Ζουμπουλάκη Τ. (2019), Οι συνθήκες ανάδυσης του κοινού πλαισίου σε αυτοσχεδιαστικές πρακτικές, ΕΜΠ

Οι συνθήκες ανάδυσης του κοινού πλαισίου σε αυτοσχεδιαστικές πρακτικές Ιούνιος 2019 | Σπουδ. Τατιάνα Ζουμπουλάκη | Υπεύθ. Γ. Παρμενίδης

Οι συνθήκες ανάδυσης του κοινού πλαισίου σε αυτοσχεδιαστικές πρακτικές Περιγραφή των παραθετικών διαδικασιών που εντοπίζονται σε πλαίσια που ενσωματώνουν τον αυτοσχεδιασμό στην ανάπτυξή τους. Ιούνιος 2019 / Σπουδ. Τατιάνα Ζουμπουλάκη Υπεύθ. Γιώργος Παρμενίδης

Ευχαριστώ τον κ. Γ. Παρμενίδη για την πολύτιμη καθοδήγησή στη πορεία της έρευνας τους συμφοιτητές μου Ίριδα Σκολίδη, Γιώργο Κόκκαλη, Νίκη Σιδηρουργού και τις Ελευθερία Θεοδώρου, Σοφία Ευτυχίδου για τις καθοριστικές συζητήσεις σε όλη τη διάρκεια διασαφήνισης του πλαισίου.

overture: (genre) a one-movement orchestral introduction to an opera (Wagner, Bizet and other composers after 1850 use the term prelude instead to show dramatic unity between the overture and the theatrical drama that follows it)

εισαγωγή i ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

iii ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΟ

v ΠΡΟΛΟΓΟΣ

ΟΙ ΣΥΝΘΗΚΕΣ ΑΝΑΔΥΣΗΣ ΤΟΥ ΚΟΙΝΟΥ ΠΛΑΙΣΙΟΥ [...]

Overture

εισαγωγή :

prelude

ΜΕΡΟΣ

Α

Tο φαινόμενο του αυτοσχεδιασμού leitmotif 3

ΜΕΡΟΣ Πλαίσιο interlude

ΜΕΡΟΣ

Β Γ

Αυτοσχεδιαστικές πρακτικές στην αρχιτεκτονική outhead

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

ΜΕΡΟΣ

Δ

Συμπεράσματα, Μέθοδος οργάνωσης

: : : :

[...] ΣΕ ΑΥΤΟΣΧΕΔΙΑΣΤΙΚΕΣ ΠΡΑΚΤΙΚΕΣ

5 Αντικείμενο

14 Α1. Ο αυτοσχεδιασμός στη Μουσική

62 Β1. Εννοιολογικά πλαίσια που ενσωματώνουν τον αυτοσχεδιασμό

96 Γ1.Το παράδειγμα του παραδοσιακού οικισμού

154 Δ1. Συμπεράσματα

6

7

Ερωτήματα

Πρόλογος

35

57

Α2. Assemblage και συγγενείς πρακτικές αυτοσχεδιαστικής σύνθεσης

78

Α3. Συμπεράσματα

......

Β2. Βασικοί άξονες ανάλυσης του αυτοσχεδιαστικού φαινομένου

105 Γ2. Οργανικότητα και ανοιχτά συστήματα της avant garde αρχιτεκτονικής

159 Δ2. Μεθοδολογία Οργάνωσης Αυτοσχεδιαστικών πρακτικών

113 Γ3. Το κοινό υπόβαθρο σε ανοιχτά συστήματα σχεδιασμού.

175 Coda

4

ΟΙ ΣΥΝΘΗΚΕΣ ΑΝΑΔΥΣΗΣ ΤΟΥ ΚΟΙΝΟΥ ΠΛΑΙΣΙΟΥ [...]

αντικείμενο Αντικείμενο της παρούσας διάλεξης αποτελεί η μελέτη των

χαρακτηριστικών

του

κοινού

πλαισίου

σε

αυτοσχεδιαστικές

πρακτικές. Η έρευνα εστιαζει σε μοντέλα που προωθούν την διαλογική αλληλεπίδραση των υποκειμένων που δρουν σε αυτά μέσα από συστήματα συλλογικής δράσης και διαδραστικών πρακτικών.

Β

5

ασική αφορμή της μελέτης υπήρξε ο προβληματισμός γύρω από τις εφαρμογές του αυτοσχεδιασμού στην αρχιτεκτονική. Επιπλέον, κομβικό ερώτημα της εργασίας είναι κατά πόσο η ανάλυση συστημάτων που προωθούν τον αυτοσχεσχαδιασμόμπορεί να αποδειχτεί ωφέλιμη ως προς την οργάνωση και διαχείριση πολύπλοκων συστημάτων σχεδίασης. Το κοινό πλαίσιο, βάση του οποίου προωθείται ο αυτοσχεδιασμός ως επικοινωνιακό εργαλείο σχεδιασμού, αναδεικνύεται ως κομβικό στοιχείο των αυτοσχεδιαστικών πρακτικών. Σε περιπτώσεις συλλογικού αυτοσχεδιασμού, η δράση της ‘ομαδικής ροής’ (group flow) επιτρέπει την ανάδυση μιας ‘συλλογικής δομής’ (Canonne, Garnier, 2015).Η αναγνώριση των ιδιοτήτων του αναδυόμενου πλαισίου, αναδεικνύει το τελικό αποτέλεσμα ως assemblage αναφορικών στοιχείων και διακριτών προθέσεων.

Σκοπός της έρευνας είναι η εύρεση ευέλικτων συστημάτων

συλλογικού σχεδιασμού ή δράσης, μέσα από μια διαθεματική προσέγγιση του φαινομένου του αυτοσχεδιασμού.

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Η μελέτη αναδεικνύει τη σημασία της χρονικότητας ως ουσιώδη

παράμετρο του συνολικού συστύματος, σε ανοιχτά μοντέλα σχεδιασμού. Εξετάζοντας τη συνολική εξέλιξη αυτοσχεδιαστικών έργων από το στάδιο της σύλληψη της μεθοδολογία (αφορμή), του αρχικού σχεδιασμού (αρχικό κοινό πλαίσιο), της εκτέλεσης (ερμηνεία του πλαισίου) εως τη μετέπειτα εξέλιξή του (αναδυόμενο κοινό πλαίσιο).

[...] ΣΕ ΑΥΤΟΣΧΕΔΙΑΣΤΙΚΕΣ ΠΡΑΚΤΙΚΕΣ

ερωτήματα Ι. Ποιο είναι το ‘κοινό υπόβαθρο’ το οποίο υποστηρίζει τη δημιουργική παρέμβαση των τελικών αποδεκτών του σχεδιασμού στη διαμόρφωση του αρχιτεκτονικού χώρου;

ΙΙ.

Ποια είναι τα χαρακτηριστικά του σχεδιαστικού λεξιλόγιου ενός ‘ανοιχτού’ συστήματος

6

συλλογικού σχεδιασμού;

ΙΙΙ.

Ποιες είναι οι ιδιότητες του κοινού πλαισίου που αναδύεται μέσα από έργα συλλογικής δημιουργίας;

Μπορεί να θεωρηθεί η χρονική παράμετρος ως στοιχείο σχεδιασμού, πόσο μάλλον να προωθείται η ελεύθερη, αυθόρμητη ερμηνεία της; Εικ. σελίδας David Green, Michael Webb,1963, Dream City Project (πηγή: Archigram archives// Dream City Project)

ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΟ-ΕΡΩΤΗΜΑΤΑ

IV.

ΟΙ ΣΥΝΘΗΚΕΣ ΑΝΑΔΥΣΗΣ ΤΟΥ ΚΟΙΝΟΥ ΠΛΑΙΣΙΟΥ [...]

πρόλογος Σε κάθε περίπτωση ο αυτοσχεδιασμός εκδηλώνεται ως

παρέμβαση σε ένα ορισμένο υφιστάμενο υπόβαθρο ως ένα

7

είδος δημιουργικής ερμηνευτικής λειτουργίας. Έπειτα, ο αυτοσχεδίαστης μπορεί να ακολουθήσει κάποιους κανόνες που θέτουν συνθετικά, πρακτικά και αισθητικά όρια. Οι κανόνες αυτοί λειτουργούν ως λεξιλόγιο που ενσωματώνει την τυχαία δράση του υποκειμένου και ταυτόχρονα την οικειοποίηση της σύνθεσης από αυτό. Σε αναζήτηση του παραπάνω υπόβαθρου, διερευνώνται σχεδιαστικά συντακτικά που επιτρέπουν μία εναλλασσόμενη διαλογική αλληλεπίδραση μεταξύ των σχεδιαστικών υποκειμένων, των χρηστών και του τελικού αποτελέσματος.

Η τυχαία δράση επάνω στο αρχικό υπόβαθρο, έχει ως

αποτέλεσμα την ανάδυση μιας κοινής δομής (Canonne, Garnier, 2015). Ιδιαίτερα σε περιπτώσεις συλλογικού ελεύθερου αυτοσχεδιασμού1 (ΣΕΑ) το αναδυόμενο πλαίσιο διαμορφώνεται συλλογικά ως συγκερασμός ελεύθερων ερμηνειών. Ο ελεύθερος αυτοσχεδιασμός, που ενυπάρχει ως κάποιο επίπεδο σε κάθε καλλιτεχνικό έργο διαμορφώνεται βάσει ενός ενδεικτικού συντακτικού.

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Α

ναγνωρίζεται πως, λόγω της εγγενούς απροσδιοριστίας του φαινομένου, “δεν ωφελούν οι απόλυτες διακρίσεις μεταξύ αυτοσχεδιαστικών και μη αυτοσχεδιαστικών δραστηριοτήτων” (Whittal), καθώς κάθε δημιουργική έκφραση εμπεριέχει, έως κάποιο επίπεδο, αυτοσχεδιαστικά χαρακτηριστικά. Η παρούσα ανάλυση δεν αφορά τόσο την ταυτοποίηση του αυτοσχεδιασμού σε υλοποιημένα έργα, όσο την ανάδεiξη των ιδιοτήτων που 1. C. Canonne και N. Garnier, A Model for Collective Free Improvisation (CFI), ENS Lyon, 2015

[...] ΣΕ ΑΥΤΟΣΧΕΔΙΑΣΤΙΚΕΣ ΠΡΑΚΤΙΚΕΣ

εμφανίζουν ανοιχτά -συλλογικά- συστήματα σύνθεσης, τα οποία αρθρώνουν αυτοσχεδιαστικές φάσεις στην εξελικτική τους πορεία.

Δεχόμενοι

ότι “η τέχνη […] είναι ένα υπόδειγμα δημιουργικότητας γενικά, και ο αυτοσχεδιασμός […] είναι ένα

υπόδειγμα καλλιτεχνικής δημιουργικότητας” (Bertinetto, 2011, σ.

91), το πρώτο μέρος της ανάλυσης αφορά μουσικές πρακτικές και τεχνικές των παραστατικών τεχνών (assemblage, happenings κ.ά) που προώθησαν τον αυτοσχεδιασμό είτε ως εργαλείο σύνθεσης των έργων, είτε ως εργαλείο ενεργούς συμμετοχής του θεατή. Τα παραπάνω έργα θα αναλυθούν ως προς τη δομή και τη μεθοδολογία παραγωγής τους ώστε να αναδειχθούν οι αυτοσχεδιαστικές πρακτικές που προωθούν τη δημιουργικότητα των υποκείμενων.

Το δεύτερο μέρος, επεκτείνει την έρευνα στις εφαρμογές

του αυτοσχεδιασμού στον αρχιτεκτονικό σχεδιασμό, προσεγγίζοντας ένα ‘ολιστικό’ ή ‘οργανισμικό μοντέλο’ που διαμορφώνεται από ‘ανοιχτά’ συστήματα. Οι περιπτώσεις που ερευνώνται αναδεικνύουν τις δυνατότητες οικειοποίησης του σχεδιασμού από τον χρήστη. Ο χώρος προβάλλεται ως ένα οργανικό διαστρωματικό μοντέλο που αλλάζει συνεχώς, προσαρμόζεται και ανταποκρίνεται στις ενέργειες των υποκειμένων που δρουν σε αυτό με διαφορετική περιοδικότητα ανάλογα την περίσταση. Στη συνέχεια, αναλύοντας την πολυδυναμικότητα των προτάσεων, θα αναζητηθεί κατά πόσο ο αυτοσχεδιασμός εντάσσεται στη μεθοδολογία, με ποια μεσα επικοινωνείται και εκτελείται καθώς και το επίπεδο που το -αποτέλεσμα του αυτοσχεδιασμού- ενσωματώνεται στο παραγώμενο έργο.

προθέσεων, εξυπηρετεί την κατανόηση της μεταμόρφωσης που υφίσταται στην πάροδο του χρόνου. Ακολουθώντας την

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

Η θεώρηση του χώρου ως ένα assemblage συνθηκών και

8

ΟΙ ΣΥΝΘΗΚΕΣ ΑΝΑΔΥΣΗΣ ΤΟΥ ΚΟΙΝΟΥ ΠΛΑΙΣΙΟΥ [...]

εξέλιξη των έργων, η χρονική παράμετρος αναδεικνύεται ως κομβικό στοιχείο οργάνωσης και σύνθεσης αυτοσχεδιαστικών συστημάτων, εμφανίζοντας διαφορετικές κλίμακες -από τη βραχυπρόθεσμη στη μακροπρόθεσμη- και περιοδικότητα -από πλήρως στατική σε τυχαίως εναλασσόμενη. Σε κάθε περίπτωση, η εξελικτική πορεία ενός έργου, αποδεικνύει πως όσο πιο

ανοιχτή είναι η δομή του, τόσες περισσότερες ερμηνείεςπαραλλαγές υποδέχεται. Οι ανάδειξη των αναδυόμενων ιδιοτήτων που προκύπτουν σε συλλογικά έργα τοποθετεί την χρονικότηα του αυτοσχεδιασμού ως κομβικό κέντρο επιρροής της συνεκτικότητας του συστήματος. Η μελέτη αυτών των ιδιοτήτων, επιτρέπει μια συνολικότερη συστηματοποιημένη θεώρηση της αρχιτεκτονικής διαδικασίας ως μεταβαλλόμενο περιβάλλον με διαπλεκόμενες φάσεις εξέλιξης. Βιβλιογραφικές αναφορές 9

- Arnold Whittall, “Improvisation”, The Oxford Companion to Music, επιμέλεια: Alison Latham. Oxford Music Online - Alessandro Bertinetto, Improvisation and Artistic Creativity, University of Udine, Free University of Berlin, Proceedings of the European Society for Aesthetics, vol. 3, 2011 -C. Canonne και N. Garnier, A Model for Collective Free Improvisation (CFI), ENS Lyon, 2015 -Derek Bailey, Improvisation: its nature and practice in music, Da Capo Press 1993 Εικ. 1 (αριστερά) Warren Chalk, Ghosts, Archigram no. 7, December

1966 (A. Side: ‘Unconcious Consiousness’): Ο Chalk συνθέτει τις εικόνες που στρέφονται κινηματογραφικά στο μυαλό του καθώς σκέφτεται μια τροχιά για την αρχιτεκτονική, όπου τα κτήρια δεν υπερισχύουν. Στη σύνθεση κυριαρχεί ο ριζοσπαστικός τζαζ σαξοφωνίστας Albert Ayler, το οποίο είναι

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

και λογικό δεδομένου ότι ο Chalk, ως λάτρης της jazz, ήθελε να επεκτείνει την φιλοσοφία του μουσικού ‘jamming’ στον σχεδιασμό. Σε επιστολή προς τον Greene αναφέρει: Εικ. 2 (δεξιά) Διάγραμμα Ghosts (ιδίας επεξεργασίας)

[...] ΣΕ ΑΥΤΟΣΧΕΔΙΑΣΤΙΚΕΣ ΠΡΑΚΤΙΚΕΣ

(Steiner, 2009, σ. 29-32)

10

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

[…] Η αρχιτεκτονική είναι πιθανότητα μία φάρσα […] μία αδύνατη προσπάθεια να εκλογικεύσεις το παράλογο. Είναι δύσκολο να είσαι ακριβής σχετικά με τις επιρροές, αλλά οι επιρροές που εισέρχονται στην ασυνείδητη συνείδησή μας είναι αυτό που λέω εγώ φαντάσματα. […] Εκείνα, βοηθούν στην ενίσχυση και εδραίωση συμπεριφορών, στην κατασκευή μια πολύ προσωπικής γλώσσας, ενός περίπλοκου λαβυρίνθου ιδεολογιών, περιορισμών, θεωριών, μισο-ξεχασμένων κανόνων, συμβόλων και λέξεων που χωνεύονται επηρεάζοντας ουσιαστικά τις ιδέες μας. […]

Μέρος Α prelude: a free-form introductory movement to a fugue or other more complex composition;

A To φαινόμενο του αυτοσχεδιασμού

Α1 Ο αυτοσχεδιασμός στη μουσική

16 Α1.1 Ιστορικό πλαίσιο του αυτοσχεδιασμού 18

Α1.2 Η σημειογραφία στον αυτοσχεδιασμό

Α2 Assemblage και συγγενείς πρακτικές αυτοσχεδιασμού

35 Α2.1 Ορισμός και πρώτοι πειραματισμοί 43 Α2.2 ... στη λογοτεχνική σύνθεση 47 Α2.3 ... και βιωματική εμπειρία 57

Α3 Συμπεράσματα

“…κάποιος μπορεί να μάθει να αυτοσχεδιάζει μουσική, να αυτοσχεδιάσει για να μάθει μουσική, να αυτοσχεδιάσει μουσική για να μάθει.”

Campbell, P.S. (2009). Learning to improvise music, improvising to learn music. Στο G. Solis & B. Nettl (Eπιμ.), Musical improvisation: Art, education and society (σσ.119-142).

Urbana: University of Illinois Press.

[...] ΣΕ ΑΥΤΟΣΧΕΔΙΑΣΤΙΚΕΣ ΠΡΑΚΤΙΚΕΣ

Ο αυτοσχεδιασμός στη μουσική

Α1

Ερευνώντας το φαινόμενο του αυτοσχεδιασμού, εξετάζουμε αρχικά την εξέλιξή του στη μουσική, αναγνωρίζοντας ότι προσφέρει ένα πλούσιο φάσμα παραδειγμάτων όπου ο αυτοσχεδιασμός εκφράζεται ως αυθόρμητη δημιουργική διαδικασία αλλά και ως εκπαιδευτικό εργαλείο βιωματικής εκμάθησης. Η εμβάθυνση σε μουσικές αυτοσχεδιαστικές πρακτικές, στο επίπεδο που εξυπηρετεί τη ροή της έρευνας, αφορά τη διασαφήνιση κομβικών ορολογιών της φιλοσοφίας του αυτοσχεδιασμού, με έμφαση σε συστήματα που περιλαμβάνουν συλλογικό αυτοσχεδιασμό.

Α1 Ο ΑΥΤΟΣΧΕΔΙΑΣΜΟΣ ΣΤΗ ΜΟΥΣΙΚΗ

Η έρευνα ανέδειξε έναν μεγάλο αριθμό μουσικών πρακτικών που περιλαμβάνουν τον αυτοσχεδιασμό ως μέθοδο απελευθέρωσης της ερμηνείας. Επιλέον, λειτουργεί ως τρόπος εξέλιξης ενός προσωπικού ιδιώματος, καλλιεργώντας μια επικοινωνιακή ευχέρεια στο επίπεδο - της πρόβλεψης αντιδράσεων και - άμεσης αντίδρασης σε εξωτερικά ερεθίσματα και - της δημιουργικής συλλογικής εκτέλεσης.

14

ΟΙ ΣΥΝΘΗΚΕΣ ΑΝΑΔΥΣΗΣ ΤΟΥ ΚΟΙΝΟΥ ΠΛΑΙΣΙΟΥ [...]

ΜΕΡΟΣ Α: ΤΟ ΦΑΙΝΟΜΕΝΟ ΤΟΥ ΑΥΤΟΣΧΕΔΙΑΣΜΟΥ

15

‘‘In fifteen seconds, the difference between composition and improvisation is that in composition you have all the time you want to decide what to say in fifteen seconds, while in improvisation you have fifteen seconds” Frederic Rzewski ζητάει από την Steve Lacy να ορίσει τις διαφορές ανάμεσα στο σχεδιασμό και τον αυτοσχεδιασμό σε δεκαπέντε δευτερόλεπτα (Bailey, 1993)

[...] ΣΕ ΑΥΤΟΣΧΕΔΙΑΣΤΙΚΕΣ ΠΡΑΚΤΙΚΕΣ

Α1.1 ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ Ως διαδεδομένη πρακτική, ο αυτοσχεδιασμός εντοπίζεται σε παραδοσιακές μουσικές της Ασίας, Αφρικής, Λατινικής Αμερικής, Μέσης Ανατολής και στη Βόρεια Ινδία όπου η ικανότητα αυτοσχεδιασμού έχει συχνά μεγάλη αξία και προσέδιδε γόητρο. Πιο σύγχρονα δείγματα της Δυτικής κλασικής μουσικής, συγκεκριμένα στην εποχή του Μπαρόκ, η σχηματική σημειογραφία του μπάσου και οι άγραφες καντέντσες των Κλασικών και των Ρομαντικών κονσέρτων είναι απόδειξη ότι οι συνθέτες θεωρούσαν ως δεδομένο πως οι εκτελεστές μπορούσαν να αυτοσχεδιάζουν (Κλειδωνάς, 2015, σ. 63). Συνθέτες όπως ο Bach, Beethoven, Liszt κ.α. χρησιμοποιούσαν συχνά τον αυτοσχεδιασμό ως βοήθεια στη σύνθεση, καθώς αποτελούσε ένα διαδεδομένο μέσο ενεργοποίησης της δημιουργικής φαντασίας του εκτελεστή. Η ευρωπαϊκή μουσική ιστορία δείχνει πως η σημασία που απέκτησε η τυπική αίθουσα συναυλιών κατά τη διάρκεια του 19ου αι. σταδιακά έθεσε ένα τέλος στο συναυλιακό αυτοσχεδιασμό, με την εξαφάνισή του το 1850 (Alterhaug, 2004, σ. 98).

Α1 Ο ΑΥΤΟΣΧΕΔΙΑΣΜΟΣ ΣΤΗ ΜΟΥΣΙΚΗ

Ο αυτοσχεδιασμός επεκτάθηκε ως ελεύθερη μορφή δημιουργίας λίγο αργότερα, περίπου το 1895, με την εμφάνιση της τζαζ στην Αμερική. Ο Clyde Woods, στην ανάλυσή του πάνω στην “επιστημολογία των blues”1, χαρακτηρίζει την φιλοσοφία των blues ως μια αποκριτική και στασιαστική πρακτική στο γεωγραφικό και ιστορικό πλαίσιο του Δέλτα του Μισσισσιππή, θέλοντας να υπογραμμίσει την σχέση του είδους με τις κοινωνικές, πολιτικές και πολιτιστικές συνθήκες που το συνόδεψαν. Η μελέτη, αναγνωρίζοντας τη σημασία της blues μουσικής για τις Αφρο-αμερικάνικες κοινότητες των Νότιων Πολιτειών των ΗΠΑ, επισημαίνει τη φιλοσοφία

16

ΟΙ ΣΥΝΘΗΚΕΣ ΑΝΑΔΥΣΗΣ ΤΟΥ ΚΟΙΝΟΥ ΠΛΑΙΣΙΟΥ [...]

της ως ένα εργαλείο αντίστασης στις κυρίαρχες παραδόσεις και ταυτόχρονα ως απόκριση σε οικονομικές και κοινωνικές κρίσεις (Rowan, 2004). Η άρθρωση του αυτοσχεδιασμού κατά την “αυθόρμητη δημιουργία ενός τραγουδιού, μέσα σε παραδοσιακές τυπικές

παραμέτρους” εντοπίζεται αντίστοιχα στην jazz μουσική, που διαδόθηκε ως κομβικό συνθετικό και ερμηνευτικό εργαλείο. Είτε πρόκειται για σολιστικό είτε για συλλογικό αυτοσχεδιασμό, ο αυτοσχεδιασμός αναδεικνύεται ως μια συλλογική μορφή δημιουργίας μουσικής η οποία καθορίζεται από τη διαλογική αλληλεπίδραση των μουσικών.

ΜΕΡΟΣ Α: ΤΟ ΦΑΙΝΟΜΕΝΟ ΤΟΥ ΑΥΤΟΣΧΕΔΙΑΣΜΟΥ

17

Στις αρχές της δεκαετίας του 1960, οι σπουδές της jazz και της εθνομουσικολογίας αναπτύσσονται ως ακαδημαϊκά πεδία ενώ παράλληλα εξελίσσονται νέα πειραματικά μουσικά ρεύματα αυτοσχέδιας μουσικής με έμφαση στον ελεύθερο αυτοσχεδιασμό. Ο αυτοσχεδιασμός στη jazz, αφορά τη δημιουργία μιας κατάστασης όπου η αλλαγή, η μεταμόρφωση και η διαδικασία είναι στο επίκεντρο. Η δομή, ως αναφορικό θεμέλιο του αυτοσχεδιασμού, μπορεί να γίνει επίσης κομμάτι των αλλαγών. (Alterhaug, 2004) Με την εμφάνιση του Benny Goodman το 1935 και την εδραίωση της swing μουσικής ως μουσική φόρμα, εξελίχθηκε ένας νέος τρόπος σύνθεσης ώστε να εξυπηρετείται ο συλλογικός αυτοσχεδιασμός. Ακόμα και αν η swing μουσική ήταν από τα ρεύματα της jazz που περιελάμβανε τις λιγότερες φάσεις αυτοσχεδιασμού, υπήρξε μουσική με ‘ήχους που ξεπερνούσαν την απλότητα της σημειογραφίας που τη συνόδευε’ (91). Η ‘διάταξη’2 (arrangement) εμφανίζεται εδώ ως διαμεσολαβητής της μουσικής σύνθεσης και διευκολύνει την δυνατότητα μιας μεγάλης μπάντας να προσομοιάσει την αυτοσχεδιαστική ερμηνεία (Brown, 2006, σ. 90).

[...] ΣΕ ΑΥΤΟΣΧΕΔΙΑΣΤΙΚΕΣ ΠΡΑΚΤΙΚΕΣ

1. Όπως επισημαίνει ο Dean C. Rowan “ο χώρος στη μουσική για αυτοσχεδιασμό, παρέχει στο μουσικό την ευελιξία να αντιδράσει σε υλικές συνθήκες καθώς επιμένουν, ή αλλάζουν. Η ευελιξία και ο αυτοσχεδιασμός στην δημιουργία των Μπλουζ τραγουδιών υπηρετούν τον μουσικό ως ένα ανάλογο για αλλαγή σε ένα ευρύτερο επίπεδο της κοινωνίας”. (Rowan, 2004) 2. Η διάταξη υπαγόρευε ορισμένους περιορισμούς σχετικά με το συνολικό σχήμα της ερμηνείας, αντικαθιστώντας προηγούμενα μεταβλητά στοιχεία -όπως ρυθμό, ενορχήστρωση, συλλογική ηχητική παλέτα, σχέσεις τόνων και εκτάσεων διαφορετικών μουσικών οργάνων μεταξύ του- με ένα σύστημα τυπολογιών και συστημάτων.

Α1.2 Η σημειογραφία στον αυτοσχεδιαμό

3. Οι εν λόγω παρτιτούρες χρησιμοποιούσαν, στη πλειοψηφία τους γραφικά στοιχεία με ένα ενδεικτικό υπόμνημα που διευκολύνει την ανάγνωσή τους. Συνήθως συνοδευόταν και από μια σειρά ερμηνευτικών κανόνων που λειτουργούσαν ενδεικτικά για τον μουσικό. Με την εισαγωγή νέων τεχνολογιών στη δημιουργική σφαίρα, πρωτοπόροι της ηλεκτρονικής μουσικής πειραματίστηκαν με αλγοριθμικές μεθόδους παραγωγής παρτιτούρας όπως στη περίπτωση του John Cage, Γιάννη Ξενάκη και Gyorg Ligeti.

18

Α1 Ο ΑΥΤΟΣΧΕΔΙΑΣΜΟΣ ΣΤΗ ΜΟΥΣΙΚΗ

To 1950, η παρτιτούρα μετατράπηκε από ‘διαιωνιστής της παράδοσης σε όργανο της εξέλιξης του ίδιου του μουσικού κομματιού.’

(Bailey, 1993, 59). Στα μέσα του αιώνα, εντοπίζεται μια μαζική αντίδραση στους περιορισμούς που έθετε η βιομηχανική εξειδίκευση, που στη μουσική δημιουργία αντιστοιχίστηκε με ένα ριζοσπαστικό επαναπροσδιορισμό της παραδοσιακής σημειογραφίας. Οι νέες μορφές γραφικής σημειογραφίας3 αναπτύχθηκαν από πλήθος σχημάτων πειραματικής μουσικής, δίνοντας έμφαση στην όξυνση των δυνατότητων του εκτελεστή να επηρεάζει την εξελικτική και δημιουργική πορεία του έργου.

ΟΙ ΣΥΝΘΗΚΕΣ ΑΝΑΔΥΣΗΣ ΤΟΥ ΚΟΙΝΟΥ ΠΛΑΙΣΙΟΥ [...]

Χαρακτηριστικές εφαρμογές

ΜΕΡΟΣ Α: ΤΟ ΦΑΙΝΟΜΕΝΟ ΤΟΥ ΑΥΤΟΣΧΕΔΙΑΣΜΟΥ

19

Η ποικιλία των έργων πειραματικής ηλεκτρονικής μουσικής, των επομένων δεκαετιών, αναδεικνύει την ανοιχτή ερμηνεία του συντακτικού της παρτιτούρας ως κομβικό αυτοσχεδιαστικό εργαλείο. Η σχέση αυτή αναδεικνύει μια ασάφεια μεταξύ σύνθεσης και ερμηνείας με τους συνθέτες να αφήνουν πλέον τον έλεγχο που έχουν πάνω στις λεπτομέρειες της σύνθεσης, ώστε να συνθέσουν προσεγγίσεις που υποδεικνύουν τη γενική ιδέα και την ατμόσφαιρα, δίνοντας στους εκτελεστές έναν ουσιώδη ρόλο στην κατασκευή του έργου. Από τις πιο χαρακτηριστικές εφαρμογές του εν λόγω αυτοσχεδιαστικού λεξιλογίου υπήρξαν: - η διεύθυνση (Conduction) του Butch Morris και Sound Painting του Walter Thompson, (μέσω μιας σειράς κινήσεων, υποδεικνύονται τεχνικές στους μουσικούς) -η τυχαία ή αλεατορική μουσική των John Cage, Ιωάννη Ξενάκη, Pierre Boulez, Bussoti, Morton Feldman, Earle Brown κ.ά (μέσω γραφικών παρτιτούρων ενέπνεαν διαφορετικές, πρωτότυπες ερμηνείες από τον καλλιτέχνη) -τα harmolodics του Ornette Coleman, -η Γλωσσική Μουσική του Anthony Braxton (λεξιλόγιο αυτοσχεδιαστικής ερμηνείας) -η διαισθητική μουσική (intuitive music) του Stockhausen και πολλά άλλα υπήρξαν πειραματισμοί πάνω σε βασικούς άξονες διαμόρφωσης της σύνθεσης, της ερμηνείας και της εμπειρίας ενός έργου.

[...] ΣΕ ΑΥΤΟΣΧΕΔΙΑΣΤΙΚΕΣ ΠΡΑΚΤΙΚΕΣ

Οι αφαιρετικές αυτές συνθέσεις συνοδεύονταν με κάποιους κανόνες ανάγνωσης που λειτουργούσαν ενδεικτικά για τον ερμηνευτή, ορίζοντας κάποιες αρχές (λιγότερο ή περισσότερο περιοριστικές κατά περίπτωση) για ατομικό ή συλλογικό αυτοσχεδιασμό. Οι αναφορές στο δεδομένο πλαίσιο, εκτός από ερμηνευτικές καθοδηγήσεις, μπορεί να περιλαμβάνουν ιδιωματικές αναφορές παίρνοντας την μορφή “άμεσων αποφθεγμάτων τύπου collage” (Toop, 2004).

4. ‘action notation’, ‘result notation’ και ‘incitement to activity’.

20

Α1 Ο ΑΥΤΟΣΧΕΔΙΑΣΜΟΣ ΣΤΗ ΜΟΥΣΙΚΗ

Η προτεινόμενη άμβλυνση των διακρίσεων μεταξύ σύνθεσης και αυτοσχεδιασμού, επεκτείνει την παραδοσιακή πόλωση μεταξύ ‘σημειογραφίας δράσης’ και ‘σημειογραφίας αποτελέσματος’ προσθέτοντας την κατηγορία ‘προτροπής για δραστηριότητα’4 (Toop, 2004). Στην προκειμένη περίπτωση, αν και το σύστημα το οποίο παράγει αλεατορικές συνθέσεις εμπεριέχει έναν σχετικά εξειδικευμένο σχεδιασμό, το αποτέλεσμα διαμορφώνεται μέσα από τον αυτοσχεδιασμό του ερμηνευτή επάνω στο δοσμένο υπόβαθρο. H δράση υποστηρίζεται επιπλέον με την δημιουργική επέμβαση των μουσικών στην πορεία της σύνθεσης, αποφασίζοντας παραμέτρους όπως η διάρκεια, η τονικότητα και αλλες δυναμικές ιδιότητες του κομματιού (Borgo, 2017).

Γενικές ιδιότητες

ΟΙ ΣΥΝΘΗΚΕΣ ΑΝΑΔΥΣΗΣ ΤΟΥ ΚΟΙΝΟΥ ΠΛΑΙΣΙΟΥ [...]

Εικ.1 Earl Brown, ‘December 1952’, 31 κάθετα και οριζόντια γραμμικά στοιχεία, έχοντας ως αρχική ιδέα ένα κουτί με μηχανοκίνητα, κινητά στοιχεία σε μια τρισδιάσταση διάταξη που θα τοποθετούνταν μπροστά από τον ερμηνευτή. (πηγη: graphicnotation.wordpress// earl brown)

ΜΕΡΟΣ Α: ΤΟ ΦΑΙΝΟΜΕΝΟ ΤΟΥ ΑΥΤΟΣΧΕΔΙΑΣΜΟΥ

21

H χρονικότητα είναι ένα βασικό και συχνά σαφώς καθορισμένο στοιχείο της παραδοσιακής παρτιτούρας. Στην περίπτωση της γραφικής παρτιτούρας, η ΄χρονική σημειογραφία’, ‘δεν αναπαρίσταται, όπως επισημαίνει ο Feldman, ‘μηχανιστικά’, αλλά αρθρώνεται για τον ερμηνευτή ώστε να την προσδιορίσει ο ίδιος. Έτσι, ο καλλιτέχνης αποκτά μια ‘εντονότερη αίσθηση του χρόνου, και επομένως μια μεγαλύτερη επίγνωση της δραστηριότητας ή του ήχου που θα εκτυλίξει”. (Bailey, 1993, σ. 60). Λόγω των διαφορετικών ερμηνειών που προκύπτουν από κάθε παρτιτούρα, δεν είναι γνωστό εκ των προτέρων το τελικό αποτέλεσμα. Το επίπεδο απόκλισης των αποτελεσμάτων δεν αφορά εξ’ολοκλήρου το κατά πόσο η σημειογραφία είναι ανοιχτή σε πολλές ερμηνείες. Ακόμη και η πιο ‘ακραία’ απεικόνιση μπορεί να καταλήξει στην επανάληψη ‘κλισέ’, ανάλογα με το ποσοστό προβολής της σε οικεία πρότυπα του ερμηνευτή (Gutkin, 2012, σ. 256).

[...] ΣΕ ΑΥΤΟΣΧΕΔΙΑΣΤΙΚΕΣ ΠΡΑΚΤΙΚΕΣ

Εικ.5 σελ.

2 ‘Re μια δ ad’ τ ιάταξ η ‘πε ο Mo των τ τάλω bile, ονικώ ν ’ Εικον σ ν δια αν να που οποίη μορφ είναι τα ‘π σε (φ ώ σ υπερ έ εων τ ταλα επιθυ αντ θετη ’ καλ ης σε μείς. μ ένα σ άσου) ύ λ πτου Όταν 2 μια μ κ τ αι πα ν εκε το M ατιά ίξε τις ο πεδίο ίνο τ obile στη σ ο λε αντίσ δ κ ια ιν υ τάξεις ν ε π ολική ίται ή τοιχε τό, μ ς περ διάτα ε ότι όταν Cald ιο ξ ε σειρά η εκε ίναι σ χές τ er Pi ece) ίνη τη ταθε ης σε ρό, ρ λ.2 ( σ τ ιγ ίξε μ πηγή ή και : ear παίξε l bro τις wn a rchiv es,

Εικ.2-4 Earl Brown, 1966, Calder Piece, property of Earl Brown Music Foundation, 2013 (πηγή: earl brown archives, Calder Piece)

22

Earl Brown σημειογραφία, όπου η ερμηνεία σημειολογικά ‘αμφιλεγόμενων΄ σημαδιών ‘αναζωγοωνεί’ τον χρόνο της παρτιτούρας (Gutkin, 2012, σ.

257). Στο έργο του Calder Piece (1966), εμπνεύστηκε από τα κινητικά γλυπτά ‘mobiles’ (1931) του Alexander Calder (Εικ. 2-5) και θέλησε να σχεδιάζει έργα με ‘έναν βασικό χαρακτήρα που θα μπορεί να μεταβάλλεται ελαφρώς, βάση ‘σημειογραφικής ευελιξίας’ (Bailey, 1993, 60).

Α1 Ο ΑΥΤΟΣΧΕΔΙΑΣΜΟΣ ΣΤΗ ΜΟΥΣΙΚΗ

Σε αυτό το πλαίσιο, οι δημιουργοί γραφικών παρτιτούρων της εποχής, επεξεργάστηκαν -σε θεωρητικό επίπεδο- την ιδέα των ‘κινητών’ (mobiles) παρτιτούρων. Στη περίπτωση του ‘December 1952’ (Εικ.1) του κρουστού Earle Brown, πειραματίστηκε με την ανοιχτή φόρμα και διαφορετικές πτυχές του αυτοσχεδιασμού επάνω σε μια κινητική παρτιτούρα που αλλάζει συνεχώς. Από τις πρώτες προσεγγίσεις του Brown, υπήρξε η ιδέα μιας ‘‘νοητικά ‘κινητής’’ (mobile) αντίληψης για τη συμβατική

ΟΙ ΣΥΝΘΗΚΕΣ ΑΝΑΔΥΣΗΣ ΤΟΥ ΚΟΙΝΟΥ ΠΛΑΙΣΙΟΥ [...] (+) Υψηλότερη μουσική έκταση Πιο δυνατή δυναμική Πιο μακρά διάρκεια Πιο τμηματοποιημένος ρυθμός (-) Πιο χαμηλά ή πιο σιγανά ή πιο σύντομα η λιγότερο τμηματοποιημένα (=) ίδια ή όμοια έκταση δυναμική διάρκεια ηχόχρωμα αριθμό τμημάτων

Εικ.6 Karlheinz Stockhausen, PROZESSION, 1967 Τα μέρη του κομματιού είναι γραμμένα ως συμβολικές οδηγίες για την δημιουργία 250 ‘γεγονότων’ (events). To αρχικό γεγονός

θα πρέπει να είναι ένα μεταμορφωμένο ‘απόφθεγμα’ ενός προηγούμενου έργου του Stockhausen, σύμγωνα με την σημειογραφία “Συν-Πλυν”. Κάθε όργανο έχει ξεχωριστό ρεπερτόριο ως αναφορά και ο κάθε οργανοπαίχτης, μπορεί να ξεκινήσει οποιαδήποτε στιγμή (πηγή: Chang, Ed, Prozession,The Process Plan Works)

ΜΕΡΟΣ Α: ΤΟ ΦΑΙΝΟΜΕΝΟ ΤΟΥ ΑΥΤΟΣΧΕΔΙΑΣΜΟΥ

23

Stockhausen

Ο Stockhausen, από την άλλη θέλησε να ασχοληθεί με την εξερεύνηση νέων ήχων και νέων μουσικών δομών. Στο έργο του PROZESSION (1967), (Εικ. 6) προτείνει μια εναλλακτική σημειογραφία ‘Συν-Πλυν’ όπου ο ερμηνευτής, χρησιμοποιεί ως αναφορά παλιά έργα του ίδιου. Η μεθοδολογία του δεν ορίζει, όπως σχολιάζει, “ένα παγιωμένο αποτέλεσμα αλλά τη ‘διαδικασία’ όπου τα μουσικά φαινόμενα μεταλλάσσονται” (Stockhausen, Kürten, 6/2/1975) .

S. Bussoti

O Sylvanno Bussoti, ασχολήθηκε με την απροσδιοριστία της μουσικής σημειογραφίας στο σημείο, όπως αναφέρει ο Stockhausen, που η ‘εικόνα αυτονομείται χρησιμοποιώντας ένα διάφανο κώδικα’. Εδώ, η επικοινωνία επιτυγχάνεται ‘ορίζοντας μια παροδική-χρονική εμπειρία που μπορεί να εκφραστεί στη μορφή’ (Gutkin, 2012, σ. 264) Για τον Bussoti, η απροσδιοριστη σημειογραφία είναι ανοιχτή σε ατομικές ερμηνευτικές πρακτικές, χωρίς να υποδεικνύει συγκεκριμένα ηχητικά

[...] ΣΕ ΑΥΤΟΣΧΕΔΙΑΣΤΙΚΕΣ ΠΡΑΚΤΙΚΕΣ

. Εικ.7 S

i, Piece

Bussott

1

ieces , Five P

id Tudo

for Dav

γεγονότα. Στο έργο του Five Piano Pieces for David Tudor, (Εικ.

7) χρησιμοποιεί, μεταξύ άλλων, ομαδομοιοποιημένα συστήματα που ξεκινάνε με ομαλή-γραμμική εξέλιξη και συνεχίζουν με χαοτικά πλοκαμοειδή γραμμικά στοιχεία. Σε άλλο κομμάτι, επέλεξε τυχαία ένα παλιό του σχέδιο -από τις γραφιστικές του σπουδές-, το τοποθέτησε σε ένα πεντάγραμμο και ανέθεσε -ενδεικτικά- διάφορα χαρακτηριστικά ερμηνείας, στη κάθε γραμμή.

