is hetzelfde, en afhankelijk van een tal van factoren wordt de beste configuratie gekozen vanuit de cloudoplossing.

Doordat we het systeem volledig flexibel hebben opgebouwd, kunnen we ruim voldoen aan de wensen van de klant’, aldus Van Wijngaarden.

In- en uitgangen worden geconfigureerd vanuit de cloud en worden aan een functionaliteit gehangen, die vervolgens live wordt doorgestuurd naar de plc. Van Wijngaarden: ‘De plc-software heeft weinig tot geen eigen intelligentie. Afhankelijk van hoe de configuratie is opgebouwd in de cloud gaat de plc aan het werk. De complexiteit hierbij is dat er vooraf geen hardwarekeuze en functionaliteit in de software bekend is.’ Uiteindelijk heeft Synadia toch kunnen bewerkstelligen dat met één softwareversie alle verschillende kroegen kunnen worden bediend. Daarnaast wordt er hard gewerkt om vanuit de cloud gepland en gefaseerd plc’s te kunnen updaten. ‘We zijn onze oplossing compatibel aan het maken met Amazon Web Services en verwachten daarmee duizenden transacties per minuut te kunnen verwerken’, vertelt Van Wijngaarden. ‘Daarnaast maken wij gebruik van Git voor versiebeheer, wat redelijk uniek is voor plc-software.’

Astin de Zeeuw is verantwoordelijk voor marketing en communicatie bij Sigmacontrol.

MECHATRONICA&MACHINEBOUW 5

27

THEMA FOODTECH

Milieuvriendelijke verpakking dwingt Klebo verder te innoveren Steeds vaker eisen consumenten milieuvriendelijke oplossingen, zeker als het gaat om verpakkingen.

Het Overijsselse Klebo Technics ontwikkelde een assemblagemachine voor een nieuwe, milieuvriendelijke bak voor vlees en vis. De uitdagingen: nauwkeurige positionering en hoge doorvoer.

Alexander Pil

O

nlangs kondigde de Europese Commissie aan dat het de verkoop van wegwerpplastic aan banden wil leggen. Ze wil een stokje steken voor bijvoorbeeld wattenstaafjes, rietjes, plastic bordjes en roerstaafjes: allemaal plastic producten die na eenmalig gebruik in de prullenbak belanden en uiteindelijk de plasticsoep vergroten.

Voor deze toepassingen zijn alternatieve materialen beschikbaar zoals karton of hout. Begin dit jaar stelde de commissie zich ook al het doel dat alle plastic verpakkingen in de EU in 2030 recyclebaar of herbruikbaar moeten zijn.

Perfect in deze trend past de ontwikkeling van Dampack International. Dat bedrijf uit Werkendam heeft het patent

28

MECHATRONICA&MACHINEBOUW 5

op een innovatieve, milieuvriendelijke verpakking voor onder meer vlees en vis.

Beemagictray heet het bakje dat volledig recyclebaar en industrieel composteerbaar is en dat de houdbaarheid van de verpakte producten enkele dagen verlengt.

Nu ligt het kipfiletje in een plastic bak vaak op een absorptiematje. Dat padje neemt niet alleen het uitgestoten vocht uit het vlees op, maar het onttrekt ook vocht uit het verpakte product. Daardoor kan het vlees aan de onderkant verkleuren. Een ander nadeel is dat het bakje en het absorptiemateriaal moeten worden gescheiden voordat de volledige verpakking kan worden gerecycled.

In de Beemagictray van Dampack ligt het vlees op een geperforeerde folie. Die

hangt boven een bodem met een honingraatstructuur. Door de capillaire werking van die zeshoekige putjes wordt het vocht netjes afgevoerd, maar blijft het vlees verder onaangetast. De draagfilm zorgt er bovendien voor dat het gasmengsel in de verpakking ook de onderkant van het vlees kan bereiken. Dat remt de bacteriegroei en heeft dus een positief effect op de houdbaarheid. Tevens is er minder pigmentatie en is er geen afdruk van de bodem zichtbaar op het vlees. Het belangrijkste pluspunt van de Beemagictray is echter dat het bakje en de folie van hetzelfde materiaal zijn gemaakt, waardoor de verpakking honderd procent recyclebaar is.

Klebo Technics heeft een assemblagelijn gebouwd die geperforeerd folie op de millimeter nauwkeurig in een vleesbakje kan sealen.

Op de millimeter

Om de Beemagictrays te assembleren, had Dampack een apparaat nodig dat het folie op maat kan snijden en stevig aan het bakje kan vastmaken. Het vond een machinebouwer in Duitsland, maar die kreeg het niet voor elkaar om een betrouwbare oplossing te ontwikkelen. Ook een gerenommeerde Italiaanse apparatenbouwer gaf de opdracht na een jaar terug aan Dampack.

Uiteindelijk klopte Dampack aan bij Klebo Technics. Dat bedrijf uit Holten is gespecialiseerd in de ontwikkeling van machines om absorptiepads in verpakkingen te bevestigen, vooral voor de vlees- en visindustrie. Klebo slaagde er wel in. ‘Maar het was geen makkelijke weg’, geeft directeur Johan Klein Leetink toe. ‘We dachten vooraf dat het redelijk simpel zou zijn, maar gaandeweg kwamen we erachter dat er toch veel haken en ogen aan zaten.’

De grootste uitdaging was om de folie exact op de goede plaats te krijgen. Klein Leetink: ‘Aan het begin lag het velletje op allerlei manieren in het bakje; het was een drama.’ Omdat het folie geperforeerd is, is het lastig materiaal. ‘Het heeft heel wat zoekwerk gekost voordat we de goede vacuümgripper hadden gevonden.’ Nu snijdt Klebo’s machine het folie eerst op maat en legt het vervolgens met een pak-enplaatsmodule op precies de juiste positie.

Klebo, IMS, ITMS

De Beemagictray van Dampack heeft een dubbele bodem waardoor het vlees niet in zijn eigen vocht ligt.

‘We hadden de machine eerst heel compact gebouwd. Om de positionering goed te krijgen, hebben we het echter helemaal uit elkaar getrokken. Nu halen we de gewenste nauwkeurigheid van een millimeter.’

Voor zijn paddingmachines kiest Klebo vrijwel altijd voor ultrasoon lassen. Dat is een techniek waarbij het plastic absorptiemateriaal wordt gesmolten door een kop die met hoge frequentie (typisch zo’n dertig kilohertz) trilt. Die aanpak is weliswaar iets trager dan lijmen – verreweg de meest gebruikte methode op dit moment – maar hij is wel milieuvriendelijker.

‘Voor de Beemagictray is ultrasoon lassen echter niet geschikt’, weet Klein Leetink. ‘Niet eens zozeer vanwege de snelheid, maar je hebt een heel grote trilkop nodig. Met alle randapparatuur die daarbij komt kijken, is dat gewoon te kostbaar. We hebben daarom gekozen voor de good old sealtechniek waarbij je het plastic met een verwarmingselement aan elkaar smelt.’

Zero defect

Dat betekent niet dat de snelheid van de machine geen uitdaging meer is. ‘We doen nu tussen de vijftig en zestig bakjes per minuut. Op jaarbasis zijn dat er ongeveer vijftien miljoen’, rekent Klein Leetink

Klebo Technics is onderdeel van een bedrijvengroep waaronder ook IMS en ITMS vallen. Klebo is de machinebouwtak. IMS (International Machining Services) is dienstverlener op het gebied van verspaning. Zo’n negentig procent van de onderdelen wordt in eigen huis geproduceerd. ‘We hebben voor die aanpak gekozen onder meer vanwege het derde bedrijf in de groep, ITMS’, legt eigenaar Johan Klein Leetink uit. ‘Met International Turbo Machinery Services leveren we veel aan de olie- en gasindustrie. In het verleden besteedden we veel uit. Maar zeker in hoogconjunctuur zoals nu lopen de levertijden gigantisch op. Als een platform op de Noordzee staat te wachten op een onderdeel, moet je razendsnel kunnen schakelen. Door alles in eigen beheer te hebben, kunnen we die snelle service leveren.’

voor. De markt is echter gigantisch. Per jaar zijn er miljarden verpakkingen nodig.

