VAKBLAD VOOR TOEGEPASTE FILOSOFIE NUMMER 14 - MAART 2022 - JAARGANG 4 | € 6,00 Phronèsis Het nieuwe Regeerakkoord: kunnen wij ons nog in de politiek herkennen? Ivana Ivkovic becommentarieert als politiek filosoof het nieuwe Regeerakkoord Interview met toegepast filosoof Dillon de Groot Deel 2 van het drieluik over burgerschapsonderwijs Column van Arend Steunenberg Taalgebruik zegt veel over hoe iemand denkt. Duurzaam burgerschapsonderwijs kan alleen ontwikkeld worden vanuit een duidelijke schoolvisie. Soms kunnen dingen raar lopen.
2 | Phronèsis 14 ColofonInhoud Vakblad voor toegepaste filosofie Artikelen 6 Het nieuwe Regeerakkoord: kunnen we ons nog in de politiek herkennen? Door Ivana Ivkovic 12 Duurzaam burgerschaps onderwijs kan alleen ont wikkeld worden vanuit een duidelijke schoolvisie. Door Wilma Mulder rubriekenTerugkerende 5 Voor u gespot 18 Filmkast 20 Denkertje 22 Boekenplank 37 Column 40 Filosofie op straat 26 De Folkskrant Door Henna Doornekamp 32 Taalgebruik zegt veel over hoe iemand denkt. Interview met toegepast filosoof Dillon de Groot Door Alex Passchier 6 3212 REDACTIE Henna Doornekamp Wilma Mulder Alex Passchier Isa Wissink (redactiesecretariaat) Martin Slagter (hoofdredactie a.i.) EINDREDACTIE Martin Slagter Wilma Mulder REDACTIE-ADRES CONTACTGEGEVENSEN Akelei 2 4007 TA Tiel E-mail: Telefoon:info@phronesismagazine.nl06-43438008(MartinSlagter) UITGAVE Phronèsis is een uitgave van Stichting voor Toegepaste Filosofie (STF) en verschijnt drie keer per jaar. DIRECTIE Directie van de HTF VORMGEVING | DRUKWERK Kevin PracticumLeijtenPrintmanagement BV, Soest AUTEURS NUMMER 14 Henna Doornekamp, Ivana Ivkovic, Wilma Mulder, Alex Passchier, Marianne Scheeper, Martin Slagter, Arend Steunenberg, Isa Wissink FOTO OMSLAG Gerome Viavant - het standbeeld Love van Alexander Milov ABONNEMENTEN Een jaarabonnement op Phronèsis (drie nummers) kost 15 euro per jaar. Losse nummers kosten 6 euro. Een abonnement aanvragen kan contact@phronesismagazine.nl.via ARTIKELEN Wilt u een artikel schrijven voor Phronèsis? Of wilt u reageren op een artikel? De redactie ziet uw ideeën, reacties en brieven graag tegemoet. U kunt deze sturen redactie@phronesismagazine.nlnaar ADVERTENTIES Wilt u adverteren in Phronèsis? Stuur dan een mail redactie@phronesismagazine.nlnaar WEBSITE www.phronesismagazine.nl DISCLAIMER Phronèsis heeft geprobeerd voor deze publicatie alle rechthebbenden van de foto’s te achterhalen. Mocht u desondanks foto’s tegenkomen, waarvan u rechthebbende bent en u heeft geen toestemming gegeven voor de publicatie ervan, neemt u dan contact op redactie@phronesismagazine.nlvia
Voorwoord
Phronèsis 14 3
Martin Slagter, hoofdredacteur Martin Slagter Martin Slagter (1953) studeerde Nederlands en filosofie en is als docent Nederlands, journalistiek en filosofie verbonden geweest aan verschillende scholen en opleidingen, waaronder Hogeschool Utrecht (HBO Recht), de Hogeschool voor Geesteswetenschappen Utrecht en het Instituut voor Filosofie. Hij schrijft met enige regel maat opiniërende artikelen in de Volkskrant, NRC en Trouw, en is au teur van de veelgebruikte filosofiemethode Leren Filosoferen. Martin Slagter is oprichter en algemeen-directeur van de HTF, en is hier werkzaam als docent Taalvaardigheid en Taalfilosofie.