24

Α1 Ο ΑΥΤΟΣΧΕΔΙΑΣΜΟΣ ΣΤΗ ΜΟΥΣΙΚΗ

Όταν ο Tudor ρώτησε τον Bussotti—“Πρέπει ο καθένας να ερμηνεύσει τα πάντα σε αυτό το γράφημα;”—ο Bussotti εξήγησε ότι για αυτόν ‘η εικόνα είταν ένα είδος gestalt’. Δεν ήθελε, όπως δηλώνει, να επιτρέψει “μερική/ εξαγώμενη αντίληψη [Ausschnittsinterpretation] όπου κάποιος στέκεται στη κάθε λεπτομέρεια γιατί ήταν ζήτημα μορφής, φιγούρας και άρα δομής όπου υπάρχουν πλήθος επαναλαμβόμενων στοιχείων που θα ερμηνεύονται εκ νέου διαρκώς. Οι μικρές δομές structurations [Strukturale] της φιγούρας σίγουρα εμφανίζονται στις λεπτομέρειες, αλλά γενικά -η φιγούρα- έχει ένα προφίλ/ σχήμα [Umriss] που υποννοεί μια μορφή, μια εννοποιημένη φόρμα.”

(Gutkin, 2012, σ. 259)

8)

2, σ. 26

in, 201

: Gutk r (πηγή

ΟΙ ΣΥΝΘΗΚΕΣ ΑΝΑΔΥΣΗΣ ΤΟΥ ΚΟΙΝΟΥ ΠΛΑΙΣΙΟΥ [...]

‘bring the chaos of the unmediated into the order of the mediated’

Stockhausen on John Cage Concert, (Gutkin, 2012, 267)

Παρατήρηση* Οι προσεγγίσεις των συνθετών που ασχολήθηκαν με εναλλακτικές μορφές παρτιτούρας της δεκαετίας του 50, εμφανίζουν κοινά χαρακτηριστικά με τη λογική σύνθεσης και ερμηνείας της Βυζαντινής Μουσικής, (Εικ 8) όπου βάση ενός τροπαρίου, υπαινίσσονται φρασεολογικές, τονικές και ηχοχρωματικές ενδείξεις μέσω μιας ορισμένης σημειογραφίας. Τα σύμβολα, αναφερόντουσαν σε ένα βαθμό σε σαφώς ορισμένες σταθερές κινήσεις (τονικής διαφοράς) αλλά και ερμηνευτικές προτάσεις ως μετάβαση ανάμεσα στους φθόγγους

ΜΕΡΟΣ Α: ΤΟ ΦΑΙΝΟΜΕΝΟ ΤΟΥ ΑΥΤΟΣΧΕΔΙΑΣΜΟΥ

25

Εικ.8

Απόσπασμα

Μουσικής

Παρτιτούρας

τροπαρίου

Βυζαντινής

[...] ΣΕ ΑΥΤΟΣΧΕΔΙΑΣΤΙΚΕΣ ΠΡΑΚΤΙΚΕΣ

Εικ.9 John Cage, Concert for piano and Orchestra, 1960 (Gutkin, 2012, σ. 266) 26

John Cage

Α1 Ο ΑΥΤΟΣΧΕΔΙΑΣΜΟΣ ΣΤΗ ΜΟΥΣΙΚΗ

Στο έργο του Cage, Concert for Piano (Εικ. 9), προτείνει, μεταξύ άλλων, 84 πρωτότυπες ‘γραφικές δομές’ -όπως τις αποκαλεί ο Stockhausen- για το κομμάτι του πιάνου . Οι δομές είναι τόσο αυτόνομες όσο διαπλεκόμενες παραλλαγές θεμάτων. Στην προσπάθεια έκφρασης της πιο ακραίας πολυπλοκότητας των μουσικών σημειογραφικών αρχών, η παρτιτούρα -62 σελίδων- πρότεινε μια σειρά από μελετημένους συγκερασμούς συστημάτων. που περιελάμβαναα τόσο παραδοσιακά, όσο ασαφή σύμβολα. Οι γραφικές παρτιτούρες των Cage και Bussotti, αποτελούν ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα που αναδεικνύει τη σημασία της άρθρωσης κατανοητών οδηγιών που δεν λειτουργούν όμως ντετερμενιστικά, ώστε να προκύψει μια πρωτότυπη, αυθόρμητη σύνθεση. “Η διαλεκτική οργάνωσης του χάους του αδιαμεσολάβητου με την τάξη του διαμεσολαβημένου’ εκτυλύσσεται στο έργο του Cage, μέσα από μια εκτεταμένη ανάλυση των περίπλοκων γραφικών. (Gutking, 2012, σ. 267)

ΟΙ ΣΥΝΘΗΚΕΣ ΑΝΑΔΥΣΗΣ ΤΟΥ ΚΟΙΝΟΥ ΠΛΑΙΣΙΟΥ [...]

Εικ.11

John C

age, W

ater W

Εικ.10 John C age. F Mix, 19 ontana 58 ”A s c ore pro by the duced chanc e enco unlikely unter o sound f s ” Sev minute enteen s of ma terial, to used in be any tim e leng ger or th , lonshorte r; vers single ion for track o 4 r 2 dou tapes, ble tra the sco ck re may be use also d to pr ovide a parts fo part or r any c ombin instrum a ti on of ents.

27

ΜΕΡΟΣ Α: ΤΟ ΦΑΙΝΟΜΕΝΟ ΤΟΥ ΑΥΤΟΣΧΕΔΙΑΣΜΟΥ

Fontana Mix Στο έργο Fontana Mix (1958) (Εικ.

10) του John Cage, ο ερμηνευτής καλείται να επικαλύψει τυχαία διαφάνειες που φέρουν γραφικές ενδείξεις και να ακολουθήσει στη συνέχεια ορισμένους κανόνες ανάγνωσης του τελικού συνθετικού αποτελέσματος. Ο Cage, από τα τέσσερα χαρακτηριστικά που αποδίδει στον ήχο: τόνο, ηχόχρωμα, ένταση και διάρκεια (pitch, timbre, loudness, and duration) αναγνωρίζει ως βέλτιστο ένα σύστημα το οποίο βασίζεται σε διάρκειες και όχι σε αρμονικά χαρακτηριστικά (Brown, 2006, σ.

35) Πλην τον πειραματισμό με τη μορφή και τη δομή των παρτιτούρων τα έργα του Cage εμφανίζουν μια τάση για χρήση εναλλακτικών ήχων χρησιμοποιώντας καθημερινά υλικά (π.χ Water Walk, Εικ. 11) ή διάφορους φραστικούς ήχους. Στο ‘The Future of Music ΄o ίδιος γράφει πως η κρουστική μουσική -όπως αναφερόταν συχνά και στη jazzυπήρξε ‘η μεταφορά της πληκτροφόραςεπηρρεασμένης μουσικής σε μια παντών-ήχων μουσική του μέλλοντος’ θέλωντας να αναδείξει τη σημασία

alk, 19

60,

[...] ΣΕ ΑΥΤΟΣΧΕΔΙΑΣΤΙΚΕΣ ΠΡΑΚΤΙΚΕΣ

στιγμιό

τυπα α

πό την

παρου

σίαση σ

την εκπ

ομπή τ

ου CB

S “I’ve

Got a S

ecret”,

που έχει η ρυθμική δομή σε κρουστικές μεθόδους και κατά πόσο αυτές υποστηρίζουν τον ομαδικό αυτοσχεδιασμό μέσα από ‘άγραφους’ κανόνες. Αυτοί οι κανόνες περιλαμβάνουν την χρονική παράμετρο ως οργανωτικό εργαλείο της σύνθεσης αλλά και ως επεξεργάσιμο - ερμηνευτικό στοιχείο.

IS IT HIGH? IS IT LOW? IS IT IN THE MIDDLE? IS IT SOFT? IS IT LOUD? DOES IT COMMUNICATE ANYTHIN? MUST IT? IF IT’S HIGH, DOES IT? IF IT’S LOW DOES IT? IS IT A SOUND? IF SO IS IT MUSIC? IS ‘MUSIC’ MUSIC?

Εικ.12 Εναλασσόμενη ακολουθία αντιθετικών στοιχείων που παρουσιάζονται στην έναρξη του Sound?? Rahsaan Kirk (αριστερά) και John Cage . Στιγμυότυπα από την ταινία του Dick Fontaine για Grapevine Pictures, Courtesy of Rhapsody Flims, Inc, (πηγή: Brown, 2006, σ.34)

Α1 Ο ΑΥΤΟΣΧΕΔΙΑΣΜΟΣ ΣΤΗ ΜΟΥΣΙΚΗ

THE OPOSSITE AND NECESSARY COEXISTENT OF SOUND IS SILENCE. OF THE FOUR CHARACTERISTICS OF SOUND, ONLY DURATION INVOLVES BOTH SOUND AND SILENCE. THEREFORE, A STRUCTURE BASED ON DURATIONS IS CORRECT WHEREAS HARMONIC STRUCTURE IS INCORRECT.

28

ΟΙ ΣΥΝΘΗΚΕΣ ΑΝΑΔΥΣΗΣ ΤΟΥ ΚΟΙΝΟΥ ΠΛΑΙΣΙΟΥ [...]

Anthony Braxton

O συνθέτης και σαξοφωνίστας Anthony Braxton, μέρος της κολλεκτίβας AACM5, ασχολήθηκε συστηματικά με την πειραματική jazz και τον ελεύθερο αυτοσχεδιασμό. Στο έργο του αναζήτησε μια νέα μουσική και πολιτιστική ταυτότητα με κοινωνικά και πολιτικά χαρακτηριστικά, που επιχείρησαν να διαμορφώσουν από κοινού τα μέλη της κολεκτίβας.

AACM

O πειραματισμός των AACM με τον ήχο και τον χώρο περιελάμβανε μια σειρά αντισυμβατικών μουσικών εκδηλώσεων που προωθούσε το αυτοσχεδιαστικό, ροικό, μεταβατικό, δημιουργικό παιχνίδι της μουσικής ως αναπόσπαστο κομμάτι της καθημερινής ζωής, διαθέσιμο στον καθένα, οπουδήποτε, μέσα από πολλά διαφορετικά μέσα (Κλειδωνάς, 2015, σ. 97). Το λεξιλόγιο συλλογικού αυτοσχεδιασμού που προτείνανε, εφόσον έχει εσωτερικοποιηθεί από τους μουσικούς προσέφερε κατευθυντικά και συνεκτικά θέματα επιτρέποντας στους μουσικούς να χτίσουν “πολυ-τμηματικές συνθέσεις διαμορφωμένες από περίτεχνη ορχηστρική ποικιλία”. (Brown, 2006, σ. 92)

Γλωσσική Μουσική

Οι συνθέσεις του Braxton για ατομικό ή ομαδικό αυτοσχεδιασμό, περιλαμβάνουν μια παραλλαγμένη συμβατική σημειογραφία σε πιο πρωτότυπες μορφές με συνδυασμούς σχημάτων και χρωμάτων. Ιδιαίτερο έργο του Braxton, υπήρξε η ανάπτυξη της Γλωσσικής Μουσικής και τους Γλωσσικούς Τύπους (Εικ. 13-17) το 1988, επιδιώκωντας μια ‘πρωτοτυπία μέσα

ΜΕΡΟΣ Α: ΤΟ ΦΑΙΝΟΜΕΝΟ ΤΟΥ ΑΥΤΟΣΧΕΔΙΑΣΜΟΥ

29

5. AACM: Association for the Advancement of Creative Musicians, 1965, Chicago, ιδρυτές: Muhal Richard Abrams, Jodie Christian, Steve McCall,

Phil Colhran. Τα μουσικά σχήματα, με εμφανή προσήλωση στην Αφρικάνικη παράδοση είχαν σκοπό την εδραίωση μιας ‘συλλογικής, σύγχρονης,

πρωτότυπης, Αφρικάνικης, καλλιτεχνικής και μουσικής ταυτότητας που ήταν βασισμένη στο προσωπικό συναίσθημα και στον αυθορμητισμό της στιγμής’ (Κλειδωνάς, 2015, 454)

[...] ΣΕ ΑΥΤΟΣΧΕΔΙΑΣΤΙΚΕΣ ΠΡΑΚΤΙΚΕΣ

Εικ.13 Δώδεκα Γλωσσικοί Τύποι (Language Types) ένα μέρος της

ταξινόμησης ήχων, που έχει πραγματοποιήσει ο Braxton και περιλαμβάνει τα βασικά συστατικά της μουσικής του γλώσσας (πηγή: Heffley, The Music of Anthony Braxton, σελ. 233, Κλειδωνάς, 2015, σ. 471)

Εικ.14 Απόσπασμα από την ‘αρθρωτή σημειογραφία’ (modular notation) της

30

Σύνθεσης 76 γιας τρεις μουσικού (1977) (πηγή: Lock, “What I Call Sound, σελ. 10, Κλειδωνάς, 2015, σ. 479)

από δομική πολυπλοκότητα’ ((Κλειδωνάς, 2015, σ. 462). Στόχος του ίδιου δεν ήταν η επιδίωξη μιας ελευθερίας που είναι ‘εντός

Ένα από τα λεξιλόγια που ανέπτυξε ο Braxton είναι η σημειογραφία με ‘κυτταρική δομή’ (Εικ. 16) που υπηρετεί “το ρόλο της πειθάρχησης του αυτοσχεδιασμού, ενώ επιτρέπει στους μουσικούς να ασκήσουν δικές του επιλογές’ . Η τεχνική του ‘κολάζ

Α1 Ο ΑΥΤΟΣΧΕΔΙΑΣΜΟΣ ΣΤΗ ΜΟΥΣΙΚΗ

μιας κοινής αντίληψης της δομής, αλλά μια δημοκρατική, ευέλικτη, συνεργατική δημιουργία μορφής’ (456) Μελετώντας τη μουσική ως ‘ένα τρισδιάστατο πίνακα’, δεν βασίζει τη γλώσσα του στο σχήμα ‘θέμα-παραλλαγές’ αλλά σε μια πιο σύνθετη αντίληψη που συνεπάγεται έναν συγκερασμό σύνθεσης και αυτοσχεδιασμού σε πολλαπλά επίπεδα.

ΟΙ ΣΥΝΘΗΚΕΣ ΑΝΑΔΥΣΗΣ ΤΟΥ ΚΟΙΝΟΥ ΠΛΑΙΣΙΟΥ [...]

Εικ.15 Σύνθεση 110 για κουαρτέτο (1984) “Ένα σετ τεσσάρων σύντομων (και σχετικά εύκολων) δομών για εκτεταμένο αυτοσχεδιασμό” (πηγή: Braxton, Composition Notes, Κλειδωνάς, 2015, σ. 474)

ΜΕΡΟΣ Α: ΤΟ ΦΑΙΝΟΜΕΝΟ ΤΟΥ ΑΥΤΟΣΧΕΔΙΑΣΜΟΥ

31

Εικ.16 Αποσπάσματα κυτταρικών δομών και οδηγίες από τις παρτιτούρες στη Ζώνη C της Σύνθεσης 37 για κουαρτέτο σαξοφώνων (1974), όπου

γίνεται συνδυασμός συμβατικής σημειογραφείας και σημειογραφίας ‘κυτταρικής δομής’ (‘cell structure” notation) (πηγή: Radano, 1994, σ.

214)

Εικ.17 Σύνθεση 118 (a-1) -Σόλο Μουσική (1984-6) “Έκτη σειρά σόλο

συνθέσεων και λεξιλογίων (στρατηγικών) για δημιουργικό οργανοπαίκτη.

Μπορούν να αποδοθούν ως ξεχωριστό ή συνδυαζόμενο υλικό (σε συνδυασμό με τα σύνθετα σόλο υλικά του μουσικού μου συστήματος)

ανάλογα με τις ανάγκες της στιγμή” (πηγή: Braxton, Composition Notes, Κλειδωνάς, 2015, σ. 472)

[...] ΣΕ ΑΥΤΟΣΧΕΔΙΑΣΤΙΚΕΣ ΠΡΑΚΤΙΚΕΣ

αυτοσχεδιασμού’ η οποία ήταν βασισμένη στη ‘μη αλληλεπίδραση των μουσικών ενός συνόλου, οι οποίοι ενώ παίζουν διαφορετική σύνθεση, λειτουργούν τόσο ως ξεχωριστά άτομα και ως μέλη του group’ (466) Ο κάθε ερμηνευτής λειτουργεί εδώ βάσει μιας ‘συνειδητής απόφασης αποφυγής συνδέσεων’ […] ώστε να αναπτύξει το άτομο τη δική του αίσθηση λογικής.’ (468) Στόχος του Braxton ήταν η δημιουργία ενός πλαισίου ατομικής δράσης (π.χ σόλο χειρισμοί και στρατηγικές, ενός πλαισίου ομαδικής δράσης (διαδραστικές στρατηγικές συνόλων) και ενός πλαίσιου ανταπόκρισης (λογικές διασυνδέσεις μεταξύ δομών)

Cardew O Cardew (μέλος της βρετανικής ομάδας ελεύθερου αυτοσχεδιασμού ΑΜΜ4) και το σύνολο ‘The Scratch Orchestre’, ανέπτυξαν μια σειρά από συλλογικές διαδικασίες με σκοπό τη διαμόρφωση μουσικών δραστηριοτήτων. Το πιο γνωστό έργο του Cardew, Treatise (Εικ. 18), περιελάμβανε μια ανοιχτή μορφή που ‘απαιτεί τον αυτοσχεδιασμό’ (378). Οι 193 σελίδες του έργου δεν συνοδευόντουσαν από ερμηνευτικούς κανόνες αλλά βασιζόταν στην αυθόρμητη ανάγνωση των αφηρημένων σχημάτων, αριθμών και λοιπών στοιχείων.

6. “The letters AMM stand for something, but as you probably know it’s a secret!” Keith Rowe, 2001, (Waburton, 2006) Εικ.18 Απόσπασμα από την παρτιτούρα του Treatise (πηγή: Κλειδωνάς, 2015, σ. 375

Α1 Ο ΑΥΤΟΣΧΕΔΙΑΣΜΟΣ ΣΤΗ ΜΟΥΣΙΚΗ

Το έργο The great learning (1968-71), του ιδίου, ήταν βασμισμένο σε Κομφουκιανές αρχές οι οποίες μεταφράστηκαν σε άμεσες, μη συμβολικές μουσικές διαδικασίες. Συγκεκριμένα η 5η Παράγραφος του έργου, αφορούσε έναν συγκερασμό οπτικών δράσεων και παιχνιδιών με παρτιτούρες δράσης, με κλιμάκωση των περιορισμών που συναντά ο ερμηνευτής. Το έργο αντιμετωπίζεται εδώ περισσότερο ως ‘αποτέλεσμα συγκυριακών διαδικασιών και απρόβλεπτων παραγόντων’. (372) Ανέπτυξε έναν τρόπο-πέρα της καθιερωμένης μεθόδου

32

ΟΙ ΣΥΝΘΗΚΕΣ ΑΝΑΔΥΣΗΣ ΤΟΥ ΚΟΙΝΟΥ ΠΛΑΙΣΙΟΥ [...]

σημειογράφισης για έναν “καθοδηγούμενο αυτοσχεδιασμό’ (377), σε σημείο που φτάνει να πειραματίζεται με την ίδια τη φύση του ήχου. Ο Cardew διαμόρφωσε μια θεωρία γύρω από την ‘αμφισβήτηση της τέλειας μορφής” όπου ο ‘αναρχικός σχεδιασμός δεν οδηγεί σε οργανωτική αναρχία’ και το έργο αναδύεται ως συλλογικό προιόν.

33

Εν κατακλείδι, όπως σχολιάζει και ο συνεργάτης του Cardew και πρωτοποριακός κρουστός Eddie Prévost, ‘η φύση της παρτιτούρας είναι καθοριστική για τον καθορισμό της ερμηνείας’ ενώ διαμορφώνει το υπόβαθρο της διαλογικής αλληλεπίδρασης των μουσικών, διευκολύνοντας μια ‘συλλογικής μορφής δημιουργία στη μουσική’. Αυτή η νέα μορφής σημειογραφίας, ‘προέβλεπε τον αυτοσχεδιασμό ως αναπόσπαστο μέρος της σύνθεσης’ (Rowan, 2007) όπου, αν και η σημασιολογική επικοινωνία μεταξύ συνθέτη και εκτελεστή είναι περιορισμένη, η οπτική επικοινωνία μεταξύ των ερμηνευτών έχει μεγαλύτερο βάρος για την εξέλιξη του κομματιού.

ΜΕΡΟΣ Α: ΤΟ ΦΑΙΝΟΜΕΝΟ ΤΟΥ ΑΥΤΟΣΧΕΔΙΑΣΜΟΥ

Βιβλιογραφικές Αναφορές - Κλειδωνάς, Α., Aυτοσχεδιασμός και Σύνθεση, 1960-1988, Αρχιτεκτονική Θεωρία και Πρακτική σε κατ’αναλογίαν εξέταση με τη Μουσική, ΕΜΠ, Αθήνα, 2015 - Bailey, Derek Improvisation: its nature and practice in music, Da Capo Press 1993 - Bertinetto, Alessandro, Improvisation and Artistic Creativity, University of Udine, Free University of Berlin, Proceedings of the European Society for Aesthetics, vol. 3, 2011 - Borgo, David Complex Dynamics of Improvisation Springer Handbook of Systematic Musicology, ed. Bader, (σ. 1017-1028), 2017 -Canonne, C., Garnier Ν., A Model for Collective Free Improvisation (CFI), ENS Lyon, 2015 - Gutkin, David, Drastic or Plastic? Threads from Karlheinz Stockhausen’s

[...] ΣΕ ΑΥΤΟΣΧΕΔΙΑΣΤΙΚΕΣ ΠΡΑΚΤΙΚΕΣ

‘Music un Graphik’, 1959, published by Perspectives of New Music, Vol. 50, No. 1-2, Golden Anniversary Issue (Winter-Summer, 2012), pp. 255305 -Lochhead, Judith Irene (1994) “Performance Practice in the Indeterminate Works of John Cage,” Performance Practice Review: Vol. 7: No. 2, Article 11 -Ronald M. Radano - New Musical Figurations_ Anthony Braxton’s Cultural Critique-University Of Chicago Press (1994) - Toop, Richard, Expanding horizons: the International avant-garde, 196275, 2004 -Whittall, Arnold “Improvisation”, The Oxford Companion to Music, επιμέλεια: Alison Latham. Oxford Music Online -Woods, Clyde, Development Arrested_ Race, Power and the Blues in the Mississippi Delta-Verso (1998) Άρθρα στο Διαδύκτιο

34

- Chang, Ed, Prozession,The Process Plan Works (aka - the “plus-minus pieces”), n.d. (http://stockhausenspace.blogspot.com/2014/10/opus-23prozession.html) - Rosenberg, M. L. The stunning chance-made visual art of John Cage gets its centennial due, 09/17/2012 in Politico New York,

-https://www.politico.com/states/new-york/city-hall/story/2012/09/ the-stunning-chance-made-visual-art-of-john-cage-gets-its-centennialdue-067223

Α1 Ο ΑΥΤΟΣΧΕΔΙΑΣΜΟΣ ΣΤΗ ΜΟΥΣΙΚΗ

- Warburton, Dan. “Keith Rowe Interview”. Paris Transatlantic Magazine.

January 2001. Retrieved 14 October 2006.(http://www.paristransatlantic. com/magazine/interviews/rowe.html)

ΟΙ ΣΥΝΘΗΚΕΣ ΑΝΑΔΥΣΗΣ ΤΟΥ ΚΟΙΝΟΥ ΠΛΑΙΣΙΟΥ [...]

Assemblage και συγγενείς πρακτικές αυτοσχεδιασμού

Α1

Δεδομένου ότι ο αυτοσχεδιασμός αποτελεί “αυθόρμητη και διαισθητική δράση” (Alterhaug, 2004) δεχόμαστε ότι κάθε καλλιτεχνική δημιουργία εμπεριέχει κάποια επίπεδα αυτοσχεδιασμού. Η έρευνα που ακολουθεί εστιάζει σε έργα assemblage όπου αναγνωρίζεται ότι εμφανίζουν πολλά ανοιχτά στάδια στο επίπεδο της σύνθεσης αλλά και προσφέρουν πολλαπλές αναγνώσεις και εμπειρίες στον θεατή.

Collage

ΜΕΡΟΣ Α: ΤΟ ΦΑΙΝΟΜΕΝΟ ΤΟΥ ΑΥΤΟΣΧΕΔΙΑΣΜΟΥ

35

Η περίοδος του 20ου αι. συνοδεύτηκε με την εισαγωγή δύο θεμελιωδών ερωτημάτων όσον αναφορά την καλλιτεχνική δημιουργία: τη φύση της πραγματικότητας και τη φύση του ίδιου του έργου. Μια κομβική επανάσταση της μοντέρνας τέχνης υπήρξε η αυτοσχεδιαστική συγκέντρωση καθημερινών υλικών, με τους πρώτους πειραματισμούς να εμφανίζονται στις συνθέσεις (collage) των κυβιστών1 γνωστά και ως “papiers collés”. Η κοινή αναφορά προέλευσης του υλικού, διαμορφωμένη από τη δημοφιλή κουλτούρα και επικοινωνία, αποσκοπούσε στο να σχηματίσει μία οικειότητα στον θεατή. Το κοινό υπόβαθρο στο οποίο αναφέρονται τα διαφορετικά στοιχεία, χρησιμοποιείται είτε ως απόσπασμα (η ταυτότητα του υλικού δεν επηρρεάζει την οργάνωση) είτε ως οργανωτικό εργαλείο (η ταυτότητα του υλικού επηρρεάζει την οργάνωση) (environment used as quotation and as organisation)2. (Elderfield, 1992) 1. Συγκεκριμένα, από τα πρώτα γνωστά έργα collage, αποτελεί η σύνθεση του Picasso “Still life with Chair Caning” (1911-12) Βλ: Seitz, C. S., Introduction In:

Seitz, C. S., 1961, The Art of Assemblage, New York: The museum of modern art, p.9-10

2. Διάκριση που προτείνει ο κριτικός τέχνης Lawrence Alloway, στην ομιλία

του στο συνέδριο “The art of assemblage” το 1961 στο moma, με σκοπό την ανάλυση της δομής ενός assemblage

[...] ΣΕ ΑΥΤΟΣΧΕΔΙΑΣΤΙΚΕΣ ΠΡΑΚΤΙΚΕΣ

Picasso

‘Je veux assasiner la peinture!’

Joan Miro 36

‘It was not until I realised […] the celebration of the differences between things, that I became an artist who could see.’

R. Rauschenberg Βλ.: Leggio J., Robert Rauschenberg’s Bed and the symbolism

of the body. In: Elderfield, J.,1992, Essays on Assemblage, New York: The museum of modern art, p.107

19.1 Pablo Picasso, Still Life with Chair Caning, 1912, oil on oil-cloth over canvas edged with rope, 29 x 37 cm (Musée Picasso) (πηγή: khan academy)

19.2 Joan Miro, Collage, 1929, (πηγή: MOMA collection)

19.3 Kazimir Malevich, Reservist of the First Division, φθινόπωρο-χειμώνας 1914 (πηγή: MOMA collection)

19.4 Robert Rauschenberg, Bed, 1955 (πηγή: MOMA collection)

Α2 Assemblage

Εικ.19 Κολάζ ιδίας επεξεργασίας. Έργα που χρησιμοποιήθηκαν

ΟΙ ΣΥΝΘΗΚΕΣ ΑΝΑΔΥΣΗΣ ΤΟΥ ΚΟΙΝΟΥ ΠΛΑΙΣΙΟΥ [...]

Α1.1 Ορισμός και πρώτοι πειραματισμοί Collage και σουρεαλισμός

ΜΕΡΟΣ Α: ΤΟ ΦΑΙΝΟΜΕΝΟ ΤΟΥ ΑΥΤΟΣΧΕΔΙΑΣΜΟΥ

37

Assemblage

Σε μία προσπάθεια αποδόμησης της υπάρχουσας καλλιτεχνικής δεοντολογίας, οι καλλιτέχνες της εποχής θέλησαν να αποδομήσουν την πραγματικότητα και τη σχέση του υποκειμένου με το έργο -είτε πρόκειται για τον δημιουργό είτε για τον θεατή. Μεταξύ των ρευμάτων που εισήγαγαν ως μεθοδολογικό εργαλείο, την παράθεση τυχαίων αντικειμένων, το ρεύμα των ντανταϊστών και των σουρεαλιστών προώθησε τη μέθοδο του collage ως μια απελευθερωτική δημιουργική τεχνική που θα επαναπροσδιόριζε τη σχέση υποκειμένου και αντικειμένου. Σε κάθε της εφαρμογή, η μέθοδος του juxtaposition διαδόθηκε προτείνοντας μια νέα συντακτική ελευθερία, στην αναζήτηση μιας νέας καλλιτεχνικής γλώσσας η οποία είναι αυτοαναφορική, μη παραστατική και ανεξάρτητη από παραδοσιακές φόρμες. Ο σουρεαλιστής Louis Aragon πίστευε πως “το collage επέτρεπε τον κατακερματισμό του οπτικού πεδίου, σαν μία πρόταση, σε μέρη τα οποία συνδέονται μεταξύ τους αλλά παραμένουν αυτόνομα” ενώ ταυτόχρονα μπορεί να θεωρηθεί “προάγγελος καλλιτεχνικής επανάστασης αλλά και κοινωνικής αλλαγής”. Όπως σχολίασε και η κριτικός τέχνης Lucy Lippard, ”κάτω από κάθε σουρεαλιστική τέχνη, βρίσκεται η αισθητική του collage, η συμφιλίωση δύο μακρινών κόσμων σε ένα νέο και αναπάντεχο επίπεδο” (Lipard, 1970, Elfefield, 1992). Στα μέσα του 20ου αιώνα, ως αποτέλεσμα μίας σειράς συζητήσεων και αναλύσεων που πυροδότησε ο περίπλοκος ορισμός του collage, εισάγεται όρος του assemblage3, βάση “της κομβικής διττότητας των έργων τέχνης ως μια επένδυση της ύλης με το πνεύμα” (Seitz, 1961, σ.10). Οι πρώτες αναλύσεις

3. Η θεωρία του assemblage έγινε δημοφιλής μέσω της έκθεσης του μουσείου Moma με τίτλο “The art of assemblage” το 1961, με επικεφαλή τον William C. Seitz

Η λέξη assemblage πρωτοχρησιμοποιήθηκε από τον καλλιτέχνη Jean Dubuffet για έργα του που δημιούργησε από διάφορα ετερογενή υλικά (1953-54), υποστηρίζοντας πως η λέξη collage δεν

[...] ΣΕ ΑΥΤΟΣΧΕΔΙΑΣΤΙΚΕΣ ΠΡΑΚΤΙΚΕΣ

προτείνοντας έναν πιο ολοκληρωμένο και αντιπροσωπευτικό όρο για εκείνα τα έργα που αναγνωρίζονται ως “συγκερασμός μελών και αντικειμένων […] και δεν αποτελούν μία απλή αποκόλληση και επικόλληση […] αλλά συνοδεύονται από κομβικές προβληματικές της εποχής τους” (Seitz, 1961). Ο πολύπλοκος συμβολισμός που συνόδευε τα έργα collage εκφράστηκε σε μια νέα σειρά εφαρμογών που θα επέκτεινε την παράθεση στοιχείων από το δυσδιάστατο, απεικονιστικό πλαίσιο του πίνακα στον τρισδιάστατο χώρο. Τα νέα αυτά έργα, που πλαισιώνουν τον όρο του assemblage, αντανακλούν τον εναλλασόμενο προβληματισμό των καλλιτεχνών της εποχής γύρω από το επιπέδο αναγνωρισιμότητας των διαφορετικών υλικών που χρησιμοποιούνται σε συνθέσεις collage. Στη περίπτωση των Κυβιστικών collage, ο συγκερασμός των διαφορετικών υλικών διαμορφώνεται διατηρώντας μία, σχετικά, επίσημη οργάνωση, που φαίνεται σαν να αφομοιώνει ένα “ξένο σώμα”. Η αποσπασματική φύση του αναφορικού στοιχείου, έχει να κάνει με την αντιμετώπιση του ως παραθετικό σχεδιαστικό εργαλείο. Η αναγνωρισιμώτητα του κάθε στοιχείου έχει να κάνει εδώ με το ποσοστό ενσωμάτωσης της αρχικής προέλευσης του αντικειμένου στο σύνολο, σε βαθμό που αφομοιώνεται πλήρως σε ένα νέο χαρακτήρα του παραγόμενου αποτελέσματος. Για παράδειγμα, στη πλειοψηφία των κυβιστικών collage, οι συνθέσεις αφορούν την απεικόνιση πραγματικών καταστάσεων (πχ μια καρέκλα ή ένα μουσικό όργανο) με αποτέλεσμα το υλικό να εξυπηρετεί τη σύνθεση στον βαθμό που ικανοποιεί την απεικόνιση, μεταλλάσσοντας επομένως την αρχική του ιδιότητα βάση της υπόστασης του έργου στο οποίο υπάγεται.

38

Προέλευση

ήταν αρκετά ευρύς όρος για να καλύψει νεότερα έργα και θα έπρεπε να χρησιμοποιείται μονάχα για

έργα Ντανταιστών της δεκαετίας 1910-20. O Seitz οικειοποιήθηκε τον όρο για να καλύψει ένα εύρος

καλλιτεxνικών δραστηριοτήτων όπως το découlage, découpage, photomontage κ.α Βλ.: Appendix 2: The Popularization of the word Assemblage In: Elderfield, op cit, p.159

Α2 Assemblage

Η περίπτωση των έργων assemblage αφορά εφαρμογές που

Απεικόνιση

ΟΙ ΣΥΝΘΗΚΕΣ ΑΝΑΔΥΣΗΣ ΤΟΥ ΚΟΙΝΟΥ ΠΛΑΙΣΙΟΥ [...]

“μαρτυρούν” την προέλευση των υλικών τους, συνθέτοντας εκ νέου ένα σύμπλεγμα στο οποίο διακρίνονται, σε μεγάλο βαθμό, τα αρχικά χαρακτηριστικά των επί μέρους στοιχείων του. Τα έργα assemblage είναι δομημένα ώστε να αποκαλύπτουν τη διαδικασία παραγωγής τους σε πρωτοφανή βαθμό ενώ η εγγενής τους σύνθεση θέτει πρακτικούς και φυσικούς

προβληματισμούς σχετικά με την αλληλοσχέτιση των αντικειμένων και την ελευθερία στη παραγωγή της μορφής. Σε κάθε περίπτωση, κάθε υλικό που χρησιμοποιείται έχει το δικό του περιεχόμενο και διατηρεί παράλληλα την ανεξαρτησία από το νόημά του, το οποίο ορίζεται στη συνέχεια από το υποκείμενο ανάγνωσης (Rauschenberg, 1961, Elfefield, 1992). Tα έργα των επόμενων δεκαετιών εξερεύνησαν τον πολύπλοκο συμβολισμό αλλά και τα θεματικά μοτίβα της μη-παραστατικής τέχνης μέσα από πειραματισμούς με την διάρθρωση της εικόνας μέσω της τεχνικής του συγκερασμού στοιχείων.

ΜΕΡΟΣ Α: ΤΟ ΦΑΙΝΟΜΕΝΟ ΤΟΥ ΑΥΤΟΣΧΕΔΙΑΣΜΟΥ

39

Malevich, νέα διάσταση

Duchamp, readymades

Για παράδειγμα, ο πειραματισμός με τις επιφάνειες και τις γεωμετρίες στα collage του Malevich, είχε σκοπό την απομάκρυνση από την πραγματικότητα του αντικειμένου, ανακαλύπτοντας μία νέα διάσταση στον εικονογραφικό χώρο. Προμηνύοντας την μεταγενέστερη ανάπτυξη του Σουπρεματισμού, ο στόχος του ήταν να δημιουργήσει μια “αγνή τέχνη” η οποία θα προέρχεται από μια “αγνή αίσθηση των πλαστικών διαστάσεων” που προκύπτει μέσω της “απόλυτης δημιουργίας” (Elfefield, 1992, σ. 13-26). Αντίστοιχα, οι συνθέσεις “readymades” (Εικ. 20) του Duchamp, υπήρξαν μία σειρά ειρωνικών γλυπτικών συνθέσεων που 4. Χαρακτηριστικά, για το έργο του Robert Rauschenberg, Bed (1955), αν και ο καλλιτέχνης ήθελε να “μετατρέψει το σχέδιο του παπλώματος σε αφαιρετικό σχέδιο”, μέσα από μία εναλλακτική χρήση των υλικών που βρήκε γύρω του, οι επισκέπτες το παρομοίωσαν περισσότερο με την απεικόνιση μιας σκηνής εγκλήματος. Ο ίδιος αναφέρει για το έργο πως αποτελεί “μια από τις φιλικότερες εικόνες που έχω ζωγραφίσει. Ο φόβος μου ήταν ανέκαθεν πως κάποιος θα ήθελε να χωθεί κάτω από το πάπλωμα” (Elderfield, 1992, σελ. 20, 80-81)

[...] ΣΕ ΑΥΤΟΣΧΕΔΙΑΣΤΙΚΕΣ ΠΡΑΚΤΙΚΕΣ

προκύπτουν από ένα συγκερασμό καθημερινών αντικειμένων, και αποτελούν χαρακτηριστικό παράδειγμα πρώτων δειγμάτων assemblage που είχε σκοπό να “αποπροσανατολίσει τον θεατή […] δημιουργώντας μία φόρμα που μπορεί να ερμηνευτεί από τον καθένα” (Duchamp, 1961, Elfefield, 1992). Η προβληματική της διαφοράς ανάμεσα στην πρόθεση του καλλιτέχνη -συνειδητής και ασυνείδητης- και την αντίληψη του θεατή υπήρξε κομβικός

“η υπόσταση της τέχνης ορίζεται μέσω της αντίληψης του θεατή” Duchamp (Wedewer, 1969)

Εικ 20.4 Paris Air, 1919 Εικ 20.2 Why not sneeze? 1921

40

Εικ 20.5 Comb, 1916

Εικ 20.1 Bicycle no3, 1913 Εικ 20.6 Bottle Dryer, 1914

Εικ 20.3 Fountain, 1917

Εικ. 20 Marchel Duchamp, Readymades, (Seitz, 1961, σ. 47)

Α2 Assemblage

? item/-s(a) = assemblage (a) ±§ item/-s(b) =assemblage (b) ±§ ... item/-s(n) = assemblage (n) = assemblage (x)

ΟΙ ΣΥΝΘΗΚΕΣ ΑΝΑΔΥΣΗΣ ΤΟΥ ΚΟΙΝΟΥ ΠΛΑΙΣΙΟΥ [...] Εικ 21 André Breton, Victor Brauner, Yves Tanguy,

Jacques Hérold, ca. 1934, The Menil Collection (πηγή: Tate Collection)

Εικ 22 Tristan Tzara,Valentine Hugo, Greta Knutsen,

Andre Breton, 1920-30, Morton G. Newman Family Collection, (πηγή: Elfefield, 1992, σ. 40)

41

ΜΕΡΟΣ Α: ΤΟ ΦΑΙΝΟΜΕΝΟ ΤΟΥ ΑΥΤΟΣΧΕΔΙΑΣΜΟΥ

Cadavres

άξονας των πολώσεων που συνόδευαν τα έργα assemblage.4 Από τα πρώτα παραδείγματα παραγωγής συλλογικού έργου στη τέχνη, οι συνθέσεις cadavre exquis (Εικ. 21-25) υπήρξαν ένα παιχνίδι μεταξύ των σουρεαλιστών όπου οι συμμετέχοντες δημιουργούσαν λεκτικές και εικονικές συνθέσεις. Η μεθοδολογία του παιχνιδιού έχει αναφορά σε ένα παραδοσιακό λεκτικό παιχνίδι ,που παρουσιάζεται σε διαφορετικές χώρες ανά τον κόσμο, όπου προσφέρει ο κάθε συμμετέχοντας από μια φράση και συντείθεται ένα τελικό διήγημα. Ο André Breton σημειώνει πως τα cadavres “παρουσίαζαν μία παράδοξη αντιμετώπιση των στοιχείων … υπογραμμίζοντας έντονα τη αδιάκοπη σχέση μεταξύ τον εσωτερικό και εξωτερικό κόσμο” (Breton, 1965, Elfefield, 1992). Στις συνθέσεις αυτές, επάνω στον κοινό άξονα ότι ο κάθε σχεδιαστής συνεισφέρει ένα τμήμα του φανταστικού ‘σώματος’ (χωρίς αισθητικούς ή άλλους περιορισμούς με τη δυνατότα να εκτυλιχθεί είτε

[...] ΣΕ ΑΥΤΟΣΧΕΔΙΑΣΤΙΚΕΣ ΠΡΑΚΤΙΚΕΣ

Εικ 23-24 Nudes , Yves Tanguy, Joan

Miró, Max Morise, Man Ray (Emmanuel Radnitzky), 1926–27, Moma Collection Andre Breton collection

Εικ 25 Figure, André Breton, Max Morise,

Jeannette Ducrocq Tanguy,Pierre Naville, Benjamin Péret, Yves Tanguy, Jacques Prévert, 1928 (πηγή: Moma Collection)

42

ελεύθερα στη σελίδα είτε σε ορισμένα τμήματα του χαρτιού) συντίθεται ένα νέο σύνολο από τις τυχαίες προσθέσεις των ‘παικτών’.

Α2 Assemblage

Το σύστημα σχεδιασμού των cadavres διαχειρίζεται την τυχαιότητα της πρόθεσης -σχετικά με τον τρόπο ή στυλ απεικόνισης του κάθε ‘παίκτη’ - θέτοντας ως κοινό υπόβαθρο την ένδειξη πως ‘σχεδιάζεις ένα σώμα΄ επιτρέποντας την ανάδυση μιας νέας μορφής που αποτελεί συγκερασμό ατομικών σχεδιαστικών προθέσεων. Το κατά πόσο η κάθε ‘συνεισφορά’ στο σχέδιο εκτυλίσσεται ανεμπόδιστη από τα επί μέρους στοιχεία των συμπαικτών, είναι στην ευχέρεια του σχεδιαστικού υποκειμένου και κατά πόσο προκαθορίζεται μια συγκεκριμένη δομή ή συνθετική κατεύθυνση και κατά πόσο προωθείται η διατήρηση ενός προσωπικού ιδίωματος, ενώ το σύνολο

ΟΙ ΣΥΝΘΗΚΕΣ ΑΝΑΔΥΣΗΣ ΤΟΥ ΚΟΙΝΟΥ ΠΛΑΙΣΙΟΥ [...]

Α2.2 Assemblage και λογοτεχνική σύνθεση Αρχικοί Πειραματισμοί Mallarmé, Apollinaire

ΜΕΡΟΣ Α: ΤΟ ΦΑΙΝΟΜΕΝΟ ΤΟΥ ΑΥΤΟΣΧΕΔΙΑΣΜΟΥ

43

Χαρακτηριστικό παράδειγμα σουρεαλιστικής έκφρασης, τα ποιήματα του Apollinaire, Mallarmé , Gide και άλλων αποτέλεσαν πρωτοποριακές συνθέσεις όπου εμφανίζεται “μια ελευθερία στην συγκρότηση του έργου … από ετερόκλιτα μέλη” (Shattuck, The Banquet Tears, 1958, Elfefield, 1992), με αποσπάσματα συζητήσεων, φράσεις ρουτίνας και κλισέ να διαδέχονται το ένα το άλλο χωρίς κάποια μεταβατική ή θεματική σύνδεση.