Een order van een retailer – en dan hoeft het niet eens een grote te zijn – betekent als snel drie thermovormers om de basisbakjes te produceren. ‘Met onze huidige snelheid heb je per thermovormer drie van onze machines nodig.’

De volgende stap voor Klebo is om de productiesnelheid van zijn machine te verhogen. ‘Hoe we dat gaan doen, weten we nog niet precies’, zegt Klein Leetink. ‘We houden brainstormsessies om te kijken waar we winst kunnen halen. Dat hoeven maar kleine verbeteringen te zijn. Omdat het om zulke grote aantallen gaat, kunnen die ook heel wat opleveren.’ Sowieso werkt Klebo aan een concept waarbij het twee seallijnen naast elkaar laat draaien.

Klebo claimt met zijn machine zero defects te realiseren. ‘Dat is in onze business een van de uitgangspunten’, aldus Klein Leetink. ‘Je kunt misschien honderd pakjes per minuut maken, maar als er eentje fout gaat, kun je de hele stapel weggooien. Snelheid is leuk, maar niet ten koste van alles. Dus liever vijfenvijftig bakjes per minuut en continu doordraaien, dan het dubbele met veel stilstand en fouten.’ In een van de eerste versies van de sealmachine had Klebo een controlestap ingebouwd. Uit kostenoverwegingen is die geschrapt. ‘Maar ook zonder camera’s kunnen we zero defect garanderen.’

De aandrijving van de sealmachine gebeurt grotendeels met servotechniek. ‘We hebben grote stappen kunnen zetten door daarvoor te kiezen’, vertelt Klein Leetink.

‘In eerdere machines deden we heel veel met pneumatiek. Servotechniek is wellicht iets duurder, maar je bent veel flexibeler.

Als je een nieuw bakje hebt, pas je de settings aan en je kunt weer verder. Eerder was je een dag aan het ombouwen.’

Overigens is de verticale beweging in de pak-en-plaatsmodule nog wel luchtaangedreven, en ook het (ont)stapelen van de bakjes gebeurt pneumatisch. De rest van de positionering gaat met servo’s.

Klebo Technics heeft nu de eerste sealmachine geleverd voor de Beemagictrays.

‘We krijgen deze weken veel potentiële klanten op bezoek. En verwachten veel van het systeem’, aldus Klein Leetink, die echter ook nuchter is. ‘Natuurlijk hebben we een plannetje klaarliggen voor als het echt aanslaat, maar we kunnen ook niet zomaar mensen gaan aannemen. We hebben al een goed clubje. Laten we eerst maar eens kijken hoe ver we daarmee komen.’

MECHATRONICA&MACHINEBOUW 5

29

ACHTERGROND OVER MEMS

TU Delft en Tag Heuer bouwen frequentievermenigvuldiger uit één stuk De niet-aflatende vraag naar kleinere technologie stelt wetenschappers en bedrijven continu voor nieuwe uitdagingen.

Veelgebruikte mechanische technieken zijn vaak niet een-op-een te miniaturiseren. Samen met horlogemaker Tag Heuer ontwikkelden wetenschappers van de TU Delft een frequentievermenigvuldiger ter grootte van een 5-eurocentmunt uit één stuk silicium. Hun vinding heeft geen last van wrijving of slijtage, en kan naar hartenlust verder worden verkleind.

Diederik Rep

H

et kunnen omzetten van bewegingen, krachten of frequenties is een essentiële functie voor mechanische systemen; om actuatoren aan elkaar te kunnen koppelen, moet de output van de ene actuator precies voldoen aan de inputvereisten van de andere. Maar hoe zien die transmissiesystemen eruit als de technologie waarvan ze deel uitmaken steeds kleiner moet worden zoals in micro-elektromechanische systemen?

Davood Farhadi Machekposhti, promovendus aan de afdeling Precision and Microsystems Engineering van de Technische Universiteit Delft, werkt aan elastische mechanismen. Dat zijn schaalbare systemen die niet uit meerdere ten opzichte van elkaar bewegende onderdelen zijn opgebouwd, maar bestaan uit een monolithisch geheel met daarin meer en minder buigzame gedeeltes. De schaalbaarheid van elastische mechanismen is vooral van belang voor de mems-industrie. Mems zijn inmiddels niet meer weg te denken uit de technologie die we elke dag gebruiken. Mems-actuatoren zijn te vinden in laptops en inkjetprinters, en zorgen onder meer voor de autofocusfunctie in camera’s. Ook worden mems-sensoren gebruikt voor het meten van bijvoorbeeld druk (autobanden, bloeddruk) en versnelling (airbags, Nintendo Wii).

Farhadi: ‘Neem de techniek die nodig is om een frequentie van een mechanische oscillatie te verdubbelen. De klassieke benadering hiervan is om een tandwielkast te gebruiken. Het is echter geen sinecure om tandwielen en kogellagers te verkleinen tot op de schaal van de duizendste millimeter.

Wetenschappers zijn er wel in geslaagd om microtandwielkasten te fabriceren, maar daar kleven nadelen aan en er is bovendien

30

MECHATRONICA&MACHINEBOUW 5

geen ruimte meer voor verdere verkleining.’

Die nadelen betreffen vooral de hoge fabricagekosten, onvoldoende efficiëntie, wrijving en slijtage of zelfs uitval. Een elastisch ontwerp betekent een geheel nieuwe benadering om frequenties om te zetten zonder al die nadelen.

Van star naar flexibel

Waar traditionele mechanische systemen zijn opgebouwd uit starre onderdelen, aan elkaar gekoppeld via beweegbare verbindingen zoals scharnieren, bestaan elastische systemen uit veel minder onderdelen en kunnen ze bewegen doordat ze van buigzaam materiaal zijn gemaakt.

Het eerste prototype is zo’n 3 cm in diameter. De smalste gedeeltes zijn 18 µm dik.

Een eenvoudig voorbeeld van een elastisch transmissiemechanisme is de boog waarmee een pijl kan worden afgeschoten. Zowel boog als koord zijn flexibel.

Door de pijl met het koord naar achteren te trekken, wordt elastische energie opgeslagen; na loslaten wordt die energie overgebracht op de pijl. En in de machinetechniek kennen we de flexibele metaalbalg die wordt gebruikt om twee roterende, maar niet uitgelijnde assen met elkaar te verbinden: ook een voorbeeld van een elastische transmissie.

Elastische ontwerpen bestaan doorgaans uit weinig onderdelen, soms zelfs maar uit één, wat een verschil kan maken

Foto: Eric Fecken

Prototype

Davood Farhadi: ‘De schaalbaarheid van elastische mechanismen zorgt ervoor dat praktische toepassingen in de mems-hoek er al snel kunnen zijn.’

in de fabricage- en montagetijd en in de -kosten. Doordat er minder verbindingen zijn waar onderdelen ten opzichte van elkaar bewegen, is er ook minder sprake van wrijving of slijtage en minder noodzaak voor smering en onderhoud. Aangezien de verbindingen in klassieke mechanische systemen het moeilijkst te verkleinen zijn, bieden elastische mechanismen ook voordelen voor gebruik in micro-elektromechanische systemen.

Bijkomend voordeel is dat elastische micro-mechanismen kunnen worden vervaardigd met behulp van bestaande technologie en materialen die al intensief worden gebruikt bij de fabricage van computerchips. Belangrijk nadeel van de elastische benadering is dat het doorrekenen en modelleren van de ontwerpen een stuk moeilijker is. Wiskundig gezien zorgt de flexibiliteit van de onderdelen ervoor dat er niet-lineaire vergelijkingen in het spel komen, met alle complicaties van dien.

Farhadi ziet een grote toekomst voor dit type transmissiesystemen. Hij en zijn collega’s bij de TU Delft hebben inmiddels patent aangevraagd op hun vinding, en bereiden publicaties en vervolgprojecten voor. Hun ontwerp is gebaseerd op een verbazingwekkend simpel principe waar-

mee de frequentie van een oscillerende beweging kan worden verdubbeld. ‘Stel je voor dat een onderdeel een horizontale heen-en-weerbeweging maakt met een bepaalde frequentie. Dat is de inputoscillatie. Door een verbinding te maken tussen dit onderdeel en een bovengelegen tweede onderdeel dat een op-en-neerbeweging maakt, de outputoscillatie, verdubbel je de frequentie.’