Dit nummer verschijnt onder een kwaad gesternte: het is weer oorlog in Europa. De inval in Oekraïne vond vlak voor de deadline van dit nummer plaats. Daarom was het niet meer mogelijk er een groot artikel aan te wijden. Om toch enige aandacht aan deze treurige actualiteit te wijden, heeft de redactie een aantal quotes over oorlog en vrede verzameld, die we zonder verdere toelichting ter overweging aanbieden. Daarnaast was onze columnist Arend Steunenberg bereid zijn al ingeleverde column te vervangen door een actuele versie, waarin hij een even fascinerend als onthutsend verband legt tus sen de filosoof Isaiah Berlin en de autocraat Vladi mir VerderPoetin.indit nummer deel 2 van het drieluik over burgerschapsonderwijs. Hierin gaat redacteur Wilma Mulder in op de praktische aanpak van het burgerschapsonderwijs in de klas en op school. Schoolleiders en docenten krijgen informatie aan gereikt waarmee zij zelf burgerschap binnen hun eigen school een stevige(re) positie kunnen geven. Het is aan scholen om ten aanzien van burger schapsonderwijs een onderliggende visie te ontwik kelen. De HTF kan hierbij ondersteuning bieden. Neem voor een vrijblijvend gesprek contact op via: burgerschap@hogeschoolvoortoegepastefilosofie.nl.
Ook in dit nummer weer aandacht voor de beroeps praktijk van de Toegepast Filosoof. In een interview vertelt Dillon de Groot, HTF-afgestudeerde van het eerste uur, hoe hij in zijn werk als mediator bij Con flictcentrum Nederland gebruik maakt van filosofische inzichten en vaardigheden. Als lezer kunt u Phronèsis inmiddels ook online bekijken en desgewenst op artikelen reageren. Ga hiervoor naar: www.phronesismagazine.nl.
© FOTO: ALEXANDR PODVALNY
Een keer met je klas de Tweede Kamer bezoeken of op Paarse Vrijdag een regenboogvlag hijsen is mooi en zinvol, maar geen ‘samenhangend en doelgericht’ onderwijs, zoals het wetsartikel ook voorschrijft. Dat burgerschap geen apart vak is (behalve bij het MBO, zie onderstaand kader), maakt een en ander best gecompliceerd.
Door: Wilma Mulder DEEL 2 VAN DRIELUIK “Het onderdeel burgerschap bereidt mbo-studenten voor op volwaardige deelname aan de maatschappij en goed kunnen functioneren in hun beroep. De vaardigheden, houding en kennis die daarbij horen, zijn beschreven in vier burgerschapsdimensies: de politiek-juridische dimensie, de economische dimensie, de maatschappelijk-sociale dimensie en de dimensie vitaal burgerschap.” (bron: www.mboraad.nl) Burgerschap in het MBO N.B.: voor mbo-studenten geldt met betrekking tot het vak Burgerschap een inspanningsverplichting, geen resultaatverplichting.
12 | Phronèsis 14
Duurzaam burgerschapsonderwijs kan alleen ontwikkeld worden vanuit een duidelijke schoolvisie.
De wettekst biedt veel ruimte voor een eigen invulling van het burgerschapsonderwijs.
Toegepast in Onderwijs (OW) OW is een van de afstudeerrichtingen van de Hogeschool voor Toegepaste Filosofie.
Sinds de wet op het burgerschapsonderwijs op 1 augustus 2021 in werking is ge treden, moeten scholen aantonen dat zij hun leerlingen onder meer respect voor en kennis van de basiswaarden van de democratische samenleving bijbrengen en daar naar handelen. Leerlingen dienen competenties te ontwikkelen waarmee zij bij kunnen dragen aan de pluriforme, democratische Nederlandse samenleving; ook dienen zij kennis van en respect voor verschillen in levensovertuigingen bijgebracht te krijgen. Zie voor de volledige wettekst het kader aan het eind van dit artikel.
Deze vrijheid brengt het risico met zich mee dat burgerschapsonderwijs verwordt tot een ‘afvinkoefening’.
De Hogeschool voor Toegepaste Filosofie (HTF), afstudeerrichting onderwijs, leidt op tot twee degraads docent Filosofie en Burgerschap. Dat houdt in dat je met dit diploma op zak ‘Bachelor of Education (Bed)’ bent en les mag geven in de vakken Filosofie en Burgerschap aan de eerste drie klassen van de havo en het vwo, het voorbereidend middelbaar beroepsonderwijs, het middelbaar beroepsonderwijs, de volwasse neneducatie en het praktijkonderwijs. De HTF is vooralsnog de enige hbo-instelling in Nederland die geaccrediteerd is om een tweedegraads bevoegdheid burgerschapsonderwijs te verstrek Inken.Phronèsis, het vakblad voor toegepaste filosofie van de HTF, besteden we in drie edities bijzondere aandacht aan burgerschapsonderwijs. Dit drieluik is bestemd voor onderwijsprofes sionals in het funderend onderwijs en biedt een overzicht in de wettelijke verplichtingen en de bij de praktische uitvoering. Ook wordt het filosofisch fundament verkend: de gedachten, normen en waarden die de vormge ving van burgerschapsonderwijs bepalen. In het eerste luik (Phronèsis nr. 13) stond de wetgeving rond burgerschapsonderwijs centraal. Met name wordt ingegaan op het wetsartikel ‘Actief burgerschap en sociale cohesie’, waarin de verplichting om burgerschapsonderwijs op school aan te bieden, geformuleerd wordt. Dit artikel is online terug te lezen op onze gloed nieuwe website www.phronesismagazine.nl. In dit nummer staat de praktische aanpak van het burgerschapsonderwijs centraal en in het volgende nummer van Phronèsis (nr. 15) de filosofische insteek van burgerschapsonder wijs. Schoolleiders en docenten krijgen d.m.v. dit drieluik informatie aangereikt waarmee zij zelf burgerschap binnen hun eigen school een stevige(re) positie kunnen geven.