O Stéphane Mallarmé, από το 1886 , παρουσιάζει μία νέα αισθητική στη ποιητική δημιουργία “χωρίς ομοιοκαταληξία ή μέτρο και με τις αυτόνομες λέξεις ή λέξεις-σύνολα να διαμορφώνονται σε μοτίβα - ένα είδος πνευματικού κινηματογράφου - όπου κάθε σελίδα θα πρέπει να λαμβάνεται υπόψιν στην ολότητά της, σαν να ήταν εικόνα” (Seitz, 1961). Τη λογική εξέλιξαν ποιήματα “καλλιγραμμικού”5 στυλ (Εικ.

25-28) του πρωτοπόρου της Avant Garde Guilliaumme Apollinaire όπου, αν και παρομοιάστηκαν από τον κριτικό George Duhamel ως “παλιατζίδικο”6, τα αποσπάσματα δεν υπάκουαν σε γραμματικούς κανόνες αλλά συνδέονταν μέσω μιας ιδεογραφικής λογικής αντίθετη της συλλογιστικής παράθεσης και της αφήγησης (Elfefield, 1992,σ. 15).

5. calligrammatique (fr), calligrammatic (eng) = κείμενο του οποίου οι γραμμές διατάσσονται στη μορφή σχεδίου 6. Η κριτική αφορούσε τη σειρά Alcools (1913) ibid p.15 Εικ 25 Guillaume Apollinaire , πρώτο calligramme, La colombe poignardée et le jet d’eau, 1913, (πηγή: Sorbonne archives) Εικ 26 Guillaume Apollinaire, La Cravate et la montre, Les Soirées de Paris, nº 26 et 27, juillet-août 1914. (πηγή: Sorbonne archives) Εικ 27 Guillaume Apollinaire, Oeuvres poétiques Poèmes a Lou,1956, (πηγή: Eldfefield, 1992, σ. 14) Εικ 28 Guillaume Apollinaire, La Cravate et la montre, Les Soirées de Paris, nº 26 et 27, juillet-août 1914.(πηγή: Sorbonne archives)

[...] ΣΕ ΑΥΤΟΣΧΕΔΙΑΣΤΙΚΕΣ ΠΡΑΚΤΙΚΕΣ

25

26

28

44

Α2 Assemblage

27

ΟΙ ΣΥΝΘΗΚΕΣ ΑΝΑΔΥΣΗΣ ΤΟΥ ΚΟΙΝΟΥ ΠΛΑΙΣΙΟΥ [...]

COBRA, Dotremont

Την ίδια περίοδο, ο Βέλγος καλλιτέχνης και ποιητής Christian Dotremont (Εικ. 29-30) αναγνωρίζει μία ανάγκη για έναν “επαναστατικό Σουρεαλισμό” και ιδρύει το κίνημα CoBrA7 (1948). Υποστηρίζοντας τον απόλυτο αυθορμητισμό και τον πειραματισμό, οι καλλιτέχνες-ιδρυτές του κινήματος άντλησαν έμπνευση από παιδικά σχέδια, πρωτόγονες μορφές τέχνης και τα έργα του Paul Klee και Joan Miro. Ενθουσιασμένος από τη ενυπάρχουσα αλληλοεξάρτηση μεταξύ λέξεων και εικόνων, ο Dotremont αναπτύσει την αισθητική των “peintures mots” ή ‘“ logogrammes”. Το κίνημα Cobra δραστηριοποιήθηκε ως μία αντίδρασηεπαναπροσδιορισμός στον σουρεαλισμό και έθεσε τις βάσεις για μετέπειτα κινήματα του Ταχισμού (κίνημα-αντίδραση στον Κυβισμό), του Ευρωπαικού Αφηρημένου Εξπρεσιονισμού και του γιαπωνέζικου κινήματος Gutai (=Ενσάρκωση, Απτή) -ριζοσπαστικό, μεταπολεμικό καλλιτεχνικό κίνημα στην Ιαπωνία (1954).

ΜΕΡΟΣ Α: ΤΟ ΦΑΙΝΟΜΕΝΟ ΤΟΥ ΑΥΤΟΣΧΕΔΙΑΣΜΟΥ

45

7. Το κίνημα Cobra υπήρξε ένα avant garde κίνημα από το 1948-51 από τον Dotremont από τα αρχικά των πόλεων από τις οποίες κατάγονταν τα μελη του (Copenhagen-Brussels-Amsterdam) ως ένας συγκερασμός τη Δανέζικη ομάδα Host, του Βέλγικου επαναστατικού Σουρρεαλισμού και της Ολλανδικής ομάδας Reflex. Δημιουργήθηκε στο Παρίσι από τους Karel Appel, Constant Corneille, Asger Jorn, Joseph Noiret και τον Dotremont με το μανιφέστο “La Cause était entendue” (Η αιτία εισακούστηκε) Βλ. Aspley K., 2010, Historical Dictionary of Surrealism, Historical Dictionaries of Literature and the Arts, No. 43, Lanham, Toronto, Plymouth, England: The Scarecrow Press Inc, Cobra: pg 127-128, Dotremont: pg 167-168

[...] ΣΕ ΑΥΤΟΣΧΕΔΙΑΣΤΙΚΕΣ ΠΡΑΚΤΙΚΕΣ

Εικ 29 Pierre Alechinsky with Christian Dotremont, In-text plate (folio 4) from 21 Etchings and Poems, 1952, published 1960, Etching and engraving from an illustrated book with 14 etchings (six with aquatint, four with engraving, one with drypoint), two aquatints, two engravings, two drypoints, and one photogravure, (πηγή: Moma Collection) Εικ 30 Pierre Alechinsky with Christian Dotremont Seismographic Brew (Brassée sismographique) 1972, Collotype and lithograph, offset printed, (πηγή: Moma Collection)

46

Α2 Assemblage

ΟΙ ΣΥΝΘΗΚΕΣ ΑΝΑΔΥΣΗΣ ΤΟΥ ΚΟΙΝΟΥ ΠΛΑΙΣΙΟΥ [...]

Α2.2 Assemblage και συλλογική εμπειρία Kaprow on Pollock

ΜΕΡΟΣ Α: ΤΟ ΦΑΙΝΟΜΕΝΟ ΤΟΥ ΑΥΤΟΣΧΕΔΙΑΣΜΟΥ

47

Happenings

Ο Allan Kaprow (Εικ. 31) δημοσιεύει το 1958 έναν σχολιασμό επάνω στη σημασία της κληρονομιάς που αφήνει ο Jackson Pollock. Θέλοντας να προτείνει μια νέα καλλιτεχνική φιλοσοφία, αναδεικνύει την ενσωμάτωσης της τυχαιότητας στη μεθοδολογία των καλλιτεχνών της New Art η οποία είναι όλο και λιγότερο προσκολλημένες στην αναπαράσταση αντικειμένων, και πιο πολύ στη δικιά τους αυτονομία. Εστιάζοντας στα έργα του Pollock, ο Kaprow αναφέρεται στην σημασία των συντονισμένων δημιουργικών τεχνικών που εξέλιξε, ‘θέτοντας μια -σχεδόν απόλυτη- σταθερά σε μια διαδραστική χειρονομία’ (Kaprow, 1958). Σε αντίθετη λογική από τον ‘ψυχικό αυτοματισμό’ που πρότειναν οι Σουρρεαλιστές, ο Pollock, για τον Kaprow, ανέδειξε μια νέα διάσταση του έργου. Οι ‘δράσεις’ (act) ή η ‘ατελή τέχνη’ του Pollock, αναδεικνύουν μια διαδραστική σχέση μεταξύ των στοιχείων ενός συνόλου που προκύπτει αυτοσχεδιαστικά, ενώ ταυτόχρονα προωθεί μια εναλλασσόμενη μεταμόρφωση του νοήματος των εσωτερικών και εξωτερικών σχέσεων των μελών (στη περίπτωση του Pollock, οι πινελιές). Στην ίδια δημοσίευση, ο Kaprow συνοψίζοντας, τονίζει τις δυνατότητες που προσφέρει η χρήση καθημερινών υλικών στο κίνημα της New Art, δίνοντας στον καλλιτέχνη την ευκαιρία να ανακαλύψει πρωτάκουστες ‘εκδηλώσεις’ (happening) με τη σύνθεση στοιχείων που βρίσκουν κοινή αναφορά στη συλλογική μνήμη. (Kaprow, 1958) Ο ίδιος, θα πειραματιστεί με το στήσιμο happenings το υπόλοιπο της καριέρας του, σε μια προσπάθεια δημιουργίας διαδραστικών, εμβυθιστικών εγκαταστάσεων που ο καλλιτέχνης προσφέρει την κατασκευή και ο θεατής προσφέρει τη δυναμική εμπειρία. Αυτά τα “collage δράσεων”, γινόντουσαν κατανοητά όχι τόσο όσο μία απόρριψη της τέχνης, αλλά ως εξέλιξη του χώρου: ένας συνδυασμός οπτικών, ακουστικών και θεατρικών στοιχείων.

[...] ΣΕ ΑΥΤΟΣΧΕΔΙΑΣΤΙΚΕΣ ΠΡΑΚΤΙΚΕΣ

“ένα ‘happening’ είναι ένας συγκερασμός εκδηλώσεων που συνδυάζονται σε μία ή περισσότερες μονάδες χρόνου και χώρου’“ (Wedewer, 1969)

48

Α2 Assemblage

Εικ31 Allan Kaprow στο Apple Shrine, 1960, Φωτογραφία από Robert McErloy (πηγή: Kaprow, 1958, The Legacy of Jackson Pollock, σ. 8)

ΟΙ ΣΥΝΘΗΚΕΣ ΑΝΑΔΥΣΗΣ ΤΟΥ ΚΟΙΝΟΥ ΠΛΑΙΣΙΟΥ [...]

K. Schwitters, Merzbau

Επάνω στη διαλεκτική σχέση αντικείμενου και νοήματος, ο Kurt Schwitters (Εικ. 34) δημιούργησε ένα “αφαιρετικό βιωματικό collage συνταγμένο από σπήλαια τυχαίων αντικειμένων και κολόνων” (Thomas, 2012) στο στούντιο του στο Ανόβερο γνωστό και ως Merzbau8 (1923-1937). Αν και το αρχικό δωμάτιο καταστράφηκε το 1943, το φωτογραφικό υλικό

από διαφορετικές φάσεις του έργου (1924-33) φανερώνει την εξέλιξη και επέκταση της σύνθεσης σε ένα “τρισδιάστατο collage διαφόρων αντικειμένων … με λόγιες και συμβολικές αναφορές” (Steinitz, 1924, Elderfield, 1992).

Dylaby

ΜΕΡΟΣ Α: ΤΟ ΦΑΙΝΟΜΕΝΟ ΤΟΥ ΑΥΤΟΣΧΕΔΙΑΣΜΟΥ

49

Fluxus

Περιπτώσεις πρωτοποριακών εκθέσεων, όπως της Dylaby (Εικ. 35) στο μουσείο Stedelijk το 1962 με Tinquely, Rauschenberg, Spoerri, Ultvedt, Raysse, Phalle, ανέδειξαν τις δυνατότητες μιας ποικιλίας διαδραστικών έργων τέχνης και τις ενθαρρυντικές αντιδράσεις που λάβανε από τους συμμετέχοντες. Συγκεκριμένα, οι συνθέσεις του Jean Tinguely, υπήρξαν και ένα σχόλιο για την ταχύτατη βιομηχανοποίηση και στροφή προς τον καταναλωτισμό της εποχής, δημιουργώντας ευφάνταστες ‘μετακατασκευές’ που παρήγαγαν χαοτικά μοτίβα μέσα από μηχανικές κινήσεις. Παράλληλα με τα happenings του Kaprow, εξελίσσεται και το νέο καλλιτεχνικό, αντιδραστικό κίνημα Fluxus από τον Geroge Maciunas (Εικ. 33α,β) στη πόλη Wiesbanden της Γερμανίας το 1962 (Toop, 2004, σ. 463). Το κίνημα Fluxus δραστηριοποιήθηκε κυρίως σε δύο άξονες: δημοσιεύσεις μιας σειράς περιοδικώνσυλλογικών ανθολογιών, τα fluxkit και happenings-events. Η φιλοσοφία των fluxus, στο σύνολο των εφαρμογών και δημοσιεύσεών της, έχει χαρακτηριστεί ‘το πιο ακραίο και 8. Tο merz ταυτοποιήθηκε από τον Schwitters ως το νέο του καθολικό εκφραστικό μέσο. Βάση αυτής τη λογικής, έχουν πραγματοποιηθεί περίπου είκοσι ολοκλημερένες εικόνες και τρείς αρχιτεκτονικές κατασκευές γνωστές ως Merzbau εκ των οποίων το πρώτο ολοκληρώθηκε. Κατασκευάστηκε στο σπίτι του καλλιτέχνη στο Ανόβερο και το ονόμαζε η Κολώνα (Column), ή ο Καθεδρικός της Ερωτικής Μιζέριας (Catholic of Erotic Misery), από το 1923 μέχρι το 1937. Βλ: Seitz, 191, σ. 50

[...] ΣΕ ΑΥΤΟΣΧΕΔΙΑΣΤΙΚΕΣ ΠΡΑΚΤΙΚΕΣ

πειραματικό κίνημα τέχνης των 60’ (Phillpot, Hendricks, 1988, σ. 7). Οι στόχοι του Fluxus περιγράφηκαν στο Manifesto του 1963 ώστε να ‘αναννεωθεί η τέχνη για να την διαδεχθεί μια ‘ξεκάθαρη τέχνη’ concrete art που θα εξισώνονταν με το αληθινό ή το προκατασκευασμένο (ready made). (ibid) Ο Maciunas σε ένα γράμμα του στον Thompson δηλώδει περιληπτικά την πολιτική κατεύθυνση του κινήματος:

“Fluxus objectives are social (not aesthetic). They are connected to the group of lef . . . of 1929 [sic] in Soviet Union (ideologically) and concern [themselves] with: Gradual elimination of fine arts (mu sic, theatre, poetry, fiction, painting, sculpt, etc. etc.) This is motivated by desire to stop the waste of material and human resources ... and divert it to socially constructive ends. Such as applied arts would be (industrial design, journalism, architecture, engi neering, graphic-typographic arts, printing, etc.) . . . Thus Fluxus is definitely against [the] art-object as non-functional commodity—to be sold & to make livelihood for an artist. It could temporarily have the pedagogical function of teaching people the needlessness of art including the eventual needlessness of itself. It should not be there fore permanent.”

50

(Phillpot, Hendricks, 1988, σ. 24)

“Movement is the expression of life. All movements are of a spatial nature. The continuation of movement through space is rhythm. Thereby rhythm is the expression of life in space. . . . The product of movement and countermovement is tension. When the work of art with the living effect of coordinated, though opposing, forces.”

Hoffman on Allan Kaprow’s Enviroments, 1986, Excerpt From: Ursprung, Philip.

“Allan Kaprow, Robert Smithson, and the Limits to Art.” Εικ 32 Allan Kaprow and Participants on ‘Yard’, Pasadena edition, 1967

Α2 Assemblage

tension—working strength—is expressed, it endows

ΟΙ ΣΥΝΘΗΚΕΣ ΑΝΑΔΥΣΗΣ ΤΟΥ ΚΟΙΝΟΥ ΠΛΑΙΣΙΟΥ [...]

Αυτή η αντιδραστική φύση του κινήματος, εκφράστηκε, εν μέρει , μέσω του πειραματισμού με την σωματική και γνωσιακή εμβύθιση του θεατή σε καλλιτεχνικές εγκαταστάσεις. Σε ιδεολογικό πλαίσιο, οι προτάσεις εκτυλίχθηκαν σε φανταστικό επίπεδο, έχοντας μια επιθυμία πλήρη επαναπροσδιορισμού των κοινωνικών συνθηκών της εποχής. Στην αρχιτεκτονική, αυτή η

επιθυμία εκφράστηκε μέσω ριζικών προτάσεων αναδιάρθρωσης της αντίληψης του χώρου. Η φιλοσοφία σχεδιασμού περιελάμβανε την εικονοποίηση μιας “πολυμορφικής πραγματικότητας’” για την κάλυψη της “ανάγκης εύρεσης νέων προτύπων”. Η νέα πραγματικότητα που ‘οραματίστηκαν΄οι fluxus καλλιτέχνες το 60 βασίζεται ‘στην αλλαγή, την επέκταση των φυσικών ορίων, ευαισθησιών και μέσων, μέσα από τη διαταραχή του οικείου” (Vostell, 1965).

ΜΕΡΟΣ Α: ΤΟ ΦΑΙΝΟΜΕΝΟ ΤΟΥ ΑΥΤΟΣΧΕΔΙΑΣΜΟΥ

51

Εικ 33α Wolf Vostell, Πρόταση για μεταποίηση του καθεδρικού του aachen, 1967 (Vostell, 1970, σ. 158)

[...] ΣΕ ΑΥΤΟΣΧΕΔΙΑΣΤΙΚΕΣ ΠΡΑΚΤΙΚΕΣ

Όμοια λογική συλλογής φυσικών, καθημερινών στοιχείων, με ποικίλο φάσμα εφαρμογών, ακολούθησε την ίδια εποχή και η τέχνη της Land art και arte povera με πρωτοπώρους όπως ο Richard Long, Robert Smithson, Michelangelo Pistoletto (Εικ. 34) και νεότερους όπως ο Felix Gonzalez Torres κ.ά. Σήμερα, assemblages, happenings και enviroments έχουν εμπνεύσει μια σειρά ρευμάτων που έχουν εξελιχθεί στη νεότερη New Media, Interactive, Kinetic, Performance κ.ά. και άλλα. Τα ρεύματα αυτά, χρησιμοποιούν νέες τεχνολογίες, υψηλό επίπεδο αυτοματοποίησης και συντονισμού ως συνθετικά εργαλεία ώστε να προωθήσουν την συμμετοχή του θεατή.

Οι παραπάνω εφαρμογές αποτελούν ένα ενδεικτικό δείγμα του πλούσιου φάσματος έργων που δημιουργήθηκαν με αντίστοιχες ιδεολογικές αρχές. Τα έργα φαίνεται να παρουσιάζουν όμοια χαρακτηριστικά ως assemblage που επεκτείνονται στον χώρο και προωθούν την ενέργεια του επισκέπτη, σε μία πολυστρωματική θεώρηση του χώρου αλλά και του κοινωνικού πλαισίου. Οι προθέσεις των καλλιτεχνών, αποτυπώνονταν στον χώρο, ενεργοποιώντας δραστηριότητες σε χώρους μέσω της σύνθεσης εμβυθιστικών εγκαταστάσεων όπως στη σειρά Accumulations της Yayoi Kusama (Εικ. 34). Τα παραπάνω έργα, στην πλειοψηφία τους, προβάλουν μια πολυμορφική, πολυδυναμική φιλοσοφία σχεδιασμού. Ως αποτέλεσμα, αναδεικνύεται η ανάδυση ενός νέου περιβάλλοντος μέσα από τον συγκερασμό στοιχείων και προθέσεων.

Επιρροές σήμερα

52

Α2 Assemblage

Εικ 33β George Maciunas the [Literate Man vs the Post-Literate Man + the Contemporary many) στο Proposals for Art and Education: from the year long study supported by the Carnegie cooperation of New York (1968-1969) (San Francisco 1970) (πηγή: A. Schmidt-Burkhardt, Maciunas Learning Machines, 2003, σ. 30)

Land art

ΟΙ ΣΥΝΘΗΚΕΣ ΑΝΑΔΥΣΗΣ ΤΟΥ ΚΟΙΝΟΥ ΠΛΑΙΣΙΟΥ [...] Εικ. 34 Διάγραμμα εμβυθιστικών εγκαταστάσεων, Στοίχιση ανάλογα με το ποσοστό ενσωμάτωσης και την διαφοροποίηση των στοιχείων και της ομοιομορφίας του τελικού αποτελέσματος Architecture, art and non-art, - a sculpure sat on? A chair.

A chair understood as sculpure? A sculpture. Art is as art does. To the workman, building Oldenburg toilet flpats on the Thames would be a job no different drom building a bridge, a little more exotic maybe, but along the lines of industrial display perhaps. Looking back towards the beginning of this book, to the project of Tinguely, Spoerri adn Luginbuhl, might a workman be appalled by the inefficiency of the structure? Or might he be amused at the obvious waste of effort? And of the Schwitters, Merzbbau, can we ask if there is a non-art dimenions to the work to anchor it?

Or is its strongest statement its affirmation of some pure king of aestheticism, rather foreign to us? is the Merzbau as an ideal any more or less successful that the hypo-functionalism of a Luigi Nervi, with its adoration of the practical and the well engineered, and its high heating cost?

Vostell, 1970

Allan Kaprow, an Apple shrine, 1960

Kurt Schwitters Merzbau,1923-37

Niki de St. Phalle, Dylaby, Amsterdam, 19

RANDOM OBJECT ΜΕΡΟΣ Α: ΤΟ ΦΑΙΝΟΜΕΝΟ ΤΟΥ ΑΥΤΟΣΧΕΔΙΑΣΜΟΥ

53

Tingueli, Sp posed Dyna

Claes Oldenburg, The store, 1961, ‘Environment’ in progress Claes Odlenburg, The store, 1931, ‘Environment’ (?)

SINGULARITY

[...] ΣΕ ΑΥΤΟΣΧΕΔΙΑΣΤΙΚΕΣ ΠΡΑΚΤΙΚΕΣ

Yayoi Kusama, Infinity Room,

ENVIRONMENT IS AN ASSEMBLAGE

962

Andy Warhol, Clouds, 1966

Gaudnek, Unbegrenzte Dimension, 1961 Allan Kaprow, Yard, 1967

SAME OBJECT 54

Piotr Kowalski, Cube No.3 B, 1966

poerri, Model of proamic Labyrinth, 1960

Michelangelo Pistoletto, Cube

MULTIPLICITY

Yayoi Kusama Accumulations

ΟΙ ΣΥΝΘΗΚΕΣ ΑΝΑΔΥΣΗΣ ΤΟΥ ΚΟΙΝΟΥ ΠΛΑΙΣΙΟΥ [...]

Εικ. 35 Στιγμιότυπα από το ολλανδικής παραγωγής ντοκυμαντέρ Iconic Exhibitions of the 20th Centuty, episode 2, Moving Movement - Dylaby

ΜΕΡΟΣ Α: ΤΟ ΦΑΙΝΟΜΕΝΟ ΤΟΥ ΑΥΤΟΣΧΕΔΙΑΣΜΟΥ

55

[...] ΣΕ ΑΥΤΟΣΧΕΔΙΑΣΤΙΚΕΣ ΠΡΑΚΤΙΚΕΣ

56

ΟΙ ΣΥΝΘΗΚΕΣ ΑΝΑΔΥΣΗΣ ΤΟΥ ΚΟΙΝΟΥ ΠΛΑΙΣΙΟΥ [...]

Α4. Συμπεράσματα: Mέρος Α Η ανάλυση του αυτοσχεδιασμού στη μουσική αποτέλεσε σημαντικό εργαλείο εύρεσης ορισμών που συσχετίζονται με το φαινόμενο του αυτοσχεδιασμού και την διασαφήνιση των συστημάτων που το προωθούν. Η μελέτη αναδεικνύει την jazz

ως κομβικό πλαίσιο που ενσωμάτωσε, με πρωτοφανείς τρόπους, τον αυτοσχεδιασμό στην ερμηνεία. Τα παραδείγματα γραφικής παρτιτούρας, και η φιλοσοφία σχεδιασμού που τα συνοδεύει, αποτελούν ένα πλούσιο υπόβαθρο εφαρμογών που βάσει ενός συστήματος κανόνων προωθείται η ελεύθερη έκφραση του υποκειμένου.

ΜΕΡΟΣ Α: ΤΟ ΦΑΙΝΟΜΕΝΟ ΤΟΥ ΑΥΤΟΣΧΕΔΙΑΣΜΟΥ

57

Η έρευνα γύρω από την έννοια του assemblage, πλην της αυτοσχεδιαστικής φύσης της τεχνικής, αποδείχτηκε ιδιαίτερα χρήσιμη στον ορισμό της αυτοσχεδιαστικής πρακτικής ως πολυεπίπεδο φάσμα ενεργειών που εξελίσσονται σε ατομικό και συλλογικό επίπεδο. Η επέκταση του assemblage στον τρισδιάστατο χώρο, μέσα από την σύσταση ‘δυναμικών’ χώρων και διαδραστικών ‘happenings’ τονίζει την πολυδιάσταση και πολυδυναμική φύση του χώρου. Στο σύνολο των παραδειγμάτων, εντοπίζεται πως τα έργα

υλοποιούνται σε ένα κοινό πλαίσιο. Το πλαίσιο ορίζει, ως ένα επίπεδο τη θεματολογία και τις δυνατές επεκτάσεις του έργου (σε πρακτικό ή εννοιολογικό επίπεδο) ενω η δομή του πυροδοτεί πολλαπλές ερμηνείες.

[...] ΣΕ ΑΥΤΟΣΧΕΔΙΑΣΤΙΚΕΣ ΠΡΑΚΤΙΚΕΣ

Βιβλιογραφία - Alterhaug, Bjorn, Improvisation on a triple theme: Creativity, Jazz Improvisation and Communication, Studia Musicologica Norvegica, Universitesforlaget, VOL 30 2004 S97–118, 2004 - Elderfield, Seitz, Essays on Assemblage, Museum of Modern Art, 1992 - Kaprow, Allan, The legacy of Jackson Pollock , 1958 - Phillpot C., Hendricks J., Fluxus: selections from the Gilbert and Lila Silverman Collection, Museum of Modern Art, 1988 - Seitz, William Chapin, The Art of assemlage, Museum of Modern Art, 1961 - Schmidt- Burkhardt, Astrit, Maciunas’s learning machines, From art chronology to a chronology of fluxus, Springer Wien New York, 2003 - Vostell, Wolf, Fantastic Architecture, Dick Higgins, Something Else Press, 1965 - Wedewer, Rolf, Raume und environments, Herausgegeben vom Stadtischen Museum Leverkusen, 1969

58

Μέρος Β leitmotif: A short, recurring musical phrase, usually associated with a character, idea, event or object.

ΠΛΑΙΣΙΟ

Β1 Εννοιολογικά πλαίσια που ενσωμάτουν τον αυτοσχεδιασμό

62 Β1.1 Gestalt 66

Β1.2 Bricolage

71 Β1.3 Adhocism

73 Β1.4 Assemblage και κοινωνική οντολογία78

Β1.5 Συμπεράσματα

Β2 Βασικοί άξονες του αυτοσχεδιαστικού φαινομένου

81 Β2.1 Yποκείμενο και Κοινωνία 85 Β2.2 Πλαίσιο 89 Β2.3 Χρόνος

ΟΙ ΣΥΝΘΗΚΕΣ ΑΝΑΔΥΣΗΣ ΤΟΥ ΚΟΙΝΟΥ ΠΛΑΙΣΙΟΥ [...]

ΜΕΡΟΣ Β - ΠΛΑΙΣΙΟ

61

“... all the active forces strive for the creation of structure [...] ideal solutions -to balance the whole- lie beyond the vanishing point in the infinite. But unless we steer towards perfection, we are bound to fumble in the void” Arnheim, 1996, σ. 11

Σχέδιο από Paolo Portoghesi, Το σχέδιο του αρχιτέκτονα Portoghesi αναφέρεται στα πλαίσια ενδυνάμωσης της αντίληψης των οπτικών δυνάμεων που διαμόρφωνονται στον ενδιάμεσο “κενό” χώρο μεταξύ των κτηρίων και στο εσωτερικό τους ως βασικά στοιχεία του αντιληπτικού πεδίου. Στην ανάλυσή του χρησιμοποιεί ως αφορμή τον διαχωρισμό που κάνει ο Einstein επάνω στην ύλη, όταν η συγκέντρωση ενέργειας είναι υψηλή, και πεδίων όταν η συγκέντρωση είναι χαμηλή. Θεωρώντας τα κτήρια ως ‘νησίδες χώρου’, ο Portoghesi εστιάζει στις δυναμικές των πεδίων που δημιουργούνται ως ομόκεντρους κύκλους, παρόμοιους με αυτούς που δημιουργούνται όταν ρίχνεις ένα βότσαλο σε μια λίμνη. (πηγή: Rudolf Arnheim, The Dynamics of architectural form, 1975, σ. 30-31)

[...] ΣΕ ΑΥΤΟΣΧΕΔΙΑΣΤΙΚΕΣ ΠΡΑΚΤΙΚΕΣ

Εννοιολογικά πλαίσια που ενσωματώνουν τον αυτοσχεδιασμό

Β1

Β1.1 Gestalt Η θεωρία της Gestalt1 ήθελε να αναγνωρίσει τρόπους με τους οποίους τα μέλη ενσωματώνονται στο σύνολο. Ο κορμός της φιλοσοφίας αφορούσε την ανάδειξη των μελών ενός συνόλου ‘ως κατευθυνόμενες εντάσεις,-ή αλλιώς- διανύσματα σε ένα σύστημα δυνάμεων” (Arnheim, 1996, σ.4). Ένα ιδανικό gestalt μεταφράζεται ως ‘μια ιδανική κατάσταση ή διαμόρφωση μοτίβων από ενότητες που λειτουργούν στη μέγιστη απόδοση... με τον ποιο απλό τρόπο’ (4). Κάθε σύστημα υφίσταται κάθε στιγμή μια ‘ποιοτική -και όχι τόσο ποσοτική- ανάπτυξη’ εστιάζοντας σε ένα ‘κέντρο ενέργειας’. (Εικ. 36-39)

1. O όρος Gestalt σημαίνει κατά λέξη ‘φόρμα’, ‘σχήμα’ ή ‘φιγούρα’. Πρωτοχρησιμοποιήθηκε στην Γερμανία από τον Charles von Ehrenfels (1890) θέτοντας παράλληλα νέες βάσεις στον τομέα της ψυχολογίας. Βασικοί ομιλητές ήταν ο Koffka και ο Kohler (Seitz, 1961, σ. 150)

B1 ENNOIΟΛΟΓΙΚΑ ΠΛΑΙΣΙΑ

Εικ 36 Διάγραμμα Gestalt σύνολο

62

ΟΙ ΣΥΝΘΗΚΕΣ ΑΝΑΔΥΣΗΣ ΤΟΥ ΚΟΙΝΟΥ ΠΛΑΙΣΙΟΥ [...]

Εικ 37 Κέντρο ενέργειας 63

ΜΕΡΟΣ Β - ΠΛΑΙΣΙΟ

Εικ 38 Σύστημα με κλειστό κέντρο (προκαθορισμένες κινήσεις μελών)

Εικ 39 Σύστημα με ανοιχτό κέντρο (ελεύθερες κινήσεις μελών)

[...] ΣΕ ΑΥΤΟΣΧΕΔΙΑΣΤΙΚΕΣ ΠΡΑΚΤΙΚΕΣ

‘the whole is greater than the sum of its parts. and that each element in a given pattern is altered by its participation in a relational unity.’

Kurt Koffka (1890) (Seitz, 1950)

1

3

2

4

Η θέση και η λειτουργία του κάθε στοιχείου στο σύνολο, έχει αναφορά στο κέντρο ενέργειάς (Εικ. 37) του (Arnheim, 1996, σ. 8). Οι σχέσεις μεταξύ των μελών θεωρούνται προϊόντα πολύπλοκων διαδράσεων ανάμεσα σε διαφορετικά ερεθίσματα (4) ενώ η αλληλεπίδραση των ‘διανυσμάτων’ δημιουργεί ένα δίκτυο σχέσεων που ‘υφαίνει’ το σύνολο. Επιπλέον, το κάθε μέλος λειτουργεί ως κέντρο ενέργειας του εαυτού του, επηρρεάζοντας ταυτόχρονα ως κάποιο επίπεδο το σύνολο.

2 . Aufforderungsharakter όρος που προτείνει ο Lewin Kurt το 1935 (Arnheum, 1996,σ. 16)

64

B1 ENNOIΟΛΟΓΙΚΑ ΠΛΑΙΣΙΑ

Ένας από τους βασικότερους προβληματισμούς της Gestalt, όπως αρθρώθηκε από τον Rudolf Arnheim, υπήρξε το επίπεδο κάλυψης των αναγκών ενός ατόμου ανάλογα με τις ‘προσφερόμενες δυνατότητες’ (affordances) που διαθέτουν τα αντικείμενα που το περιβάλλουν. Αντίθετα με την λογική που υποστηρίζει μια προκαθορισμένη ‘προσκλησιμότητα στην εμφάνιση των αντικειμένων2, (Εικ. 41) οι T. Dembo και K. Levin, θεώρησαν ένα ψυχολογικό πεδίο όπου ‘ούτε ο παρατηρητής

Εικ 40 Ανάλυση μιας διαδραστικής εγκατάστασης της έκθεσης Dylaby ως προς τα βασικά της στοιχεία-σύνολα που ‘επικοινωνούν΄, ενεργοποιώντας το έργο 1. Συνολικό πλαίσιο 2. Δράσεις των επισκεπτών 3. Αντικείμενο που αφορά τον επισκέπτη 4. Μηχανική κατασκευή

ΟΙ ΣΥΝΘΗΚΕΣ ΑΝΑΔΥΣΗΣ ΤΟΥ ΚΟΙΝΟΥ ΠΛΑΙΣΙΟΥ [...]

ούτε ο συμμετέχοντας υπάρχουν σε απομόνωση’ (14). Η λογική αυτή, εστιάζει περισσότερο στις δυναμικές που αναπτύσσονται ανάμεσα στα κλειστά και ανοιχτά στοιχεία που συνθέτουν ένα

Εικ 41 Διάγραμμα Aufforderungsharakter. ιδίας επεξεργασίας. Ένα αντικείμενο, βάση γεωμετρίας υπονοεί κάποια χρήση.

ΜΕΡΟΣ Β - ΠΛΑΙΣΙΟ

65

σύστημα. Όπως αναδεικνύουν τα παραδείγματα που αναλύθηκαν στο πρώτο κεφάλαιο, το φαινόμενο του αυτοσχεδιασμού είναι ένα πολύπλοκο σύμπλεγμα δυναμικών ενεργειών που συμβαίνουν σε ένα πλαίσιο βάση κάποιων παραμέτρων. Οι αρχές της gestalt αφορούν σε μεγάλο βαθμό την επισήμανση των σχέσεων μεταξύ των μελών αλλά και την προσπάθεια διατήρησης μια αυτόνομης ταυτότητας αυτών μέσα σε ένα σύνολο. Στον κορμό της μεθοδολογίας τους και τα δύο φαινόμενα (gestalt + αυτοσχεδιασμός) συγκεντρώνουν μια κοινή βασική αρχή: η ισορροπία ενός συστήματος καθορίζεται από το επίπεδο ελευθερίας αλληλεπίδρασης των μελών του. Όπως παρατηρούμε και στην Εικ 30, ένα σύστημα με άνοιχτό, απροσδιόριστο κέντρο, επιτρέπει τις αυθόρμητες, ελεύθερες δράσεις των μελών του, με αποτέλεσμα να αναδύονται νέες ιδιότητες από τον συγκερασμό αυτών. Οι νέες αυτές ιδιότητες, ορίζουν το εύρος του κάθε συστήματος και αποτελούν, ουσιαστικά, στάδια της ανάπτυξής του.

[...] ΣΕ ΑΥΤΟΣΧΕΔΙΑΣΤΙΚΕΣ ΠΡΑΚΤΙΚΕΣ

Β1.2 Bricolage Το 1962 ο Γάλλος ανθρωπολόγος Claude Levi-Strauss αναφέρεται στο βιβλίο του ‘The Savage Mind’ για τον bricoleur ο οποίος “μιλάει’όχι μόνο με τα αντικείμενα … αλλά και μέσω αυτών, δίνοντας μια εικόνα της πραγματικότητάς του μέσω των επιλογών

που κάνει ανάμεσα στις περιορισμένες δυνατότητες” (Strauss, 1962, σ. 14). Ο bricoleur, για τον Strauss, είναι ικανός να εκτελεί μεγάλο αριθμό ποικιλόμορφων καθηκόντων, αλλά αντίθετα με έναν μηχανικό, δεν χρησιμοποιεί απαραίτητα τα υλικά και τα εργαλεία που ενσωματώνονται στο έργο. Η αυθόρμητη δράση του bricoleur, σύμφωνα με τα υπάρχοντα δεδομένα, ταυτίζεται -κατά περίπτωση- με την αυτοσχεδιαστική έκφραση που αναλύθηκε προηγουμένως, σε διάφορα στάδια: - Με την συλλογή στοιχείων που του είναι προσιτά - Χωρίς την ανάγκη ενός επίσημου εξοπλισμόυ ή κάποιας ειδικής τεχνικής κατάρτισης - Τα στοιχεία ορίζονται στο σημείο που εφράζουν μια σειρά τρέχοντων και πιθανών σχέσεων, ως ‘χειριστές’ (operators) που μπορούν να χρησιμοποιηθούν σε κάθε στάδιο.

66

Ο Strauss, ορίζοντας ένα ‘ιδεατό bricolage’, σχολιάζει πως η

3. Η ανάλυση του Strauss αναδεικνύει την μυθική σκέψη όσο ως ένα διαπλεκόμενο σύστημα αφηρημένων εννοιών αλλά και ως αντικείμενα αισθητικής περισυλλογής. (Strauss, 1962, 17)

B1 ENNOIΟΛΟΓΙΚΑ ΠΛΑΙΣΙΑ

μυθική σκέψη συντίθεται ως συγκερασμός ‘ενδείξεων’ (signs) και εννοιών (concepts)3 (17). Οι ενδείξεις, αφορούν το εννοιολογικό πλαίσιο ενός περιορισμένου αριθμού συμβάντων, ανάλογα με το πλαίσιο στο οποίο εντάσσονται. Αντίθετα οι έννοιες εμφανίζουν ένα απεριόριστο φάσμα εφαρμογών και μπορεί να επαναπροσδιορίζονται συνεχώς. Και στις δύο περιπτώσεις, η δυναμική των δύο ενοιών (signs + concepts) και το επίπεδο που επηρεάζουν την ανάπτυξη του μύθου, καθορίζεται από τα αναφορικά τους στοιχεία.

ΟΙ ΣΥΝΘΗΚΕΣ ΑΝΑΔΥΣΗΣ ΤΟΥ ΚΟΙΝΟΥ ΠΛΑΙΣΙΟΥ [...]

ΜΕΡΟΣ Β - ΠΛΑΙΣΙΟ

67

Εικ 42 Διάγραμμα σύστασης ενός συστήματος Βricolage, ιδίας επεξεργασίας. Ένας ‘ενθουσιώδης’ bricoleur, ανασυνθέτει τα ερμηνεύσιμα στοιχεία (concepts) του περιβάλλοντός του ώστε να αναδυθεί ένα νέο σύνολο. Το περιβάλλον περιέχει κλειστά (signs) και ανοιχτά στοιχεία (concepts). Τα κλειστά στοιχεία περιλαμβάνουν τον σκελετό της δομής και συνθέτουν με τη σειρά τους άλλα ανοιχτά στοιχεία που μπορούν να προσαρμοστούν/ ερμηνευτούν με μεγάλη ευελιξία.

[...] ΣΕ ΑΥΤΟΣΧΕΔΙΑΣΤΙΚΕΣ ΠΡΑΚΤΙΚΕΣ

Σύμφωνα με αυτή την ανάγνωση, αναλύει μια φανταστική δράση ενός ενθουσιώδη bricoleur (Εικ. 42), εξιστορώντας την εξέλιξη του έργου που υλοποιεί βάση ορισμένων φάσεων: - To πρώτο -αναδρομικό- βήμα αφορά την εξέταση και επανεξέταση των υπάρχοντων υλικών και εργαλειών -που του είναι εύκαιρα- και την εμπλοκή του σε κάποιου είδους διάλογο με αυτά.

- Το δεύτερο, αφορά τη σύνθεση της μεθοδολογίας, την επιλογή των υλικών που θα χρησιμοποιήσει και τη νοηματοδότησή τους. Σε αυτό το στάδιο η ‘προσκλησιμότητα’ (Aufforderungsharakter) των υλικών ‘περιορίζεται’ από την ιστορία τους, την αρχική προοριζόμενη χρήση τους αλλά και τις πιθανές μεταβολές που πιθανόν υφίσταται με την ενσωμάτωσή του σε κάποιο πλαίσιο4. (12)

68

-H νέα δομή που αναδύεται (Εικ. 43) ως αποτέλεσμα των αποφάσεων του bricoleur σχετικά με την αναδιοργάνωση του συστήματος, συμβαίνει είτε ως αύξηση (αναπτύσσεται κατά κάποιον τρόπο παράλληλα με την υπάρχουσα δομή) είτε αντιδραστικά. (διαφοροποιείται πλήρως από την αρχική δομή)

4. Όταν ένα έργο υλοποιείτα,,αναπόφευκτα απομακρύνεται από τον αρχικό στόχο, ένα φαινόμενο που οι σουρρεαλιστές ανέφερανμ ως ‘απειλή της αντικειμενικότητας’ (objective hazard) (Strauss, 1962, σ. 14)

B1 ENNOIΟΛΟΓΙΚΑ ΠΛΑΙΣΙΑ

Σε κάθε περίπτωση, ο bricoleur δρα εντός ενός πλαισίου μέσω “ενδείξεων” που επιτρέπουν την “παρεμβολή και ενσωμάτωση της κουλτούρας στην πραγματικότητα” (13). Διαχωρίζοντας τη δράση ενός bricoleur από έναν μηχανικό, ο Strauss επισημαίνει πως ένας μηχανικός δρα περισσότερο μέσω ‘εννοιών’ και συνεχώς προσπαθεί να επεκταθεί εκτός των ορίων του πλαισίου, βάση των περιορισμών που θέτει ο πολιτισμός, η κουλτούρα και οι δυνατότητες της εποχής. Οι ‘έννοιες’ εδώ εμφανίζονται ως ‘χειριστές την αναδιοργάνωσης’ (operators of reorganisation) του

ΟΙ ΣΥΝΘΗΚΕΣ ΑΝΑΔΥΣΗΣ ΤΟΥ ΚΟΙΝΟΥ ΠΛΑΙΣΙΟΥ [...]