TU Delft en Tag Heuer

Onderzoekers van de TU Delft en Tag Heuer werken al langer samen om een nieuwe generatie uurwerken te ontwikkelen. Samen proberen ze het klassieke ontwerp op basis van tandwielen, assen en lagers te vernieuwen door middel van elastische micromechanismen die nauwkeuriger en tegelijkertijd energiezuiniger zijn.

De samenwerking past bij het recent gestarte Nano Engineering Research Initiative (Neri) waarin de TU Delft met commerciële partners samenwerkt om nieuwe technologie op de kleinst denkbare lengteschalen te gebruiken in tastbare toepassingen.

De Delftse onderzoekers verfijnden dit ontwerp om ervoor te zorgen dat de outputbeweging niet al te klein uitpakt en koppelden twee van dergelijke systemen aan elkaar om frequenties te kunnen verviervoudigen. In een publicatie in het IEEE-tijdschrift Journal of Micromechanical Systems beschrijven de onderzoekers hoe een prototype van hun mechanische oscillator de verviervoudiging succesvol uitvoert. Dit prototype is zo’n 3 cm in diameter en werd geëtst uit een stuk silicium van een halve millimeter dik. De smalste gedeeltes zijn maar 18 µm dik.

‘We hebben inmiddels ook al een kleinere versie gemaakt van slechts 2 bij 2 mm, amper nog met het blote oog te inspecteren’, aldus Farhadi.

Dit nieuwe ontwerp om de frequentie te vermenigvuldigen maakt gebruik van de natuurlijke elasticiteit van het silicium om beweging en kracht over te zetten. Er komen geen rigide onderdelen aan te pas die ten opzichte van elkaar bewegen, met alle wrijving en slijtage van dien. Farhadi: ‘Onze monolithische microtransmissie kent geen roterende onderdelen. Er zijn dus geen lagers nodig. Ook is er geen energieverlies door wrijving en is er geen assemblage vooraf of onderhoud achteraf nodig. Het is bovenal ook zeer goed schaalbaar.’

Maar wat kunnen we ermee? ‘Er zijn veel actuatoren die prima functioneren, maar dan wel alleen bij lage frequenties’, legt Farhadi uit. ‘Denk aan thermische actuatoren die worden gebruikt in mems. Hierin worden elektrische signalen via warmteproductie en thermische expansie van structurele onderdelen omgezet in een verplaatsing. Deze omzetting is echter een trage, en kan alleen cyclische bewegingen genereren met een lage frequentie. Onze frequentievermenigvuldiger maakt het mogelijk om thermische actuatoren te gebruiken in combinatie met veel meer actuatiesystemen dan nu mogelijk is. Ook kan hij sensoren gevoeliger maken voor trage signalen. De schaalbaarheid van elastische mechanismen zorgt ervoor dat praktische toepassingen in de mems-hoek er al snel kunnen zijn.’ Farhadi zelf gaat zich de komende jaren vooral op toepassingen richten die wat meer tijd nodig hebben.

Diederik Rep is freelance tekstschrijver (dbar.nl).

MECHATRONICA&MACHINEBOUW 5

31

ACHTERGROND OVER BESTURINGEN

Neopost beloond met prijzen voor duurzame verpakkingsmachine

Kartonnen dozen op maat en zonder afval Het succes van e-commerce is enorm. De consument is blij, maar wil wel graag af van die veel te grote verpakkingen. Ze zijn niet duurzaam en veroorzaken extra kosten die te vermijden zijn. Reden genoeg voor Neopost Technologies om een verpakkingsmachine te ontwikkelen die die dozen op maat snijdt en direct om een order vouwt.

Bart Driessen

S

inds een paar jaar heeft Neopost Technologies een nieuwe machine in de markt staan. De CVP-500 is geen couverteersysteem waar de engineers in Drachten om bekendstaan, maar een verpakkingsmachine die een eind maakt aan de verspilling van karton. En ook nog eens veel bespaart op kosten.

‘We zijn in 2012, 2013 begonnen met de ontwikkeling van de CVP-500, ons nieuwe concept voor verpakkingsmachines’, vertelt Neopost-projectmanager Cornelis Kooistra, die nauw betrokken is bij de ontwikkeling. ‘Het idee van deze nieuwe machine komt voort uit de ergernis van een van onze managers. Hij zag dat producten bijna altijd worden verpakt in te grote dozen. Vooral dozen die door webshops worden verstuurd, zijn gemiddeld voor meer dan de helft leeg.’ Afgezien dan van de vulmiddelen waarvan de lege ruimte wordt voorzien.

De oorzaak van deze verspilling is dat veel webshops geen oplossing zien voor

het verpakken van verschillende producten. ‘Daar komt bij dat webshops erg onder tijdsdruk moeten opereren’, aldus Kooistra.

‘Hun slogan is niet voor niets ‘vandaag besteld, morgen bezorgd’. De verzenders moeten in een zo kort mogelijke levertijd werken. Een klein product in een te grote doos stoppen is dan ook logisch. Zeker als de verzender vanwege efficiency niet meer dan twee maten wil gebruiken. Dus wordt er veel karton verspild.’

Dit werkt door in het vervoer over de weg. Ook al staan de vrachtauto’s van pakketdiensten helemaal vol met dozen, in feite zijn ze slechts voor de helft gevuld met producten. Deze manier van verpakken leidt dus niet alleen tot veel kartonverspilling, maar ook tot extra transportkosten, veel energieverspilling, veel CO2-uitstoot en verlies van kostbare arbeidsuren. Kooistra: ‘Om al die nadelen te overwinnen, hebben we de CVP-500 ontwikkeld, de eerste machine die kartonnen dozen maakt die worden geoptimaliseerd

De schakelkast bevat vierassige servodrives van Beckhoff met safetyvoorzieningen.

32

MECHATRONICA&MACHINEBOUW 5

in drie dimensies. En ook nog eens financieel winst oplevert.’

De nieuwe Neopost-machine is bijzonder, zo bijzonder zelfs dat de engineers in Drachten zeven internationale prijzen hebben gewonnen voor de ontwikkeling van de CVP-500: drie in Frankrijk, twee in Nederland en twee in de VS. Kooistra: ‘De CVP-500 is inmiddels al bij enkele tientallen bedrijven in gebruik. We hebben in de beginperiode gekozen voor samenwerking met early adopters; klanten die zelf ook graag met de nieuwste machines werken.

De allereerste gebruiker was Docdata, het fulfillmentbedrijf dat onder meer voor Bol.co­ ­ m werkt. Nu zijn we al weer een stuk verder. Gebruikers zijn gewend aan het systeem en hebben er al miljoenen ­pakketjes mee verpakt. Dat betekent dat de CVP-500 zich ook als een zeer succesvolle machine heeft bewezen.’

Duurzaamheid en kostenreductie

Waar bestaat dat succes uit? Kooistra: ‘De machines hebben de afgelopen periode al zo veel gedraaid dat we rustig kunnen zeggen wat de prestaties zijn. De machine kan elke zeven seconden een product verpakken. Handmatig uitgevoerd zou je er zeker tien keer zo lang over doen.

Doordat de dozen in de CVP-500 altijd de vorm van het product aannemen, is het volume van de vracht tot vijftig procent kleiner dan voorheen. Vooral de transportkosten worden hierdoor gereduceerd; zeker omdat ook de grote en middelgrote producten worden verpakt in aangepaste dozen. Ten slotte heeft de CVP-500 tot twintig procent minder karton nodig om dezelfde producten te verpakken.’

Naast deze besparing op karton verbruikt de CVP-500 ook geen vulmateriaal.

‘De verpakking heeft immers geen lege ruimte die moet worden opgevuld. Het enige dat overblijft bij de productie is het

Neopost-projectleider Cornelis Kooistra: ‘We vinden het alleen maar logisch om te kiezen voor Ethercat.’

karton dat wordt afgesneden. Dit restproduct wordt echter gerecycled en weer verwerkt tot nieuw karton. Duurzaamheid en kostenreductie gaan dus in deze machine prima samen.’

Voor een beter begrip van zowel het proces als de opbouw van de CVP-500 is het nuttig de belangrijkste technische onderdelen stuk voor stuk te behandelen. ‘Misschien wel het belangrijkste voor het proces zijn de mechatronische componenten die ervoor zorgen dat de rol karton precies wordt afgerold, gepositioneerd en gesneden’, aldus Kooistra.