PHRONÈSIS-‘SPECIALS’ OVER BURGERSCHAPSONDERWIJS © FOTO: NEONBRAND
(on)mogelijkheden
Interessant vraagstuk
Curriculum.nu heeft een landelijk leerplan voor burgerschapsonderwijs uitgewerkt. Drie belangrijke basiswaarden van de democratische samenleving staan daarbij centraal: vrijheid, gelijkheid en solidariteit. Ook mondiale thema’s als globalisering, duurzaamheid en technologie zijn verbon den met de democratische samenleving. Leerlingen leren daarnaast te participeren. Ze krijgen inzicht in besluitvormingsproces sen op lokaal, nationaal en internationaal niveau, en ontdekken de invloed die zij hierop hebben. “Burgerschapsonderwijs moet leerlingen in staat stellen om actieve, kritische, nieuwsgierige en betrokken burgers te worden.” (bron: curriculum.nu/voorstellen/burgerschap/)https://www.
Buiten het mbo is Burgerschap geen zelfstandig vak. Hoe bied je burgerschaps onderwijs vakoverstijgend aan, in een doorlopende leerlijn en het liefst ook nog met meetbare resultaten, als het geen zelfstandig vak is en geen eindtermen kent? Het ontwikkelteam van Curriculum. nu formuleert dit als volgt: “Burgerschap wordt een integraal onderdeel van het onderwijsprogramma, zodat er een doorlo pende leerlijn ontstaat van het primair naar het voortgezet onderwijs.”
Binnen de Hogeschool voor Toegepaste Filosofie (HTF) is de heersende opvatting dat, in tegenstelling tot wat de Curriculum. nu stelt, burgerschap expliciet herkenbaar moet zijn in een doorlopende leerlijn vanaf het PO. Vanzelfsprekend is de HTF, vooralsnog de enige hbo-instelling die gecertificeerd is als opleider voor docen ten Burgerschap, er voorstander van om burgerschapsonderwijs door bevoegde docenten te laten verzorgen. Hoe je echter, zoals in het Regeerakkoord staat, integraal burgerschapsonderwijs verzorgt, terwijl het geen apart vak is en geen eindtermen kent, is een interessant vraagstuk. De op leiders van de HTF en een aantal docenten Filosofie en Burgerschap in opleiding heb ben zich dan ook verenigd in een werk groep die doorlopend, vakoverstijgend burgerschapsonderwijs wil ontwikkelen vanuit een filosofisch vertrekpunt. Hierover gaat het derde artikel van dit drieluik over burgerschapsonderwijs, dat in het vol gende nummer van Phronèsis verschijnt (nr. 15). Ook staat het najaarssymposium van de HTF, op 12 november 2022, geheel in het teken van filosofisch burgerschapson derwijs. Ontschotting Voor onderwijsprofessionals ligt er nu de uitdaging om burgerschapsonderwijs con creet en praktisch toepasbaar te maken. Er zijn scholen die hier al (ruime) ervaring mee hebben. Zo is op de Amsterdamse Mavo al het onderwijs georganiseerd vanuit burgerschap als centraal punt en vind je een integrale, vakoverstijgende aanpak op onder meer Agora-scholen en scholen waar domeinonderwijs wordt aangeboden. Wat opvalt, is dat deze scholen allemaal de
Curriculum.nu
Tien bouwstenen Curriculum.nu benoemt tien bouwstenen voor burgerschapsonderwijs: vrijheid en gelijkheid, macht en inspraak, demo cratische cultuur, identiteit, diversiteit, solidariteit, digitaal samenleven, duur zaamheid, globalisering en technologisch burgerschap. Daarbij is het uitgangspunt dat scholen richting wordt gegeven met voldoende ruimte voor een eigen invul ling. Men schrijft echter ook: “Burgerschap is in het onderwijs voortdurend aanwezig, maar niet altijd herkenbaar. Expliciete aandacht voor burgerschap is er pas in de bovenbouw van het voortgezet onderwijs, bijvoorbeeld bij het vak maatschappijleer.”
In het Regeerakkoord van het kabinet Rutte IV staat onder meer de volgende zin: “Burgerschap wordt een integraal onder deel van het onderwijs en wordt gegeven door daartoe bevoegde docenten.”