ΜΕΡΟΣ Β - ΠΛΑΙΣΙΟ

69

Εικ 43 Διάγραμμα πράξης Βricolage, ιδίας επεξεργασίας Για παράδειγμα, έστω ένας bricoleur, βρίσκεται σε έναν ορισμένο χώρο με διάφορα αντικείμενα και θέλει να δημιουργήσει ένα αντικείμενο κάποιας χρηστικότητας. Ένα από τα ανοιχτά στοιχεία του υποβάθρου στο οποίο δρα, αποτελεί η μεθοδολογία σύνθεσης που εξερευνάται διαδοχικά από τον bricoleur και παραλλάσει ένα μέρος των κλειστών στοιχείων που τον περιβάλλουν. Ένα μέρος κλειστών στοιχείων, αφορούν ορισμένα σταθερά, αμετάβλητα μέλη των μελών καθώς και την τελική πρόθεση του bricoleur (που βέβαια μπορεί να μετασχηματίζεται στη πορεία). Οι ‘ενδείξεις’ και οι ‘έννοιες’ του Strauss, ως σύνθετικά στοιχεία ενός bricolage, θεωρούνται σε αυτή τη περίπτωση ως διακαθοριζόμενα σύνολα όπως αναπτύσσονται στη θεωρία της Gestalt, με τον bricoleur να δρα τόσο όσο εξωτερικό όσο εσωτερικό διανυσμα που ταυτόχρονα επεμβαίνει και ερμηνεύει μια κατάσταση.

[...] ΣΕ ΑΥΤΟΣΧΕΔΙΑΣΤΙΚΕΣ ΠΡΑΚΤΙΚΕΣ

συστήματος, μέσω μιας νέας σημασιολόγησης του, χωρίς να έπεται κάποια ποσοτική επέκταση ή αναννέωση αυτού. Έννοιες και ενδείξεις, συντελλούν ένα διακλαδώμενο δίκτυο σχέσεων, όπου η μια αλλαγή σε ένα στοιχείο του συνόλου, επηρρεάζει αυτόμα και τα υπόλοιπα. Για το Strauss, ενώ ένας μηχανικός δημιουργεί εκδηλώσεις μέσω κατασκευών, ένας bricoleur δημιουργεί κατασκευές μέσα από εκδηλώσεις`(14).

Στην περίπτωση των έργων τέχνης, η σύνθεση ξεκινά με ένα ή περισσότερα αντικειμένα (objects) και μια ή περισσότερες εκδηλώσεις (events), που εννοποιούνται μέσω της αισθητικής δημιουργίας φανερώνοντας μια νέα δομή (17). Χαρακτηριστικά ο Strauss αναφέρει: “η τέχνη, προχωρά από ένα σετ (αντικείμενο + συμβάν) στην ανακάλυψη τη δομής του … με το έργο τέχνης να αποτελεί πάντα μία ενσωμάτωση δομής και συμβάντος … Η διαδικασία της καλλιτεχνικής δημιουργίας αποτελείται λοιπόν, (μέσα στο αμοιβαίο πλαίσιο κοινής αναμέτρησης δομής και ατυχήματος) από την προσπάθεια επικοινωνίας είτε με το μοντέλο είτε με τα υλικά είτε με τον μελλοντικό χρήστη”, (17-18)

70

Ο διάλογος που αναπτύσσει ο καλλιτέχνης με τα υλικά, τα εργαλεία αλλά και τη δομή του έργου, ταυτίζεται με τη δράση ενός bricoleur. H προβληματική σε μια τέτοια θεώρηση της τέχνης, εντοπίζεται στο αν ο καλλιτέχνης εισάγει συνειδητά αυτά τα στοιχεία ως ‘χειριστές’ του συστήματος ή όχι.

B1 ENNOIΟΛΟΓΙΚΑ ΠΛΑΙΣΙΑ

Συνοψίζοντας, η ισορροπία μεταξύ της δομής και του συμβάντος, της ανάγκης και την επικυνδυνότητας, του εσωτερικού και του εξωρετικού είναι αρκετά ασταθής. Επηρρεάζονται σε μεγάλο βαθμό από τη κατεύθυνση των δυνάμεων που αναπτύσσονται μέσα στο σύστημα και από εξωτερικά ερεθίσματα.

ΟΙ ΣΥΝΘΗΚΕΣ ΑΝΑΔΥΣΗΣ ΤΟΥ ΚΟΙΝΟΥ ΠΛΑΙΣΙΟΥ [...]

Μετέπειτα αναλύσεις του Michel de Certeau περιγράφουν τo 1980 στο έργο “The Practise of everyday life” ,τις καθημερινές δραστηριότητες ως μία δράση bricolage, ορίζοντας την καθημερινότητα ως ένα “πολύπλοκο πεδίο έρευνας που χρειάζεται νέες μεθοδολογίες” (Dezeuze, 2008). Μέσα απο αυτές τις δραστηριότητες, κάθε άνθρωπος - bricoleur δρα στα πλαίσια των κυρίαρχων αρχών της κοινωνίας ώστε να τις μεταμορφώσει βάσει των ενδιαφερόντων του.

71

Ακριβώς αυτή η έκφραση της καθημερινότητας στη σύγρονη τέχνη του 1990, εκφράζεται μέσα από μια σειρά έργων που πλαισιώνουν την λεγόμενη concrete art, ως ‘πρακτικές bricolage και ανακύκλωσης του δοσμένου πολιτιστικού υποβάθρου. (pratiques de bricolage et de recyclage du donnée culturel). Οι σύγχρονες εφαρμογές στην τέχνη αφορούν είτε πρακτικές που εκτυλίσσονται ως ‘αυτόβουλη εξερεύνηση’ σε στούντιο, με θεματολογία που επιστρέφει σε αποτυχημένες ουτοπίες του avant-garde κινήματος, είτε καθημερινό μοντέλο ακτιβισμού με κοινωνικο-πολιτικούς προβληματισμούς (Dezeuze, 2008).

ΜΕΡΟΣ Β - ΠΛΑΙΣΙΟ

Β1.3 Αdhocism Στα πλαίσια του do-it-yoursel και του self-build, το 1972 αναπτύσσεται η έννοια αντχοκισμός (Αdhocism) ως μέσο τονισμού της έννοιας του αυθορμητισμού, της εφευρετικότητας και της δημιουργικότητας αλλά και ως εργαλείο να προωθήθεί ο πλουραλισμός και η δημοκρατία στον σχεδιασμό. O ορισμός του αντχοκισμού, επεκτείνεται πέρα από τον ορισμό που δίνει το Λεξικό της Oxford ως “πολιτική του αυτοσχεδιασμού” ή απλά ως “το αντίθετο της προμελέτης” (Wensing, 2013). Περισσότερο αφορά έργα, που “εμφανίζουν έναν εκφραστικό αέρα πραγματικού ή εμφανής αυτοσχεδιασμού ηθελημένα, περιλαμβάνοντας τα δοκιμασμένα και τα αληθινά με έναν προφανή τρόπο δημιουργίας κάτι καινούργιου” (Silver, 2014). Στόχος της πρακτικής είναι αποδέσμευση από καταναλωτικές

[...] ΣΕ ΑΥΤΟΣΧΕΔΙΑΣΤΙΚΕΣ ΠΡΑΚΤΙΚΕΣ

επιταγές καθώς οι ad-hoc, αυτοσχεδιαστικές δράσεις μπορούν να χρησιμοποιούν κάθε διαθέσιμο αντικείμενο χωρίς να είναι αναγκαστικά κάποιο προϊόν που επιβάλλει η βιομηχανία. Η εφαρμογή αυτοσχέδιων μεθόδων παραγωγής, όπως προτείνεται από τον Jencks και τον Silver, μπορεί να επαναπροσδιορίσει και την ίδια διαδικασία σχεδιασμού. Συνεχίζοντας την κριτική τους στα κυρίαρχα σχεδιαστικά συστήματα προσθέτουν ότι “η αρχιτεκτονική της νέας πόλης κυμαίνεται από όμορφη μέχρι απαίσια, αλλά σχεδόν όλες πάσχουν σε θεμελιώδη βαθμό, επειδή είναι ενοποιημένα, περιορισμένα σχέδια: δεν υπάρχει αρκετά εμφανώς διαφορετικό πάχος. Επίσης δεν υπάρχει ενσωματωμένη η κατάσταση της ενδεχόμενης αλλαγής, όπως στις πραγματικές πόλεις, απλά ένα “staging” μιας μονομιάς τελικής κατάστασης: το ολοκληρωμένο σχέδιο, οι τελικοί τοίχοι, ο τελικός πληθυσμός, τετελεσμένα. Οι νέες αυτές πόλεις δεν ενσωματώνουν ένα ευέλικτο σχεδιασμό αλλά ένα χονδρικό έλεγχο, των μελών της ενώ ‘προσποιούνται υπευθυνότητα για το μέλλον” (Jencks, Silver, 2013, σ. 181).

τεχνικές - όπως μία εικόνα τηλεόρασης και ένα φωτοστυλό - θα μπορούσε

να σχεδιάζει το επιθυμητό προϊόν (ή να το σχεδιάσει στον υπολογιστή) και έπειτα να δει όλες τις δυνατές παραλλαγές μέσα από μία συγκριτική λίστα διαφορετικών παραμέτρων (πηγή: Jencks, Nathan, 2013, σ. 63)

B1 ENNOIΟΛΟΓΙΚΑ ΠΛΑΙΣΙΑ

Εικ 44 Η Δημοκρατία του Καταναλωτή. Δίνοντας στον καταναλωτή νέες

72

ΟΙ ΣΥΝΘΗΚΕΣ ΑΝΑΔΥΣΗΣ ΤΟΥ ΚΟΙΝΟΥ ΠΛΑΙΣΙΟΥ [...]

Β1.4 Assemblage στην κοινωνική οντολογία Η λογική του assemblage επεκτάθηκε από καλλιτεχνική μεθοδολογική προσέγγιση σε στοιχείο που πλαισιώνει

την κοινωνική οντολογία με το εννοιολογικό πλαίσιο που προτείνουν οι Gilles Deleuze και Félix Guattari, στο βιβλίο ‘A Thousand Plateaus’ (1980). Σκοπός της ανάλυσης είναι η προσέγγιση της κοινωνικής πολυπλοκότητας, εστιάζοντας στη ροϊκότητα του συστήματος, τη διαλογική δράση των υποκειμένων και τις πολλαπλές ιδιότητες που αναδύονται.

73

Σε μια προσπάθεια διαχωρισμού μεταξύ δύο τύπων κοινωνικών οντοτήτων αναγνωρίζουν πως ένα κοινωνικό σύνολο μπορεί να θεωρηθεί είτε ως strata (agencement) είτε ως assemblage. (De Landa, 2006, σ.130) Ένα σύνολο θεωρείται πως έχει χαρακτηριστικά stratum όταν παρουσιάζει κλειστές γενικές ιδιότητες, ενώ ο Deleuze σχολιάζει σχετικά με τον ορισμό του assemblage : Τι είναι assemblage; Είναι μία πολυπλοκότητα που δημιουργείται από ετερογενή μέλη και ιδρύει συνδέσεις,

ΜΕΡΟΣ Β - ΠΛΑΙΣΙΟ

σχέσεις μεταξύ τους, πέρα από χρόνια, φύλα και ηγεμονίες - διαφορετικές φύσεις. Έτσι η μόνη ομοιογένεια του assemblage είναι αυτή της συν-λειτουργίας: είναι μια συμβίωση, μία ‘συμπαράσταση’ (De Landa, 2006, σ .121) Πιο σύγχρονες φιλοσοφικές προσεγγίσεις του Manuel de Landa επάνω στην μεταφορά των αρχών του assemblage στη σφαίρα της κοινωνικής οντολογίας, προτείνουν μια νέα σύλληψη του κοινωνικού συνόλου, ως μια εξέλιξη των αρχών που προτάθηκαν από τους Deleuze και Guattari. Σημαντικό στάδιο της ανάλυσης του de Landa, υπήρξε ο ορισμός του κοινωνικού συνόλου ως ένα διαπροσωπικό δίκτυο που δεν

[...] ΣΕ ΑΥΤΟΣΧΕΔΙΑΣΤΙΚΕΣ ΠΡΑΚΤΙΚΕΣ

περιορίζεται από τα μέλη που το συνθέτουν ενώ ταυτόχρονα δεν περιορίζει τα μέλη σε ένα σύνολο όπου χάνεται η προσωπικότητα τους. Για να το πετύχει αυτό, εισήγαγε τις έννοιες των αναδυόμενων ιδιοτήτων (emergent properties) και των σχέσεων εξωτερικότητας (relations of exteriority) (De Landa, 2006). Οι αναδυόμενες ιδιότητες΄ αφορούν τα χαρακτηριστικά του όλου που προκύπτουν μέσα από τον συγκερασμό των μελών ως αποτέλεσμα συνδιαλλαγής των σχέσεων εξωτερικότητας (relations of exteriority) -που αφορούν τις ιδιότητες των μελών μεταξύ τους- και των σχέσεων εσωτερικότητας (relations of interiority) -που αφορούν τα αρχικά χαρακτηριστικά των μελών. Έπειτα, τα μέλη θα πρέπει να μπορούν εύκολα να αποκοληθούν από το τρέχον σύνολο και να συνδεθούν σε ένα νέο λαμβάνοντας μέρος σε νέες σχέσεις ενώ συνεχίζουν να διατηρούν την ταυτότητά τους. Μια κομβική αναδυόμενη ιδιότητα είναι η ‘πυκνότητα’ του συνόλου, που προκύπτει από το επίπεδο άμεσων και έμμεσων συνδέσεων μεταξύ των μελών. Η θεώρηση του de Landa, αναγνωρίζει πως η ταυτότητα μιας κοινωνίας μεταλλάσσεται συνεχώς μέσα από τις καθημερινές πράξεις των ατόμων που την απαρτίζουν, με αποτέλεσμα οι ‘αναδυόμενες ιδιότητες’ ‘να μπορούν να διαχωριστούν είτε σε εκείνες που ορίζουν το υπόβαθρο είτε σε εκείνες που το διατηρούν’ (De Landa, 2006).

B1 ENNOIΟΛΟΓΙΚΑ ΠΛΑΙΣΙΑ

Ο de Landa μελετάει τον διαχωρισμό του strata με το assemblage ως διαφορετικά είδη ποιοτικών ‘φάσεων’ σε μια κοινή εφαρμογή με αρθρωτούς ‘διακόπτες ελέγχου’ (control knobs) (De Landa, 2006) που επιτρέπουν την αλλαγή ανάμεσα στις δύο φάσεις και κατά περίπτωση,την συνύπαρξή τους. Αντίθετα με τη φύση των μεταβλητών που ορίζουν τους διαφορετικούς τρόπους με τους οποίους είναι ελεύθερο να αλλάξει ένα αντικείμενο μελέτης, οι παράμετροι, ορίζουν τους εξωτερικούς παράγοντες που επηρεάζουν το αντικείμενο. Βάσει αυτής

74

ΟΙ ΣΥΝΘΗΚΕΣ ΑΝΑΔΥΣΗΣ ΤΟΥ ΚΟΙΝΟΥ ΠΛΑΙΣΙΟΥ [...]

της λογικής, ο de Landa εισάγει την πρώτη παράμετρο που επηρρεάζει ένα κοινωνικό σύνολο ως το ποσοστό εδαφοποίησης (degree of territorialization) και ποσοστού απόεδαφοποίησης (degree of de-territorialization) εννοώντας το ποσοστό που το τελικό αποτέλεσμα ομοιογενοποιεί τα στοιχεία του. Η δεύτερη παράμετρος είναι το ποσοστό κωδικοποίησης (degree of coding) και το ποσοστό αποκωδικοποίησης (degree of decoding) εννοώντας το ποσοστό που μια γλώσσα καθορίζει την ταυτότητα του συνόλου. Ουσιαστικά, οι έννοιες που αναπτύσσει, συμπυκνώνονται στο ποσοστό ενσωμάτωσης ενός στοιχείου στο σύνολό του (De Landa, 2006).

ΜΕΡΟΣ Β - ΠΛΑΙΣΙΟ

75

Εικ 45 Εικονοποίηση ενός συστήματος παραθετικών στοιχείων που προστίθενται διαδοχικά στο πλαίσιο. Το σύστημα εμφανίζει πολλά επίπεδα συνδεσιμότητας και επικοινωνίας μεταξύ των μελών του, ενώ λαμβάνει εξωτερικές επιρροές. Οι σχέσεις “εσωτερικότητας” και “εξωτερικότητας” αναγνωρίζονται assemblage ενεργειών που επηρρεάζουν τα κλειστά και ανοιχτά στοιχεία των μελών και του συνολικού συστήματος.

[...] ΣΕ ΑΥΤΟΣΧΕΔΙΑΣΤΙΚΕΣ ΠΡΑΚΤΙΚΕΣ

O ιστορικός Fernand Braudel μελετά την οικονομική ιστορία από την πλευρά του υποκειμένου, ορίζοντας την “κοινωνία ως ένα σύστημα συστημάτων’”(society as a set of sets) (De Landa, 2006) προτείνοντας την ανάλυση της ιστορίας σε δύο χρονικές κλίμακες. Η πρώτη αφορά τη σύντομη κλίμακα όπου η ιστορία διαμορφώνεται μέσω της δράσης του προσωπικού παράγοντα και η δεύτερη αφορά τη μακρά, όπου η αλλαγή της κοινωνικής δομής υφίσταται μέσω πολλαπλότητας ροών με δικούς της μεταβλητούς δείκτες αλλαγής. Ο Braudel, αναλύοντας την πολυεπίπεδη κοινωνική πραγματικότητα, θέλει να υπογραμμίσει την αυτονομία της κάθε κλίμακας. Το εννοιολογικό πλαίσιο του νέου ρεύματος συστηματοποιημένης σκέψης, αντανακλάται στη νέα “αισθητική των συστημάτων” του Jack Burnham το 1968, όπου αναδεικνύεται μία μετάβαση από μία αντικειμενοστρεφή (objects-oriented) σε συστηματοστρεφή (systems-oriented) κουλτούρα. Στα εν λόγω συστήματα- bricolage/ assemblage, όπως σχολιάζει ο Burnham “καταρρέει η παραδοσιακή προτεραιότητα των τελικών αποτελεσμάτων έναντι της τεχνικής”. (Burnham, 1968)

Ο Deleuze, στο έργο του ‘Ο Leibniz και το Μπαροκ’ αναλύει την έννοια της πτύχωσης ως κομβικό εννοιολογικό χαρακτηριστικό

B1 ENNOIΟΛΟΓΙΚΑ ΠΛΑΙΣΙΑ

Αντίστοιχα ο Mitchell, υποστηρίζει πως οι σύγχρονες μέθοδοι σχεδιασμού (συγκεκριμένα αναφέρεται στο κίνημα του μοντέρνου), έχουν οδηγηθεί στο αδιέξοδο της επίλυσης του προβλήματος της προσαρμογής του αντικειμένου στο υποκείμενο με αποτέλεσμα η ομοιομορφία του σχεδιαζόμενου αντικειμένου να οδηγεί σε τυποποίηση (Mitchell, 1993). Η αντίδραση στην αντικειμενοστρεφή κουλτούρα, υπηρξε κινητήρια δύναμη για την εξέλιξη πειραματικών σχημάτων, που εντάσσουν τον αυτοσχεδιασμό ως δημιουργική απελευθερωτική δράση, που προσομοίαζε οργανικές συνθέσεις.

76

ΟΙ ΣΥΝΘΗΚΕΣ ΑΝΑΔΥΣΗΣ ΤΟΥ ΚΟΙΝΟΥ ΠΛΑΙΣΙΟΥ [...]

της μεθοδολογικής και ιδεολογικής προσέγγισης της Μπαρόκ τέχνης και αρχιτεκτονικής. (Deleuze, 2006) Χαρακτηριστικά αναφέρει: “Ο έμβιος οργανισμός, χάρη στον προσχηματισμό, έχει έναν εσωτερικό καθορισμό που τον κάνει να μεταβαίνει από πτύχωση

σε πτύχωση ή να συγκροτεί επ’ άπειρον μηχανές από μηχανές. […] Πτυχώνω-αναπτυχώνω δεν σημαίνει απλώς τονώνω-εκτονώνω, συστέλλω-διαστέλλω, αλλά και εντυλίσσω-εκτυλίσσω, ενελίσσωεξελίσσω. Ο οργανισμός ορίζεται από την ικανότητά του να πτυχώνει τα μέρη του επ’ άπειρον αλλά μέχρι τον βαθμό της ανάπτυξης που αποδίδεται στο είδος” (Deleuze, 2006).

77

Αυτή η οργανική υπόσταση της πτύχωσης, όπως παρουσιάζεται στο έργο του Deleuze, αφορά σε μεγάλο βαθμό τις φιλοσοφίες των assemblage και gestalt που προαναφέρθηκαν, ως παραθετική λογική που συνοδεύεται από μια σειρά πολύπλοκων, ποικίλων πρακτικών και εννοιολογικών διαδικασιών που διατηρούν την ισορροπία του συστήματος

ΜΕΡΟΣ Β - ΠΛΑΙΣΙΟ

Η εφαρμογή του παραπάνω εννοιολογικού πλαισίου στο χρονικό φάσμα όπου εξελίσσεται ένα έργο, εξυπηρετεί τη θεώρηση των παραπάνω χρονικών φάσεων του Braudel ως πτυχώσεις ενός ευρύτερου συστήματος. Επομένως, ως χρονική εκπτύχωση ενός έργου, μπορεί να θεωρηθεί η εκτύλιξη των χρονικών φάσεων, και το αποτύπωμα που αφήνουν στο έργο. Η επέκταση της θεωρίας του assemblage στην οργάνωση του χώρου, βάση της παραπάνω φιλοσοφικής θεωρίας, αναδεικνύει ερωτήματα γύρω από τις αναδυόμενες ιδιότητες της αρχιτεκτονικής δημιουργίας, στην αναζήτηση των ‘διακοπτών ελέγχου’ σε διαφορετικά αρχιτεκτονικά συστήματα σχεδιασμού.

[...] ΣΕ ΑΥΤΟΣΧΕΔΙΑΣΤΙΚΕΣ ΠΡΑΚΤΙΚΕΣ

Β1.5 Συμπεράσματα Η σύνδεση των παραπάνω εννοιολογικών πλαισίων εντοπίζεται στη θεώρηση συνόλων (κοινωνικών, υλικών, δημιουργικών) ως πολύπλοκα συστήματα μέσα σε συστήματα, με ποιοτικές και ποσοτικές διακυμάνσεις. Η επέκταση της έρευνας στα οντολογικά πλαίσια του ανθρωπολογικού ορισμού του bricolage και του assemblage στη λογική διαστρωμάτωσης της κοινωνικής σφαίρας, αποδείχτηκε σπουδαίο οργανωτικό εργαλεία για την κατανόηση των πολύπλοκων σχέσεων που ενυπάρχουν σε συστήματα αυτοσχεδιασμού. Ο ορισμός του Seitz για το assemblage ως “συγκερασμός μελών και αντικειμένων” (Seitz, 1961) θυμίζει άλλωστε την do-it-yourself διαδικασία της κατασκευής αντικειμένων από ‘τυχαία αντικείμενα και αποκόμματα’ (odds and ends) του bricolage και του αντχοκισμού. Οι θεωρίες διαμορφώθηκαν επάνω στο δίπολο αναγνωρισιμότητας-μετατροπής του αντικειμένου, επαναπροσδιορίζοντας την προσέγγιση του υποκειμένου απέναντι στα στοιχεία που συνθέτουν το σύνολο. Ταυτόχρονα, ο αντιληπτός κατακερματισμός του συνόλου που προτείνει η θεωρία gestalt προωθεί την εξερεύνηση των φάσεων που ενυπάρχουν στο συνολικό σύστημα συγκερασμού.

B1 ENNOIΟΛΟΓΙΚΑ ΠΛΑΙΣΙΑ

Η λογική της gestalt, -ότι ένα σύνολο δεν αποτελεί απλό άθροισμα των μερών του-, αντιστοιχίζεται στις δημιουργικές διαδικασίες αναγνωρίζοντας το έργο ως ένα πολυδυναμικό συγκερασμό συστημάτων μέσω του οποίου επαναπροσδιορίζεται διαρκώς το αποτέλεσμα. Είναι δυνατόν, επομένως, να αναγνωριστούν το εύρος, η δυνατότητα ανάπτυξης και το κέντρο ενέργειας σε ένα έργο. Στην περίπτωση αυτή, τα ενυπάρχοντα συστήματα

78

ΟΙ ΣΥΝΘΗΚΕΣ ΑΝΑΔΥΣΗΣ ΤΟΥ ΚΟΙΝΟΥ ΠΛΑΙΣΙΟΥ [...]

δεν αφορούν μονάχα φυσικά - ποσοτικά χαρακτηριστικά του ευρύτερου συνόλου, αλλά και τα υποκείμενα που εκφράζονται σε αυτήν.

ΜΕΡΟΣ Β - ΠΛΑΙΣΙΟ

79

Στο παράδειγμα της γραφικής παρτιτούρας, ο καλλιτέχνης εμφανίζεται ως bricoleur συστημάτων, βάση του πλαισίου της παρτιτούρας ενώ ο συνθέτης της παρτιτούρας εμφανίζεται ως οργανωτής δραστηριοτήτων. Η αναγνώριση των συστημάτων που προωθούν τον αυτοσχεδιασμό στη μουσική, αναδεικνύεται από την διακριτή αντιμετώπιση ξεχωριστών φάσεων της ερμηνείας. Είτε πρόκειται για σολιστική ερμηνεία είτε για συλλογικό αυτοσχεδιασμό, η σύνθεση περιλαμβάνει, διαχρονικά, την κλιμακωτή παραλλαγή ιδιωματικών μοτίβων που εκτυλίσσονται σε συστήματα σύνθεσης (σημειογραφία δράσης) ή/ και ερμηνείας (σημειογραφία αποτελέσματος) που λειτουργούν ως ‘προτροπή για δραστηριότητα’ (Toop, 2004). Αντίστοιχες δυναμικές αναπτύσσονται και στις βιωματικές εγκαταστάσεις Happenings του Kaprow, όπου ο ίδιος διαμόρφωνε ένα περιβάλλον, το οποίο ενεργοποιούνταν μέσω της δράσης του χρήση. Οι συνθέσεις collage, assemblage, happenings, environments κ.ά που αναλύθηκαν στο Μέρος Α, εμφανίζουν όμοια μεθοδολογική προσέγγιση στη διαδικασία παραγωγής των έργων, που είναι αποτέλεσμα συλλογής τυχαίων αντικειμένων, τοποθέτησης τους με άλλα τυχαία αντικείμενα με σκοπό τη σύνθεση ενός συγκερασμού ετερογενών μελών. Τα εν λόγω έργα δημιουργούνται εν μέσω μιας αναθεώρησης των παραδοσιακών καλλιτεχνικών μεθόδων, των κυρίαρχων τρόπων αναπαράστασης αλλά και της στάσης του ατόμου απέναντι στον υλικό κόσμο με συνθέσεις που προωθούν

[...] ΣΕ ΑΥΤΟΣΧΕΔΙΑΣΤΙΚΕΣ ΠΡΑΚΤΙΚΕΣ

την εμπλοκή του χρήστη με το τελικό αποτέλεσμα. Η ύπαρξη ενός εναλλασσόμενου διαπλεκόμενου δίκτυου σχέσεων ανάμεσα στον δημιουργό, τον χρήστη, το τελικό αποτέλεσμα (αντικείμενο) και την κοινωνία που το πλαισιώνει, διαμορφώνεται κάτω από τα προαναφερθέντα εννοιολογικά πλαίσια ως ένα πολυδυναμικό σύστημα ενεργειών που μπορεί να οργανωθεί προσεγγιστικά. Μάλιστα, για τον Strauss, το collage υπήρξε “η μετάθεση του bricolage στη σφαίρα της περισυλλογής” ενώ το assemblage με το collage συνδέονται άμεσα, όπως είδαμε, ως εναλλακτικές τεχνικές σύνθεσης και παράθεσης αντικειμένων σε διαφορετικά επίπεδα αλλά και ως “απελευθερωτικές δημιουργικές διαδικασίες”. Βάση αυτής της ανάλυσης, τα παραπάνω έργα μπορούν να αναγνωστούν ως ένα διαστρωματικό πλέγμα δραστηριοτήτων και υλικών που διαμορφώνεται μέσα από τις αυτοσχεδιαστικές ενέργειες των επιμέρους ατόμων που τον κατοικούν. Η θεώρηση διευκολύνεται με την αναγνώριση gestalt ιδιοτήτων στο συνολικό σύστημα και το κάθε υποκείμενο που δρα ως bricoleur προθέσεων που μπορούν να εκφραστούν στα πλαίσια του συστήματος.

80

Σε κάθε περίπτωση, με κάθε ενέργεια επάνω σε ένα σύστημα, προκύπτει μια σειρά αναδυόμενων ιδιοτήτων που διαμορφώνουν ένα νέο, παραλλαγμένο σύστημα.

B1 ENNOIΟΛΟΓΙΚΑ ΠΛΑΙΣΙΑ

ΟΙ ΣΥΝΘΗΚΕΣ ΑΝΑΔΥΣΗΣ ΤΟΥ ΚΟΙΝΟΥ ΠΛΑΙΣΙΟΥ [...]

Β2

81

Βασικοί άξονες ανάλυσης του αυτοσχεδιαστικού φαινομένου Σε κάθε περίπτωση η αυτοσχεδιαστική δράση περιλαμβάνει υψηλά επίπεδα τυχαιότητας και αυθορμητισμού σε διαφορετικές φάσεις της σύνθεσης, διαμορφώνοντας ένα διαπλεκόμενο, κλιμακωτό, ανοιχτό σύστημα δημιουργίας. Αποτελεί σπουδαίο εξελικτικό μέσο ενός ευέλικτου ‘προσωπικού ιδιώματος από ενσαρκωμένα μοτίβα’ (Canonne, Garnier), με σκοπό τον επαναπροσδιορισμό της σχέσης υποκειμένου-αντικειμένου και αναπαράστασης-ερμηνείας και την καλλιέργεια της κοινής γνώσης (Canonne, Garnier) σε συλλογικά συστήματα δημιουργίας. Επιπλέον, δίνει ιδιαίτερη έμφαση στην εξέλιξη της δομής του συστήματος το οποίο πλαισιώνει.

ΜΕΡΟΣ Β - ΠΛΑΙΣΙΟ

Τα έργα που αναφέρθηκαν στο πρώτο κεφάλαιο, αποτελούν ένα μικρό δείγμα των περιπτώσεων αυτοσχεδιαστικής έκφρασης όπως αυτός εκφράζεται σε ερμηνευτικά πλαίσια των παραστατικών και μουσικών τεχνών, εστιάζοντας στην περίοδο του 20ου αι.. Η ανάλυση των εφαρμογών αναδεικνύει τον αυτοσχεδιασμό ως εργαλείο ανάδυσης ενός νέου πλαισίου. Εντοπίζονται τρεις βασικοί άξονες ανάλυσης του αυτοσχεδιαστικού φαινομένου. Ως προς: 1. το ΥΠΟΚΕΙΜΕΝΟ το οποίο δρα και την ΚΟΙΝΩΝΙΑ στην οποία δρα 2. το ΠΛΑΙΣΙΟ βάση του οποίου ένα υποκείμενο ή μια ομάδα αυτοσχεδιάζει 3. τον ΧΡΟΝΟ που εκτυλίσσεται ο αυτοσχεδιασμός, σε σχέση με τη συνολική διάρκει του έργου και την ΠΕΡΙΟΔΙΚΟΤΗΤΑ με την οποία εκδηλώνεται.

[...] ΣΕ ΑΥΤΟΣΧΕΔΙΑΣΤΙΚΕΣ ΠΡΑΚΤΙΚΕΣ

Β2.1 Υποκείμενο* + Κοινωνία** * 0 αυτοσχεδιασμός προωθεί την απελευθέρωση της δημιουργικής έκφρασης του υποκειμένου και ** λειτουργεί ως ένας κοινός ‘ανοιχτός’ κώδικας.

Η εξέταση της εξέλιξης του αυτοσχεδιασμού στη μουσική λειτουργεί, σε μεγάλο βαθμό, ως εξελικτικό εργαλείο της σολιστικής ευχέρειας του ερμηνευτή. Έχοντας χρησιμοποιηθεί ευρέως ως δημιουργικό μαθησιακό εργαλείο, ο αυτοσχεδιασμός δίνει χώρο στη δόμηση της προσωπικής έκφρασης του μουσικού και σημαντικότερα στον πειραματισμό γύρω από την αναζήτηση ενός προσωπικού ιδιώματος. Επιπλέον, λειτουργεί ως κομβικό επικοινωνιακό εργαλείο ως μια ομαδική μέθοδος διαρκούς αλληλεπίδρασης όπου οι μουσικοί αναπτύσσουν ένα κοινό κώδικα επικοινωνίας και αναπτύσσουν μια ‘μουσική οικειότητα’ (Borgo, 2017).

82

Συσχετίζοντας τις δομές assemblage (με τις επεκτάσεις που εμφανίζει στην θεώρηση κοινωνικών σχημάτων) με την αυτοσχεδιαστική πρακτική, εξυπηρετεί την αναπαράσταση ενός αυτοσχεδιαστικού έργου ως μια διαδοχική και διαπλεκόμενη ‘παράθεση’ επικοινωνιακών τεχνικών και δημιουργικών δράσεων. (Borgo, 2017).

B2 ΑΞΟΝΕΣ ΑΝΑΛΥΣΗΣ

Ο Dean C. Rowan, σε δημοσίευσή του το 2004, αναγνωρίζοντας τον αυτοσχεδιασμό ως κοινωνική-πολιτική δράση διόρθωσης των προβλημάτων και αποφυγής αδιεξόδων σε μια συγκριτική θεώρησης μουσικής-αρχιτεκτονικής γύρω από τις αυτοσχεδιαστικές δυνατότητες του αστικού και αρχιτεκτονικού σχεδιασμού, υποστηρίζει την ενσωμάτωση του αυθορμητισμού ως αξία των αστικών παρεμβάσεων.

ΟΙ ΣΥΝΘΗΚΕΣ ΑΝΑΔΥΣΗΣ ΤΟΥ ΚΟΙΝΟΥ ΠΛΑΙΣΙΟΥ [...]

Στην ανάλυσή του διαχωρίζει τρεις τρόπους αυτοσχεδιασμού που ισχύουν σε μουσικά και πολεοδομικά αυτοσχεδιαστικά συστήματα: παρέκκλιση - απόκριση - εξέγερση (Rowan, 2004). Οι φάσεις, στην πρακτική, είναι δύσκολο να αναγνωριστούν και τείνουν να διαδέχονται η μια την άλλη. Ο αυτοσχεδιασμός αρθρώνει μια αυτόνομη και διαλεκτική σχέση με το σύστημα.

-Η πρώτη λειτουργία αφορά μια αυθόρμητη ‘παρέκλιση’ από ένα σχέδιο ή σύστημα κανόνων σε διαφορετικό επίπεδο ως αντανακλαστική παρόρμηση (στη σύντομη χρονική κλίμακα).

-Η δεύτερη περιλαμβάνει την αυθόρμητη ‘απόκριση’ σε εξωτερικά ερεθίσματα ως αντιφώνηση σε ένα συγκεκριμένο συμβάν (στη μακρά χρονική κλίμακα).

ΜΕΡΟΣ Β - ΠΛΑΙΣΙΟ

83

-Η τρίτη λειτουργία της ‘εξέγερσης’ αφορά μια αντιστασιακή υπόσταση της αυτοσχεδιαστικής δράσης όπου μπλέκονται τα όρια του αυθορμητισμού και του σχεδιασμού. Το φαινόμενο αυτό εντοπίζεται, για παράδειγμα, σε μουσικά και αστικά πλαίσια σε ομάδες που αναπτύσσουν ένα πολιτικό τόνο στη δημιουργική τους έκφραση, όπως οι συνεργατικές προσπαθείες του Art Ensemble του Chicago, που μέσα από τον συγκερασμό στοιχείων μουσικής Zulu, jazz, και τον δικό τους ιδιωματικό συλλογικό αυτοσχεδιασμό, προκηρύσσουν την απελευθέρωση της τοπικής Νοτιο-Αφρικάνικης κοινότητας της Αμερικής από την φυλετική καταπίεση (Rowan, 2004). Αναδεικνύεται εδώ μια κομβική διάκριση ανάμεσα σε αυτοσχεδιαστικά έργα, αναλογικά με την αφορμή του ερμηνευτή και τις κοινωνικές επεκτάσεις που αφορά το φαινόμενο. Ο αυτοσχεδιασμός, σε κάθε του έκφανση, διαμορφώνεται τελικά ως μια υπαρξιακή πράξη που έχει να κάνει με τη δημιουργία μιας κατάστασης όπου η αλλαγή, η μεταμόρφωση και η διαδικασία είναι στο επίκεντρο, ενώ ακόμα και η δομή, το αναφορικό θεμέλιο του αυτοσχεδιασμού, μπορεί

[...] ΣΕ ΑΥΤΟΣΧΕΔΙΑΣΤΙΚΕΣ ΠΡΑΚΤΙΚΕΣ

να γίνει κομμάτι των αλλαγών (Alterhaug, 2004, σ. 110). Επιπλέον, η ανάπτυξη της ικανότητας ενός υποκειμένου να είναι προετοιμασμένος να αντιμετωπίσει το αναπάντεχο και να διαχειριστεί ένα λάθος ως δημιουργική πρόκληση μπορεί να οδηγήσει τον ίδιο να σπάσει οικεία μοτίβα συμπεριφοράς (Al-

terhaug, 2004, σ 105) θέτοντας τον ερμηνευτή-αυτοσχεδιαστή σε μία συνεχή κατάσταση ανασύνταξης της ερμηνείας του. Όπως επισημαίνει και ο David Borgo, ο αυτοσχεδιασμός αφορά περισσότερο ένα τρόπο ύπαρξης στον κόσμο περισσότερο από ένα ορισμένο έργο, που επιστρέφει στη λογική οι αισθητικές αρχές του αυτοσχεδιασμού θα πρέπει να ζυγίζονται χωρίς αναφορά στο τελικό αισθητικό αντικείμενο. (Borgo, 2007) Αυτή η συνθήκη ουσιαστικά τονίζει την σκοπιμότητα ενός αυτοσχεδιαστικού έργου ως συστηματοποιημένη προτροπή για δραστηριότητα και εμπλοκή με τον περιβάλλον και όχι ως εργαλείο σολιστικής υπεροχής.

84

Σε περιπτώσεις που η τελική σύνθεση αναπτύσσεται μέσα από μία συλλογική διαδικασία, η πρόκληση εμφανίζεται στο γεγονός ότι κάθε καλλιτέχνης μπορεί να έχει μία διαφορετική ερμηνεία σχετικά με το τι συμβαίνει και το που οδεύει η απόδοση του κομματιού. Για τον Keith Sawyer “το βασικό ερώτημα για την διϋποκειμενικότητα στη συλλογική δημιουργικότητα δεν αφορά τον τρόπο με τον οποίο οι ερμηνευτές τυγχάνει να μοιράζονται πανομοιότυπες αναπαραστάσεις, αλλά μάλλον περισσότερο -σε περιπτώσεις όπου δεν εμφανίζεται ταύτιση- το πως μπορεί να υπάρξει μία συνεκτική αλληλεπίδραση” (Borgo, 2007 .

B2 ΑΞΟΝΕΣ ΑΝΑΛΥΣΗΣ

ΟΙ ΣΥΝΘΗΚΕΣ ΑΝΑΔΥΣΗΣ ΤΟΥ ΚΟΙΝΟΥ ΠΛΑΙΣΙΟΥ [...]

Β2.2 Πλαίσιο*

*Ο αυτοσχεδιασμός υφίσταται πάντα σε ένα κοινό πλαίσιο Σε κάθε περίπτωση συλλογικού σχεδιασμού, τα διαφορετικά συνθετικά στοιχεία -αλλά και το πλήθος των υποκειμένων που συμμετέχουν- διαμορφώνονται κάτω από ένα κοινό πλαίσιο. Αυτό το πλαίσιο, εξυπηρετεί την εξέλιξη του έργου, κατευθύνοντας την πολλυπλοκότητα που προκύπτει, διευκολύνοντας την εφαρμογή των προτάσεων σε πρακτικό ή θεωρητικό επίπεδο. Η ανάπτυξη του αυτοσχεδιασμού σε μουσικά πλαίσια, αναδεικνύει έναν κομβικό διαχωρισμό του φαινομένου σε ελεύθερο και ερμηνευτικό.

ΜΕΡΟΣ Β - ΠΛΑΙΣΙΟ

85

-Ο καθαρός ή ελεύθερος αυτοσχεδιασμός (pure improvisation) είναι μια ερμηνευτική πράξη που ‘επινοεί τα πάντα επί τόπου’, ορισμός που μπορεί να είναι χρήσιμος ως εργαλείο για την αναζήτηση ενός λογικού ορισμού του αυτοσχεδιασμού (Βertinetto, 2011, σ.92).

-Η αυτοσχεδιαστική ερμηνεία (improvisational interpretation), που προωθεί για παράδειγμα η γραφική παρτιτούρα, αφορά ένα γεγονός εκτέλεσης που κατασκευάζεται πάνω σε κάποιο υπόβαθρο και δεν αφορά τόσο την διαδικασία διεκπεραίωσης μίας ενέργειας χωρίς προετοιμασία, όσο τη δυνατότητα να κάνεις κάτι ελεύθερα είτε ακολουθώντας κάποιους κανόνες, είτε αλλάζοντάς τους είτε και τα δύο (Bertinetto, 2011). Οι διακρίσεις ανάμεσα στους δύο τύπους είναι αρκετά περίπλοκες, αφού η φύση του καθαρού αυτοσχεδιασμού αποτελεί, κατά πολλούς, ιδανική συνθήκη και στο σύνολο το παραδειγμάτων, ακόμη και ενδεικτικά, εντοπίζεται ένας κοινός άξονας που δίνει κάποια ένδειξη ή αφορμή για να προκύψει

[...] ΣΕ ΑΥΤΟΣΧΕΔΙΑΣΤΙΚΕΣ ΠΡΑΚΤΙΚΕΣ

κάποιους είδους δραστηριότητα. Αντίστοιχες εφαρμογές ερμηνευτικού αυτοσχεδιασμού εμφανίζονται σε μορφές της Jazz όπου οι μουσικοί αυτοσχεδιάζουν βάση αποθεματικών φράσεων, μορφών και τεχνικών, με τις οποίες έχουν εξοικειωθεί σε βαθμό που μπορούν να αναγνωρίζουν μουσικά μοτίβα, να αποκρίνονται σε αντιδράσεις των άλλων μουσικών και να προβλέπουν, ως κάποιο βαθμό, τη μουσική εξέλιξη του κομματιού (Rowan, 2004). Σε κάθε περίπτωση, αναγνωρίζεται πως εμφανίζεται ένα κοινό υπόβαθρο, ιδεολογικό ή σχεδιαστικό, που οριοθετεί το εξελικτικό φάσμα της σύνθεσης. Ένα αυτοσχεδιαστικό έργο διαμορφώνεται, όπως αναφέρει και ο Benson, ως μία “δυσδιάκριτη μίξη απομίμησης και παραλλαγής” (Benson, 2003, σ.