In concreto gaat het over ongeveer honderdvijftig i/o’s zoals sensoren, veiligheidsdeuren, lampen en kleppen. Maar ook om zestien gelijkstroommotoren, drieëntwintig synchrone wisselstroommotoren, zes trommelmotoren en drie transportbanden.

Een ander onmisbaar onderdeel is de hmi-module voor het volgen, ingrijpen en onderhoud van de machine. Een indus­ triële pc zorgt voor de verbinding met het warehousemanagement- en erp-systeem van de klant. Voor het lezen van de opdracht is de machine uitgerust met een barcodescanner. Om de producten op te meten, is er een 3d-scanner die een beeld maakt van de gehele oppervlakte van het product. Het verpakte product wordt verder precies gewogen zodat ook die data worden meegenomen in de beschrijving.

Uiteraard heeft de machine een labelprinter die het label op de juiste plaats aanbrengt op de doos. Optioneel kan een robotmodule een factuur in de doos leggen.

Big data

Sinds eind 2015 heeft Neopost contact met Beckhoff. ‘Eind vorig jaar zijn we voor het eerst gestart met hun producten’, vertelt Kooistra. ‘Belangrijk voor ons zijn de flexibele multi-assige AX8000-servomotoren en -drives. We zijn gestart met acht exemplaren. Twincat 3 was al bekend bij ons. Nu gebruiken we in de CVP-500 de embedded CX2020-plc van Beckhoff. De servomotor wordt met een kabel verbonden, wat betekent dat een en dezelfde kabel zowel de data als de voeding verzorgt. Verder gebruiken we Safety Ethercat IO voor machineveiligheid en acht camera’s voor de bewaking van het proces. Deze camera’s maken beelden van belangrijke momenten tijdens het produceren van de doos. Is er een onderbreking of afwijking, dan ontvangt de opdrachtgever de betreffende beelden daarvan.

Zodoende kan hij zien wat er is gebeurd.’

Geschiedenis Neopost

Neopost Technologies is in 1924 in Drachten gestart met de productie van klompen. Daarna volgde de productie van stencilmachines.

Een heel belangrijk product zijn de vouwmachines voor het openen en vullen van enveloppen. Hiervan verkoopt het bedrijf er duizenden per jaar over de hele wereld. In Drachten werken circa 240 mensen, van wie zestig in de engineering. Ongeveer de helft van de engineers werkt aan de verpakkingsmachines.

‘Onze keuze voor Ethercat wordt vooral bepaald door de vereiste nauwkeurigheid en voorspelbaarheid van het verpakkingsproces’, gaat Kooistra verder. ‘Alle acties en stappen worden hierbij gelogd. Onze machines produceren in feite big data die via internet in een server kunnen worden bewaard en verwerkt. Zowel onze klanten als wijzelf willen over die data kunnen beschikken, bijvoorbeeld voor predictive maintenance, analyse van incidenten of prestaties van onze machines. Met Ethercat kunnen we in realtime besturen, maar ook data snel volgen en beschikbaar stellen aan interne en vooral externe analisten. Remote maintenance is bij ons heel belangrijk, vooral voor de ondersteuning van onze klanten, die over de hele wereld zijn gevestigd.’

Een groot voordeel van Ethercat is dat het een standaard protocol is, vindt Kooistra. ‘Veel fabrikanten maken hun auto­ matiseringscomponenten geschikt voor gebruik met Ethercat. De keuze voor producten die communiceren via Ethercat is dus erg groot. Ook voor oem’s is dat heel gunstig. We kunnen al onze eigen softwareblokken via Ethercat makkelijk uitbreiden met nieuwe blokken. En we kunnen bestaande blokken verdubbelen. Voor bedrijven die gewend zijn aan Ethercat is het ook heel gemakkelijk om te werken met softwareblokken, ook als deze door externe partijen zijn ontwikkeld. Dit open karakter van Ethercat is wel bijzonder. Andere protocollen zijn hoogstens voor een deel transparant. Daarom vinden wij het alleen maar logisch om te kiezen voor Ethercat.’

MECHATRONICA&MACHINEBOUW 5

33

Topliteratuur voor de hightech

De architecten van ASML gaat over de turbulente ontstaansgeschiedenis van ASML, nu wereldleider in chipmachines. Met volop foto’s en uitgebreide uitleg over alle technologische ontwikkelingen. € 49,00

beschrijft de beginjaren van het meest bijzondere hightechbedrijf van Nederland. Korte versie voor (niet-technische) managers. € 34,50

Philips Natlab – Kraamkamer van ASML, NXP en de cd

Nooit eerder werd zo gedetailleerd beschreven hoe Philips omging met het vernuft van zijn legendarische Natuurkundig Laboratorium: het Natlab.

Agile in de echte wereld – Starten met Scrum Eindelijk een gemakkelijk lezend boek over Agile.

Praktisch, met volop herkenbare dilemma’s en toegankelijke tips. € 19,50

€ 39,50

ASML’s Architects is the first full history of ASML’s bumpy road, from the early lithography research at Philips Research in the 60s to ASML’s public offering in 1995. € 49,00

De geldmachine – De turbulente jeugd van ASML

Pre-order price

Available November 2018

Vacuum Science and Technology (2016) written by three Dutch vacuum specialists is a must-have for everyone working in vacuum-based research, instrumentation, development, production or business. € 139,50

Outsourcing Development and LifeCycle Management is a

practical guide for OEMs and suppliers. This book is an ideal general management tool for innovation managers who are considering outsourcing part of their development.

De siddermens Ons lichaam als energiebron

Leer hoe we op een slimme, comfortabele manier zelf elektriciteit kunnen opwekken voor onze draagbare apparaten. € 14,95

€ 29,95

Op techwatchbooks.nl vind je spannende leesbare tech-boeken

PRODUCTNIEUWS Beter communiceren met seriële interfaces SMC

Door de sterke groei in productieautomatisering en de steeds grotere rol van het industriële iot in het productieproces neemt de belangstelling voor seriële interfaceoplossingen toe. SMC heeft daarom zijn Ex-assortiment voor veldbussen uitgebreid tot een complete serie voor talrijke toepassingen.

Seriële interfaceoplossingen zorgen voor besparingen op kabels en connectoren. Daarnaast bespaart het tijd met installeren, configureren, elektrische diagrammen, labels en documentatie. De Ex-serie is ontwikkeld voor maximale flexibiliteit en meertaligheid. Zo zijn alle oplossingen compatibel met veelgebruikte industriële protocollen.

De veldbusoplossingen van SMC zijn aan te passen als een machine of productieproces wordt gewijzigd of uitgebreid.

Elk willekeurig ventieleiland van SMC is te combineren met de Ex-serie. De ventielen

of ventieleilanden kunnen worden vervangen zonder de SI-eenheden te wijzigen.

De Ex260-serie is een gecentraliseerde en compacte seriële interface voor het aansturen van magneetventielen met maximaal 32 uitgangen. SMC heeft onlangs twee nieuwe opties toegevoegd: IOlink en Powerlink. Voor complexere regelsystemen levert SMC de seriële interface Ex600. Dit product beschikt over 512 in-/ uitgangen die meer flexibiliteit bieden. De Ex500 is een gedecentraliseerde, seriële gatewayinterface en beschikt over 128 digitale in- en uitgangen. Deze va­riant kan worden gebruikt om bediening en diagno­ stisch onderzoek op afstand uit te voeren en om behalve ventieleilanden ook andere uitvoerapparaten te beheren. MvH www.smcpneumatics.nl

Apex Dynamics presenteert volautomatisch smeersysteem

Apex Dynamics brengt een volautomatisch smeersysteem op de markt om het handmatig (of het überhaupt afwezige) smeren van bewegende delen te automatiseren. Afnemers verhogen hun productiviteit doordat er minder risico is op het drooglopen van componenten, met dure stilstand en re-

paratie tot gevolg. Daarnaast is het systeem milieuvriendelijker, veiliger en efficiënter.

De serie LUG (Lubrication Unit Grease) bestaat uit tien opvolgende smeerunits met een tot en met vijf pompen, geschikt voor een tot veertig smeerpunten. Ook de bijbehorende slangen, nippels, connectoren

en kleppen kunnen worden geleverd, zodat een compleet smeerplan kan worden opgezet. Ook leverbaar zijn PU-rondsels met rechte en schuine vertanding om tandheugelaandrijvingen compleet te smeren.