48) ενός ή περισσότερων ‘αναφορικών στοιχείων’ (Borgo, 2017).

O Jeff Pressing ήταν από τους πρώτους ψυχολόγους που ασχολήθηκαν με τη διαμόφωση ενός γνωσιακού μοντέλου του αυτοσχεδιασμού ως ετεροαρχικό δίκτυο που περιελάμβανε ψυχολογικές και μηχανικές τεχνικές. Η εφαρμογή της μελέτης του εστιάζει σε μηχανικά μοτίβα πάνω σε κανονικοποιημένες διαδικασίες, δίνοντας μεγάλη σημασία στα πολλαπλά γνωσιακά επίπεδα που ενυπάρχουν στο φαινόμενο του αυτοσχεδιασμού (Borgo, 2017).

Η

επικοινωνία

του

συστήματος

από

τον

σχεδιαστή

B2 ΑΞΟΝΕΣ ΑΝΑΛΥΣΗΣ

Στην πληθώρα των εφαρμογών του αυτοσχεδιασμού, ο Pressing αναγνωρίζει πως εμφανίζεται μία “αναφορά” (referent) προσφέροντας στους ερμηνευτές κοινούς συνθετικούς ‘καρπούς’ ώστε να αναπτυχθεί ο αυτοσχεδιασμός. Η ‘αναφορά’ μπορεί να είναι από δομικό χαρακτηριστικό της σύνθεσης (λεξιλόγιο), επικοινωνιακό μέσο (σχέδιο, φύλλο οδηγιών) και τεχνικές δράσης (προσωπικοί ιδιωματισμοί), στοιχεία που διαμορφώνονται ως σταθερές που επανεμφανίζονται στην ερμηνεία ως επανεκτελέσεις προηγούμενων συνθέσεων.

86

ΟΙ ΣΥΝΘΗΚΕΣ ΑΝΑΔΥΣΗΣ ΤΟΥ ΚΟΙΝΟΥ ΠΛΑΙΣΙΟΥ [...]

στον ερμηνευτή, συνοδεύει μια καίρια προβληματική του διαχωρισμού του ειδικού και του αρχάριου. Ο προβληματισμός μεταφράσεται σε μια τάση για απλοποίηση της μεθοδολογίας (από τον ‘ειδικό’) σε σημείο που επιβάλλεται μια ομοιομορφία και ένας δραστικός εγκλεισμός. Παρατηρείται, πως όσο λιγότερο καθοριστικό ή πιο εύκολα τροποποιήσιμο είναι ένα σύστημα, τόσο πιο πολύ εκφράζεται η πρόθεση κάθε υποκειμένου μέσα σε αυτό. Για παράδειγμα, σε συλλογικές δημιουργίες όπως οι συνθέσεις cadavre excquis5 που αναφέρθηκαν στο Μέρος Α, η διαδικασία παραγωγής του τελικού έργου παραμένει κοινή -αν και ιδιαιτέρως ελεύθερη- ενώ η δράση της ατομικής δημιουργίας που θα συμβάλει στο τελικό αποτέλεσμα είναι στην ευχέρεια του υποκειμένου.6

ΜΕΡΟΣ Β - ΠΛΑΙΣΙΟ

87

Το επίπεδο ενσωμάτωσης της κάθε αναφοράς (ή της κάθε πρόθεσης) στο αρχικό υπόβαθρο, είναι διαφορετικό ανάλογα τη με το επίπεδο προσαρμοστικότητας της δομής του συστήματος και κατ’επέκταση το επίπεδο αυτονομίας των επί μέρους μελών του. Πλην του αρχικού αναφορικού στοιχείου βάση του οποίου δημιουργείται ένα πλαίσιο, η ‘τριβή’ υποκειμένων σε συλλογικές αυτοσχεδιαστικές δραστηριότητες (όπως ο συλλογικός ελεύθερος αυτοσχεδιασμός στη Jazz), έχει ως αποτέλεσμα την εμφάνιση ενός νέου κοινού ιδίωματος (Cannone, Garnier, 2015). Συνεπώς, ένα σύστημα που ενσωματώνει τον ατομικό αυτοσχεδιασμό, προωθεί την ανάδυση νέων ιδιοτήτων μέσα από συλλογικές διαδικασίες. Το επίπεδο απόκλισης της νέας δομής από το αναφορικό πλασιο εμφανίζεται ως ένας αντιπροσωπευτικός δείκτης των δυνατοτήτων ανάπτυξης ενός συνόλου.

5. Σουρεαλσιστικό παιχνίδι όπου ο κάθε συμμετέχοντας ζωγραφίζει σε μια -κατά περίπτωση- ορισμένη περιοχή ενός χαρτιού, ένα τμήμα ενός ανθρώπινου σώματος.

6. Ο τρόπος που θα σχεδιαστεί το κομμάτι αλλά και το επίπεδο επέκτασης εντός των ορίων).

[...] ΣΕ ΑΥΤΟΣΧΕΔΙΑΣΤΙΚΕΣ ΠΡΑΚΤΙΚΕΣ

Οφείλουμε να διακρίνουμε πως κάθε σύστημα, (είτε εμπεριέχει ξεκάθαρα φάσεις σχεδιασμου είτε όχι) όπως προώθησε και η λογική της gestalt, αποτελεί ένα ‘διαπλεκόμενο σύστημα δυνάμεων’. Η εύρεση του κοινού πλαισίου στις αυτοσχεδιαστικές πρακτικές που αναλύθηκαν στο πρώτο κεφάλαιο, αναδεικνύει την ύπαρξη πλήθους συστημάτων που διαδέχονται το ένα το άλλο ή που αλληλεπικαλύπτονται χρονικά. Τα διάφορα πλαίσια, εμφανίζουν μια gestalt δομή με δικά τους κέντρα ενέργειας, με δικά τους χααρακτηριστικά, ενώ ενσωματώνονται ως κάποιο επίπεδο σε ένα ευτύτερο κοινό πλαίσιο που διατηρεί ορισμένους άξονες σταθερούς ενώ υπόλοιποι μεταβάλλονται με μια οργανική`

Έργα που πειραματίστηκαν με αυτοσχεδιαστικές πρακτικές ως ατομική και συλλογική βιωματική εμπειρία (πχ happenings, accumulations, συλλογικός ελεύθερος αυτοσχεδιασμός, αλεατορική μουσική κ.ά.) υποστήριζαν την διαλογική αλληλεπίδραση του σχεδιαστή του συστήματος, του τελικού αποδέκτη και του έργου, μέσα από την εισαγωγή φάσεων αυτοσχεδιασμού στην εκπτύχωση του έργου.

B2 ΑΞΟΝΕΣ ΑΝΑΛΥΣΗΣ

Η ανάλυση αποδεικνύει πως βάση ενός κοινού ‘ανοιχτού’ πλαισίου, που αρθρώνει φάσεις αυτοσχεδιασμού, δημιουργούνται έργα με διαφορετική αισθητική, κλίμακα, υλικότητα και πρόθεση/ αφορμή. Τα διαπλεκόμενα πλαίσια λειτουργούν ως ‘ένα σύμπλοκο από εξαρτήματα σε αλληλεπίδραση’ (Burnham, 1968). Η έρευνα προβάλει την αυτοσχεδιαστική έκφραση ως ένα πολύπλοκο, ανομοιογενές, αυτοαναφορικό assemblage πλαισίων, η σύσταση των οποίων, αναγνωρίζεται ως κομβικό κομμάτι της έρευνας αυτοσχεδιαστικών μοντέλων όπου η πολυπλοκότητα στη σύνθεση ετερογενών μέλλων αποτελεί διαχρονικό προβληματισμό.

88

ΟΙ ΣΥΝΘΗΚΕΣ ΑΝΑΔΥΣΗΣ ΤΟΥ ΚΟΙΝΟΥ ΠΛΑΙΣΙΟΥ [...]

Β2.3 Χρονος*

* ο αυτοσχεδιασμός εκφράζεται σε διαφορετικές (διαπλεκόμενες) χρονικές φάσεις και με διαφορετική περιοδικότητα. Είναι σημαντικό εδώ, να γίνει ένας διαχωρισμός ανάμεσα στις διαφορετικές χρονικές κλίμακες που περιλαμβάνονται στον αυτοσχεδιασμό. Αναγνωρίζεται ένας βασικός διαχωρισμός ανάμεσα στη βραχυπρόθεσμη, τη μακροπρόθεσμη και τη συνολική χρονική κλίμακα (Canonne, Garnier, 2015, Borgo, 2017).

ΜΕΡΟΣ Β - ΠΛΑΙΣΙΟ

89

Bραχυπρόθεσμη (sec/min-σύμπλεγμα εκδηλώσεων/ cluster of events): Aφορά τις ενδείξεις που προτρέπουν μια δραστηριότητα. Σε αυτό το χρονικό φάσμα, περιλαμβάνεται ένας μηγραμμικός κύκλος μηχανικών τεχνικών και γνωστικής ανάδρασης και προώθησης. Η παρουσία μιας αναφοράς διευκολύνει την αναπαραγωγή μιας αυτοσχέδιας συμπεριφοράς σε συλλογικά πλαίσια και λειτουργεί ως μια εκτέλεση ενός μικρο-συστήματος (Cannone, Garnier, 2015). ‘Τα ενσωματωμένα μοτίβα και οι μαθησιακές χειρονομίες της διαδικαστικής μνήμης αποτελούν το μεγαλύτερο κομμάτι της εξέλιξης του αυτοσχεδιαστή’. Ο Pressing, υπογραμμίζει τις σωματικές και νευρολογικές διαδικασίες που επιτρέπουν στον αυτοσχεδίαστη να έχει τη βιολογική ικανότητα να αντιδράει σε απρόσμενες αλλαγές και συνεπώς σε νέες ιδέες, σε κλάσματα δευτερολέπτου (Borgo, 2017). Το σύνολο των πληροφοριών που εκπέμπονται από τα υποκείμενα, κάθε χρονική στιγμή, συντίθεται μέσω ενός συγκερασμού ‘ενδείξεων΄ με τις οποίες ο ερμηνευτής καλείται να ‘συγκατοικήσει’.

[...] ΣΕ ΑΥΤΟΣΧΕΔΙΑΣΤΙΚΕΣ ΠΡΑΚΤΙΚΕΣ

Ωστόσο ο Pressing αποδέχεται, πως ακόμη και αν τέτοιες πρακτικές εμπεριέχουν ένα υψηλό επίπεδο ευελιξίας και αυθορμητισμού δεν παύουν να εμφανίζουν ένα υψηλό επίπεδο αυτοματοποίησης (Borgo, 2017). Μακροπρόθεσμη

(ακολουθίες/ sequences) :Η ακολουθία ορίζεται από ένα σύμπλεγμα διαδικασιών και/ ή από έναν αριθμό χαρακτηριστικών που έχουν κάποια διάρκεια. Ένας αυτοσχεδιαστής, βρίσκεται σε μια συνεχή προσπάθεια εδραίωσης διαδοχικών ταυτοτήτων και σταθερών σημείων στη ροή του έργου. Έπειτα, αυτές οι ταυτότητες εξελίσσονται, εφαρμόζονται και τελικά ανατρέπονται ώστε να αναδυθούν νέες. Η εναλασσόμενη ανάδυση ιδιοτήτων, εμφανίζεται ως ενδογενές χαρακτηριστικό μοντέλων ελέυθερου συλλογικού αυτοσχεδιασμού. Εν συντομία, το μοντέλο του Pressing προτείνει ότι οι αυτοσχεδιαστές αντλούν παράλληλα από παραστάσεις της μουσικής δομής και κινητικές, μουσικές, ακουστικές και άλλες αναφορές. Συνεχίζει με μια περαιτέρω διάκριση μεταξύ των αυτοσχεδιαστικών ιδιοτήτων (π.χ. ένταση), των αντικειμένων (π.χ., ενός μοτίβου) και των διαδικασιών (π.χ., ακολουθώντας ένα μοτίβο), αλλά επικεντρώνεται κυρίως σε μουσικά συμβάντα που περιλαμβάνουν ένα από τα παραπάνω στοιχεία, ή συχνότερα, όλα (Βorgo, 2017).

B2 ΑΞΟΝΕΣ ΑΝΑΛΥΣΗΣ

Το μοντέλο των Cannone και Garnier (2015) για πρακτικές συλλογικού ελεύθερου αυτοσχεδιασμού (CFI, Collective Free Improvisation), αναδεικνύει πως η δυναμική της πρόθεσης ενός υποκειμένου (και το επίπεδο ενσωμάτωσης της στο σύνολο) επηρεάζεται περισσότερο από το σήμα και όχι τόσο από την πρόθεση των υπόλοιπων υποκειμένων και μειώνεται στη πάροδο του χρόνου. Παράμετροι που επηρεάζουν την πρόθεση είναι η αυτο-ευαισθησία του υποκειμένου και η επιρροή που

90

ΟΙ ΣΥΝΘΗΚΕΣ ΑΝΑΔΥΣΗΣ ΤΟΥ ΚΟΙΝΟΥ ΠΛΑΙΣΙΟΥ [...]

του ασκούν τα εξωγενή σήματα. Η έμφυτη φύση του αυτοσχεδιασμού ως μια εν εξελίξει διαδικασία, ξεδιπλώνεται μέσω διαφορετικών πράξεων με διαδραστικούς και διαλογικούς τρόπους. Αυτός ο διαδραστικός διάλογος συμβαίνει τόσο συγχρονικά όσο και διαδοχικά, εντός και μέσω μιας ‘συλλογικής αυτοσχεδιαστικής εκτέλεσης και, διαχρονικά, στην ιστορική εξέλιξη και τον μετασχηματισμό της πολιτισμικής κληρονομιάς” (Bertinetto, 2011, σ. 97). Το κοινό υπόβαθρο του διαλόγου, προκειμένου να προωθεί την αυτοσχεδιαστική δραστηριότητα, οφείλει να δίνει την δυνατότητα προσαρμογής του. Η παγίωση ενός έργου σε μία μη αναστρέψιμη κατάσταση, εμποδίζει αυτή την έμφυτη προσαρμοστικότητα που προάγει ο δημιουργικός ερμηνευτικός αυτοσχεδιασμός, αποτρέποντας τον διάλογο ανάμεσα στο έργο και το άτομο.

91

Αντιλαμβάνοντας την χρονικότητα ως κομβική παράμετρος σχεδιασμού, αναγνωρίζονται 4 διακριτές φάσεις στην ανάπτυξη ενός έργου. Το στάδιο: 1. της ΑΦΟΡΜΗΣ 2. της ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑΣ 3. του ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΥ 4. της ΥΛΟΠΟΙΗΣΗΣ 5. της ΑΝΑΔΥΣΗΣ του έργου μέσα από τη διάδραση με το περιβάλλον του.

ΜΕΡΟΣ Β - ΠΛΑΙΣΙΟ

Βιβλιογραφικές Αναφορές - Arnheim, Rudolf, The Split and the structure : twenty-eight essays, Berkeley : University of California Press, 1996 - Alterhaug, Bjorn, Improvisation on a triple theme: Creativity, Jazz Improvisation and Communication, Studia Musicologica Norvegica, Universitesforlaget, VOL 30 2004 S97–118, 2004

[...] ΣΕ ΑΥΤΟΣΧΕΔΙΑΣΤΙΚΕΣ ΠΡΑΚΤΙΚΕΣ

- Seitz, William C., The art of assemblage, The Museum of Modern Art: Distrubuted by Doubleday, 1961 - Bertinetto, Alessandro, Improvisation and Artistic Creativity, Proceedings of the European Society for Aesthetics, vol. 3, 2011 - Benson, Bruce Ellis, The Improvisation of Musical Dialogue, A phenomenology of Music, Cambridge University Press, 2003 - Burnham, Jack, Systems Aesthetics, 1968 (London:Tate Modern, 2005) - Borgo, David, 2017. Entangled: The Complex Dynamics of Improvisation Springer Handbook of Systematic Musicology, ed. Bader (σ. 1017-1028) - Borgo, David, Sync or Swarm: Musical Improvisation and the Complex Dynamics of Group Creativity, K. Futatsugi et al. (Eds.): Goguen Festschrift, LNCS 4060, (σ. 1-24) 2006 -Canonne, C., Garnier, N.. A Model for Collective Free Improvisation. Mathematics and Computation in Music. Third International Conference MCM, (σ.29-41), 2011

92

- Deleuze, Gilles, Η πτύχωση, ο Leibniz και το μπαρόκ, μετάφραση Νίκος Ηλιάδης (Le pli: Leibniz et Baroque), Αθήνα, Πλέθρον, 2006.

- Dezeuze, Anna, Assemblage, Bricolage and the Practise of Everyday Life, CAA, Art Journal, Vol. 67, No. 1 (σ. 31-37), Άνοιξη, 2008 - Strauss, Claude Lévi, The Savage Mind (La Pensée savage), University of Chicago Press, Translated from the French by George Weidenfield and Nicholson Ltd., (σ. 1-22) 1962

- Jencks, Carles, Silver, Nathan, Adhocism: The case for improvisation, MIT Press, 2013 - Rowan, Dean C. Modes and Manifestations of Improvisation, Critical Studies in Improvisation / Études critiques en improvisation, Vol 1, No 1 (2004)

B2 ΑΞΟΝΕΣ ΑΝΑΛΥΣΗΣ

-Mitchell, C. Thomas, Redefining Designing, From Form to Experience, Van Norstand Reinhold, New York, 1993

Μέρος Γ Interlude: (jazz glossary, columbia university) A passage connecting sections of a composition

Αυτοσχεδιαστικές πρακτικές στην αρχιτεκτονική

Γ1Το παράδειγμα του παραδοσιακού οικισμού

98 Γ1.1 Αρχιτεκτονική χωρίς αρχιτέκτονες 101

Γ1.2 Οργάνωση και εξέλιξη

Γ2 Οργανικότητα και ανοιχτά συστήματα της Avant Garde : αρχιτεκτονικής

105 Γ2.1 Πλαίσιο 108 Γ2.2 Εφαρμογές Γ3 Το κοινό υπόβαθρο σε ανοιχτά συστήματα σχεδιασμού

133

The determination of your environment need no longer be left in the hands of the designer of the building: it can be turned over to you yourself. You turn the switches and choose the conditions to sustain you at that point in time. The ‘building’ is reduced to the role of carcass – or less.

-Warren Chalk, Peter Cook, Dennis Crompton, Ron Herron, Barry Snowden

Dennis Crompton, City Synthesizer, 1963 Πρόταση για ένταξη παλιών και νέων στοιχείων στον αστικό ιστό. (πηγή: Archigram archive// Project No 40)

[...] ΣΕ ΑΥΤΟΣΧΕΔΙΑΣΤΙΚΕΣ ΠΡΑΚΤΙΚΕΣ

* Λόγω της εγγενούς πολυπλοκότητας των διαδικασιών παραγωγής του αρχιτεκτονικού έργου, δεν μπορεί να υπάρξει απολύτως ελεύθερος αυτοσχεδιασμός στην αρχιτεκτονική, παρά μόνο ίσως μεμονωμένα σε συγκεκριμένες φάσεις της παραγωγής του έργου. Σε κάθε περίπτωση, στο στάδιο του προσχεδίου, ο σχεδιαστής, ορίζει λεπτομέρειες του έργου προτού ξεκινήσει την εκτέλεσή του, αυτοσχεδιάζοντας επάνω σε έναν προκαθορισμένο υπόβαθρο βάσει κάποιων παραμέτρων και περιορισμών (κλειστά στοιχεία). Σε συλλογικό επίπεδο, στην πλειοψηφία περιπτώσεων συμμετοχικού σχεδιασμού, η εναλλασσόμενη συνδιαλλαγή μεταξύ των χρηστών και των σχεδιαστών εμφανίζει χαρακτηριστικά αυτοσχεδιαστικής δράσης, στο πλαίσιο της παραλλαγής ή/ και παράθεσης μιας τυπολογικής συνθήκης.

* ΣΗΜΕΙΩΣΗ

Η ενδεικτική ανασκόπηση χαρακτηριστικών εφαρμογών αρχιτεκτονικού αυτοσχεδιασμού εντοπίζεται σε μια πλούσια γκάμα παραδειγμάτων που εμφανίζει μια συστηματική προσέγγιση οργάνωσης 'ανοιχτών' φάσεων σχεδιασμού και σταθερών στοιχείων. Οι περιπτώσεις που μελετήθηκαν εμφάνιζουν την επιθυμία για ένα κοινωνικοστρεφή σχεδιασμό που ανταποκρίνεται στις εναλλασσόμενες ανάγκες των χρήσεων. Στο σύνολο των έργων, το αυτοσχεδιαστικό φαινόμενο προωθείται με την συμμετοχή του χρήστη στον σχεδιασμό της χωρικής διάρθρωσης και στην προσαρμοστικότητα του χώρου ανάλογα με τις διαφορετικές προθέσεις.

96

ΟΙ ΣΥΝΘΗΚΕΣ ΑΝΑΔΥΣΗΣ ΤΟΥ ΚΟΙΝΟΥ ΠΛΑΙΣΙΟΥ [...]

ΜΕΡΟΣ Γ - ΑΥΤΟΣΧΕΔΙΑΣΤΙΚΕΣ ΠΡΑΚΤΙΚΕΣ ΣΤΗΝ

97

Marrakesh, Maroko, αρχετυπική διαμόρφωση Ισλαμικής πόλης με στενούς διαδρόμους, χωρίς

μεγάλες αρτηρίες κυκλοφορίας και με διαμόρφωση κλειστών εξωτερικών ορίων που ΄βλέπουν’ σε εσωτερικές αυλές

[...] ΣΕ ΑΥΤΟΣΧΕΔΙΑΣΤΙΚΕΣ ΠΡΑΚΤΙΚΕΣ

Γ1. Το παράδειγμα του παραδοσιακού οικισμού Η πρώτη εφαρμογή του αυτοσχεδιασμού στην αρχιτεκτονική που μελετάται, αφορά παραδείγματα παραδοσιακών οικισμών που εξελίσσονται σε ένα κοινό υπόβαθρο, αναπτύσσοντας οργανικές παραλλαγές. H ελεύθερη παραλλαγή μιας μονάδας βάση ορισμένων τυπολογικών χαρακτηριστικών, θα μπορούσε να εξεταστεί σε κάθε μορφής ιδιωματική αρχιτεκτονική, στο επίπεδο της δια-χρονικής και διαδοχικής αναδιατύπωσης αισθητικών και κατασκευαστικών αρχών των εκάστοτε αρχιτεκτονικών ρευμάτων. Η αναγνώριση μιας εξελικτικής πορείας της συνθετικής σκέψης, μπορεί να αποδειχθεί ιδιαιτέρως χρήσιμη για αναλυτικές μελέτες και εργαλεία σχεδιασμού προσεγγίζοντας μια συνολική θεώρηση της αρχιτεκτονικής. Στις παραδοσιακές κοινωνίες τέτοιες αυτοσχεδιαστικές πρακτικές αποτελούσαν ένα κοινό πλαίσιο δημιουργίας.

τυπολογία κτηριακών μελών, ανοιχτή κάτοψη (open plan), κινητοί

τοίχοι κ.ά. υπήρξαν επαναληπτικά στοιχεία παραδοσιακής Γιαπωνέζικης αρχιτεκτονικής για αιώνες (Rudofsky, 1964, σ. 5)

98

Γ1. ΤΟ ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΟΥ ΟΙΚΙΣΜΟΥ

Εικ 46 Λεπτομέρεια από σχέδιο του 18ου αι. Κατασκευαστικός σκελετός,

Γ1

ΟΙ ΣΥΝΘΗΚΕΣ ΑΝΑΔΥΣΗΣ ΤΟΥ ΚΟΙΝΟΥ ΠΛΑΙΣΙΟΥ [...]

ΜΕΡΟΣ Γ - ΑΥΤΟΣΧΕΔΙΑΣΤΙΚΕΣ ΠΡΑΚΤΙΚΕΣ ΣΤΗΝ

99

[...] ΣΕ ΑΥΤΟΣΧΕΔΙΑΣΤΙΚΕΣ ΠΡΑΚΤΙΚΕΣ

Γ1.1 Αρχιτεκτονική χωρίς αρχιτέκτονες Στο βιβλίο του Architecture without architects (1964), o Bernard Rudofsky, αναδεικνύει την έμφυτη οικολογική φύση παραδοσιακών οικισμών (Εικ. 46-49) όπου ‘ο μορφολογικός χαρακτήρας της περιοχής διαμορφώνονταν βάση των κατασκευαστικών περιορισμών βάσει τοπολογίας, τοπικών διαθέσιμων υλών και μνημονικών αισθητικών καταβολών του τόπου’ (Rudofsky, 1964). Στη δημοσίευση, περιλαμβάνει μια σειρά από δείγματα τοπικής αρχιτεκτονικής, αναγνωρίζοντας μια διαδεδομένη ομοιομορφία στο σύνολο των παραδοσιακών οικισμών.

Εικ 47 Mojacar, Almeria, Ισπανία. Μια από τις πιο χαρακτηριστικές πόλεις

κτισμένες σε λόφο, σήμερα μεγάλο κομμάτι έχει ανακατασκευαστεί για να εξυπηρετήσει τις τουριστικές ανάγκες της περιοχής.

Εικ 48 Anticoli Corado, Βουνά Sabine κοντά στη Ρώμη, Ιταλία

Εικ 49 Απάνω Μεριά, Σαντορίνη. H παραδοσιακή αρχιτεκτονική της

Σαντορίνης, εξελίσσεται βάση της χαρακτηριστικής τοξωτής τυπολογίας και διαφοροποιείται με μικρές ατομικές παραλλαγές.

(πηγή: Rudofsky, Architecture without architects, σ. 38, 36, 58, 54)

100

Γ1. ΤΟ ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΟΥ ΟΙΚΙΣΜΟΥ

Τα παραδείγματα οικισμών παραδοσιακής αρχιτεκτοινκής που εξετάζονται στο έργο του Rudofsky αποτελούν ένα ενδεικτικό φάσμα διαμορφώνονται βάση “βασικών χωρικών στοιχείων -“κλειστών” στοιχείων σαν οικιστικά συγκροτήματα, μαγαζιά, δημόσια κτίρια κλπ”, που συνθέτουν ένα “ανοιχτό” σύστημα δημοσίων χώρων με διαφορετικό επίπεδο ιδιωτικότηταςδρόμοι, σοκάκια, πλατείες και άλλα- που υφαίνουν το σύνολο του “

ΟΙ ΣΥΝΘΗΚΕΣ ΑΝΑΔΥΣΗΣ ΤΟΥ ΚΟΙΝΟΥ ΠΛΑΙΣΙΟΥ [...]

Γ1.2 Η θέση της οργάνωσης στην εξέλιξη παραδοσιακών οικισμών

ΜΕΡΟΣ Γ - ΑΥΤΟΣΧΕΔΙΑΣΤΙΚΕΣ ΠΡΑΚΤΙΚΕΣ ΣΤΗΝ

101

Σύγχρονες προτάσεις συστηματοποίησης της χωρικής ανάλυσης, όπως αυτές του Space Syntax (Hillier, Hanson, 1984), αποδεικνύονται χρησιμότατα εργαλεία ως ένα κοινό περιγραφικό λεξιλόγιο γεωμετρικών ιδιοτήτων. Η συγκριτική θεώρηση παραδειγμάτων βάση καθολικών χαρακτηριστικών που διέπουν οποιοδήποτε χωρική διαμόρφωση (Κοίλοι χώροι, Γραμμικοί Χώροι, Αξονικά πεδία, Οπτικά πεδία Συνδεσιμότητα, Διάγραμμα βάθους, Αναγνωρισιμότητα κ.ά) αναδεικνύει δύο τύπους κοινωνικών σχέσεων που δημιουργούνται στα κτήρια: σχέσεων εξουσίας -που αφορούν κατά πόσο ορισμένοι χώροι είναι λιγότερο ή περισσότερο προσπελάσιμοι ή απομακρυσμένοι- και σχέσεων δεσμών -κατά πόσο η ένωση χώρων επιτρέπουν την επικοινωνία μεταξύ τους. (Τζώρτζη, 2010, σ. 92, 105). Αναγνωρίζεται πως τα εργαλεία χωρικής ανάλυσης της θεωρίας του Space Syntax, αναδεικνύουν τις δυνατότητες επέκτασης του αυτοσχεδιασμού πέρα του σταδίου της εκτέλεσης-υλοποίησης του έργου, στο στάδιο χειρισμού και σχεδιασμού του πλαισίου επάνω στο οποίο καλείται αργότερα κάποιος να αυτοσχεδιάσει. Κάτι τέτοιο, διευκολύνει τον χειρισμό και την κατανόηση πολύπλοκων σχεδιαστικών συστημάτων ενώ ταυτόχρονα δίνει την ευκαιρία στον χρήστη να επέμβει στη διαδικασία, αυτοσχεδιάζοντας βάσει του προτεινόμενου σχεδιαστικού λεξιλογίου, έχοντας τη δυνατότητα να μεταποιήσει βασικές αρχές σύνταξης. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η παρατήρηση σε δημοσίευση των Hillier, Hanson και Πεπονή πως αν και τα κλειστά στοιχεία ενός συστήματος (αναφερόμενοι σε δύο παραδοσιακούς οικισμούς της Provence, (Εικ. 50) είναι

[...] ΣΕ ΑΥΤΟΣΧΕΔΙΑΣΤΙΚΕΣ ΠΡΑΚΤΙΚΕΣ

αναγνωρίσιμοι σχεδιαστικοί παράγοντες, η περιφερειακή επιφάνεια (η δημόσια σφαίρα) σχηματίζει έναν συνεχόμενο χώρο. Αναλύοντας την πολεοδομική συγκρότηση των δυο Γαλλικών οικισμών, βάση των συστημάτων αξονικών πεδίων (axial map) και κοίλων χώρων (convex map), αναδύεται ένα αναλυτικό, περιγραφικό εργαλείο για την κατανόηση των πολύπλοκων αναδυόμενων ποιοτήτων που προκύπτουν σε αντίστοιχους χώρους. Η περίπλοκη χρονικότητα που διαμορφώνεται στους παραδοσιακούς οικισμούς, φαίνεται να ανακυκλώνει μια τυπολογία ανάλογα με μη γραμμικές, επαναλαμβανόμενες διαδικασίες πρόσθεσης, ανάπτυξης και υποκατάστασης.

102

Γαλλία.

(πηγή: Hanson, Hillier, 1989, σ. 90, 91, 105, 121)

1. Άνω όψη

2. Ο ανοιχτός χώρος (open space) της πόλης G 3. Χάρτης Αντίστροφης συνδεσιμότητας (converse interface map) που δείχνει μόνο τις σχέσεις άμεσης γειτνίασης συνδυασμένο με την αδιαπερατότητα των χώρων.

4. Χάρτης κύριων χώρων που αναδεικνύει την επένδυση με παγκόσμιες (υπερτοπικές) σχέσεις τους συστήματος έναντι των τοπικών.

Γ1. ΤΟ ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΟΥ ΟΙΚΙΣΜΟΥ

Εικ 50 Αλληλοεπικάλυψη χαρτών της μικρής πόλης G, στη περιοχή Var στη

ΟΙ ΣΥΝΘΗΚΕΣ ΑΝΑΔΥΣΗΣ ΤΟΥ ΚΟΙΝΟΥ ΠΛΑΙΣΙΟΥ [...]

Ο Christopher Alexander το 1960 προτείνει μια συστηματοποίηση της διαδικασίας σχεδιασμού, που προσομοιάζει τις τυπολογικές προσεγγίσεις των παραδοσιακών οικισμών. Μέσω ορισμένων συντακτικών κανόνων που ο ‘τελικός στόχος είναι η μορφή’ (Κλειδωνάς, 2015, σ. 489) και το ‘ταίριασμα μορφής υπό την εξέταση του πλαισίου στο οποίο αναπτύσσεται’. Στο βιβλίο του Pattern Language (Notes on synthesis of Form) (Εικ.

51) αναλύει μία σειρά από μοτίβα γεγονότων (patterns of events) αναζητώντας μια ιδανική ισοροπία μέσα από μια αναπτυγμένη “οργανική τάξη” (495). Στην ανάλυσή του αναδεικνύεται το ‘πρότυπο’ ως βασική αρχή για τη δημιουργία και από κοινού διαμόρφωση του δομημένου περιβάλλοντος.

ΜΕΡΟΣ Γ - ΑΥΤΟΣΧΕΔΙΑΣΤΙΚΕΣ ΠΡΑΚΤΙΚΕΣ ΣΤΗΝ

103

Ως πρότυπο ορίζει ‘τη μικρότερη νοηματική μονάδα που πλαισιώνει το δομημένο περιβάλλον το οποίο έπειτα τοποθετείται σε διάφορους συνδυασμούς με ανώτερης τάξης νοηματικές μονάδες’ (501) Το βασικό σημείο των προτύπων, για τον Alexander, είναι ότι επαναχρησιμοποιείται και επαναπροσδιορίζεται η εννοιολογική του υπόσταση. Χαρακτηριστικές εφαρμογές της μεθόδου του Αlexander υλοποιήθηκαν στο Klostermuren, Σουηδία, το πειραματικό σχέδιο κατοικίας στη Vivienda στο Περού το 1969, στο Oregon, USA και στο Μεξικό το 1976 (Εικ. 52-54). Οι εφαρμογές εξελίχθηκαν βάση μιας ‘συνεχής αλληλεπίδρασης του σχεδιασμού και της ‘κατασκευής’ κατά την ανέγερση του κτηρίου.

Εικ 51 Christopher Alexander, “Γλώσσα των Προτύπων” Εικ 54 (δεξιά) Χάραξη των οικοδομικών ορίων και εκσκαφή των θεμελίων από μέλη της κοινότητας (Κλειδωνάς, 2015 ,σ. 515)

[...] ΣΕ ΑΥΤΟΣΧΕΔΙΑΣΤΙΚΕΣ ΠΡΑΚΤΙΚΕΣ

Εικ 52 Προσχέδια κατόψεων πέντε επιμέρους κατοικιών (πηγή: Alexander, The Production of House, σ. 167, 169, 170, 171, 173, Κλειδωνάς, 2013,σ. 516)

104

duction of Houses, σελ 10, Κλειδωνάς, 2013,σ. 516)

Γ1. ΤΟ ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΟΥ ΟΙΚΙΣΜΟΥ

Εικ 53 Αξονομετρικό σχέδιο του συγκροτήματος των πέντε κατοικιών (πηγή: Alexander, The Pro-

ΟΙ ΣΥΝΘΗΚΕΣ ΑΝΑΔΥΣΗΣ ΤΟΥ ΚΟΙΝΟΥ ΠΛΑΙΣΙΟΥ [...]

Γ2

Οργανικότητα και ανοιχτά συστήματα της avant garde αρχιτεκτονικής the architect’s role should be to point out possibilities, not enforce manners of life.

Thus the architect has scope for being a social force.

(Jarvie, Utopian Thinking and the Architect, σ 22)

Γ.2.1 πΛΑΙΣΙΟ

105

H βάση της θεωρίας των Ιαπώνων Metabolists και το Γ2.1.1 Μεταβολιστές, μετέπειτα το κίνημα της Μεγακατασκευής υπήρξε ένα κίνημα Ουτοπία & που αναπτύχθηκε στο πρώτο μισό του 20ου αι., σύμφωνα με το Megastructure ολιστικό/ οργανισμικό μοντέλο που βλέπει την κατασκευή σαν ένα οργανισμό:

ΜΕΡΟΣ Γ - ΑΥΤΟΣΧΕΔΙΑΣΤΙΚΕΣ ΠΡΑΚΤΙΚΕΣ ΣΤΗΝ

“ένα σταθερό σύστημα κατασκευασμένο από τακτοποιημένες διατάξεις κυττάρων .. και επιβιώνει λόγω του συνεχούς μεταβολισμού των κυττάρων του” (Riley, 2002, σ. 27) . Το νέο όραμα για τη νεωτερικότητα -που δεν εμποδίζεται από τους κοινωνικούς και τεχνικούς περιορισμούς του παρελθόντος- είχε ως στόχο να φέρει μια ριζική μεταμόρφωση του κτιστού περιβάλλοντος σε μια άγνωστη, έως τώρα, κλίμακα και ταχύτητα (Riley, 2002, σ 24). Ο ορισμός του Fumihiko Maki’s της μεγακατασκευής ως ‘ένα μεγάλο πλαίσιο που περιέχει κινητά κομμάτια’ (30), αντιστοιχίζεται σε ακόμα μεγαλύτερη κλίμακα, με εικασίες βιολόγων όπως ο Ludwig von Bertalanffy, πως η πόλη είναι περισσότερο από “το άθροισμα των μελών της” (26. Επιχειρώντας ‘να ενσαρκώσει, μέσα από τη κτισμένη μορφή τι περίπλοκες σχέσεις της ζωής’ (26), οι προτάσεις εκφράζουν μια μεταστροφή στη σύλληψη της ζωής από ‘μη-αναγνωρίσιμη ενότητα σε οργανωμένη πολυπλοκότητα ελεγχόμενη από ένα υπολογιστικό σύστημα ανατροφοδότησης.

[...] ΣΕ ΑΥΤΟΣΧΕΔΙΑΣΤΙΚΕΣ ΠΡΑΚΤΙΚΕΣ

Οι εφαρμογές του κινήματος της μεγακατασκευής, αναδεικνύουν την μαζική επιθυμία αρχιτεκτόνων της εποχής να επεκτείνουν τα όρια του κτισμένου χώρου σε ένα σύστημα πιθανοτήτων. Σύμφωνα με τη φιλοσοφία σχεδιασμού που ακολούθησαν, ο αυτοσχεδιασμός αναγνωρίζεται με διαφορετική ένταση ανάλογα με το υποκείμενο στο οποίο αναφέρεται αλλά και με το τελικό αποτέλεσμα. Από τον 19ο αι. και μετά, εισάγονται στη πραγματεία της μοντέρνας αρχιτεκτονικής μια σειρά από επιστημονικές προσεγγίσεις που πραγματεύονται το ερώτημα του πώς θα μπορούσε η πόλη να αναπτυχθεί και να αυτό-προσαρμοστεί, σαν να ήταν ένας οργανισμός (27).

Εικ 55 Superstudio – The Twelve Ideal Cities, First City: 2000-tons City, 1971 © Gian Piero Frassinelli (πηγή: bmiaa)

χαρακτηριστικές

μελέτες

106 Γ2. ΟΡΓΑΝΙΚΟΤΗΤΑ & ΑΝΟΙΧΤΑ ΣΥΣΤΗΜΑΤΑ AVANT GARDE

Από τα μέσα της δεκαετίας του 1950 στα μέσα του 1960, θα εξελιχτούν μια σειρά από αρχιτεκτονικές μελέτες που εμπλέκουν τον αυτοσχεδιασμό στην εξέλιξη του έργου όπως: - τα οργανικά μοντέλα των Team X. - οι Archizoom, Ettore Sottsass, Cavart, Gruppo και Superstudio στην Ιταλία -o Yona Friedman και η θεωρία για την ‘Κινητή Αρχιτεκτονική με τα κυβερνητικά, νεο-μηχανικά πρότυπα (mobile architecture, 1956, CIAM) με τις ομάδες GEAM (Groupe d’ Espace et d’Architecture Mobile), - οι Kenzo Tange, Kisho Kurokawa με το ρεύμα των Metabolists στην Ιαπωνία, - η Architecture Principle και το ρεύμα της Ουτοπίας στη Γαλλία, -οι Hans Hollein, Friedrich St. Florian, Haus Rücker Co., και Coop Himmelblau στην Αυστρία, - οι Cedric Price, Peter Cook, Ron Herron, David Greene, Gordon Pask και άλλα μέλη που πλαισίωσαν την avant-garde ομάδα Archigram στην Αγγλία, κ.ά

Γ2.1.2

ΟΙ ΣΥΝΘΗΚΕΣ ΑΝΑΔΥΣΗΣ ΤΟΥ ΚΟΙΝΟΥ ΠΛΑΙΣΙΟΥ [...]

Γ2.1.3 Προβληματισμοί

Αν και ως φαινόμενο υπήρξε γόνιμο έδαφος για την εξέλιξη μιας πολυδιάστατης σειράς αρχιτεκτονικών προτάσεων, σε λίγο περισσότερο από μια δεκαετία αναδείχτηκε η προβληματική γύρω από την ‘συνάντηση του πιθανού και του πραγματικού’ . Επιπλέον, το κίνημα Megastructure κατακρίθηκε ότι περιορίζει την ελευθερία του κατοίκου, παρά τον προκαλεί να οικειοποιηθεί το περιβάλλον του. Ήδη στα τέλη του 60 οι εφαρμογές είχαν αναλωθεί σε τεχνολογικά προηγμένες προτάσεις μαζικής επικοινωνίας και καταναλωτικών προϊόντων για ένα εικονικό μέλλον (Riley, 2002,σ. 24) και εγκαταλείφθηκε από τους υποστηρικτές του. Ωστόσο, η φιλοσοφία των έργων που παράχθηκαν γύρω από αυτή τη λογική της εμπλοκής του χρήστη στη διαμόρφωση του χώρου του, αποτέλεσε έμπνευση για πολλά σύγχρονα έργα και προσφέρει πλούσιο ερευνητικό υλικό επάνω σε προσαρμοστικές κατασκευές που εισάγουν ελευθερίες επιλογών μέσα από ένα συντακτικό σύστημα.

ΜΕΡΟΣ Γ - ΑΥΤΟΣΧΕΔΙΑΣΤΙΚΕΣ ΠΡΑΚΤΙΚΕΣ ΣΤΗΝ

107

Γ2.1.4 Κοινές ιδιότητες

Η καταναλωτικός χαρακτήρας που προήγαγε η φύση πολλών ‘μεγασυστηματων’ (megasystems) υπήρξε μια από τις χαρακτηριστικές εσωτερικές αντιφάσεις και παράδοξα που εμφάνιζαν προτάσεις του φαινομένου της μεγακατασκευής και αναδεικνύει τους κινδύνους της υπερ-τυποποίησης στο βωμό του φονξιοναλισμού. Η μετέπειτα κριτική που προέβαλλε τα αρνητικά χαρακτηριστικά των προτάσεων, με την εμπλοκή ρεαλιστικών μεταβλητών, προβάλλει τα σημεία που εφιστούν ιδιαίτερη προσοχή, στον σχεδιασμό ανοιχτών συστημάτων που μεταβάλλονται οργανικά ανάλογα με την επιθυμία του χρήστη. Οι εφαρμογές που αναπτύχθηκαν σε αντίστοιχα πλαισία εμφανίζουν κάποια κοινά χαρακτηριστικά: 1) Έχουν μια φουτουριστική υπόσταση, με έμφαση στην άρθρωση μηχανικών και τεχνολογικών καινοτομιών.