De pomp kan worden ingezet voor het smeren van bijvoorbeeld tandheugelaandrijvingen, lineaire geleidingen, kogelomloopspindels en lagers. Andere toepassingen zijn automatische rijsinstallaties voor bakkerijen, paternostersystemen, hefplateaus en bewegingsplatformen, xyz-tafels en lopende banden. Apex Dynamics kan de verdelers, connectoren, verbinders en kleppen leveren in vernikkeld koper en roestvaststaal, zodat deze geschikt zijn voor elke branche. Bij het smeermiddel is er keuze uit normaal, food-grade of lowtemp vet, allemaal met een NLGI-2-viscositeit, in containers van 400 cc en 2000 cc. Ook kunnen lege slangen worden geleverd wanneer een klantspecifiek smeermiddel noodzakelijk is. MvH www.apexdyna.nl

voor positioneringstaken, handling- en assemblage­toepassingen, robotica, verpakkingsmachines en transportaandrijvingen.

De kern van de oplossing is de slimme I950-servoversterker. Het grotere rekenvermogen en de geïntegreerde Ethercat-poort maken het mogelijk op hoge snelheid meerdere assen synchroon te besturen, waardoor complexe taken kunnen worden uitgevoerd. De I950 heeft drie verschillende werkingsmodi. Hij kan dienen als een activeringsaandrijving onder een Cia402motioncontrol. Ook kan hij worden toegepast met gebruik van de geïntegreerde Fast-technologietoepassingen. Gebruikers kunnen aansluiten op de Fast-modules of deze voor specifieke klanten aanpassen door IEC 61131-3 te gebruiken in de eigen programmeeromgeving van Lenze. Daarnaast kan de servoversterker vrij worden geprogrammeerd. Deze flexibiliteit betekent dat de I950 de ontwikkeling van modulaire productieconcepten en het hergebruik van software ondersteunt, ook tussen de nieuwe servo’s en controllers van Lenze.

Het tweede onderdeel van de schaalbare driveoplossing is de synchrone M850motor. Deze heeft een gunstige verhouding tussen de massatraagheid van de belasting en de motor. Dit resulteert in een stille werking. Ondanks de hoge massatraagheid kunnen middelzware tot zware belastingen worden afgehandeld. De standaardversie van de M850 is uitgerust met robuuste resolvers. Wanneer grote precisie vereist

Slimme servo-as Lenze voor effectieve en flexibele productieprocessen

Lenze heeft een schaalbare driveoplossing ontwikkeld voor productie- en intralogistieke systemen. Het gaat om een combinatie van een I950-servoversterker, een synchrone M850-motor en een planetaire G700-tandwielkast. Deze compacte oplossing is eenvoudig te hanteren en maakt kosteneffectieve productie mogelijk, ook voor batchgrootte 1.

Het aantal assen dat moet worden bestuurd en gesynchroniseerd, neemt alsmaar toe. Oorzaak is de steeds verdergaande automatisering en de noodzaak tot flexibiliteit in productieprocessen.

Maar dit hoeft niet noodzakelijkerwijs te leiden tot meer complexiteit of minder gebruikersvriendelijkheid. Lenze heeft een pakket ontwikkeld dat geschikt is

is, kunnen multiturnencoders worden gebruikt. De M850 is verkrijgbaar in drie afmetingen, elk in drie verschillende vermogensklassen variërend van 2,0 tot 9,2 kW. De planetaire tandwielkast G700 is aangepast voor deze motorkarakteristieken en voldoet wat betreft stijfheid en hoge dynamiek aan de vereisten voor toepassingen met middelhoge prestaties. Er zijn veertien versies: als 1-traps, 2-traps of 3-traps planetaire tandwielkast, in vijf afmetingen, met transmissie-intervallen van 3-8 tot 6-512. MvH www.lenze.com

MECHATRONICA&MACHINEBOUW 5

35

ACHTERGROND OVER SYSTEEMONTWERP

Geen college, maar vooral interactie Huub Janssen van Janssen Precision Engineering is het nieuwe boegbeeld van de training ‘Design principles for precision engineering’.

Zijn ambitie is de kennis over te dragen zoals Wim van der Hoek.

René Raaijmakers

Bij JPE gaven ze uiting aan de bewondering voor Wim van der Hoek door de nieuwe vergader- en demoruimte naar hem te vernoemen.

36

MECHATRONICA&MACHINEBOUW 5

W

e praten in de ruimte die Huub Janssen heeft vernoemd naar zijn grote inspirator, Wim van der Hoek.

Bij Limburgse vlaai en koffie belandt de ondernemer in precisie-engineering bij een onderwerp waar technici in een tweegesprek vaak bij uitkomen: de passie die hij al in zijn jeugd had voor techniek.

Tijdens zijn middelbare schooltijd fotografeerde Janssen vogels. Zijn uitdaging was om ze in de vlucht vast te leggen. Hij had geen zin om de hele dag bij de camera te zitten, dus bedacht hij daar een oplossing voor. Bij een nestkastje monteerde hij een Praktica – de spiegelreflexcamera die nog een beetje binnen zijn budget paste – en hij zette een sluitermechanisme met lichtbundel en fotodetector in elkaar. ‘Alles stond zo opgesteld dat de Praktica afdrukte op het moment dat de vogel door de bundel vloog. Een elektrisch mechanisme triggerde de zelfontspanner. Niet met een motortje, want het moest – bam! – erop.’

Zijn ondernemingszin kreeg Janssen van huis uit mee. Zijn ouders hadden een fruitbedrijf en vader construeerde zelf vaak machines zoals een automaat om appels te sorteren. In zijn afstudeerjaren bedacht zoon Huub een weegschaal om fruitbakken makkelijker te kunnen afvullen op een specifiek gewicht. Geen gewone weegschaal, want daarmee moest je terugrekenen en dat wilde Janssen omzeilen. ‘Je kon dat soort weegschalen voor drieduizend gulden kopen, maar dat was toen veel geld. Ik wilde iets waarmee je in één opslag kon zien of je er een paar appels moest afnemen of bij moest leggen. Ik was altijd bezig dat soort dingen te bedenken.’

Janssen loste het op met bladveren, elektronica en een optische sensor. ‘Er zaten allerlei Van der Hoekse constructies in’, lacht hij, verwijzend naar de hoogleraar wiens maandagochtendsessies hij in die tijd volgde.

Tijdens zijn afstuderen ontwikkelde Janssen een instrument dat slijtage in vullingen en kiezen in kaart kon brengen.

‘Daar kwamen interferometrie en optica bij. Ik moest in zes vrijheidsgraden met fracties van een micrometer positioneren en kon helemaal losgaan met nieuwe ideeën. Ik had bovendien een echte klant die erom verlegen zat.’

A4-cases

Na zijn afstuderen werkte Janssen in de jaren tachtig bij ASML aan de eerste Pas2500-waferstepper. ‘Ik had van alles geleerd bij Van der Hoek, maar bij ASML heb ik gezien waar dat kan misgaan. Bij Van der hoek leer je iets statisch bepaald

te construeren. Bijvoorbeeld: stabiliteit krijg je met drie steunpunten. Maar van een tafel met drie poten wordt niet iedereen blij. Bij ASML leerde ik snappen wanneer je specifieke constructies wel of niet moet toepassen.’

Voor de Pas2500 hadden ze aanvankelijk een nieuwe interferometerophanging ontwikkeld om de positie van de stage in de x- en y-richting te meten. ‘Dat deden we compleet volgens de Van der Hoekse constructieprincipes, met elastisch elementen enzovoorts. Maar toen we dat ding aan de praat kregen, bleek er geen enkele demping in te zitten. Het bewoog wel reproduceerbaar, maar alles bleef trillen. Door die puur elastische elementen dempte het niet uit; het was gewoon een ramp. Daar leerde ik dat je Van der Hoekse constructies niet te pas en te onpas kunt toepassen. Je moet weten wanneer je het doet’, aldus Janssen.

Na ASML kwam hij bij Philips in Heerlen terecht, waar hij productieapparatuur voor lcd’s ontwikkelde. Enkele jaren later begon hij zijn eigen ingenieursbureau. ‘Tijdens mijn afstuderen werkte ik ook al voor een echte klant met een echt technisch probleem, inclusief de vraag om hardware.

Dat was gewoon mijn ding.’

In 2010 kreeg Huub Janssen de Rien Koster-prijs voor het hoge niveau waarop hij met zijn Janssen Precision Engineering (JPE) het vak van de precisietechnologie beoefent. Naast een opsomming van geavanceerd werk voor klanten benadrukte de jury ook Janssens aandacht voor de coaching en opleiding van zijn medewerkers. JPE heeft inmiddels dertig vindingen vastgelegd in patenten.

Binnen JPE begon Janssen ruim tien jaar geleden met het verzamelen en documenteren van technische principes en oplossingen. Voor eigen medewerkers, maar ook voor de buitenwereld. Telkens als Janssen of zijn collega’s ergens induiken of een technische oplossing moeten bedenken, leggen ze het vast. ‘We moeten altijd wel iets bedenken of opnieuw opzoeken. Hoe zat het ook alweer met die technische berekening? Ik dacht: laten we het nu eens een keer goed doen, dan heeft de volgende medewerker er ook wat aan. Ik ben die cases gaan documenteren op één A4’tje.’

Alles is onderverdeeld in categorieën als ‘engineering fundamentals’, ‘construction fundamentals’, ‘dynamics and control’ en ‘construction design & examples’.

Het is een investering in tijd, ‘maar dan heb je ook wat’, zegt Janssen. Het technische probleem, alle formules die ertoe doen, moeten op dat A4’tje passen. Dus alleen de essentiële informatie. Onder-

tussen zijn het zo’n vijftig sheets. Janssen bedacht dat de informatie ook marketingwaarde had en ging ze publiceren. Zo ontstond het ‘precision point’, een pagina op de JPE-website waar alles toegankelijk is. ‘Zelfs een hoogleraar van MIT mailde me of hij de kennis in zijn colleges mocht gebruiken.’ Janssen bundelde de A4-cases ook in een handzaam boekje onder Albert Einsteins motto ‘nooit iets onthouden wat je ook kunt opzoeken’. Regelmatig krijgt hij bestellingen binnen van scholen, klanten en concurrenten.

Of de inspanningen ook extra klandizie opleveren kan hij moeilijk zeggen. ‘We zien wel dat belangstellenden vanaf ons precision point ook naar onze kernactiviteit hightech engineering en naar onze producten kijken.’

Vis in het water

Eind vorig jaar vroegen Jan van Eijk en Adrian Rankers van Mechatronics Academy aan Janssen of hij trekker wilde zijn van de nieuwe training ‘Design principles for precision engineering’, die binnen het programma van High Tech Institute draait. Hij zei ja, want het onderwijs trok altijd al. ‘Net zoals bij Van der Hoek heb ik het altijd leuk gevonden om met jonge mensen technische problemen te bespreken. Dat doe ik ook als coach van mijn medewerkers.’ Veel van de kennis en ervaring in de designprincipes-training stamt uit de school van Van der Hoek.

Janssen zocht begin jaren tachtig een afstudeerplek op de TU Eindhoven en kwam zo een hoogleraar tegen die vooral werkte aan fijnmechanische zaken. Deze Wim van der Hoek combineerde zijn bijzonder hoogleraarschap met zijn werk bij Philips CFT, waar hij al jarenlange ervaring had met positioneren op de micrometer. Janssen schoof aan bij Van der Hoeks maandagochtendoverleg, waar hij met vijf, zes afstudeerders en promovendi problemen doornam.

Janssen voelde zich daar als een vis in het water. ‘We discussieerden daar met ruim een handvol studenten die allemaal hun eigen afstudeeropdracht hadden. We bespraken twee tot drie uur de voortgang en technische problematiek. Er werd vooral gefocust op de inhoud, de technische aanpak, het concept en hoe je het in de praktijk uitvoert. Iedereen droeg vrij oplossingen aan. Eén afstudeerder legde zijn probleem neer en we sprongen daar dan met vijf, zes man op om het op allerlei manieren op te lossen. Dat was echt een sport.’

Net als voor oud-studenten en collega’s kan Van der Hoek bij Janssen niet stuk. Toen

MECHATRONICA&MACHINEBOUW 5

37

Bits&Chips and DSP Valley join forces for the Smart

Systems Summit. This all-new exhibition and conference is the regional barometer on the latest high-tech

developments and views. Book your floor space now.

The Smart Systems Summit offers:

// The latest scoops on what’s going on in the smart domain // Top international speakers of today explaining their vision on tomorrow // A unique platform where you and your business partners can meet // The place par excellence to promote your products and services to the market

Sponsors

This year’s topics:

// Smart health // Smart mobility // Technologies for the IoT Powered by

smartsystemssummit.com

#ssys18

ACHTERGROND OVER SYSTEEMONTWERP

Huub Janssen met de piëzo-knob, een onderdeel dat met behulp van piëzo-elementen en draaiende massa stapjes van vijf nanometer kan zetten.

ze hem tijdens een feestje ter ere van zijn tachtigste verjaardag lof toezwaaiden, rea­ geerde de emeritus met ‘Ik word op een schandelijke manier de hemel in geprezen’.

Maar na even zoeken lukt het Janssen ook om een kritiekpuntje op te diepen. ‘Hij was graag aan het woord. Daarbij praatte hij best snel, dus het was voor beginnende afstudeerders die dat vak nog in de vingers moesten krijgen best moeilijk om alles te volgen. Je moest echt wakker blijven, want in die paar uurtjes kwam heel veel informatie langs.’

Van der Hoek praatte graag, gaf al snel richting aan, maar had ook wat te zeggen.

‘Hij kwam snel met zijn eigen oplossingsrichting, maar die was ook vaak verbluffend.’

Wat was zo bijzonder aan de aanpak van Van der Hoek?

‘Dertig jaar geleden was positioneren op de micrometer een vakgebied van een andere planeet. Tot het vijfde jaar kregen wij op de universiteit ook niets anders dan de werktuigbouwkunde die iedereen kent: tandwielen, aandrijfassen, v-snaren, enzovoorts. Maar als je gaat positioneren op micrometers of een fractie daarvan, dan kun je die onderdelen niet zonder meer gebruiken. Dan krijg je heel andere oplossingsrichtingen en worden zaken als reproduceerbaarheid en het vermijden van speling belangrijk. Zelfs op dit moment is het een vakgebied dat voor heel veel partijen nog onontgonnen terrein is. Wereldwijd.’

Je wilt de designprincipes-trainingen in de geest van Van der Hoek vormgeven.

Wat bedoel je daarmee?

‘We hebben het over designprincipes voor precisie-engineering. Dat is de wereld van complexe machines en instrumenten voor de chipindustrie, astronomie en ruimtevaart. Daar heb je te maken met elastische elementen, geen wrijving en dat soort zaken. Dan wordt het spannend, want daar schurk je heel dicht tegen de fysica aan.’

‘Constructeurs moeten herkennen dat ze daarvoor geen standaard onderdelen uit de catalogus kunnen kopen. Ze moeten er iets verder over nadenken, alle problemen analyseren die zich kunnen voordoen. Dan moet je gedachte-experimenten doen: waar kan het misgaan? Als je dat kunt zien, is de oplossingsrichting dichtbij.’

‘Ik kan me nog herinneren dat Van der Hoek zijn studenten vroeg om in gedachten in een kogellager te kruipen, zich de buitenring en binnenring voor te stellen met allemaal kogeltjes ertussen. We moesten onszelf zo klein maken dat we tussen die ronddraaiende kogels zaten.

Dan zie je dat de kogel aan de ene kant tegen de ring ligt en aan de andere kant speling heeft. Dan zie je dat een kogel niet helemaal rond is, butsen heeft en niet mooi ronddraait. Als het een buts van een micrometer is, dan betekent dat ook een fout van een micrometer. Je hoeft dus niet heel veel ervaring te hebben,

maar vooral verbeeldingskracht om gedachte-experimenten te kunnen doen.’

Wat is dan eigen aan jouw inbreng in de training?

‘Belangrijk zijn de oplossingsrichtingen. Ik heb niet zo veel met formules. Die zijn nodig, maar uitrekenen is de laatste tien procent. Constructeurs moeten vooral gevoel krijgen voor de details. Waar moeten ze op letten? Hoe lossen ze het op? Je moet eerst weten waar het mis kan gaan en een goede conceptuele richting bedenken. Ik wil daarvoor eerst vooral intuïtie bijbrengen. De rekentechniek komt daarna.’