[...] ΣΕ ΑΥΤΟΣΧΕΔΙΑΣΤΙΚΕΣ ΠΡΑΚΤΙΚΕΣ

2) Χαρακτηρίζονται από μια αντισυμβατική λογική, ως αντίδραση στον ντετερμινισμό και τον αντικειμενοστρεφή σχεδιασμό της μοντέρνας αρχιτεκτονικής και 3) αποσκοπούν στο μέγιστο κοινωνικό αντίκτυπο μέσω του εννοιολογικού πλαισίου που προάγουν και της απορρέουσας κριτικής που ασκούν.

Γ.2.2 ΕΦΑΡΜΟΓΕΣ

’A building is not a building. A building, in the sense of walls, floors, empty spaces, rooms, materials, etc., is only the outline of a potential: it is only made relevant by the group of people it is intended for’. Giving form to a building implies an organisation and every organisation includes a problem of form.

Giancarlo, 1972

Εικ 56 De Carlo (right in dark jacket), Milan, 1968

108 Γ2. ΟΡΓΑΝΙΚΟΤΗΤΑ & ΑΝΟΙΧΤΑ ΣΥΣΤΗΜΑΤΑ AVANT GARDE

Η ομάδα αρχιτεκτόνων Team Χ, που περιελάμβανε τους Alison και Peter Smithson, Jacob Bakema, Giancarlo De Carlo (Εικ.

56), Aldo van Eyck, Ralph Erkshire, Georges Candilis και πολλούς άλλους, θεώρησαν τις πόλεις ως πολύπλοκους οργανισμούς αντιστοιχώντας τις υποθέσεις των οργανικών βιολόγων -όπως ο Bertalanffy- στο επίπεδο της αστικής ανάλυσης. Η επιθυμία της ομάδας, σύμφωνα με τους ίδιους, ήταν η εύρεση τρόπων ‘ύφανσης νέων μονάδων στο συνολικό σύμπλεγμα ώστε να μπορεί να επεκτείνεται και να ανανεώνει τα υπάρχοντα μοτίβα ́(Riley, 2002,σ.

26). Η ομάδα, πρότεινε μια σειρά από θεωρητικές προσεγγίσεις επάνω σε ιδεολογίες σχετικά με τη φύση της αστικότητας, με βασικές αρχές την ευελιξία της κατασκευής και την ανάδειξη του κάτοικου ως πρωταγωνιστή της σύνθεσης.

Γ2.2.1 Team X

ΟΙ ΣΥΝΘΗΚΕΣ ΑΝΑΔΥΣΗΣ ΤΟΥ ΚΟΙΝΟΥ ΠΛΑΙΣΙΟΥ [...]

Γ2.2.2 Ουτοπιστές

Γ2.2.3 Superstudio

Το ρεύμα των Ουτοπιστών υποστήριζε ότι ο αστικός σχεδιαστής ‘ενώ νομίζει ότι κάνει την ομοιογένεια της πόλης κατανοητή, ουσιαστικά προβάλει την δικιά του αναπαράσταση’. Οι -εν μέρει ημιτελείς, μή υλοποιημένες- προτάσεις συνεισφέρουν μια μεγάλη γκάμα από ‘ανοιχτές’, ευλύγιστες μεθοδολογίες που συντίθενται ώστε να πρωθούν τον αυτοσχεδιασμό, είτε από τον κάτοικο είτε από τον σχεδιαστή, σε συλλογικό ή ατομικό επίπεδο. (Riley, 2002) Η ομάδα Superstudio, ιδρυθείσα το 1966 στη Φλωρεντία, είναι ιδιαιτέρως γνωστή για τη σειρά θεωρητικών σχεδίων ‘Continuous Monument’ (1969) (Εικ. 57-58) που αποτελούν Εικ 57 Superstudio, New-New York, 1969. Το σχέδιο παρουσιάστηκε στα πλαίσια της έκθεσης “Drawing Ambience: Alvin Boyarsky and the Architectural Association”. πηγή: Collection of the Alvin Boyarsky Archive (πηγή: archdaily)

ΜΕΡΟΣ Γ - ΑΥΤΟΣΧΕΔΙΑΣΤΙΚΕΣ ΠΡΑΚΤΙΚΕΣ ΣΤΗΝ

109

[...] ΣΕ ΑΥΤΟΣΧΕΔΙΑΣΤΙΚΕΣ ΠΡΑΚΤΙΚΕΣ

από τα πιο χαρακτηριστικά δείγματα μεγακατασκευής. Η πρότασή τους ήταν ουσιαστικά ‘η επέκταση ενός κομματιού αρχιτεκτονικής ώστε να ‘βάλουν μια κοσμική οργάνωση στη γη’. Σε αστικό πλαίσιο, υπήρξαν δικτυωματικές, μονολιθικές κατασκευές που επεκτείνονταν στο τοπίο είτε καθρεφτίζοντας τον ουρανό και τις κορυφογραμμές των γύρω κτιρίων μέσα από την επιφάνειά τους είτε επιβάλλοντας μια ορθολογική σειρά σε αυτό. Εδώ, η επεκτατική διάθεση της κατασκευής στο τοπίο, είτε πρόκειται για την πόλη της Νέας Υόρκης, είτε για τις λίμνες των ‘Αλπεων, δίνει ως κοινή αναφορά την γενική δομή της μεγακατασκευής ώστε να εκφραστούν ελεύθερα στο εσωτερικό της οι εναλλασσόμενες επιθυμίες των υποκειμένων που την κατοικούν. (Riley, 2002) Εικ 58 Superstudio, The ContinuousMonument: Alpine Lakes. Project,1969. Perspective:cut- and-pasted printed paper, colour pencil, and oil stick on board, 18 x 18 ‘A” (40.6 x 47 cm) (πηγή: Moma, The Changing of the Avant Garde, σ. 76) 110 Γ2. ΟΡΓΑΝΙΚΟΤΗΤΑ & ΑΝΟΙΧΤΑ ΣΥΣΤΗΜΑΤΑ AVANT GARDE

ΟΙ ΣΥΝΘΗΚΕΣ ΑΝΑΔΥΣΗΣ ΤΟΥ ΚΟΙΝΟΥ ΠΛΑΙΣΙΟΥ [...]

Γ2.2.4 Yona Friedman

Μη θέλοντας να επηρεάσει τον υφιστάμενο αστικό ιστό, η πρότασή του περιελάμβανε την κατασκευή μιας δεύτερης πόλης από πάνω της. Στο πρώτο στάδιο της νέας πόλης ανεγείρεται το κατασκευαστικό πλέγμα και έπειτα προστίθενται οι κατοικίες στα κενά του κανάβου (moma, 40). Όπως αναφέρει χαρακτηριστικά σε πρόσφατη συνέντευξή του, ‘ο χρήστης - αυτόσχεδίαστης [της Ville Spatiale] μπορεί να εγκαταστήσει οτιδήποτε, μέχρι και έναν πύργο σε αυτό το πλέγμα. Φανταστείτε, να έχεις αυτοσχεδιαστικούς όγκους να ‘επιπλέουν’ στον χώρο, σαν μπαλόνια” (Friedman, 2016)

ΜΕΡΟΣ Γ - ΑΥΤΟΣΧΕΔΙΑΣΤΙΚΕΣ ΠΡΑΚΤΙΚΕΣ ΣΤΗΝ

111

Ο Yona Friedman με τους συνεργάτες του στη GEAM και οι Metabolists, αντιμετωπίζοντας την πολυπλοκότητα της μελλοντικής πραγματικότητας, προτείνανε κινητές μονάδες που διαπλέκονται σε ένα δίκτυο, αναδύοντας μια ποικιλία όμοια με τον συνεχή μεταβολισμό των ανθρώπινων κυττάρων. To έργο Ville Spatiale (1958) (Εικ.59) είναι μια υποθετική κατασκευή που προτάθηκε από τον Friedman το 1958 λόγω πίστης του ιδίου ότι τα σχέδια και οι κατασκευές κατοίκησης θα έπρεπε να επιτρέπουν την ελεύθερη επιθυμία του κάθε κατοίκου.

Εικ 59 Ville Spatiale, 1958-59, Προοπτικό Σκίτσο Συνολικής Κατασκευής, Απεικόνιση άνω και κάτω του κατασκευαστικού κανάβου (πηγή: Moma, The changing avant garde, σ. 40, 41)

[...] ΣΕ ΑΥΤΟΣΧΕΔΙΑΣΤΙΚΕΣ ΠΡΑΚΤΙΚΕΣ

Στο έργο του Flatwriter (Εικ. 60-62) που παρουσίασε στην Έκθεση στην Osaka το 1970, οι υποθετικοί κάτοικοι της Ville Spatiale θα μπορούσαν να παράγουν δικά τους σχέδια προσωπικών διαμορφώσεων κατοίκησης, με το να επιλέγουν εναλλακτικές από ένα πληκτρολόγιο 53 αρχιτεκτονικών στοιχείων (πατώματα, τοιχία, επιπρόσθετα στοιχεία κ.ά), σε συνδυασμό μεταξύ τους ανάλογα με του στοιχειώδεις κανόνες ενός υπολογιστικού προγράμματος (Deyong, 2002,σ. 27).

112 Γ2. ΟΡΓΑΝΙΚΟΤΗΤΑ & ΑΝΟΙΧΤΑ ΣΥΣΤΗΜΑΤΑ AVANT GARDE

Εικ 60 Μακέτα του 2002 που δείχνει ένα πιθανό αποτέλεσμα χρήσης του Flatwriter από μελοντικούς κατοίκους. (πηγή: διαδυκτιακό αρχείο Yona Friedman, Flatwriter, Marianne Homiridis) Εικ 61 Flatwriter project, 1971, κλειδιά και ένα δείγμα των εισαγώμενων δεδομένων του χρήστη (πηγή: Βαρδούλη) Εικ 62 Flatwriter project, Organigram (πηγή: Βαρδούλη)

ΟΙ ΣΥΝΘΗΚΕΣ ΑΝΑΔΥΣΗΣ ΤΟΥ ΚΟΙΝΟΥ ΠΛΑΙΣΙΟΥ [...]

Γ2.2.5 Fun Palace

Το έργο Fun Palace (Εικ. 63-67,70) των Cedric Price, Joan Littlewood και Gordon Pask υπήρξε ένα σημαντικό παράδειγμα προσαρμοστικής μεγακατασκευής που προτείνει μία σύνταξη χώρων όπου το αντιδραστικό περιβάλλον θα επιτρέπει μία ποικιλία ατμοσφαιρικών διαθέσεων ώστε να διευρυνθεί ο έλεγχος του χρήστη πάνω στο φυσικό περιβάλλον. (Bock, 2015, σ. 116-122). Τα πρώτα σχέδια δημιουργήθηκαν το 1961-63, ως σχόλιο για τον τότε κοινωνικο-πολιτικό διάλογο για τον διαχωρισμό εργασίας και ελεύθερου χρόνου. Θέλοντας να προάγει την ευελιξία και την προσαρμοστικότητα ως κομβικά χαρακτηριστικά της αρχιτεκτονικής, το έργο ‘προχώρησε τον σχεδιασμό πέρα από την κοινωνική προβλεψιμότητα των υπαρχόντων κτιρίων’ (Price, Fun Palace 129).

ΜΕΡΟΣ Γ - ΑΥΤΟΣΧΕΔΙΑΣΤΙΚΕΣ ΠΡΑΚΤΙΚΕΣ ΣΤΗΝ

113

Το προτεινόμενο ‘εργαστήρι διασκέδασης’’ (laboratory of fun) ή ‘πανεπιστήμιο των δρόμων’ (university of the streets) ήταν το πρώτο έργο μεγάλης κλίμακας του Price ο οποίος σχεδίασε ένα μεταλλικό κατασκευαστικό πλέγμα που θα μπορούσε να υποστηρίξει ένα τελείως ευέλικτο πρόγραμμα. Κρεμάμενα δωμάτια για χορό, μουσική και θέατρο, κινητά πατώματα, τοίχοι, ταβάνια και διάδρομοι ταυτόχρονα με προηγμένα συστήματα θερμοκρασίας που θα μπορούσαν να διαχέουν και να ελέγχουν καπνό, ζεστό αέρα και

Εικ 63 Fun Palace for Joan Littlewood Stratford East, London, Project 1959-61 (πηγή: MOMA, The changing of the avant garde, 2002, σ. 45)

[...] ΣΕ ΑΥΤΟΣΧΕΔΙΑΣΤΙΚΕΣ ΠΡΑΚΤΙΚΕΣ

Εικ 64 Cedric Price, Fun Palace, no title, Φωτογραφία Μοντέλου (πηγή: Cedric Price Fonds, CCA)

114 Γ2. ΟΡΓΑΝΙΚΟΤΗΤΑ & ΑΝΟΙΧΤΑ ΣΥΣΤΗΜΑΤΑ AVANT GARDE

Εικ 65-66 Εσωτερικά προοπτικά του Fun Palace, 1964. (πηγή: Cedric Price Fonds, CCA)

ΟΙ ΣΥΝΘΗΚΕΣ ΑΝΑΔΥΣΗΣ ΤΟΥ ΚΟΙΝΟΥ ΠΛΑΙΣΙΟΥ [...]

ΜΕΡΟΣ Γ - ΑΥΤΟΣΧΕΔΙΑΣΤΙΚΕΣ ΠΡΑΚΤΙΚΕΣ ΣΤΗΝ

115

υγρασία- όλα είχαν σκοπό την προώθηση της διασκέδασης”. Έχοντας σημαντική συνεισφορά στον προγραμματιστικό σχεδιασμό του Fun Palalce, ο Robert Pask υποστηρίζει πως ο τομέας της κυβερνητικής μπορεί να δώσει σημαντικές προοπτικές στην αρχιτεκτονική και τον σχεδιασμό. Η αρχιτεκτονική, όπως δήλωνε, είναι ουσιώδης ‘μόνο ως ανθρώπινο περιβάλλον. Συνεχώς αλληλεπιδρά με τους κατοίκους της είτε ικανοποιώντας τους είτε ελέγχοντας τη συμπεριφορά τους. (Mathews, “The Fun Palace as Virtual Architecture,” σ. 43.) Σαν οίκημα, θα ήταν συνεχώς υπό κατασκευή, με τους χρήστες να αναδιατάσσουν τα πανέλα ώστε να δημιουργούν νέους χώρους από τους παλιούς όσο το πρόγραμμα αλλάζει και εξελίσσεται (Price, Canadian Centre for Architecture, Montreal). H επιτυχία του κτιρίου έγκειται στην προθυμία να εμπλακείς με την αταξία, περισσότερο από το να επιβάλεις μια νέα τάξη. Το Fun Palace, προσέφερε ένα προσαρμοστικό υπόβαθρο που θα έπρεπε να επιτρέπει ‘τυχαία χρήση χρόνου’ (Price, The Fun Palace 133) που περιελάμβανε, μεταξύ άλλων, ελεγχόμενους φουσκωτούς μερικώς διαφανείς όγκους , αυτοφερόμενες, προσαρμοστικές κατασκευές για τις ηλεκτρολογικές, ακουστικές, θερμικές ανάγκες, εξωτερικές οθόνες για προβολές ταινιών, κινητούς εξοπλισμένους χώρους εστίασης και παραγωγής, οριζόντια ή/ και με κλίση τοιχία κ. ά.

(Price, The Fun Palace, 131)

Εικ 67 Fun Palace, 1963, section showing potential use of interior spaces (πηγή: Cedric Price Fonds, CCA)

[...] ΣΕ ΑΥΤΟΣΧΕΔΙΑΣΤΙΚΕΣ ΠΡΑΚΤΙΚΕΣ

Γ2.2.6 Ο πολυχώρος Interaction Centre (Εικ. 68-70,73) του Cedric Interaction Price υπήρξε ίσως η πιο πιστή εφαρμογή της αρχικής ιδέας Centre, του Fun Palace, σε επίπεδο μεταβλητότητας προγραμμάτων, πιθανοτήτων να τα επεκτείνεις και στη φύση της κατασκευής από βιομηχανικά υλικά. Χτίστηκε ανάμεσα στο 1972 και 1997 στην πόλη του Kentish, στο βόρειο Λονδίνο, μετά από μια φιλανθρωπική χορηγία και εθελοντική συνεισφορά που οργανώθηκε από τον ακτιβιστή και θεατρικό συγγραφέα Edward David Berman, μετά την αναγνώριση της ανάγκης της περιοχής για ένα κοινωνικό πολυχώρο. Λειτούργησε έως το 2002 και κατεδαφίστηκε ένα χρόνο αργότερα. Το κτίριο αποτέλεσε πειραματισμό του αρχιτέκτονα με το παράδοξο της Υπολογισμένης Αβεβαιότητας (Calculated Uncertainty) στο στάδιο της κοινωνικό-χωρικής ευελιξίας που παραχωρείται από υψηλά ελεγχόμενους χώρους, επιτρέποντας προετοιμασμένα ατυχήματα που βασίζονται σε σχολαστικά συστήματα σχεδιασμού.(Aragüez, 2017).

Εικ 68 Cedric Price, Interaction Centre, ca. 1977, Diagram mapping programme and community for Inter-Action Centre, London, England (πηγή: Cedric Price Fonds, CCA)

Γ2. ΟΡΓΑΝΙΚΟΤΗΤΑ & ΑΝΟΙΧΤΑ ΣΥΣΤΗΜΑΤΑ AVANT GARDE

Η βασική ιδέα πίσω από την οργάνωση του κατασκευαστικού προγράμματος υπήρξε η δημιουργία ενός assemblage αυτόνομων αλλά διαπλεκόμενων κομματιών που υφίσταται ως ένα ημιτελές σύστημα που μπορεί να εξελιχθεί. Ο κατασκευαστικό κάναβος ή αλλιώς supergrid στην προκειμένη

116

ΟΙ ΣΥΝΘΗΚΕΣ ΑΝΑΔΥΣΗΣ ΤΟΥ ΚΟΙΝΟΥ ΠΛΑΙΣΙΟΥ [...]

περίπτωση λειτουργεί ως ενοποιητικό στοιχείο που μαζί με γερανούς και κάψουλες, αφήνοντας ελεύθερο τον ισόγειο χώρο να προσαρμοστεί σε κάθε δυνατή χρήση.

ΜΕΡΟΣ Γ - ΑΥΤΟΣΧΕΔΙΑΣΤΙΚΕΣ ΠΡΑΚΤΙΚΕΣ ΣΤΗΝ

117

Το τελικό αποτέλεσμα υπήρξε μια πιο απλοποιημένη εκδοχή των αρχικών επιθυμιών του αρχιτέκτονα, ως ένας ελαφρύς-μεταλλικός χωροκάνναβος και ένα σύμπλεγμα προκατασκευασμένων μελών. Η αποδοχή του κτιρίου από την κοινότητα του Kentish αλλά και το πλούσιο πρόγραμμα δραστηριοτήτων που παρείχε, απέδειξε τα όρια της ευελιξίας της κατασκευής στην προσαρμογή σε ένα πλήθος δραστηριοτήτων. Η φύση του κτιρίου, αν και εμφάνιζε τελικά χαμηλά επίπεδα ευελιξίας σε χωρική αναπροσαρμογή, ώθησε τους χρήστες να βρίσκονται σε μια συνεχή διάδραση με τη κατασκευή. Το Interaction Centre σχετίζεται περισσότερο με τη λειτουργική προσαρμογή έναντι της συνεχόμενης εναλλαγής της μορφής, αποτελώντας ένα παράδειγμα όπου αναδεικνύονται οι δυνατότητες κτιριολογικών τυπολογικών προσεγγίσεων που θέλουν να φιλοξενήσουν εναλλασσόμενες πολιτιστικές δραστηριότητες.

Εικ 69 Cedric Pric, αεροφωτογραφία Inter-Action Centre, London, England (πηγή: Cedric Price Fonds, CCA) Κινητά βιομηχανικά μέλη, Άποψη του εσωτερικού

[...] ΣΕ ΑΥΤΟΣΧΕΔΙΑΣΤΙΚΕΣ ΠΡΑΚΤΙΚΕΣ 375 x 10/25/50 x 290

288x72x25

840x360x120/165

490x160x160

Εικ 70 Cedric Price, 1977-80, Σύγκριση μεγεθών ανάμεσα στο Inter-Action Centre, το κέντρο Georges Pompidou, το Fun Palace και το Generator Project, (πηγή: Cedric Prices Fonds, CCA)

Γ2.2.7

Το μετέπειτα Generator Project (1976-80) (Εικ. 70-72,74) Generator των Cedric Price, John και Julia Frazer, ήταν μια πρόταση για Project ένα επαναρυθμιζόμενο και ανταποκρινόμενο αρχιτεκτονικό σύστημα. Εξερεύνησε την επιρροή νέων τεχνολογικών και πολιτιστικών αρχών σε όρους συμμετοχικού σχεδιασμού και αναδραστικού κτιρίου. Το πρόγραμμα ήταν μια πρώτη έρευνα σε αρχιτεκτονική τεχνητής νοημοσύνης χωρίς να έχουν μια συγκεκριμένη δομή ως αναφορά σχεδιασμού, αλλά περισσότερο το επιθυμητό αποτέλεσμα.

Εικ 71 Generator, White Oak, Florida, Project 1978-80. Five Enclosure, Model and Baseboard: color electrostatic print mount on boaard, 6 1/2 x 9 1/2 (16.2 x 24.1) (πηγή: MOMA, The changing of the avant garde, 2002, σ.

185)

Γ2. ΟΡΓΑΝΙΚΟΤΗΤΑ & ΑΝΟΙΧΤΑ ΣΥΣΤΗΜΑΤΑ AVANT GARDE

Tec hn o l ogy is the a n s wer, but what w a s th e que stion?

118

ΟΙ ΣΥΝΘΗΚΕΣ ΑΝΑΔΥΣΗΣ ΤΟΥ ΚΟΙΝΟΥ ΠΛΑΙΣΙΟΥ [...]

ΜΕΡΟΣ Γ - ΑΥΤΟΣΧΕΔΙΑΣΤΙΚΕΣ ΠΡΑΚΤΙΚΕΣ ΣΤΗΝ

119

Αν και ο αρχικός σκοπός ανάθεσης του έργου ήταν ένας θεατρικό πολυχώρος, o Cedric Price σχεδίασε έναν τύπο αρχιτεκτονικής που σκόπευε να δημιουργεί ευέλικτες συνθήκες μέσα σε ένα ωφέλιμο κοινωνικό περιβάλλον. Το προτεινόμενο σύστημα αποτελούνταν από ‘τύπουκύβου στοιχεία τα οποία μπορούσαν να μετακινηθούν και συνδυαστούν με άλλα ή με επιπρόσθετα μέλη για να δημιουργήσουν προσωρινές κατασκευές για ένα χώρο παράστασης, μια κατοικία ή ένα είδος περισυλλογής με το φυσικό σκηνικό’ (Riley, 2002,σ 156). Ο χειρισμός των αναγωγισμών θα γινόταν μέσα από ένα κεντρικό υπολογιστή όπου ο επισκέπτης θα μπορούσε να συνδυάσει οποιοδήποτε από τα 150 πλήρως εξυπηρετούμενα, κλιματιζόμενα κουβούκλια, ή τοίχους, οθόνες, διαδρόμους και κανάλια επικοινωνίας σε μια κατασκευή. Ο υπολογιστής θα ενθάρρυνε τον επισκέπτη να βελτιώνει και να μεταποιεί συνεχώς το σχέδιο, στο στάδιο που μπορεί να παράγει αυτόκλητες παραλλαγές σε περίπτωση που το υπόβαθρο παραμείνει στατικό.

Εικ 72 Generator project, 1979, White Oak Plantation, Yulee, Florida: rendered perspective view of cubes,(πηγή: Cedric Price Fonds, CCA) Εικ 73 Interaction Centre, Your Play Space Needs You; Talacre Action (πηγή: Cedric Price Fonds, CCA) Εικ 74 Generator Project, Μοντέλο, 1978, (πηγή: Cedric Price Fonds, CCA)

[...] ΣΕ ΑΥΤΟΣΧΕΔΙΑΣΤΙΚΕΣ ΠΡΑΚΤΙΚΕΣ

120 Γ2. ΟΡΓΑΝΙΚΟΤΗΤΑ & ΑΝΟΙΧΤΑ ΣΥΣΤΗΜΑΤΑ AVANT GARDE

“ Όλη η π ρόθεσ η του έργο υ ε ί ν α ι ν α δ η μιουργή σει μ ι α α ρχ ι τ εκτονική π ου α ν τ α ποκρίνεται ι κα ν οποι ητικά σ ε μ ί α ε ποι κοδομη τικά α π ολα υ στική αλ λ αγή τη ς α ν τί ληψης” C e d ric P ri ce, Generator P ro je c t , 1 97 6 -7 9

ΟΙ ΣΥΝΘΗΚΕΣ ΑΝΑΔΥΣΗΣ ΤΟΥ ΚΟΙΝΟΥ ΠΛΑΙΣΙΟΥ [...] Εικ 75

“Ο ορ ι σ μός του χώ ρο υ σ ο υ δεν εί ν α ι απαρ αί τητο πλεό ν ν α β ρί σ κ ετα ι σ τα χέρι α του σ χεδι ασ τή.. . Γ υ ρν ά ς το υ ς δι α κ ό πτες και επ ι λέγει ς τ ι ς σ υ ν θ ή κ ες προ κ ει μ έν ο υ να σ υντηρ ηθεί ς σ τη προ κ εί μεν η χρο ν ι κ ή σ τι γμή. Το ‘κτ ί ρ ιο ’ υ πο β ι β ά ζ ετα ι σ το ρό λ ο υ του κουφαρ ι ού - ή κ α ι λ ι γό τερο ’ ”

(Peter Cook, Architecture: Action and Plan (London: Studio Vista, 1969)

Η ομάδα Archigram από το Λονδίνο, (με κύρια μέλη τους Γ2.2.8 Archigram Warren Chalk, Peter Cook, Dennis Crompton, David Greene, πλαίσιο Ron Herron, and Michael Webb) προήγαγε μια τεχνοκρατική

ΜΕΡΟΣ Γ - ΑΥΤΟΣΧΕΔΙΑΣΤΙΚΕΣ ΠΡΑΚΤΙΚΕΣ ΣΤΗΝ

121

ρητορική προτείνοντας ‘παιχνιδιάρικα σχέδια για αποσπώμενες, κινητές πόλεις’ (Riley, 2002, σ. 28). (Εικ. 75, 77) Τα έργα τους εμφανίζουν μια κλιμάκωση από μνημειώδεις κατασκευές και ‘αόρατα’ δίκτυα’ σε μικρής-κλίμακας μονάδες κατοίκησης (Riley, 2002, σ. 31). Σημαντική συνεισφορά της ομάδας υπήρξε και η παράλληλη έκδοση μιας σειράς εννιά περιοδικών από το 1961 μέχρι το 1970, όπου παρουσιάζονταν έργα υπό το κοινό πρίσμα της θεματολογίας που επέλεγαν ενώ παράλληλα πρότειναν έναν εναλλακτικό τρόπο απεικόνισης και μετάδοσης εννοιών. Στο σύνολο των προτάσεων τους, υπάρχει μια επανεμφανιζόμενη αναφορά στην ανάπτυξη, μορφή και τρόπους αναπαραγωγής οργανικών συστημάτων. Για κάθε περίπτωση, πρότειναν σχέδια εναλλακτικής οργάνωσης ανάλογα με το πρόγραμμα. Ενώνοντας χώρους και απομακρύνοντας τα διαχωριστικά εμπόδια, οι Archigram δεν πρότειναν μία ιδανική μορφή αλλά ένα περιβάλλον με ευέλικτη χωρική διαμόρφωση και χρήσεις που επισημαίνουν την ιδιωτικότητα, τη διάδραση των υποκειμένων που δρουν σε αυτό και την παροχή διαφορετικών επιλογών. (Bock, 2015, σ. 116-122) Ένα μεγάλο κομμάτι των έργων των Archigram, υπήρξε η ανάπτυξη μεγα-συστημάτων, με διαφορετικά επίπεδα μεταβλητότητας,

[...] ΣΕ ΑΥΤΟΣΧΕΔΙΑΣΤΙΚΕΣ ΠΡΑΚΤΙΚΕΣ

ώστε να μπορούν να προσαρμόζονται από τον χρήστη. Οι υψηλού τεχνολογικού επιπέδου πολυδυναμικές κατασκευές ενσωμάτωναν τον αυτοσχεδιασμό (του σχεδιαστή, του χρήστη και της χωρικής διαμόρφωσης) ως βασικό σκοπό για την χρηστικότητα των χώρων που παράγονται και την ευελιξία της δομής του συστήματος. Ο Άγγλος ιστοριογράφος αρχιτεκτονικής Reyner Bahnam, (Εικ. 76) ιδρυτικό μέλος των Archigram, δηλώνει τον ‘θάνατο’ του κινήματος της μεγακατασκευής από τις αρχές του το 1950, υποστηρίζοντας ότι προσέφερε μια λανθάνουσα ελευθερία στον χρήστη ο οποίος είχε να διαλέξει ανάμεσα σε προκαθορισμένες εναλλακτικές διαφορετικών προϊόντων, ανάγοντας την παραγώμενη συνθήκη με το καταναλωτικό σύστημα των σούπερ μάρκετ (Riley, 2002, σ. 30). Η θέση αυτή, αντιπροσωπεύει μια ευρύτερη στροφή προς τον σχεδιασμό πολύπλοκων μεγα-συστημάτων, οδηγώντας μια φιλοσοφία που εστιάζει όλο και περισσότερο στην φύση και την ‘επικοινωνία’ των μελών.

(Reyner Banham, “Softer Hardware”, in Ark ,Summer 1969)

Εικ 76 Reyner Banham, Francois Dallegret, The enviromental Bubbble: Διαφανής πλαστικός φουσκωτός θώλος, φουσκωμένος με ένα προϊόν εξαερισμού. Μεταφερόμενο Transportable Πακέτο Βασικής Κατοίκησης, 1965

Γ2. ΟΡΓΑΝΙΚΟΤΗΤΑ & ΑΝΟΙΧΤΑ ΣΥΣΤΗΜΑΤΑ AVANT GARDE

“ Εν ώ ο ε λεγχόμενος χώ ρ ος π α ρέχει έν α π εριο ρισμέ νο φάσ μα π ερ ι β α λ λ ο ν τι κ ώ ν ε π ι λο γών, ο ελέγξι μος χώ ρ ος π ρο σ φ έρει πι ο π λ ο ύσια σε ι ρ ά σ υνθηκών ώ σ τε ν α υ πά ρξει μ ία δ ια καθορ ι ζόμενη σ υ μμετο χι κ ή κ α τά στα ση αορ ί σ τ ου χρ όνου”

122

ΟΙ ΣΥΝΘΗΚΕΣ ΑΝΑΔΥΣΗΣ ΤΟΥ ΚΟΙΝΟΥ ΠΛΑΙΣΙΟΥ [...]

Εικ 77 Προτάσεις της ομάδας Archigram που εμφανίζουν έντονο αυτοσχεδιαστικό χαρακτήρα. Η στοίχιση γίνεται προσεγγιστικά, ανάλογα με την κλίμακα που αφορά η κάθε πρόταση, και την προσαρμοστικότητα που προτείνει η μεθοδολογία.

ΜΕΡΟΣ Γ - ΑΥΤΟΣΧΕΔΙΑΣΤΙΚΕΣ ΠΡΑΚΤΙΚΕΣ ΣΤΗΝ

123

[...] ΣΕ ΑΥΤΟΣΧΕΔΙΑΣΤΙΚΕΣ ΠΡΑΚΤΙΚΕΣ

124

Γ2. ΟΡΓΑΝΙΚΟΤΗΤΑ & ΑΝΟΙΧΤΑ ΣΥΣΤΗΜΑΤΑ AVANT GARDE

ΟΙ ΣΥΝΘΗΚΕΣ ΑΝΑΔΥΣΗΣ ΤΟΥ ΚΟΙΝΟΥ ΠΛΑΙΣΙΟΥ [...]

Γ2.2.9 Ο πρώτος πειραματισμός των Archigram με προσαρμοστικές Archigram κατασκευές, ήταν η μονάδα κατοίκησης ‘Spray Plastic House kit-to-parts Project (1961)1, (Εικ. 81) με επιμέλεια του David Green. Λίγα χρόνια αργότερα, ο Peter Cook, με την πρόταση της Living City2, διαπραγματεύεται τη θεώρηση της πόλης ως ‘σύμπλεγμα ταυτοχρονισμού δραστηριοτήτων’, αναγνωρίζοντας την ανάγκη προσδιορισμού της από τον χρήστη. Στην πρότασή του, αναζητά τις επεκτάσεις αυτής της επιθυμητής εναλλασσόμενης συνθήκης στη δόμηση του περιβάλλοντος (Cook, Archigram online, 1963).

ΜΕΡΟΣ Γ - ΑΥΤΟΣΧΕΔΙΑΣΤΙΚΕΣ ΠΡΑΚΤΙΚΕΣ ΣΤΗΝ

125

Οι προβληματισμοί γύρω από την έννοια της αναλωσιμότητας της κατασκευής παρουσιάζονται σε μια σειρά από τυπολογικές προσεγγίσεις αρχιτεκτονικών μονάδων στο τρίτο δημοσιευμένο περιοδιοκό της ομάδας (Expendability: Towards Throwaway Architecture, 1963) (Εικ. 78). Σκοπός της δημοσίευσης είναι να εστιάσουν στις δυνατότητες προσαρμοστικότητας συστημάτων δόμησης που θα ‘ επέτρεπαν την δημιουργία ενός περιβάλλοντος που συνεισφέρει στη διαμόρφωση της ανθρώπινης κουλτούρας’ (Archigram, no3, 1963). Ανάμεσα στα projects που ‘επεκτείνουν το φάσμα αναλώσιμης αρχιτεκτονικής από ένα κύτταρο σε μια κατάσταση΄ αναφέρονται μια σειρά από αυτόνομες ή προσθετικές (plug-in) μονάδες κατοίκησης. Η κάθε πρόταση αφορούσε τμηματοποιημένες κατασκευές από βιομηχανικά μέλη που μπορούσαν να συναρμολογηθούν σε μια σειρά δωματίων ανάλογα με τις απαιτήσεις και την πρόθεση του χρήστη. Από

τις

πρώτες

αυτόνομες

μονάδες

κατοίκησης,

η

1. Η πρόταση αφορούσε κατοικίες που προέκυπταν μέσα από την εκσκαφή

των χώρων από ένα μεγάλο ‘τούβλο’ πολυστερίνης, το οποίο έπειτα θα ψεκαζόταν με υαλοβάμβακα και αποξηλωμένη πολυστερίνη (dismantling polysterene).

2. Οι μελέτες για το Living city υλοποιήθηκαν στα πλαίσια της έκθεσης του ICA (International Contemporary Architecture) το 1963 στο Λονδίνο και προήγαγαν μια ‘κουλτούρα κυκλικότητας και επιλογής’ (Sadler, 2005, σ. 93.)

[...] ΣΕ ΑΥΤΟΣΧΕΔΙΑΣΤΙΚΕΣ ΠΡΑΚΤΙΚΕΣ

προγενέστερη μονάδα Dymaxion House (1927) (Εικ. 79) του Buckminster Füller (που αναφέρθηκε ανάμεσα σε άλλες προσαρμοστικές μονάδες κατοίκησης στο περιοδικό Archigram no3), θέλησε να καλύψει την ανάγκη για χαμηλού κόστους κατοίκηση. Με έμφαση στην ευρηματικότητα και τις οικονομικά αποδοτικές μεθόδους της βιομηχανικής εργασιακής συγκρότησης, πρότεινε ένα σπίτι που, όπως δήλωνε ο ίδιος, θα κόστιζε όσο ένα αμάξι. Αν και η αρχική εξαγωνική κατοικία δεν υλοποιήθηκε ποτέ, κατασκευάστηκε μια μεταπολεμική έκδοση γνωστή και ως Wichita House, όπου όλα τα μέλη εφαρμόζουν σε έναν επαναχρησιμοποιήσιμο κύλινδρο από ανοξείδωτο ατσάλι. Η μονάδα περιελάμβανε δύο μπάνια, σε μια εποχή που περισσότερο από το ένα τρίτο των Αμερικάνικων κατοικιών δεν είχαν διασωληνωμένες εγκαταστάσεις υγιεινής (Sadler, 2005, σ. 102). Οι προτάσεις μονάδων από τα μέλη των Αrchigram, υπήρξαν πιο τεχνολογικά εξειδικευμένες προσεγγίσεις εστιάζοντας στη σύνθεση του συστήματος που ικανοποιεί τις εκάστοτε

chitecture’1963, p. 2,3,5 (πηγή: Archigram archives, Magazines: No3)

Γ2. ΟΡΓΑΝΙΚΟΤΗΤΑ & ΑΝΟΙΧΤΑ ΣΥΣΤΗΜΑΤΑ AVANT GARDE

Εικ 78 Third Archigram magazine: ‘Expendability: Towards Throwaway Ar-

126

ΟΙ ΣΥΝΘΗΚΕΣ ΑΝΑΔΥΣΗΣ ΤΟΥ ΚΟΙΝΟΥ ΠΛΑΙΣΙΟΥ [...]

παραμέτρους και όχι τόσο στην εξ’ολοκλήρου επίλυση των διακριτών φάσεων της κατσκευής. Συγκεκριμένα ο Warren Chalk πρότεινε την μονάδα ‘Capsule Homes’ (1964) (Εικ. 80) ως μια σειρά αποσπώμενων προσθετικών στοιχείων σε μια κατακόρυφη μεγακατασκευή (Steiner, 2008, 138). Αντίστοιχα επίπεδα αυτονομίας, αυτοματισμού και υψηλής τεχνολογικής αιχμής εντοπίζονται στις μονάδες κατοίκησης ‘Gasket House’ (1965), (Εικ. 83) σε συνεργασία του Chalk με τον Herron. Η κάθε κατοικία έχει την δυνατότητα να επισυνάπτεται στους αγωγούς του συστήματος μιας μεγακατασκευής αναπτύσσοντας ενός είδους παρασιτική σχέσης. Από τις πιο χαρακτηριστικές μεγακατασκευές των Αrchiram, το έργο Plugin City (1964) (Εικ. 75, 82) υπήρξε μια εκτεταμένη ανάλυση για μια δομή που οργανώνεται από τον υπολογιστή με σκοπό την ενσωμάτωση αποσπώμενων μονάδων-τμημάτων3.

127

Σε αντίστοιχη κλίμακα με τις ‘κάψουλες κατοίκησης’, τα ‘Living Pod’ (Εικ. 84) του David Greene (1966), εμφάνιζαν μια μεγαλύτερη αυτονομία και μπορούσαν να ‘στέκονται σε ανοιχτό τοπίο’. (Steiner, 2008, σ. 140) Ο ενδελεχής προγραμματισμός που εμπεριείχε το οργανικό, αυτόνομο μοντέλο της εν λόγω μονάδας ήταν αποτέλεσμα ενός αυτορυθμιζόμενου κλειστού κύκλου πληροφοριών. Το ίδιο το περίβλημα, θα μπορούσε να αλλάξει από σκληρό σε μαλακό με το πάτημα ενός κουμπιού, ενώ όλη η κατοικία είχε διαμορφωθεί με υψηλά επίπεδα αυτοματοποίησης με ρομπότ και πεδία αντι-βαρύτητας 3. Στην Plugin City, οι μονάδες διαμορφώνονται με τέτοιο τρόπο ώστε ο κοινωνικός χώρος

ΜΕΡΟΣ Γ - ΑΥΤΟΣΧΕΔΙΑΣΤΙΚΕΣ ΠΡΑΚΤΙΚΕΣ ΣΤΗΝ

να αναπτύσσεται στο κέντρο των κτιριακών συμπλεγμάτων παρέχοντας ταυτόχρονα εθνική επικοινωνία καθώς και ένα δίκτυο ενημέρωσης σχετικά με λοιπές εκδηλώσεις και ψυχαγωγία.

(Sadler, 2005, σ. 83),

Εικ 79 Φωτογραφία Μακέτας του Dymaxion House, (πηγή: AD Classics, The Dymaxion House / Buckminster Fuller)

- Κάτοψη Dymaxion House, 1927-29, (πηγή: Riley, 2002, Moma Avant Garde, σ.17)

Εικ 80 Αξονομετρικό σχέδιο Capsule Homes και όψη συνολικής κατασκευής (πηγή: Archigram Archives, Capsule Homes)

Εικ 81 Κατόψεις και όψεις εξελικτικής πορείας του Spray Plastic House Project (πηγή: Archigram Archives, Spray Plastic House Project)

Εικ 82 Αξονομετρικό σχέδιο και τομή αποσπώμενης μονάδας κατοίκησης στα πλαίσια του Plugin City project, 1965 (πηγή: Archigram Archives, Plug-in House)

Εικ 83 Σκίτσο όψης συμπλέγματος με Gasket Caps, Κάτοψη με συνδεσιμότητα μονάδων Gasket House και Τομές (πηγή: Archigram Archives, Gasket House)

Εικ84 Τομή και Κάτοψη ενός Living Pod, 1966-67 Κάτοψη που δείχνει μια πιθανή

συνδεσιμότητα μεταξύ των μονάδων μέσω μιας πολυόροφης δικτυωματικής κατασκευής (πηγή: Archigram Archives, Living Pod, net structure)

79

80

81

82

[...] ΣΕ ΑΥΤΟΣΧΕΔΙΑΣΤΙΚΕΣ ΠΡΑΚΤΙΚΕΣ

128

84

Γ2. ΟΡΓΑΝΙΚΟΤΗΤΑ & ΑΝΟΙΧΤΑ ΣΥΣΤΗΜΑΤΑ AVANT GARDE

83

ΟΙ ΣΥΝΘΗΚΕΣ ΑΝΑΔΥΣΗΣ ΤΟΥ ΚΟΙΝΟΥ ΠΛΑΙΣΙΟΥ [...]