‘Daarvoor wil ik vooral cases introduceren. Van der Hoek deed dat ook al in zijn ‘Des duivels prentenboek’, waarin hij veel mislukte projecten publiceerde. Deelnemers gaan daar zelf en in groepjes mee aan de slag en daarna bespreken we het in de grote groep. Ik wil geen college, maar vooral interactie.’

Afgelopen juni werd de eerste editie van ‘Design principles for precision engineering’ afgerond met een gemiddelde deelnemerswaardering van 8,4. Naast Huub Janssen zijn Chris Werner en Roger Hamelinck (Entechna Engineering), Dannis Brouwer (UT-hoogleraar precisieengineering), Kees Verbaan (NTS) en Piet van Rens (Settels Savenije) de docenten. De training start weer op 26 november. Meer informatie op hightechinstitute.nl.

MECHATRONICA&MACHINEBOUW 5

39

COMMUNICATION & LEADERSHIP

Time management in innovation (TMI)

The world of technical innovations is moving fast. That is exciting and challenging, but it also means that as a technical professional you often perform under tight deadlines and tremendous work pressure. Keeping up with the project seems hard and meeting your deadlines seems difficult. To perform at a peak you have to find a balance between doing things yourself and delegating tasks to others. Finding a way between “good” stress which helps you perform and “bad” stress when things get too much is often more difficult than one assumes. Finding a way to keep an overview is key to avoid stress. In this training, you will understand how to peak and perform better yet keeping a balance between “good” and “bad” stress.

Data: 2 October & 1 November 2018 (1,5 day) Location: Eindhoven Investment: € 595.00 excl. VAT

OPTICS

Applied optics (AP-OPT)

Professionals who do not design (specify, test) optical systems but are working in optical projects together with optical designers and who want to know more about optical principles and applications. The course is developed for people with a non-optical background (e.g. electronics, mechanics, chemistry). A technical BSc/MSc is required. Training methods are lectures, home assignments, an hands-on session, demonstrations, a tour, course notes and a supporting book.

Data: Starts 30 October 2018 (15 weekly afternoons) Location: Eindhoven Investment: € 2,650.00 excl. VAT

MECHATRONICS

Advanced mechatronic system design (AMSD)

This unique masterclass by Rob Munnig Schmidt and Ad Vermeer is intended for technology professionals that are active or growing towards a role as system designer, architect or project leader in the multi-disciplinary development of mechatronic precision systems.

The masterclass consists of a mix of presentations and exercises in combination with a conceptual design case study of a precision system, typically for lithography or inspection purpose, which will be worked on in teams throughout the course including a customer presentation at the end of the course.

Data: 26–28 September + 1-3 October 2018 (6 days in 2 weeks) Location: Eindhoven Investment: € 4,495.00 excl. VAT

SYSTEM

System architecting - DELFT edition (SYSARCH)

This course will help a system architect to get a clear view on his/her role and responsibilities in the multi-disciplinary environment and provides instruments to tackle architectural issues with e.g. how to balance the many, sometimes conflicting requirements, how to set up a roadmap and how to develop generic solutions. The course gives an overview of the playfield of the system architect. It provides insight in the broad variety of viewpoints the architect needs to take care of.

Data: 24 – 28 September 2018 (5 consecutive days) Location: Delft Investment: € 2,750.00 excl. VAT

hightechinstitute.nl

COMMUNICATION & LEADERSHIP

Advanced feedforward control

10 – 12 October 2018 (3 consecutive days)

Benefit from autism in your R&D team

Mechatronics system design – part 2

Time management in innovation

Advanced motion control

Outsourcing development & life-cycle management

Metrology and calibration of mechatronic systems

Effective communication skills for technology professionals – part 1

Actuation and power electronics

Lateral thinking – Full course

20 – 23 November 2018 (4 consecutive days)

2 October 2018 (1 day)

29 October – 2 November 2018 (5 consecutive days)

2 October & 1 November 2018 (1,5 day)

5 – 9 November 2018 (5 consecutive days)

3 & 4 October 2018 (2 consecutive days)

6 – 8 November 2018 (3 consecutive days)

20 – 22 November 2018 (3 consecutive days)

3 – 5 October 2018 (3 days + 1 evening)

Basics & design principles for ultra-clean vacuum

1 & 2 November 2018 (2 consecutive days)

Dynamics and modelling

6 November 2018 (1 day)

Design principles for precision engineering

Improve the power of your speech

Effective communication skills for technology professionals – part 2

14 – 16 November 2018 (3 days + 1 evening)

Lateral thinking – Short course

26 – 28 November 2018 (3 consecutive days)

26 – 30 November 2018 (5 consecutive days)

OPTICS

16 November 2018 (1 day)

Modern optics for optical designers

19 November 2018 (1 day)

Applied optics

Six thinking hats – Short course Leadership skills for architects and other technical leaders Starts 3 December 2018 (2 times 2 days)

ELECTRONICS Digital signal processing

Starts 3 September 2018 (17 weekly evening sessions)

Design of analog electronics – analog IC design Starts 10 September 2018 (11 days in 18 weeks)

Signal integrity of a PCB workshop

26 – 28 September 2018 (2,5 consecutive days)

Switch-mode power supplies – full course

Starts 26 September 2018 (2 modules of 3 consecutive days)

Electronics for non-electronic engineers – basics electricity and analog electronics Starts 8 October 2018 (22 evening sessions)

Switch-mode power supplies – short course

Starts 10 October 2018 (1 module of 1 evening & 2 days)

Power integrity for product designers 8 & 9 November 2018 (2 consecutive days)

Thermal design and cooling of electronics workshop 12 – 14 November 2018 (3 consecutive days)

Ultra low power for Internet of Things

15 & 16 November 2018 (2 consecutive days)

Practical machine learning

19 – 23 November 2018 (5 consecutive days)

Microelectromechanical systems

21 – 23 November 2018 (3 consecutive days)

Automation of analog circuit engineering using MATLAB 30 November 2018 (1 day)

Starts 14 September 2018 (28 weekly morning sessions) Starts 30 October 2018 (15 weekly afternoons)

SOFTWARE Embedded Linux training

17 – 21 September 2018 (5 consecutive days)

Design of real-time software – workshop 24 – 28 September 2018 (5 consecutive days)

Modern C++

Starts 8 November 2018 (4 days in 2 weeks)

Object-oriented analysis & design – fast track Starts 14 November 2018 (2 times 2 days)

Design patterns and emergent architecture 27 – 30 November 2018 (4 consecutive days)

C and C++ secure coding

Expected in the Fall 2018 (3 consecutive days)

Enterprise architect

Expected in the Fall 2018 (1 day)

SYSTEM System architect(ing) – Delft edition!

24 – 28 September 2018 (5 consecutive days)

Configuration management course

4 & 5 October 2018 (2 consecutive days)

Introduction to SysML 9 November 2018 (1 day)

Value engineering

15 & 16 November 2018 (2 consecutive days)

System modelling with SysML

11 - 14 December 2018 (4 consecutive days)

MECHATRONICS Advanced mechatronic system design

Starts 26 September 2018 (6 days in 2 weeks)

Mechatronics system design – part 1 8 – 12 October 2018 (5 consecutive days)

Gouden kennispartners Zilveren kennispartners Bronzen kennispartners

ASML maakt betaalbare micro-elektronica mogelijk die de kwaliteit van leven verbeteren. ASML bedenkt en ontwikkelt complexe technologie voor hightech lithografie, metrologie en softwareoplossingen voor de halfgeleiderindustrie.

Festo is wereldwijd leverancier van automatiseringstechniek en prestatieleider in industriÍle trainingen en educatieve programma’s. Ons doel: maximale productiviteit en prestatievermogen voor onze klanten.

High Tech Institute ontwikkelt en organiseert post-bachelor/academische trainingen en opleidingen voor professionals in de hightechindustrie. Daarbij focust High Tech Institute zich op zowel vakmanschap als leiderschap en soft skills.