Γ2.2.10 Οι προτάσεις των Archigram συνεχίστηκανε με έργα Archigram μεγάλης κλίμακας, όπως η νομαδικής φύσης Walking City του [insert city here] Ron Herron, η Underwater (ή Ocean) City του Warren Chalk που

σχεδιάστηκε βάσει τεχνολογιών της NASA, η Dream City των David Greene και Michael Webb με την φανταστική “αναρτημένη” πόλη και η Computer City του Dennis Crompton που πρότεινε ένα υπολογιστικό σύστημα που μπορούσε να εντοπίζει και να διευκολύνει μοτίβα δραστηριότητας ανάμεσα σε μία περιοχή ‘πόλης ́ 100.000 ατόμων. Η φιλοσοφία των παραπάνω προτάσεων διαρθρώθηκε γύρω από συζητήσεις, στα μέσα του 20ου αι., αρχιτεκτόνων που θελήσαν να διαφοροποιηθούν από τον μοντερνισμό γύρω από την απροσδιόριστη, αναλώσιμη φύση της κατασκευής.

ΜΕΡΟΣ Γ - ΑΥΤΟΣΧΕΔΙΑΣΤΙΚΕΣ ΠΡΑΚΤΙΚΕΣ ΣΤΗΝ

129

Λίγα χρόνια αργότερα, στο project του Peter Cook, Sponge City (1974), (Εικ. 86) εικονοποιείται και ερευνάται η πιθανότητα απορρόφησης των πόλεων από το φυσικό τοπίο αντιμετωπίζοντας το κτίριο ως τοπίο ή όπως αυτό περιβάλλεται από το τοπίο, με μαλακό “σφουγγαροειδές” περίβλημα που προσπαθεί να εννοποιηθεί με το περιβάλλον. (From Mound to Sponge: How Peter Cook explores Landscape Buildings, Michael Spens, 2007). Την επόμενη χρονιά στη Biennale Νέων στο Παρίσι, η σειρά σχεδίων που δημοσιεύτηκαν γύρω από το δίπολο του ‘Ελέγχου και Επιλογής’ (Control & Choice, 1967, WC, RC, DC, RH), πρότειναν ένα ‘κουρδιστό σύστημα που επιτρέπει το άτομο να ελέγχει το περιβάλλον του’. Το σύστημα που επεξεργάστηκαν αποτελούνταν από ένα πλαίσιο που μπορούσε να φιλοξενήσει χώρους κατοίκησης, διασκέδασης, βιομηχανίες ή όποια άλλη δυνατή αστική επένδυση βασισμένη σε πλέγμα τριγωνισμού ενός μέτρου. Η ‘αρχιτεκτονική πειθαρχία’ που ακολουθούν, περιλαμβάνει ιδανικές λύσεις για οριζόντια και κάθετα κατανεμημένες κατασκευές, οι οποίες όμως μπορεί Εικ 85 Peter Cook, The Metamorphosis of Our Town ... It Happened Cheek

By Jowl, 1970, θεωρητική πρόταση μιας πόλης που εμφανίζει σταδιακή αντικατάσταση των αρχικών εγκαταστάσεων με κατασκευές των Archigram (πηγή: Archigram Archives, Projects: Cheek By Jowl)

[...] ΣΕ ΑΥΤΟΣΧΕΔΙΑΣΤΙΚΕΣ ΠΡΑΚΤΙΚΕΣ

να ‘κουρδιστούν’ από μικρότερα ή μεγαλύτερα κομμάτια γεφύρωσης (Archigram online). Στο έργο για την Instant City (1969-70), οι Ron Herron, Peter Cook και Dennis Crompton εξερευνούν το κινητό περιβάλλον, όπου όλοι οι πόροι μεταφέρονται με αεροσκάφη που προσγειώνονται προσωρινά. Ως σχόλιο στην εφήμερη φύση της αρχιτεκτονικής, η σειρά σχεδίων για την Instant City υπήρξε ένα υποθετικό ερευνητικό πρόγραμμα που διερευνά τις δυνατότητες διάχυσης της μητροπολιτικής δυναμικής σε άλλες περιοχές μέσα από περιοδικές εκδηλώσεις και κινητές εγκαταστάσεις (Archigram online archive). Έχοντας την μορφής μιας ‘μητρόπολης που ταξιδεύει’ (“traveling metropolis’) οι εγκαταστάσεις περιελάμβαναν ‘πνευματικούς κυλίνδρους και έμπλεκαν με μπαλόνια’ (Sadler, 2005, σ.182).

85 130

Εικ 86 Sponge builfing, Peter Cook, (πηγή: BMIAA)

Γ2. ΟΡΓΑΝΙΚΟΤΗΤΑ & ΑΝΟΙΧΤΑ ΣΥΣΤΗΜΑΤΑ AVANT GARDE

86

ΟΙ ΣΥΝΘΗΚΕΣ ΑΝΑΔΥΣΗΣ ΤΟΥ ΚΟΙΝΟΥ ΠΛΑΙΣΙΟΥ [...]

Γ2.2.11 Non-plan

Την ίδια χρονιά δημοσιεύεται και το ένθετο “Non-Plan: An Experiment in Freedom” (1969) από τους Reyner Banham, Cedric Price, Peter Hall και Paul Barker. Η θέση τους είναι πως από τη στιγμή που η πολεδομία του μοντέρνου κινήματος υστερεί σε ποικιλία, οι στόχοι των “non-plan οάσεων” πρέπει να περιλαμβάνουν ελευθερία επιλογής , εύκολη μετακίνηση και ένα εκτεταμένο σύστημα επικοινωνίας. Η φιλοσοφία του Non-Plan περικλύει μια λογική σχεδιασμού που αποφεύγει να υποδεικνύει συγκεκριμένες χρήσεις, θέλοντας να προωθήσει τον αυθορμητισμό και την κοινωνική αλληλεπίδραση. Εφαρμόζοντας την ιδέα του non-plan σε μικρότερη κλίμακα, στο “A Home is not a House” (1965) ο Bahnam αναφέρει πως “ο χώρος γύρω από τη φωτιά έχει πολλές μοναδικές ποιότητες με τις οποίες δεν μπορεί να συναγωνιστεί η αρχιτεκτονική, την ελευθερία και τη μεταβλητότητα της”.

ΜΕΡΟΣ Γ - ΑΥΤΟΣΧΕΔΙΑΣΤΙΚΕΣ ΠΡΑΚΤΙΚΕΣ ΣΤΗΝ

131

Με την ένοια του unhouse, ισχυρίζεται πως με την άνοδο της μοντέρνας αρχιτεκτονικης, οι μηχανικές συσκευές θα καθορίζουν τη διαρρύθμιση του εσωτερικού χώρου, και θα αποτελούν τον κεντρικό πυρήνα σχεδιασμού (Experiments of the Non-Plan and the Unhouse). Η μετέπειτα πρόταση των OMA για τον διαγωνισμό Ville Nouvelle Melun-Senart (1987) (Εικ. 87, 88) που διαχωρίζει το υπόβαθρο σε Λωρίδες (Bands) και Ενδιάμεσες νησίδες, αποτελεί μια εφαρμογή των αρχών του non-plan. Οι λωρίδες θεωρούνται εδώ “υποκινητήρια πεδία” και “περιοχές με προοπτική” για κάθε είδους δραστηριότητα, καθώς και χώροι μετάβασης και εξυπηρέτησης υπάρχοντων χαρακτηριστικών. Η ποικιλία χρήσεων στης νησίδες και η μεταξύ τους σύνδεση, οδηγούν στην ενισχύση της συνοχής του συνόλου (Bock, 2015).

[...] ΣΕ ΑΥΤΟΣΧΕΔΙΑΣΤΙΚΕΣ ΠΡΑΚΤΙΚΕΣ

Εικ 87 Σχέδια για πολεοδομική ανάπλαση, στα πλαίσια διαγωνισμού, της Ville Nouvelle Melun-Senart στη Γαλλία το 1987. Το σύστημα των λωρίδων και της διαστρωμάτωσής τους. ΟΜΑ-Rem Koolhaas

132

Εικ 88 Φωτογραφία Μακέτας της πρότασης των Oma (πηγή: OMA Projects: Melun-Senart)

Γ2. ΟΡΓΑΝΙΚΟΤΗΤΑ & ΑΝΟΙΧΤΑ ΣΥΣΤΗΜΑΤΑ AVANT GARDE

Ορίσα με πολύ πρ οσ εκτ ι κ ά τι δεν θ έ λα με να κάνουμε. Δεν ρ ωτήσ α μ ε πο ύ ν α χ τ ίσο υμε , αλλά π ού να μην χτίσ ο υ με. Π ώ ς ν α α πέ χ ο υμ ε απ ό τ ην αρ χι τεκ το ν ι κ ή ; K ool h a a s, Surre nd e r, 1977

ΟΙ ΣΥΝΘΗΚΕΣ ΑΝΑΔΥΣΗΣ ΤΟΥ ΚΟΙΝΟΥ ΠΛΑΙΣΙΟΥ [...]

Γ3

Το κοινό υπόβαθρο σε ανοιχτά συστήματα σχεδιασμού H Μοντέρνα αρχιτεκτονική του 20ου αι. χαρακτηρίστηκε από εμβληματικές φιγούρες με δικές τους αρχές και συλλογιστική πορεία σε ριζοσπαστικές προτάσεις που επεξεργάζονταν διαφορετικές ολιστικές ή οργανικές προσεγγίσεις κατοίκησης και χωρικής θεώρησης. Οι διαφορές ανάμεσα στις αυτοσχεδιαστικές φάσεις εντοπίζονται, μεταξύ άλλων, στη φύση της αφορμής που ενέπνευσε την ‘ανοιχτή’ δομή, στο επίπεδο ενσωμάτωσης των μελών και στον βαθμό προσαρμοστικότητας της μεθοδολογίας.

ΜΕΡΟΣ Γ - ΑΥΤΟΣΧΕΔΙΑΣΤΙΚΕΣ ΠΡΑΚΤΙΚΕΣ ΣΤΗΝ

133

Οι πολιτικές, κοινωνικές και πολιτιστικές αντιφάσεις της εποχής διαμόρφωσαν το αρχιτεκτονικό υπόβαθρο, όπως αναφέρθηκε και από τον Fredric Jameson, ως ‘αισθητικές εκφάνσεις πολιτικών ιδεών με δύο δυνατές φόρμες, την ουτοπική και την ανατρεπτική’ (Franco,σ. 268). Και στις δύο περιπτώσεις, οι προτάσεις εμφάνισαν, όπως είδαμε και από τα παραδείγματα της avant-garde αρχιτεκτονικής, μια πρωτοφανή εμπλοκή του τελικού αποδέκτη στον σχεδιασμό του χώρου. Η θεώρηση του Paul Waterhouse πως (Music and Architecture) “στην αρχιτεκτονική, όπως και στη μουσική, ο δημιουργός δεν είναι απαραίτητα ο εκτελεστής” θα επεκταθεί τις δεκαετίες μετά το 1960 σε προτάσεις συμμετοχικών συστημάτων σχεδιασμού. Η πολυπλοκότητα που προκύπτει από τον συγκερασμό των διαφορετικών προθέσεων, συνοδεύεται από ένα υψηλό κίνδυνο αφομοίωσης της ατομική επιθυμίας στο σύνολο. Η πολιτική φύση των συμμετοχικών πρακτικών και η φύση της αφορμής υπήρξε κριτικό ερώτημα της εποχής, ταυτόχρονα με την αυθεντικότητα που θα μπορούσε να διατηρήσει ένα τέτοιο σχήμα, σε πολιτικούς όρους. Ο Sherry Arnstein το 1969 προτείνει μια ‘κλίμακα συμμετοχής’ που εξελίσσεται από τη ανεμπόδιστη

[...] ΣΕ ΑΥΤΟΣΧΕΔΙΑΣΤΙΚΕΣ ΠΡΑΚΤΙΚΕΣ

διαχείριση στο χαμηλότερο στάδιο στην ελεγχόμενη δράση των πολιτών στο υψηλότερο (Franco, σ. 268). Η φορμαλιστική αισθητική αρχιτεκτόνων όπως ο Adolf Loos και ο Luis Sullivan, ακολουθούν το αντιδραστικό πρόταγμα ότι η ΄’μορφή πρέπει να ακολουθεί τη λειτουργία’ (form must follow function). Αντίστοιχες προσεγγίσεις, επεξεργάστηκαν μια μεταστροφή της προηγούμενης λογικής για την χρήση σε μια ταχύτατα μεταβαλλόμενη συνθήκη που απαιτεί, όπως σχολιάζει και ο Mies Van der Rohe για τα κτίριά του, ‘ένα ευέλικτο κτίριο που δεν αποσκοπεί στην έκφραση της χρήσης’. (Brown, 2004, σ. 92) Αν η ευελιξία που πρότεινε ο Mies εμφάνιζε χαρακτηριστικά αντίστοιχα με την αυτοσχεδιαστική μουσική (διαμορφώνεται εκ των προτέρων και καθορίζεται στην εκτέλεση) ο ίδιος δηλώνει δύσπιστος σχετικά με το φαινόμενο του αυτοσχεδιασμού. Ο Sullivan, και οι σύγχρονοί του, επεκτάθηκαν στην εξέλιξη λεξιλογίων, μεθοδολογιών και οργανώσεων εμπνευσμένα από προφανείς χρήσεις μηχανικής τεχνολογίας που διανθίζεται με γνώσεις βιοτεχνίας (Brown, 2004, σ.100).

Habraken, Open Building

Γ3. ΤΟ ΚΟΙΝΟ ΥΠΟΘΑΘΡΟ ΣΕ ΑΝΟΙΧΤΑ ΣΥΣΤΗΜΑΤΑ ...

Μια δομική-στρουκτουραλιστική προσέγγιση με έμφαση στον χρήστη κάτοικο ακολούθησε και ο Ολλανδός αρχιτέκτονας John Habraken τη δεκαετία του ‘60, μελετώντας τη μαζική κατοίκηση και τις στρατηγικές συμμετοχής του χρήστη στην κατασκευή. Η μέθοδος του Habraken περιελάμβανε μια οργανωτική αντίστιξη με τους δημιουργικούς φορείς να αναλαμβάνουν το σχεδιασμό των εγκαταστάσεων μεγάλης κλίμακας, και τη γεφύρωση με μονάδες μικρότερης κλίμακας να προέρχεται μέσα από μια εξατομικευμένη παραλλαγή. Ασχολήθηκε ιδιαιτέρως με τους ορισμούς των άρχων του Open Building, κάνοντας ένα ξεκάθαρο διαχωρισμό ανάμεσα στη ‘στήριξη’ (support) και στη ‘πλήρωση’ (infill) (Habraken, 1961, Stiching Architectural Research, 1965), Το κατακευαστικό σύστημα που πρότεινε συνίσταται στη χρήση ενός συγκεκριμένου κατασκευαστικού κανάβου, ο οποίος επιτρέπει το συντονισμό των επιμέρους οικοδομικών συστημάτων, πάντοτε στο πλαίσιο του ευρύτερου σχήματος ‘στήριξη-πλήρωση’ (Κλειδωνάς, 2015, σ. 418) .

134

ΟΙ ΣΥΝΘΗΚΕΣ ΑΝΑΔΥΣΗΣ ΤΟΥ ΚΟΙΝΟΥ ΠΛΑΙΣΙΟΥ [...]

Ralph Erksine Byker’s Wall

Τo παράδειγμα του Byker’s Wall του Ralph Erksine (Εικ.

89-90) υπήρξε ένα χαρακτηριστικό έργο της δεκαετίας που πρόβαλε ένα ξεκάθαρο πολιτικό πρόσιμο συλλογικής συμμετοχής με τη δημιουργία ενός κοινού αρχιτεκτονικού λεξιλογίου, για τη διαμόρφωση του εσωτερικού χώρου. Η μεγακατασκευή, που εξυπηρετεί 650 μονάδες κατοίκησης, μετά από μια συμβουλευτική συνάντηση με τον σχεδιαστή και των μελλοντικών κατοίκων, το σχέδιο πέρασε από, όπως αποδείχθηκε, σαρωτική προσαρμογή με αποτέλεσμα να αφομοιώνεται η αρχική ατομική επιθυμία. Ο Erkshine εδώ προσπάθησε να προσομοιάσει την πολυπλοκότητα με τη λογική ότι η κατασκευή θα μετασχηματίζονταν στο βάθος του χρόνου μέσα από προσωποποιημένες παραλλαγές. Αν και αναγνωρίζεται ένα επίπεδο διαφοροποίησης στο βάθος χρόνου, στα πλαίσια του προτεινόμενου σχεδιασμού, η εξελικτική πορεία του έργου

ΜΕΡΟΣ Γ - ΑΥΤΟΣΧΕΔΙΑΣΤΙΚΕΣ ΠΡΑΚΤΙΚΕΣ ΣΤΗΝ

135

Εικ 89 Byker’s Wall, 2008, (πηγή: bbc.uk)

Εικ 90 Byker’s Wall, 2010, άποψη του νεο-διατηρημένου κτηρίου (πηγή: Chronicle Live)

[...] ΣΕ ΑΥΤΟΣΧΕΔΙΑΣΤΙΚΕΣ ΠΡΑΚΤΙΚΕΣ

Στην ανάλυσή του επάνω στο ζήτημα των αρχετύπων θέτει το ζήτημα της δομής και της μορφής του αρχιτεκτονικού χώρου στη βάση της σχέσης μεταξύ των συλλογικών προτύπων και των ατομικών ερμηνειών. Θεωρεί ότι τα συλλογικά πρότυπα αποτελούν αναπόφευκτα σημεία αναφοράς των ατόμων μέσα στη κοινωνία, ενώ οι επί μέρους δράσεις αποτελούν ‘προσωπικές ερμηνείες των συλλογικών προτύπων’ (332). Όπως σημειώνει ο ίδιος, ‘αυτό που πρέπει να αναζητήσουμε, σε αντικατάσταση των ατομικών προτύπων διαβίωσης, είναι πρότυπα, τα οποία κάνουν τις μεμονωμένες ερμηνείες των συλλογικών προτύπων εφικτές.(333).

Hertzeberger Diagoon Dwellings

136

Γ3. ΤΟ ΚΟΙΝΟ ΥΠΟΘΑΘΡΟ ΣΕ ΑΝΟΙΧΤΑ ΣΥΣΤΗΜΑΤΑ ...

Στην περίπτωση του Δανού αρχιτέκτονα Herman Hertzberger (1932-), το έργο εμφανίζει μια συστηματοποιημένη προσπάθεια ‘ενεργοποίησης των χρηστών-κατοίκων στη διαμόρφωση του χώρου τους’ σε πρακτικό και θεωρητικό επίπεδο μελέτης. Αντιμετώπισε την αρχιτεκτονική ως ‘πεδίο σύζευξης ατομικών και συλλογικών πρωτοβουλιών και δράσεων, όπου οι προθέσεις και οι ιδέες του αρχιτέκτονα εξυπηρετούν τις ανάγκες και τις διαθέσεις των κατοίκων (όλων μαζί και καθενός ξεχωριστά) και όπου το δομικό/ μορφολογικό και. κατασκευαστικό σύστημα παραγωγής του χώρου εξυπηρετεί τις επιμέρους απαιτήσεις προσαρμογής διατηρώντας την ομοιογένεια του συνόλου.’ (Κλειδωνάς, 2015, σ.

325) Μέσα στις έννοιες που χαρακτηρίζουν και οριοθετούν τις μεθόδους του, ο Hertzeberger προτείνει την αντικατάσταση της αναζήτησης της ευελιξίας, στη σύνθεση πολυδυναμικών (polyvalent) και ατελή διαμορφώσεων. Όπως επισημαίναι ο J.Hill η πολυδυναμικότητα που προτείνει ο Hertzeberger ‘δεν εμπλέκει το χρήστη στη σχεδιαστική διαδικασία, αλλά σκοπεύει να παράγει μορφές και χώρους, που ο χρήστης μπορεί να μετασχηματίσει. (340) Η ατέλεια της κατασκευής, από την άλλη, οφείλει να ‘συνιστά μια προτροπή’ για μετασχηματισμό από τον χρήστη, η οποία προβλέπεται στη μεθοδολογία σχεδιασμού (341) Οι θέσεις του Hertzeberger, εστιάζονται γύρω από την επίδραση της χρονικής παραμέτρου στην αρχιτεκτονική και την λογική ότι η αλλαγή του χρόνου γίνεται αντιληπτή σε μεγάλο βαθμό μέσα από απρόβλεπτες καταστάσεις. Σε άμεση εξέταση αυτού του ζητήματος, σχεδιάζει χώρους με μεγαλύτερο ‘δυναμικό εξυπηρέτησης’ ώστε να γίνει πιο δεκτικός σε αναπάντεχες καταστάσεις.

ΟΙ ΣΥΝΘΗΚΕΣ ΑΝΑΔΥΣΗΣ ΤΟΥ ΚΟΙΝΟΥ ΠΛΑΙΣΙΟΥ [...]

Συγκεκριμένα, στο συγκρότημα κατοικιών Diagoon, στο Delft της Ολλανδίας (1964-70), (Εικ. 91) οι κάτοικοι είχαν την δυνατότητα να παρέμβουν στον σχεδιασμό και κατά την διαδικασία ανέγερσης, αλλάζοντας ταυτότητα ‘από άβουλο χρήστη, σε δραστήριο κάτοικο’. Η μορφή πειραματικής κατοίκησης Diagoon Housing, περιελάμβανε πρότυπες κατοικίες βασισμένες σε ένα οικοδομικό σύστημα που επιτρέπει τη δημιουργική παρέμβαση των χρηστών στη διαμόρφωση του χώρου. Η τελική κάτοψη ήταν αποτέλεσμα συνδυασμών από μια σειρά ενδεικτικές εναλλακτικές διαρρυθμίσεις που είχε προτείνει ο Hertzeberger ενώ η τρισδιάστατη οργάνωση αφορούσε ογκοπλαστικές σχέσεις οικιστικών μονάδων μεταξύ τους αλλά και τη σχέση τους με το οικιστικό σύνολο.

ΜΕΡΟΣ Γ - ΑΥΤΟΣΧΕΔΙΑΣΤΙΚΕΣ ΠΡΑΚΤΙΚΕΣ ΣΤΗΝ

137

Η σχέση μεταξύ των στοιχείων σχεδιασμού, στο έργο του Hertzeberger, εκφράζεται με το σχήμα ‘δομή-πλήρωση’, όπου η ‘δομή’ καθορίζει τις αρχές και οι ‘πληρώσεις’ τις δομικές μονάδες επί της βασικής δομής. Ο κάνναβος, υπήρξε καθοριστικό εργαλείο έκφρασης μιας ‘καθαρής χωρικής δομής’ για τον Hertzeberger που δηλώνει πως (η χρήση του καννάβου) ‘δεν περιορίζει την ελευθερία […] στην πραγματικότητα την υποκινεί, άρα δημιουργεί χώρο για το απροσδόκητο (336). Αν, λοιπόν ο κάναβος ορίζει το πλαίσιο της ελεύθερης δράσης, η μορφή αποτελεί το αντικείμενο της δημιουργίας, όπως ‘στη μουσική το μουσικό όργανο προσφέρει ελευθερία δράσης σε αυτόν που το χειρίζεται’ (338) . Στην περίπτωση των οικιών Diagoon ο κάναβος, όσον αφορά την οργάνωση των όψεων, επιτρέπει στον χρήστη να προσαρμόσει την ‘πλήρωση’ είτε με γυαλί είτε με πλήρη πετάσματα. Η διαίρεση και οι ξεχωριστές λειτουργίες των χώρων δεν είχαν οριστεί εξ’ολοκλήρου, ώστε να εξυπηρετούν τις διαφορετικές ανάγκες του χρήστη.

Εικ 91 Diagoon Housing, Herman Hertzeberger, 1964-70, Ενδεικτικές τυπολογίες που χρησιμοποιήθηκαν. Διαγράμμα της

χαρακτηρισιτκής

διαγώνιας σύνδεσης των χώρων, Αξονομετρικό σχέδιο άποψης του συμπλέγματος, Κάτοψη, Φωτογραφίες από τις κατοικίες, τις κατασκευαστικές

επεμβάσεις από τους κατοίκους και μια άποψη του εσωτερικού μιας κατοικίας (πηγή: Hertzeberger, 2016, Diagoon Housing: Delft)

[...] ΣΕ ΑΥΤΟΣΧΕΔΙΑΣΤΙΚΕΣ ΠΡΑΚΤΙΚΕΣ

138

Γ3. ΤΟ ΚΟΙΝΟ ΥΠΟΘΑΘΡΟ ΣΕ ΑΝΟΙΧΤΑ ΣΥΣΤΗΜΑΤΑ ...

ΟΙ ΣΥΝΘΗΚΕΣ ΑΝΑΔΥΣΗΣ ΤΟΥ ΚΟΙΝΟΥ ΠΛΑΙΣΙΟΥ [...]

Lucien Kroll

ΜΕΡΟΣ Γ - ΑΥΤΟΣΧΕΔΙΑΣΤΙΚΕΣ ΠΡΑΚΤΙΚΕΣ ΣΤΗΝ

139

Ο Βέλγος αρχιτέκτονας Lucien Kroll, ασχολήθηκε εκτενώς με τη δημιουργική συμμετοχή των χρηστών στη διαδικασία σχεδιασμού και υλοποίησης, με σκοπό τη δημιουργία ανοιχτών έργων όπου προωθείται ο αυτοσχεδιασμός του χρήστη αλλά και του κατασκευαστή. Οι έννοιες της πολυπλοκότητας, της ποικιλίας (με την έννοια της πολυμορφίας) και της αλλαγής (Κλειδωνάς, 2015, 404) εκφράζονται σε διάφορα στάδια του ερευνητικού και πρακτικού έργου του Kroll και αποτελούν βασικούς προβληματισμούς της θεωρίας του. Προκειμένου να πετύχει ένα πιο οργανικό αποτέλεσμα διασκευάζει το σχήμα -δομής-πλήρωσης- (structure-infill) του John Habraken και εισάγει εσκεμμένα την πολυπλοκότητα στην απόδοση μέσω πλουραριστικών στοιχείων, ως σκοπιμότητα αλλά και ως μέσο ενθάρρυνσης της δημιουργικότητας. Με του όρους animal town planning και homeopathic architecture ο Kroll επεξεργάζεται, όπως δηλώνει, ‘ένα κλίμα, όπου ένα είδος φιλικού οργανισμού μπορεί να εμφανιστεί αυθόρμητα” (409). Η ιδέα του χρόνου εδώ, έχει να κάνει κυριολεκτικά με την εξέλιξη και αφορά την έννοια ενός οργανικού χρόνου, του οποίου οι εννιαίες φάσεις προκύπτουν μέσω της ‘εξέλιξης της αρχικής συρροής’ (413). Ο γενικότερος προσανατολισμός του Kroll προς μια καταστασιακή προσέγγιση της αρχιτεκτονικής, μακριά από φονξονιαλιστικές αρχές, αφορούσε άμεσα την έννοια της διολίσθισης αναγνωρίζοντας πως ‘κάθε είδους αυθόρμητη συνέπεια στο χώρο μπορεί να χρησιμοποιηθεί προς όφελος της αρχιτεκτονικής’ (415). Στο συγκρότημα κτιρίων της Ιατρικής Σχολής του Καθολικού Πανεπιστημίου της Louvain, γνωστό ως Mémé, (Εικ. 92-96) στις Βρυξέλλες, ο αυτοσχεδιασμός χρηστών και κατασκευαστών αποτέλεσε βασική πρόθεση του σχεδιασμού. Σε πρώτο στάδιο, η συνδιαλλαγή μεταξύ του αρχιτέκτονα και των φοιτητών, είχε ως στόχο την επεξεργασία του οικοδομικού και κτιριολογικού προγράμματος το οποίο ‘ήταν ακριβές ως προς τις προθέσεις και

Εικ 92 Άποψη του συγκροτήματος (πηγή: Domus, Lucien Kroll, Utopia interrupted) Εικ 93 Αυτοσχεδιαστικές επεμβάσεις των εργατών στην κατασκευή (πηγή: ibid)

Εικ 94 Το πολύπλοκο λεξιλόγιο του Kroll περιελάμβανε μια ποικιλία κουφωμάτων. (πηγή: ibid) Εικ 95 Αξονομετρικό σχέδιο του συγκροτήματος (πηγή: Κλειδωνάς, 2015 σ. 423)

[...] ΣΕ ΑΥΤΟΣΧΕΔΙΑΣΤΙΚΕΣ ΠΡΑΚΤΙΚΕΣ

. ..or ga n ic . It ’s mad e of unce rt aint i e s , i t ’ s unl i m i ted, it’s ope n-e nd e d , it le ad s t o e vo lut i o n, i t c r ea tes c om ple xit y” Lucie n Kroll

92

140 93

94 Γ3. ΤΟ ΚΟΙΝΟ ΥΠΟΘΑΘΡΟ ΣΕ ΑΝΟΙΧΤΑ ΣΥΣΤΗΜΑΤΑ ...

95

ΟΙ ΣΥΝΘΗΚΕΣ ΑΝΑΔΥΣΗΣ ΤΟΥ ΚΟΙΝΟΥ ΠΛΑΙΣΙΟΥ [...]

ασαφές ως προς την απόδοση’ ώστε να προβλέψει τις απρόβλεπτες δράσεις. Το αποτέλεσμα της συνδιαλλαγής, ήταν η απόφαση ‘διαπλοκής και επικοινωνίας των διαφόρων λειτουργιών, η επιθυμία για άμεση σύνδεση του κτηρίου με το οικιστικό περιβάλλον., η χρήση ποικιλίας υλικών στο οικοδομικό σύστημα και η ανεξαρτητοποίηση των πληρώσεων και των χωρισμάτων από τον σκελετό, ώστε να υπάρχει ευελιξία στις επί μέρους διαμορφώσεις.’ (425)

ΜΕΡΟΣ Γ - ΑΥΤΟΣΧΕΔΙΑΣΤΙΚΕΣ ΠΡΑΚΤΙΚΕΣ ΣΤΗΝ

141

Η οργάνωση των χώρων, επιτυγχάνει, όπως σημειώνει και ο Pehnt, ‘σχεδόν να διαχωρίσει τη μόνιμη υποστηρικτική δομή (Support) από ένα -σχετικά- ευέλικτο εσωτερικό (Infill) ’ (418) Η ποικιλομορφία στο συγκεκριμένο συγκρότημα εκφράστηκε με την πρόταση ενός διαφοροποιημένου κάναβου (418) και τις οι λεγόμενες ‘περιπλανώμενες κολόνες’, (428) ώστε να ενισχύεται η ποικιλόμορφη διευθέτηση χώρων. Σε δεύτερο στάδιο, οργανώθηκαν έξι ομάδες εργασίας από σπουδαστές ανάλογα με τη λειτουργική ενότητα ώστε να διαμορφωθεί το αρχικό πρόγραμμα που αφορούσε εμβαδόν, όγκους, σχέσεις, ασυμβατότητες, κοινά χαρακτηριστικά κ.ά. Έπειτα, με τη βοήθεια προπλασμάτων, προέκυπτε το συνολικό πρόγραμμα του έργου όπου, μετά από πολλύπλοκες διαδικασίες συλλογικού σχεδιασμού και αδιέξοδα που προέκυψαν, τα σχέδια εξελίχτηκαν, από τον αρχιτέκτονα στην τελική τους μορφή. Για να προβλέψει μελλοντικές παραλλαγές των χώρων, χρησιμοποίησε μια παραλλαγή του S.A.R. όπου έγινε δυνατή

Εικ 96 Η οργάνωση της ανομοιογενούς και οργανικής μορφής σε κάτοψη

μέρους του κτιρίου με τις ‘περιπλανώμενες κολώνες’ (πηγή: Κλειδωνάς, 2015, σ. 428)

[...] ΣΕ ΑΥΤΟΣΧΕΔΙΑΣΤΙΚΕΣ ΠΡΑΚΤΙΚΕΣ

η χρήση προκατασκευασμένων μελών (συναρμολογούμενα, ελαφρά πάνελ) χωρίς να διαχωρίζεται επιμέρους σε ‘λειτουργικές ζώνες’. (427) Η επικριτική διάθεση απέναντι στη βιομηχανική παραγωγή, αντανκλάται στην προσπάθεια του Kroll να την οριοθετήσει στα πλαίσια που επιτρέπει μια οργανική αρχιτεκτονική. Η συμμετοχή επεκτείνεται σε δημιουργικές γλυπτικές παρεμβάσεις των τεχνιτών των κατασκευαστικών συνεργείων και στον περιβάλλοντα χώρο σε assemblage αυτοσχέδιων κατασκευών από τους σπουδαστές. Στη Bienalle της Βενετίας το 2006, οι Lucien & Simone Kroll και Patrick Bouchain δημιουργούν ένα σύστημα προσωρινού χώρου εργασίας, δημιουργικότας, εκπαίδευσης και διασκέδασης στην εγκατάσταση L’appartement témoin (Εικ. 97). Στα πλαίσια του συστήματος που προτείναν, προκαθορισμένα ελαφριά τοιχία θα μπορούσαν να μετακινούνται ελεύθερα ώστε να υποδέχονται διαφορετικές χρήσεις. Μέσα από συλλογικές διαδικασίες, οι ομάδες που ενδιαφέρονταν να εγκατασταθούν προσωρινά στον χώρο, συνδιαμόρφωναν την τελική μορφή, σύμφωνα με το αρχιτεκτονικό λεξιλόγιο.

Εικ 97 L’appartement témoin, 2006, Απόσπασμα από βίντεο με φάσεις της εγκατάστασης στα πλαίσια της έκθεσης “Une architecture habitée - Simone et Lucien Kroll” στο Lieu Unique στη Nante. και

αξονομετρικά σκίτσα που δείχνουν πιθανές εξελίξεις ενός δωματίου (πηγή: L’appartement témoin, Collectif etc)

Γ3. ΤΟ ΚΟΙΝΟ ΥΠΟΘΑΘΡΟ ΣΕ ΑΝΟΙΧΤΑ ΣΥΣΤΗΜΑΤΑ ...

Π ώς μπο ρε ί κάπ οι ος να συ νδ υά σε ι τα πλεονεκτ ήματα τ ης ο ργά ν ωσης και του α υ θ ο ρμη τισμού; Lucie n Kroll

142

ΟΙ ΣΥΝΘΗΚΕΣ ΑΝΑΔΥΣΗΣ ΤΟΥ ΚΟΙΝΟΥ ΠΛΑΙΣΙΟΥ [...]

Αυτοκατασκευή

143

ΜΕΡΟΣ Γ - ΑΥΤΟΣΧΕΔΙΑΣΤΙΚΕΣ ΠΡΑΚΤΙΚΕΣ ΣΤΗΝ

Walter Segal

Τα παραπάνω παραδείγματα εμπλέκουν τον χρήστη στο σχεδιασμό και, κατά περίπτωση, στην ανέγερση του κτιρίου βάσει του προσυμφωνημένου σχεδίου. Μια ξεχωριστή σειρά παραδειγμάτων όπου μια συστηματοποιημένη κατασκευαστική μεθοδολογία προσφέρει διαφοροποιημένες προσεγγίσεις, αποτελούν οι εφαρμογές αυτοκατασκευής. Σαν φαινόμενο εμφανίζει εφαρμογές από τις αρχές του 1920 στη Βιέννη, Στοκχόλμη και σε περιοχές της Γαλλίας και Γερμανίας, στα πλαίσια κοινοτικών πρωτοβουλιών αλλά και ως μια μέθοδο αντιμετώπισης έλειψης με ταυτόχρονη υψηλή ζήτηση στέγης. Στην περίπτωση του οικιστικού συμπλέγματος Wuhrbaurnweg στη Bregenz, προτάθηκε μια απλή κατασκευή από τούβλο και ξύλο, που είχε ως αποτέλεσμα ποικιλία ερμηνειών από τους κατοίκους. Αντίστοιχες πρωτοβουλίες, περιελάμβαναν συνήθως την αναγκαία συνεισφορά των κατοίκων κατά την υλοποίηση, τόσο για το προσωπικό τους οικοδόμημα αλλά και για κοινοτικούς σκοπούς. Ο σκοπός τέτοιων διαδικασιών, πλην οικονομικών λόγων, ήταν η δημιουργία λειτουργικών κοινωνιών που μπορούσαν να λειτουργήσουν σε πλαίσια αυτοδιαχείρισης (Loudon, 1983). Ο Άγγλος αρχιτέκτονας Walter Segal, σχεδιάζει τη δεκαετία του 70 (Segal’ self-build method/ 1966-1985) ένα από τα πιο διαδεδομένα και εφαρμοσμένα αρθρωτά συστήματα αυτοκατασκευής με ξύλινο σκελετό. Η μέθοδος είναι χαρακτηριστική για την ευελιξία που παρέχει στον χρήστη, σε επίπεδο διαμόρφωσης χώρων και μετέπειτα επεκτάσεων/ παραλλαγών. Η εμψύχωση του χρήστη-κατασκευαστή να πάρει τον έλεγχο του περιβάλλοντός του αναγνωρίζεται ως κριτικό γνώρισμα της τεχνικής του Segal, ώστε να αποφευχθεί μια ομογενοποιημένη μορφή μαζικής κατοίκησης. H κοινότητα στο Lewisham που χτίστηκε βάση του συστήματος Segal (Εικ. 98), εξελίσσεται μέχρι και σήμερα, με τους κατοίκους να δηλώνουν ιδιαιτέρως ευχαριστημένοι από το αισθητικό και χρηστικό αποτέλεσμα των προσωποποιημένων μονάδων κατοίκησης

Εικ 98 Στιγμυότυπα από την σχεδιαστική επεξεργασία, ανέγερση και τελική μορφή των κατοικιών από το ντοκυμαντέρ Walter’s Way:Lewisham, Architecture Foundation, 2015

[...] ΣΕ ΑΥΤΟΣΧΕΔΙΑΣΤΙΚΕΣ ΠΡΑΚΤΙΚΕΣ

144

Γ3. ΤΟ ΚΟΙΝΟ ΥΠΟΘΑΘΡΟ ΣΕ ΑΝΟΙΧΤΑ ΣΥΣΤΗΜΑΤΑ ...

ΟΙ ΣΥΝΘΗΚΕΣ ΑΝΑΔΥΣΗΣ ΤΟΥ ΚΟΙΝΟΥ ΠΛΑΙΣΙΟΥ [...]

Στην ίδια λογική αυτοκατασκευής, με μεγαλύτερη έμφαση Counter σε εναλλακτικές μορφές δόμησης και χρήση καθημερινών ή Communities

ανακυκλώσιμων υλικών, αναπτύχθηκε μια σειρά προτάσεων με ρίζες στο κίνημα Counter Communities του 1960 στην Αμερική. Παραδείγματα όπως η πόλη Acrosanti του Soleri, αποτελούν περιπτώσεις σχεδίων που βρίσκονται σε εξέλιξη μέχρι και σήμερα, με τις νέες προσθήκες να αποφασίζονται από τους νέους κατοίκους, βάση του αρχικού σχεδίου του Soleri. Μικρότερης κλίμακας τυπολογικές προσεγγίσεις, το παράδειγμα της Drop City (1965-1973), (Εικ. 99) αποτελεί μια από τις πρώτες κοινωνίες χίπιδων στην Αμερική, με αυτοσχέδιους θόλους που διαμορφώνονταν χωρίς συστηματοποιημένη μεθοδολογία ή συγκεκριμένο σχέδιο, χρησιμοποιώντας περισυλλεγμένα αντικείμενα όπως οροφές αυτοκινήτων.

ΜΕΡΟΣ Γ - ΑΥΤΟΣΧΕΔΙΑΣΤΙΚΕΣ ΠΡΑΚΤΙΚΕΣ ΣΤΗΝ

145

Εικ 99 Drop City

Earthship

Όμοια λογική τυχαίας περισυλλογής, ακολούθησε και ο Michael Raynolds με τη μέθοδο που ανέπτυξε για την κατασκευή των επονομαζόμενων Earthship (Εικ. 100). Η πρώτη εφαρμογή δημιουργήθηκε στα πλαίσια κατασκευής της κατοικίας του ίδιου του αρχιτέτκονα, στο Thumb House (Εικ.

100.2) στο Taos στο New Mexico το 1972. Μέχρι και σήμερα, η ευρηματική κατασκευαστική μέθοδος που μπορεί να

[...] ΣΕ ΑΥΤΟΣΧΕΔΙΑΣΤΙΚΕΣ ΠΡΑΚΤΙΚΕΣ

146

Earthship Biotecture online)

100.1 Michael Reynolds χτίζοντας ένα Earthship το 1970

100.2 Michael Reynolds, Thumb House,

1972 (πηγή: wikipedia, Earthsip)

ενσωματώσει από γυάλινα μπουκάλια, σε ρόδες αυτοκινήτων και άλλα καθημερινών υλικών, παρουσιάζει μια μεγάλη ποικιλία εφαρμογών που αποδεικνύει τις δυνατότητες του συστήματος. Στο σύνολό τους, τα Earthships έχουν βασικό στόχο μια οικολογικά βιώσιμη, αυτόνομη κατασκευή που μπορεί να αυτοτροφοδεί τις ενεργειακές ανάγκες του οικοδομήματος, διατηρώντας μια αρμονική σχέση με το περιβαλλον.

Γ3. ΤΟ ΚΟΙΝΟ ΥΠΟΘΑΘΡΟ ΣΕ ΑΝΟΙΧΤΑ ΣΥΣΤΗΜΑΤΑ ...

Εικ 100 Earthship Textures (πηγή:

ΟΙ ΣΥΝΘΗΚΕΣ ΑΝΑΔΥΣΗΣ ΤΟΥ ΚΟΙΝΟΥ ΠΛΑΙΣΙΟΥ [...]

Super Adobe

ΜΕΡΟΣ Γ - ΑΥΤΟΣΧΕΔΙΑΣΤΙΚΕΣ ΠΡΑΚΤΙΚΕΣ ΣΤΗΝ

147

Από τα πιο σύγχρονα συστήματα αυτοκατασκευής, το σύστημα SuperAdobe (2004) από το ίδρυμα CalEarth, με επικεφαλή τον αρχιτέκτονα Nader Khalili, πρότεινε ένα σύστημα με ειδικούς σάκους (“SuperAdobe Bags”), αγκαθωτό συρματόπλεγμα και κάποια συμβατικά εργαλεία (Εικ. 101-105). Το αποτέλεσμα αναμειγνύει την παραδοσιακή αρχιτεκτονική του Ιραν με σύγχρονες προδιαγραφές ασφαλείας, μέσα από μια απλοποιημένη μέθοδο κατασκευής.

To σύστημα, είναι ικανό να παράξει μια μεγάλη ποικιλία παραδειγμάτων, φτανοντας μέχρι και τα 22 μέτρα ύψος. Μετά την τοποθέτηση των σάκων, και το στήσιμο του θόλου, μπορεί να λάβει ένα πλήθος επικαλύψεων, από απλό σοβά διαφόρων αποχρώσεων σε φυλλώματα δέντρων. Στη συνέχεια καλύπτεται με ένα ειδικό επίχρησμα ‘ερπετό (reptile)’, από μπάλες τσιμέντου και χώματος, μέθοδος που επιτρέπει την ενίσχυση και προστασία της κατασκευής ενώ δεν διαλύεται στην πάροδο του χρόνου.