De Run 6501 5504 DR Veldhoven T +31 40 2683000 info@asml.com www.workingatasml.com

Schieweg 62 2627 AN Delft T +31 15 2518890 sales@festo.nl www.festo.nl

Transistorweg 7H 6534 AT Nijmegen T +31 85 4013600 training@hightechinstitute.nl www.hightechinstitute.nl

Hoge Schouw 1 4817 BZ Breda T +31 76 5715303 office.nl@br-automation.com www.br-automation.com

Kuppersweg 71 2031 EB Haarlem T +31 348 433466 sales@beckhoff.nl www.beckhoff.nl

Looier 5 5253 RA Nieuwkuijk T +31 73 2200000 info@sentech.nl www.sentech.nl

info@abi.nl www.abi.nl

info@alten.nl www.alten.nl

info@comsol.nl www.comsol.nl

parker.nl@parker.com www.parker.nl

info@pilz.nl www.pilz.nl

info@rockwellautomation.nl www.rockwellautomation.nl

Kennispartners die verbonden zijn aan Mechatronica&Machinebouw onderscheiden zich in de markt met hun technologische expertise. Ze onderschrijven en ondersteunen de onafhankelijke formule van het blad en de bijbehorende events, en dragen technisch-inhoudelijk daaraan bij.

Tranistorweg 7H 6534 AT Nijmegen T +31 24 3503532 info@software-academy.nl www.software-academy.nl

mechatronicamachinebouw.nl/kennispartners

VOLGENDE KEER IN

Editie 6 | 21 september World of Technology & Science

Als officiële mediapartner van World of Technology & Science besteedt Mechatronica&Machinebouw uitgebreid aandacht aan het Wots-onderdeel World of Motion & Drives. Alle geselecteerde thema’s komen in deze speciale beurseditie aan bod.

Editie 7 | 2 november Precisietechnologie

Met ASML als lichtend voorbeeld heeft de Benelux een wereldreputatie als het gaat om nanopositionering en micromanipulatie. De elektronenmicroscopen van Fei zouden blind zijn als ontwerpers niet tot het gaatje zouden gaan. In deze uitgave verschillende voorbeelden die tonen hoe ver je kunt gaan als je op alle slakken zout legt.

COLOFON Mechatronica&Machinebouw is een onafhankelijk nieuwsmagazine voor mensen die werken aan slimme producten en machines. Mechatronica&Machinebouw is een publicatie van Techwatch bv in Nijmegen.

Financiële administratie Mathilde van Hulzen – finance tel +31 24 3503532 – invoices@techwatch.nl

Transistorweg 7H – 6534 AT Nijmegen tel +31 24 3503532 info@techwatch.nl – techwatch.nl

Externe medewerkers Inge Banken, Bo van Gaal, Ellen Janssen, Heleen Wammes

Redactie Alexander Pil – hoofdredacteur tel +31 24 3504580 – alexander@techwatch.nl René Raaijmakers – redacteur tel +31 24 3503065 – rene@techwatch.nl Nieke Roos – redacteur tel +31 24 3503534 – nieke@techwatch.nl Pieter Edelman – redacteur tel +31 24 3503533 – pieter@techwatch.nl Paul van Gerven – redacteur tel +31 24 3505028 – paul@techwatch.nl Vormgeving Justin López – grafisch ontwerper en illustrator tel +31 24 3503532 – justin@techwatch.nl Sales, marketing en events Kim Huijing – hoofd marketing en verkoop tel +31 24 3505195 – kim@techwatch.nl Marjolein Vissers – eventmanager tel +31 24 3505544 – marjolein@techwatch.nl Sandra Geerlings – accountmanager tel +31 24 3505195 – sandra@techwatch.nl Trainingen Linda van Hoeij – manager trainingen tel +31 85 4013600 – linda.van.hoeij@hightechinstitute.nl Vera Jansen – marketing- en salesmedewerker tel +31 85 4013601 – vera.jansen@hightechinstitute.nl

Adviseur Maarten Verboom

Externe auteurs Eddy Allefs, Bart Driessen, Diederik Rep, Maaike Rouw, Astin de Zeeuw Uitgever René Raaijmakers tel +31 24 3503065 – rene@techwatch.nl ISSN 2213-8498 Verantwoordelijk uitgever voor België René Raaijmakers Biesheuvelstraat 1 2370 Arendonk, België Drukkerij Vellendrukkerij BDU Barneveld

Mechatronica&Machinebouw-lidmaatschap U kunt Mechatronica&Machinebouw gratis ontvangen op adressen in Nederland en België. Aanvragen via mechatronicamachinebouw.nl/lidmaatschap of info@techwatch.nl. Losse nummers kunt u aanvragen via info@techwatch.nl.

Mechatronica&Machinebouw-lidmaatschap Premium U kunt ook Premium-lid worden van Mechatronica&Machinebouw. Dat kost 59 euro per jaar. Dan ontvangt u niet alleen het magazine, maar krijgt u ook een forse korting op toegang tot alle Mechatronica&Machinebouwevenementen georganiseerd door Techwatch bv.

Aanvragen van een Premium-lidmaatschap gaat via mechatronicamachinebouw.nl/lidmaatschap of info@techwatch.nl.

Mechatronica&Machinebouw-lidmaatschappen kunnen op elk gewenst moment ingaan voor de periode van een jaar.

Opzeggen tot uiterlijk één maand voor het verstrijken van de lidmaatschapsperiode.

Klachten over bezorging Heeft u Mechatronica&Machinebouw niet of te laat ontvangen of heeft u andere opmerkingen over de bezorging? Laat het ons weten. Stuur een e-mail naar info@techwatch.nl.

Adverteren Advertentietarieven staan vermeld op mechatronicamachinebouw.nl. Wanneer u op de hoogte gehouden wilt worden van komende thema’s en specials of voor het reserveren van advertenties, neem contact op met de afdeling sales, sales@techwatch.nl, tel +31 24 3505544.

Verschijningsdata 6 juli, 21 september, 2 november, 30 november

Copyright Alle rechten voorbehouden. (c) 2018 Techwatch bv.

Niets uit deze uitgave mag worden ­verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand of ­openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij ­elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of enige andere manier, zonder voorafgaande toestemming van de uitgever.

Disclaimer Uitgever en redactie betrachten uiterste zorgvuldigheid bij het maken, samenstellen en verspreiden van de informatie in Mecha­tronica&Machinebouw, maar kunnen op geen enkele wijze instaan voor de juistheid of volledigheid van de informatie. Uitgever en redactie aanvaarden geen aansprakelijkheid voor schade die zou kunnen ontstaan als gevolg van de publicatie van informatie in Mechatronica&Machinebouw. Columnisten en externe medewerkers schrijven op persoonlijke titel. Reacties van lezers vallen buiten de ­verantwoordelijkheid van uitgever en redactie. Uitgever en redactie aanvaarden geen aansprakelijkheid met betrekking tot de inhoud en ondertekening van reacties van lezers. De redactie behoudt zich het recht voor reacties niet of gedeeltelijk te p­ laatsen of te bewerken.

Fotografie Productfoto’s zijn van fabrikanten, overige foto’s zijn van ­Techwatch bv (c), tenzij anders vermeld.

Voorpagina Foto: Daf

Toekomstbestendig

Flexibel

C/ C++

...

Netwerken

Open

MATLAB Simulink®

Open besturingsplatform

Tijd & Locatie IEC 61131 Industrie 4.0

Kennis delen

Dinsdag 18 september 2018 13.15 - 20.00 uur DeFabrique, Utrecht Open Source Software

C#

PLCnext Technology

Meld u nu gratis aan!

Bent u klaar voor de 4e industriële revolutie?

Kom naar het PLCnext Business Event!

Het gesloten karakter van traditionele PLC’s staat een succesvolle 4e industriële revolutie in de weg. Bedrijven profiteren hierdoor niet optimaal van de beloften van ‘smart industry’. Maar er is goed nieuws!

PLCnext Technology biedt hiervoor namelijk dé oplossing. Benieuwd hoe?

Bezoek dan het PLCnext Business Event!

Meld u gratis aan Kijk voor aanmelden en het volledige programma op www.phoenixcontact.nl/plcnextbusinessevent

Waarom u erbij moét zijn Interessante gastsprekers o.a. Ruud Veltenaar en Bert van der Linden Pragmatische insteek Leer nieuwe innovaties kennen Leer anders denken Leerzaam en gezellig