Εικ 101 Φάσεις της κατασκευής, από εφαρμογή του Ινστιτιούτου Calearth

Εικ 102 Triple Vault, έρημος Mojave, αρχές του 1990. Η μορφή και η κατασκευαστική επίλυση συνεχόμενης αλληλεπικάλυψης θόλων ώστε να ενώνονται οι χώροι μεταξύ τους, λειτούργησε ως πρότυπο για μετέπειτα έργα.

Εικ 103 Μεξικό, Birthing center built by alumni Ulises Ramirez

Ινδία, Home for rescued child laborers in Kolhapur built by Ghandi Worldwide Federation

Εικ 104 Fire Village, CalEarth, Το χωριό χτίστηκε διαδοχικά σε διάρκεια τριών χρόνων από φοιτητές, στα πλαισια ερευνητικού προγράμματος του ινστιτούτου CalEarth.

Εικ 105 Water Village, o κάθε θόλος είναι διαφορετικός, ώστε να αναδειχθούν οι δυνατότητες του κατασκευαστικού συστήματος (πηγή: CalEarth, Super Adobe)

[...] ΣΕ ΑΥΤΟΣΧΕΔΙΑΣΤΙΚΕΣ ΠΡΑΚΤΙΚΕΣ

148

Γ3. ΤΟ ΚΟΙΝΟ ΥΠΟΘΑΘΡΟ ΣΕ ΑΝΟΙΧΤΑ ΣΥΣΤΗΜΑΤΑ ...

ΟΙ ΣΥΝΘΗΚΕΣ ΑΝΑΔΥΣΗΣ ΤΟΥ ΚΟΙΝΟΥ ΠΛΑΙΣΙΟΥ [...]

Ββλιογραφία - Κλειδωνάς, Α., Aυτοσχεδιασμός και Σύνθεση, 1960-1988, Αρχιτεκτονική Θεωρία και Πρακτική σε κατ’αναλογίαν εξέταση με τη Μουσική, ΕΜΠ, Αθήνα, 2015 - Τζώρτζη, Καλή, Η χωρική αρχιτεκτονική των μουσείων, Καλειδοσκόπιο, 2010 - Aragüez, Marcela, Regenerating North London: Cedric Price’s Interaction Centre, 2017 - Banham R., Barker P., Hall P., Price P., Holma R., Berger J,, Marquand D., Non-Plan: An experiment in freedom, New Society No 338, 20 March 1969 - Elderfield, Seitz, Essays on Assemblage, Museum of Modern Art, 1992

149

- Franco, David, Constructing the Political Image of the Everyday: Fiction and Authenticity in Participatory Architecture, Fictional Frontiers and Speculations on the Real, Constructing the Political Image of the Everyday (σ.

264-270)

ΜΕΡΟΣ Γ - ΑΥΤΟΣΧΕΔΙΑΣΤΙΚΕΣ ΠΡΑΚΤΙΚΕΣ ΣΤΗΝ

- Friedman, Ken, The Fluxus Reader, 2016 - Hillier B, Hanson J., The Social Logic of Space, Cambridge University Press, 1984 - Hillier B., Hanson J., Peponis J., Syntactic Analysis of Settlements, Bartlett School of Architecture, Arch. * Comport/Arch. Behav., Vol.3,n.3, (σ 217231), 1987 - Loudon, Michael, An Architecture Indicative of Collective Use (διάλεξη στο Department of Architecture, Swiss Federal Institute of Technology στην Lausanne τον Ιανουάριο 15,1992) Arch. & Comport. / Arch. 8 Behav.,Vol. 8, no. 4, (σ. 379-386) - Price, Cedric, The Fun Palace brochure, Non-Program, A laboratory of Fun by Joan Littlewood (σ. 128-134)

[...] ΣΕ ΑΥΤΟΣΧΕΔΙΑΣΤΙΚΕΣ ΠΡΑΚΤΙΚΕΣ

- Rudofsky, Bernard, Architecture without architects, A short introduction to non-pedigreed Architecture, Doubleday & Company Incorporation, Museum of Modern Art, New York, 1964 - Riley T. [et al.], The changing of the avant-garde : visionary architectural drawings from the Howard Gilman collection, The Museum of Modern Art New York, 2002 - Sadler S., Archigram: Architecture without Architecture, MIT Press, 2005 -Steiner, Beyond Archigram, : The Structure of Circulation, Routledge, 2008 - Ingrid Bock, Six Canonical Projects by Rem Koolhaas, aak, Institute of Architectureal Theory, Art History and Cultural Studies, Graz University of Technology, Austria, 2015 Διαδυκτιακές σελίδες - Super Adobe,Cal Earth, https://www.calearth.org/intro-superadobe

150

- Archigram, http://archigram.westminster.ac.uk/

- Yona Friedman, http://www.yonafriedman.nl/ - CCA Archives, https://www.cca.qc.ca/en/

Γ3. ΤΟ ΚΟΙΝΟ ΥΠΟΘΑΘΡΟ ΣΕ ΑΝΟΙΧΤΑ ΣΥΣΤΗΜΑΤΑ ...

- John Habraken, https://www.habraken.com/

Μέρος Δ outhead: The last chorus of a tune when the music returns to the original theme, or head.

Συμπεράσματα Δ1 Συμπεράσματα

154 Δ2 Μεθοδολογία οργάνωσης αυτοσχεδιαστικών πρακτικών

159

175 Συνολική Βιβλιογραφία

> >

>

[...] ΣΕ ΑΥΤΟΣΧΕΔΙΑΣΤΙΚΕΣ ΠΡΑΚΤΙΚΕΣ

Συμπεράσματα

Δ1

Η διαθεματική προσέγγιση του φαινομένου του αυτοσχεδιασμού, καλύπτει ένα μεγάλο φάσμα, από πλαστικές, παραστατικές και αφηγηματικές τέχνες μέχρι κοινωνιολογικές, ανθρωπολογικές και πολιτικές επιστήμες. Η ανάλυση των παραπάνω πολώσεων στην αρχιτεκτονική αποσκοπεί στην μελέτη των μεθοδολογικών εργαλείων και των μορφολογικών προσεγγίσεων των συστημάτων.

H αρχιτεκτονική, για τον Arnheim, επιτυγχάνει ‘μια ‘εσωτερικοποίηση του χώρου’ σε όλο της το μεγαλείο [...] όχι μέσω της περικύκλωσης άλλων κτισμάτων -με το να προσφέρουν ένα χρήσιμο κενό-, αλλά κατασκευάζοντας ένα νέο εσωτερικό κόσμο’ (Arnheim, 1996, σ. 46). Ο νέος αυτός κόσμος αναδιαμορφώνεται συνεχώς μέσα από την αλληλεπίδραση των υποκειμένων -που δρουν σε αυτόν- μεταξύ τους αλλά και με τον χώρο που τους περιβάλλει. Η θεώρηση των αρχιτεκτονικών έργων που εμφανίζουν μια συστηματοποιημένη λογική υλοποίησης, βάσει των αρχών που αναλύθηκαν στο Μέρος Β, αναδεικνύει το αρχιτεκτονικό έργο ως assemblage φάσεων με περισσότερα η λιγότερα αυτοσχεδιαστικά χαρακτηριστικά.

Δ1. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

Ως δημιουργική διαδικασία, που αποσκοπεί στην κάλυψη ορισμένων αναγκών διαβίωσης, ο αυτοσχεδιασμός στην αρχιτεκτονική αποκτά τη μορφή ενός καλά οργανωμένου κοινού πλαισίου που υποδεικνύει ένα επιτελεστικό λεξιλόγιο με διαφορετικά επίπεδα ανοιχτών-κλειστών στοιχείων. Είναι εφικτός, επομένως, μόνο υπό ένα κοινό υπόβαθρο, είτε πρόκειται για ατομική ή συλλογική αυτοσχεδιαστική ενέργεια. Το κοινό υπόβαθρο επιτυγχάνεται επιτρέποντας την ελεύθερη διαχείριση ενός ευέλικτου ‘ανοιχτού’ κατασκευαστικού

154

ΟΙ ΣΥΝΘΗΚΕΣ ΑΝΑΔΥΣΗΣ ΤΟΥ ΚΟΙΝΟΥ ΠΛΑΙΣΙΟΥ [...]

συστήματος με αναφορές σε ένα κοινό υπόβαθρο που διαφαίνεται σε διαφορετικές φάσεις της εξελικτικής πορείας της κατασκευής. Αναγνωρίζεται πως ο αυτοσχεδιασμός εκφράζεται στην αρχιτεκτονική διαδικασία ως μηχανισμοί (διακόπτες ελέγχου) 1) Προσαρμογής στην τυχαιότητα του περιβάλλοντος (εξωγενείς παράγοντες):

• Το περιβάλλον ‘υποτάσσει’ κάποια χαρακτηριστικά στην κατασκευή, διαμορφώνοντας έναν τυπολογικό χαρακτήρα (αρχικό πεδίο).

• Η επανάληψη και οι ατομικές παραλλαγές επάνω στην τυπολογία που ορίζει το πλαίσιο, διαμορφώνονται ως αυθόρμητες (αλλά εν μέρη κατευθυνόμενες) αυξήσεις, μειώσεις, προσθέσεις βάσει κοινών ιδιωματικών χαρακτηριστικών (και βάσει των οποίων προκύπτει το αναδυόμενο πεδίο).

Μέρος Δ: ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

155

2) προσαρμογής στην τυχαιότητα της πρόθεσης (εσωγενείς παράγοντες):

• Υπάρχει μια πρόθεση -η οποία μεταλλάσσει τη φύση και το σημείο αναφοράς της- και θέλει να μεταλλάξει/ επέμβει σε ένα υπάρχον πλαίσιο (αρχικό πεδίο). Το αρχικό πλαίσιο διαμορφώνεται από κλειστά στοιχεία που διατηρούν την ισορροπία του συστήματος και ανοιχτά που επιτρέπουν την παραποίηση τους. Η αναλογία κλειστών - ανοιχτών είναι ένας αρχικός δείκτης προσαρμοστικότητας του συστήματος.

• Η επέμβαση στον χώρο, και το επίπεδο στο οποίο αυτός προσαρμόστηκε ανάλογα με την πρόθεση του υποκειμένου, όταν εξεταστεί μακροσκοπικά (στο σύνολο των επεμβάσεων διαφορετικών υποκειμένων στο ίδιο αρχικό πεδίο) αναδεικνύει ένα νέο κοινό υπόβαθρο το οποίο έχει συνδιαμορφωθεί ως ένα assemblage ατομικών παραλλαγών. Οι παραπάνω φάσεις αποτελούν αλληλοεπικαλυπτόμενα στάδια ενός διαπλεκόμενου δικτύου σχέσεων που εμπεριέχει

[...] ΣΕ ΑΥΤΟΣΧΕΔΙΑΣΤΙΚΕΣ ΠΡΑΚΤΙΚΕΣ

αυθαίρετες ενεργείες και εμφανίζονται με διαφορετική περίοδο, διάρκεια και ένταση κατά περίπτωση. Στην πρώτη περίπτωση η πολυπλοκότητα εντοπίζεται στη τυχαιότητα προσαρμογής ΤΟΥ ΠΕΔΙΟΥ ΣΤΗ ΠΡΟΘΕΣΗ με αποτέλεσμα να αναδύεται ένα νέο πλαίσιο βάσει κοινών αναφορών. Η ιδιωματική προσέγγιση του αρχικού συστήματος καλείται εδώ να προσαρμοστεί ατομικά και διαμορφώνεται ως εναλλασόμενος συγκερασμός παραλλαγών. π.χ η τυπολογική προσέγγιση (με τις παραλλαγές) του παραδοσιακού οικισμού στο Positano

[πεδίο] βουνοπλαγιά [πρόθεση] κτίσιμο βάση τυπολογικής προσέγγισης

π.χ. ο συμμετοχικός σχεδιασμός στο συγκρότημα Diagoon Housing του Hertzeberger.

[πεδίο] ένα πολυδυναμικό σύστημα τυποποιημένων μονάδων κατοίκησης επιτρέπει [πρόθεση] διακριτές παραλλαγές των κατοίκων

π.χ. το στάδιο σύνθεσης μιας παρτιτούρας με συγκερασμό παραδοσιακής, σχηματικής και αφαιρετικής σημειογραφίας.

[πεδίο] οι αναφορές σε ήχους, ενέργειες [πρόθεση] στο στήσιμο μιας γραφικής παρτιτούρας

Στην δεύτερη περίπτωση που η πολυπλοκότητα εντοπίζεται στη τυχαιότητα προσαρμογής ΤΗΣ ΠΡΟΘΕΣΗΣ ΣΤΟ ΠΕΔΙΟ, το αναδυόμενο προκύπτει βάσει των διαφορετικών δράσεων σε ένα κοινό υπόβαθρο που επιτρέπει την ελεύθερη παραλλαγή της δομής του. π.χ οι αλλαγές του χώρου στο Interaction Centre από την κοινότητα μετά από συνελεύσεις όπου αποφάσιζαν την επόμενη χρήση. [πρόθεση] μετακίνηση κινητών μελών [πεδίο] δυνατότητες του κτηρίου

το περίβλημα και οι

π.χ συλλογικό αυτοσχεδιασμός στην παρτιτούρα για collage improvisation του Anthony Braxton

[πρόθεση] ερμηνεία-εκτέλεση [πεδίο] μιας παρτιτούρας

π.χ [πρόθεση] επέμβαση του θεατή στην [πεδίο] διαδραστική καλλιτεχνική εγκατάσταση.

156

ΟΙ ΣΥΝΘΗΚΕΣ ΑΝΑΔΥΣΗΣ ΤΟΥ ΚΟΙΝΟΥ ΠΛΑΙΣΙΟΥ [...]

Μέρος Δ: ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

157

[...] ΣΕ ΑΥΤΟΣΧΕΔΙΑΣΤΙΚΕΣ ΠΡΑΚΤΙΚΕΣ

158

ΟΙ ΣΥΝΘΗΚΕΣ ΑΝΑΔΥΣΗΣ ΤΟΥ ΚΟΙΝΟΥ ΠΛΑΙΣΙΟΥ [...]

Δ2

Μεθοδολογία ανάλυσης αυτοσχεδιαστικών εφαρμογών Αρχικά γίνεται μια σαφής διάκριση των στάδιων παραγωγής ενός αρχιτεκτονικού έργου: 1. ΣΤΑΔΙΟ ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑΣ = η οργάνωση της μεθοδολογίας, προκατασκευαστική μελέτη σύνθεσης και η διαμορφωση του κοινού που επικοινωνείται από τον σχεδιαστή στον κατασκευαστή/ ερμηνευτή (π.χ τα πρώτα σκίτσα για τον σχεδιαστή, η τυχαία συλλογή υλικών για τον assembleur, η μελέτη τεχνικών για τον μουσικό)

159

2. ΣΤΑΔΙΟ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΥ = ο σχεδιασμός του συστήματος βάση της μεθοδολογίας. Επιλογή ανοιχτών/ κλειστών στοιχείων (π.χ η σύνθεση της παρτιτούρας, η δημιουργίας του προγράμματος ενός αρχιτεκτονικού έργου, κ.ά.)

Μέρος Δ: ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

3. ΣΤΑΔΙΟ ΥΛΟΠΟΙΗΣΗΣ = Εκτέλεση του σχεδίου που προτείνεται (π.χ η διαδικασία ανέγερσης της κατασκευής, η ερμηνεία της παρτιτούρας ή η ίδια της η σύνθεση, ο συγκερασμό των αντικειμένων για τη δημιουργία μιας σύνθεσης) 4. ΣΤΑΔΙΟ ΑΝΑΔΥΣΗΣ = Η εκπτύχωση του συστήματος και η παραλλαγή στην πάροδο του χρόνου μέσα από την χρήση του (π.χ. χρήση ενός χώρου, διαφορετικές ερμηνείες ενός μουσικού κομματιού, διάδραση με επισκέπτες σε μια βιωματική εγκατάσταση) Η διάκριση αναγνωρίζεται ως αναγκαίο στάδιο ώστε να οριστούν τα δυνατά εξελικτικά όρια του συστήματος (συνθετικά ή αισθητικά). Επιλέον, εξυπηρετείται η οργάνωση των παραδειγμάτων ώστε να μελετηθούν λεπτομερέστερα οι διαδικαστικές επιλογές των υποκειμένων που τα πλαισιώνουν. Οι ιδιότητες του αναδυόμενου πλαισίου, αναγνωρίζεται ότι εξαρτώνται, σε μεγάλο βαθμό, από το επίπεδο ενσωμάτωσης της ενέργειας στο σύνολο. Η κλιμάκωση που εμφανίζει στη σειρά των

[...] ΣΕ ΑΥΤΟΣΧΕΔΙΑΣΤΙΚΕΣ ΠΡΑΚΤΙΚΕΣ

παραδειγμάτων που αναφέραμε, αφορά από πλήρως διακριτές σε απολύτως αφομοιωμένες ενέργειες σε σημείο που δεν διακρίνονται από το σύνολο. H εναλλαγή αυτή εμφανίζεται σε διαφορετικά επίπεδα ανάλογα με το αν πρόκειται για εννοιολογική ή υλική ενσωμάτωση. Η εννοιολογική ενσωμάτωση αφορά την αφομοίωση του νοήματος και του ιδεολογικού πλαισίου του στοιχείου ενώ η υλική αφορά το επίπεδο που γίνονται αντιληπτά τα διακριτά στοιχεία του συνόλου. Σε αυτό το στάδιο εμφανίζεται κομβικός ο ορισμός του assemblage, που αναδεικνύει τη σύνθεση συνόλων με στοιχεία που διατηρούν σε μεγάλο βαθμό την αρχική τους ταυτότητα. Στην αρχιτεκτονική, η υλική ενσωμάτωση αναφέρεται στην αντιληπτική ευχέρεια των μορφολογικών χαρακτηριστικών του στοιχείου μετά την σύνδεσή του με τον συνολικό όγκο. Σε επίπεδο οργάνωσης, η ενσωμάτωση των στοιχείων αφορά στην σύνδεση των μελών μεταξύ τους και την ελευθερία να αποκολληθούν και να υπάρξουν αυτόνομα. Στο τελικό παράρτημα της παρούσας ερευνητικής, θα παρουσιαστούν επιλεγμένα παραδείγματα τα οποία διαμορφώνονται μέσα από εναλλασσόμενες δράσεις με μεγαλύτερη ή μικρότερη αυτοσχεδιαστική ευχέρεια. Τα διαγράμματα της ανάλυσης έχουν προκύψει μετά από μελέτη των ανοιχτών και κλειστών στοιχείων που περιλαμβάνει το κάθε στάδιο. Αναγνωρίζεται πως στις περισσότερες περιπτώσεις των συστημάτων που αναλύθηκαν, υπάρχει μια εναλλασόμενη ταυτοποίηση των στοιχείων ως στατική ή δυναμική πληροφορία, εννοώντας πως τα ανοιχτά στοιχεία του ενός σταδίου ερμηνεύονται -εν μέρη- ως κλειστά στοιχεία του επόμενου.

Δ2. ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ ΑΝΑΛΥΣΗΣ

Για παράδειγμα, στην εξελικτική πορεία του πανεπιστημιακού συγκροτήματος Μémé του Kroll, η επιλογή των κουφωμάτων στο στάδιο της μεθοδολογίας, θεωρείται ένα κλειστό στοιχείο εφόσον δίνει μια περιορισμένη σειρά επιλογών στον σχεδιαστή. Στο στάδιο της σύνθεσης, τα κουφώματα αναγνωρίζονται ως κλειστά στοιχεία της ανοιχτής διαδικασίας τοποθέτησής τους στο χώρο (εφόσον επιτυγχάνεται μέσα από διαλογικές διαδικασίες επιλογής ανάμεσα στους φοιτητές και τη σχεδιαστική ομάδα). Η μελέτη αναδεικνύει τη διαπλεκόμενη φύση των διαδικασιών που δεν συμβαίνουν απαραίτητα διαδοχικά ή συγχρονικά αλλά αφορούν περισσότερο αλληλοεπικαλυπτόμενες διαδικασίες.

160

ΟΙ ΣΥΝΘΗΚΕΣ ΑΝΑΔΥΣΗΣ ΤΟΥ ΚΟΙΝΟΥ ΠΛΑΙΣΙΟΥ [...]

Σε ποιο στάδιο επεμβαίνει η πρόθεση ενός υποκειμένου σε ένα σχεδιαστικό σύστημα;

Μέρος Δ: ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

161

[...] ΣΕ ΑΥΤΟΣΧΕΔΙΑΣΤΙΚΕΣ ΠΡΑΚΤΙΚΕΣ

162

Δ1. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

ΟΙ ΣΥΝΘΗΚΕΣ ΑΝΑΔΥΣΗΣ ΤΟΥ ΚΟΙΝΟΥ ΠΛΑΙΣΙΟΥ [...]

Τι σχέση έχει το έργο με το πλαίσιο στο οποίο εξελίσσεται;

163

Αξονας χ-y αυτοσχεδιασμός-σχεδιασμός

Πόσο προωθείται η αυθαίρετη παραλλαγή της δομής του; Μέρος Δ: ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

ή Σε τι επίπεδο ενσωματώνεται ο αυτοσχεδιασμός στη μεθοδολογία του έργου; (στο σύνολο των σταδίων της εξέλιξής του) Άξονας z-w αυτονομία-ενσωμάτωση

Σε τι ποσοστό τα επί μέρους στοιχεία και ο συγκερασμός αυτών παραμένουν αυτόνομα από το υπόβαθρο στο οποίο εξελίσσονται;

[...] ΣΕ ΑΥΤΟΣΧΕΔΙΑΣΤΙΚΕΣ ΠΡΑΚΤΙΚΕΣ

164

Δ1. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

ΟΙ ΣΥΝΘΗΚΕΣ ΑΝΑΔΥΣΗΣ ΤΟΥ ΚΟΙΝΟΥ ΠΛΑΙΣΙΟΥ [...]

Δ2.1 γραφικές παρτιτούρες

Οι γραφικές παρτιτούρες που μελετήθηκαν, εστίασαν περισσότερο στη σύνθεση της δομής του ερμηνευτικού πλαισίου και στην εύρεση των διαδραστικών μοχλών της μεθοδολογίας περισσότερο από την απόδοση ενός αισθητικά μελετημένου αποτέλεσματος. Σε κάθε περίπτωση οι αυτοσχεδιαστές καλλούνται να ανταπεξέλθουν στους ‘γνωσιακούς περιορισμούς’ της στιγμής, ανατρέχοντας σε ένα ‘προσωπικό ιδίωμα’ (Rowan, 2004), (αλλιώς ‘μοντέλο’ (Netl, 1974), ‘προσχέδιο’ ή ‘σκελετό’ (Sloboda, 1988), ‘αναφορικό στοιχείο’ (Borgo, 2017) ή ‘αναφορά’ (Pressing, 1984)) αποθηκευμένο ως μνημονική εγγραφή λειτουργώντας ως ‘υπόβαθρο’ (Bertinetto, 2011) της ερμηνείας.

Μέρος Δ: ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

165

[...] ΣΕ ΑΥΤΟΣΧΕΔΙΑΣΤΙΚΕΣ ΠΡΑΚΤΙΚΕΣ

166

Δ1. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

ΟΙ ΣΥΝΘΗΚΕΣ ΑΝΑΔΥΣΗΣ ΤΟΥ ΚΟΙΝΟΥ ΠΛΑΙΣΙΟΥ [...]

Δ2.2 Αssemblage

Oi συνθέσεις assemblage, ενσωματώνουν τον αυτοσχεδιασμό στο στάδιο της συλλογής και του συγκερασμού των στοιχείων που συνθέτουν το τελικό αποτέλεσμα. Κατά περίπτωση, με την εμπλοκή του χρήστη στον σχεδιασμό, η εξέλιξη του έργου διαμορφώνεται βάσει της επέμβασης του υποκειμένου σε αυτό. Η λογική συγκατοίκησης που προτείνει η μέθοδος του assemblage, έχει ως σκοπό την ομαλή επικοινωνία των μελών του συστήματος. Διατηρώντας τις αρχικές ιδιότητες των υλικών, το τελικό αποτέλεσμα διαμορφώνεται ως ένα νέο πλαίσιο που αναδύεται μέσα από τα χαρακτηριστικά που του προσδίδουν τα μέλη του.

Μέρος Δ: ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

167

Εικ 21 Cadavres Exquis, André Breton, Victor Brauner, Yves Tanguy, Jacques Hérold, ca. 1934,

[...] ΣΕ ΑΥΤΟΣΧΕΔΙΑΣΤΙΚΕΣ ΠΡΑΚΤΙΚΕΣ Εικ 35. Dylaby exhibition, 1962

Εικ 34. Merzbau, Kurt Schwitters, 1923-57

168

Δ1. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

ΟΙ ΣΥΝΘΗΚΕΣ ΑΝΑΔΥΣΗΣ ΤΟΥ ΚΟΙΝΟΥ ΠΛΑΙΣΙΟΥ [...]

Δ2.3 Αvant garde αρχιτεκτονική

169

Το κίνημα megastrucure και η λογική του kit-by set, προσπάθησαν, μέσα από τις προτάσεις τους, να κατανοήσουν την απροσδιοριστία της αρχιτεκτονικής δημιουργίας. Αναγνώρισαν την εμφάνιση ‘αναδυόμενων ιδιότητων’ στην αρχιτεκτονική, και την εξάρτησή τους από το επίπεδο προσαρμοστικότητας και διαφοροποίησης των επιπρόσθετων μελών. Τα παραδείγματα ανέδειξαν τις δυνατότητες εξέλιξης ευέλικτων σχεδιαστικών συστημάτων, τα οποία λειτουργούν μέσα από ηλεκτρονικά συστήματα ελέγχου, περιλαμβάνουν προκατασκευασμένα μέλη και επικοινωνούν βάσει προγραμματικών συνδέσεων. Οι προτάσεις δεν προώθησαν τόσο την ύπαρξη ‘ενός κυρίαρχου σύστηματος, περισσότερο τη λογική ότι το σύστημα θα μπορεί να εξελιχθεί ώστε να διαχειριστεί τις ‘αναδυόμενες συνθήκες’ και όχι τις ‘καθιερωμένες’ (Riley, 2002, σ.

117). Η προσαρμοστικότητα και η ευελιξία των κατασκευών, ως εργαλεία προώθησης του αυτοσχεδιασμού αφορά, σε ακραίες εφαρμογές, την ολική μεταμόρφωση της αρχικής δομής.

Μέρος Δ: ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

Εικ 84.Living Pod, David Greene, 1966

[...] ΣΕ ΑΥΤΟΣΧΕΔΙΑΣΤΙΚΕΣ ΠΡΑΚΤΙΚΕΣ Εικ 57-58.Continuous Monument, Superstudio, 1969

170

Δ1. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

ΟΙ ΣΥΝΘΗΚΕΣ ΑΝΑΔΥΣΗΣ ΤΟΥ ΚΟΙΝΟΥ ΠΛΑΙΣΙΟΥ [...]

Δ2.4 Συμμετοχικός Σχεδιασμός

Σε έργα συλλογικού σχεδιασμού, οι ‘αναδυόμενες ιδιότητες’ της κατασκευής αναδεικνύονται μέσα από τις αυτοσχεδιαστικές ενεργείες των υποκειμένων σύνθεσης επάνω στο κοινό λεξιλόγιο που προτείνεται από τον αρχιτέκτονα. H εξέλιξη της αυτοσχεδιαστικής δραστηριότητας, εξαρτάται εδώ από το επίπεδο διαφοροποίησης που επιτρέπει το σύστημα. Η δυνατότητα επέμβασης του τελικού αποδέκτη, υποστηρίζεται, κατά περίπτωση, και στο στάδιο της υλοποίησης, όπως στη περίπτωση των Diagoon Dwellings και στο πανεπιστήμιο της Louvain.

Μέρος Δ: ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

171

Εικ. 92-95, Μémé, Lucien Kroll 1970-71

[...] ΣΕ ΑΥΤΟΣΧΕΔΙΑΣΤΙΚΕΣ ΠΡΑΚΤΙΚΕΣ Εικ. 89-90 Byker’s Wall, Ralph Erksine, 1969-1982

Εικ. 91, Diagoon Dwellings, Herman Hertzeberger, 1964-70

172

Δ1. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

ΟΙ ΣΥΝΘΗΚΕΣ ΑΝΑΔΥΣΗΣ ΤΟΥ ΚΟΙΝΟΥ ΠΛΑΙΣΙΟΥ [...]

Δ2.5 Αυτοκατασκευή

Οι προτάσεις που περιλαμβάνουν μεθόδους αυτοκατασκυής εμφανίζουν το υψηλότερο επίπεδο δυνατής αυτοσχεδιαστικής δραστηριότητας, στις περιπτώσεις που τα επί μέρους μέλη εμφανίζουν μια ικανοποιητική ποικιλία, ή περισσότερο μπορούν να αντικατασταθούν με άλλα. Όταν τα στοιχεία αποτελούν τυποποιμένα βιομηχανικά μέλη, εντοπίζει μια αδυανία προσαρμογής και εξατομίκευσης του τελικού αποτελέσματαο και θέτει προβληματισμούς επάνω στην καταναλωτική φύση τέτοιων πρακτικών. Αντίθετα εφαρμογές όπου ο χρήστης καλείται να δράσει βάση ενός κατασκευαστικού συστήματος που μπορεί να συμπεριλάβει μια ποικιλία υλικών, προωθείται περισσότερη η προσωπική ερμηνεία του πλαισίου 173

Μέρος Δ: ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

Εικ. 98, Segal System, Walter Segal,1970

[...] ΣΕ ΑΥΤΟΣΧΕΔΙΑΣΤΙΚΕΣ ΠΡΑΚΤΙΚΕΣ Εικ. 100, Earthship, Michael Reynolds, 1970

174

Εικ. 101-105, Super Adobe, Nader Khalili, 2004

Δ1. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

ΟΙ ΣΥΝΘΗΚΕΣ ΑΝΑΔΥΣΗΣ ΤΟΥ ΚΟΙΝΟΥ ΠΛΑΙΣΙΟΥ [...]

Coda

Μέρος Δ: ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

175

H ανάλυση επισήμανε μια σειρά μεθόδων σύστασης και οργάνωσης συστημάτων που προωθούν ή περιλαμβάνουν την αυτοσχεδιαστική δράση σε ατομικό αλλά και σε συλλογικό επίπεδο. Στην πορεία της έρευνας, η βιβλιογραφία που συνοδεύει την φιλοσοφία αλλά και την πρακτική του αυτοσχεδιασμού, διευκόλυνε την διασαφήνηση των βασικών αξόνων ανάλυσης του φαινομένου. Συγκεκριμένα η διδακτορική διατριβή του Αλέξανδρου Κλειδωνά (‘Αυτοσχεδιασμός και Σύνθεση Aυτοσχεδιασμός και Σύνθεση, 1960-1988, Αρχιτεκτονική Θεωρία και Πρακτική σε κατ’αναλογίαν εξέταση με τη Μουσική”) αποτέλεσε κομβική ανάλυση για την εύρεση και κατανόηση της αντιστοίχησης του φαινομένου του αυτοσχεδιασμού από μουσικές εφαρμογές σε αρχιτεκτονική σκέψη, και πρόσφερε την αφορμή για περαιτέρω έρευνα σε μουσικές εφαρμογές και στις παραστατικές τέχνες. Η εμβάθυνση σε αυτά τα συστήματα, επιτρέπει την εύρεση των χαρακτηριστικών του κοινού πλαισίου που υποστηρίζει την δημιουργική παρέμβαση τρίτων, πλήν του σχεδιαστή, στην αρχιτεκτονική. Η αναγνωρίση ενός αρχικού πλαισίου συλλογικής δράσης, επιτρέπει τον εντοπισμό των αναδυόμενων ιδιοτήτων που προκύπτουν από την διάδραση των υποκειμένων που δρουν σε αυτό. Η σημασία που αποκτά η οργάνωση του χρόνου στις παραπάνω διαδικασίες, και ο ανοιχτός τρόπος ανάγνωσης που προτείνεται από τους συνθέτες της γραφικής παρτιτούρας, αναδεικνύει τις δυνατότητες που μπορεί να έχει μια αντίστοιχη μέθοδος οργάνωσης σε συτήματα αρχιτεκτονικού σχεδιασμού.

[...] ΣΕ ΑΥΤΟΣΧΕΔΙΑΣΤΙΚΕΣ ΠΡΑΚΤΙΚΕΣ

Η λογική παράθεσης που προτείνει η φιλοσοφία του assemblage, τόσο στις παραστατικές τέχνες, όσο και στην ανάλυση κοινωνικών συνόλων, ταυτόχρονα με την λογική συστηματοποίησης της gestalt, διευκολύνουν στην οργάνωση των πολύπλοκων εφαρμογών που εξετάστηκαν, ως ‘συστήματα σε αλληλεπίδραση΄ ή ‘συστήματα συστημάτων’ Εν κατακλείδι, η έρευνα επισημαίνει τις δυνατότητες εισαγωγής δημιουργικών μοχλών στην αρχιτεκτονική διαδικαδικασία ως εργαλείο αναδιαμόρφωσης του χώρου λόγω των αυθόρμητων προθέσεων των υποκειμένων που δρουν σε αυτόν. Οι δυνατές επεκτάσεις της έρευνας στη συστηματοποιημένη σκέψη συλλογικών δράσεων σύνθεσης ενός χωρικού αποτελέσματος, που ενσωματώνουν αυτοσχεδιαστικές δράσεις στη μεθοδολογία τους, είναι ικανή να αποτελέσει σημαντικό εργαλείο οργάνωσης της αρχιτεκτονικής σκέψης.

176

ΟΙ ΣΥΝΘΗΚΕΣ ΑΝΑΔΥΣΗΣ ΤΟΥ ΚΟΙΝΟΥ ΠΛΑΙΣΙΟΥ [...]

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ - Κλειδωνάς, Α., Aυτοσχεδιασμός και Σύνθεση, 1960-1988, Αρχιτεκτονική Θεωρία και Πρακτική σε κατ’αναλογίαν εξέταση με τη Μουσική, ΕΜΠ, Αθήνα, 2015 - Τζώρτζη, Καλή, Η χωρική αρχιτεκτονική των μουσείων, Καλειδοσκόπιο, 2010 - Aragüez, Marcela, Regenerating North London: Cedric Price’s Interaction Centre, 2017 - Alterhaug, Bjorn, Improvisation on a triple theme: Creativity, Jazz Improvisation and Communication, Studia Musicologica Norvegica, Universitesforlaget, VOL 30 2004 S97–118, 2004 - Arnheim, Rudolf, The Split and the structure : twenty-eight essays, Berke177

ley : University of California Press, 1996 - Bailey, Derek, Improvisation: its nature and practice in music, Da Capo Press 1993 - Banham R., Barker P., Hall P., Price P., Holma R., Berger J,, Marquand D., Non-Plan: An experiment in freedom, New Society No 338, 20 March 1969 - Benson, Bruce Ellis, The Improvisation of Musical Dialogue, A phenome-

Μέρος Δ: ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

nology of Music, Cambridge University Press, 2003 - Bertinetto, Alessandro, Improvisation and Artistic Creativity, University of Udine, Free University of Berlin, Proceedings of the European Society for Aesthetics, vol. 3, 2011 - Bock, Ingrid, Six Canonical Projects by Rem Koolhaas, aak, Institute of Architectureal Theory, Art History and Cultural Studies, Graz University of Technology, Austria, 2015

[...] ΣΕ ΑΥΤΟΣΧΕΔΙΑΣΤΙΚΕΣ ΠΡΑΚΤΙΚΕΣ

- Borgo, David, 2017. Entangled: The Complex Dynamics of Improvisation Springer Handbook of Systematic Musicology, ed. Bader (σ. 1017-1028) - Borgo, David, Sync or Swarm: Musical Improvisation and the Complex Dynamics of Group Creativity, K. Futatsugi et al. (Eds.): Goguen Festschrift, LNCS 4060, (σ. 1-24) 2006 - Burnham, Jack, Systems Aesthetics, 1968 (London:Tate Modern, 2005) -Canonne, C., Garnier, N.. A Model for Collective Free Improvisation. Mathematics and Computation in Music. Third International Conference MCM, (σ.29-41), 2011 - Deleuze, Gilles, Η πτύχωση, ο Leibniz και το μπαρόκ, μετάφραση Νίκος Ηλιάδης (Le pli: Leibniz et Baroque), Αθήνα, Πλέθρον, 2006.

- Dezeuze, Anna, Assemblage, Bricolage and the Practise of Everyday

178

Life, CAA, Art Journal, Vol. 67, No. 1 (σ. 31-37), Άνοιξη, 2008 - Elderfield, Seitz, Essays on Assemblage, Museum of Modern Art, 1992 - Franco, David, Constructing the Political Image of the Everyday: Fiction and Authenticity in Participatory Architecture, Fictional Frontiers and Speculations on the Real, Constructing the Political Image of the Everyday (σ.

264-270) - Friedman, Ken, The Fluxus Reader, 2016

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

- Gutkin, David, Drastic or Plastic? Threads from Karlheinz Stockhausen’s ‘Music un Graphik’, 1959, published by Perspectives of New Music, Vol. 50, No. 1-2, Golden Anniversary Issue (Winter-Summer, 2012), pp. 255305

ΟΙ ΣΥΝΘΗΚΕΣ ΑΝΑΔΥΣΗΣ ΤΟΥ ΚΟΙΝΟΥ ΠΛΑΙΣΙΟΥ [...]

- Hillier B, Hanson J., The Social Logic of Space, Cambridge University Press, 1984 - Hillier B., Hanson J., Peponis J., Syntactic Analysis of Settlements, Bartlett School of Architecture, Arch. * Comport/Arch. Behav., Vol.3,n.3, (σ 217231), 1987 - Jencks, Carles, Silver, Nathan, Adhocism: The case for improvisation, MIT Press, 2013 - Kaprow, Allan, The legacy of Jackson Pollock , 1958 -Lochhead, Judith Irene (1994) “Performance Practice in the Indeterminate Works of John Cage,” Performance Practice Review: Vol. 7: No. 2, Article 11 - Loudon, Michael, An Architecture Indicative of Collective Use (διάλεξη 179

στο Department of Architecture, Swiss Federal Institute of Technology στην Lausanne τον Ιανουάριο 15,1992) Arch. & Comport. / Arch. 8 Behav.,Vol. 8, no. 4, (σ. 379-386) -Mitchell, C. Thomas, Redefining Designing, From Form to Experience, Van Norstand Reinhold, New York, 1993 - Phillpot C., Hendricks J., Fluxus: selections from the Gilbert and Lila Silverman Collection, Museum of Modern Art, 1988 - Price, Cedric, The Fun Palace brochure, Non-Program, A laboratory of

Μέρος Δ: ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

Fun by Joan Littlewood (σ. 128-134) -Radano, Ronald M. - New Musical Figurations_ Anthony Braxton’s Cultural Critique-University Of Chicago Press (1994) - Riley T. [et al.], The changing of the avant-garde : visionary architectural drawings from the Howard Gilman collection, The Museum of Modern Art New York, 2002

[...] ΣΕ ΑΥΤΟΣΧΕΔΙΑΣΤΙΚΕΣ ΠΡΑΚΤΙΚΕΣ

- Rowan, Dean C. Modes and Manifestations of Improvisation, Critical Studies in Improvisation / Études critiques en improvisation, Vol 1, No 1 (2004) - Rudofsky, Bernard, Architecture without architects, A short introduction to non-pedigreed Architecture, Doubleday & Company Incorporation, Museum of Modern Art, New York, 1964 - Sadler S., Archigram: Architecture without Architecture, MIT Press, 2005 - Schmidt- Burkhardt, Astrit, Maciunas’s learning machines, From art chronology to a chronology of fluxus, Springer Wien New York, 2003 - Seitz, William Chapin, The art of assemblage, The Museum of Modern Art: Distrubuted by Doubleday, 1961 -Steiner, Beyond Archigram, : The Structure of Circulation, Routledge, 2008 - Strauss, Claude Lévi, The Savage Mind (La Pensée savage), University of Chicago Press, Translated from the French by George Weidenfield and

180

Nicholson Ltd., (σ. 1-22) 1962 - Toop, Richard, Expanding horizons: the International avant-garde, 196275, 2004 - Vostell, Wolf, Fantastic Architecture, Dick Higgins, Something Else Press, 1965 - Wedewer, Rolf, Raume und environments, Herausgegeben vom Stadtischen Museum Leverkusen, 1969 -Whittall, Arnold “Improvisation”, The Oxford Companion to Music, επιμέλεια: Alison Latham. Oxford Music Online ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

-Woods, Clyde, Development Arrested_ Race, Power and the Blues in the Mississippi Delta-Verso (1998)

ΟΙ ΣΥΝΘΗΚΕΣ ΑΝΑΔΥΣΗΣ ΤΟΥ ΚΟΙΝΟΥ ΠΛΑΙΣΙΟΥ [...]

[...] ΣΕ ΑΥΤΟΣΧΕΔΙΑΣΤΙΚΈΣ ΠΡΑΚΤΙΚΈΣ

Άρθρα και σελίδες στο Διαδύκτιο - Chang, Ed, Prozession,The Process Plan Works (aka - the “plus-minus pieces”), n.d. (http://stockhausenspace.blogspot.com/2014/10/opus-23prozession.html) - Rosenberg, M. L. The stunning chance-made visual art of John Cage gets its centennial due, 09/17/2012 in Politico New York, - Warburton, Dan. “Keith Rowe Interview”. Paris Transatlantic Magazine.

January 2001. Retrieved 14 October 2006.(http://www.paristransatlantic. com/magazine/interviews/rowe.html) -https://www.politico.com/states/new-york/city-hall/story/2012/09/ the-stunning-chance-made-visual-art-of-john-cage-gets-its-centennialdue-067223 - Super Adobe,Cal Earth, https://www.calearth.org/intro-superadobe 181

- Archigram, http://archigram.westminster.ac.uk/ - John Habraken, https://www.habraken.com/ - Yona Friedman, http://www.yonafriedman.nl/

Μέρος Δ: ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

- CCA Archives, https://www.cca.qc.ca/en/

Φωτογραφία οπισθόφυλλου: Ron Herron Air House Project, Cardiff Castle Exhibition, 1965 (πηγή: Archigram archives// Project No 72) Πρόταση για μια σειρά φουσκωτών κατοικιών στα πλαίσια του Commonwealth Festival στο κάστρο του Cardiff.