14 | Phronèsis 14
visie delen dat ‘ontschotting’ tussen vak ken of zelfs tussen niveaus en/of leeftijden noodzakelijk is. Een welingelichte, actieve, sociale, in de pluriforme democratische rechtsstaat participerende burger word je niet in een paar op zichzelf staande lesuurtjes per week. Burgerschapsonder wijs vindt voortdurend plaats en is een wis selwerking tussen alle actoren binnen een school. De vraag is hoe je dit vorm geeft in het reguliere onderwijs. Een interessante aanpak is het domeinonderwijs, zoals dat is vormgegeven door het Dr. Knippen bergcollege in Helmond (zie kader).
Duurzaam burgerschapsonderwijs kan alleen ontwikkeld worden vanuit een dui delijke schoolvisie, waarin alle partijen bij kunnen dragen aan burgerschapsvorming en waarin de visie aantoonbaar wordt
Veilige oefenplaats
DOMEINONDERWIJSPRAKTIJKVOORBEELDOP
Meer informatie is verkrijgbaar via Pascale Promper of Henk www.drknippenbergcollege.nlBoekema:(Domeinonderwijs).
Het Dr. Knippenbergcollege te Hel mond werkt met haar ‘domeinonderwijs’ vakoverstijgend en vanuit mondiaal burgerschap. De nieuwe onderwijsvorm biedt onderbouwleerlingen een soepele overgang van basisschool naar voortge zet onderwijs en daagt zowel leerlingen als docenten uit om multidisciplinair en ervaringsgericht te werken.
HET DR. KNIPPENBERGCOLLEGE
De methodiek die gehanteerd wordt bin nen het domeinonderwijs, is volledig ‘in huis’ ontwikkeld door kartrekkers Pascale Promper en Henk Boekema, en is drie jaar lang gevolgd in een evaluerend onder zoek door dr. Maaike Koopman, Assistant Professor en Research Coördinator bij het expertisecentrum Eindhoven School of Education, onderdeel van de TU/e.
Phronèsis 14 15
Het domeinonderwijs op het Dr. Knip penbergcollege is een onderwijsvorm waarmee de school ruim vier jaar geleden is gestart. Leerlingen met havo- of vwoadvies die zich aanmelden voor ‘De Knip’, geven aan of ze de reguliere onderbouw willen volgen, of voorkeur hebben voor het domeinonderwijs. Binnen het do meinonderwijs volgen leerlingen twee jaar lang, naast de kernvakken Engels, wiskunde en Nederlands, lessen in de ‘leerlabs’ Mens & Maatschappij (geschie denis, aardrijkskunde, staatsinrichting en levensbeschouwing), Mens & Natuur (biologie, natuurkunde en scheikunde), Spaans en Duits. Daarnaast wordt gewerkt in de ‘ateliers’ Sport, Ontwerpen en Techniek. Het hart van het domeinonder wijs wordt gevormd door ‘Persoonlijke Vorming & Mondiaal Burgerschap’. Het Dr. Knippenbergcollege vindt het belangrijk om leerlingen te laten ervaren wat het betekent om wereldburger te zijn en geeft hier onder meer invulling aan door inter nationale projecten en actieve studierei zen te organiseren.
Binnen het domeinonderwijs wordt een groot beroep gedaan op de zelfstandig heid van leerlingen, die samenwerken in projecten. Onderzoekend leren en een re latie met de praktijk staan hierbij centraal. Domeinonderwijs vraagt om docenten die over de grenzen van hun eigen vakgebied heen kunnen kijken en samen, binnen de door de school benoemde domeinen, meerdere vakken tot een samenhangend en aantrekkelijk aanbod weten te vormen. Omdat leerlingen met een havo- en vwoadvies de onderbouwjaren samen volgen, is een beoordelingsmethodiek ontwik keld die resultaten weergeeft op zowel havo- als vwo-niveau. De toetsen zijn per ‘leerlab’ samengestelde toetsen, waaruit valt af te lezen of leerlingen voldoende begrijpen van de diverse onderdelen bin nen het ‘leerlab’, of dat zij misschien nog extra ondersteuning nodig hebben.
vertaald naar de praktijk. Als je (jonge) mensen wilt uitnodigen om bij te dragen aan een pluriforme, democratische rechts staat, zul je daar ook daadwerkelijk ruimte voor moeten bieden in je schoolbeleid. Pas dan is de school de veilige oefenplaats die zij behoort te zijn. Dit staat overigens ook in het wetsartikel: “Het bevoegd gezag (…) creëert een omgeving waarin leerlingen worden gesti muleerd actief te oefenen met de omgang met en het handelen naar deze waarden.”
Vrij vertaald, betekent dit dat een school haar leerlingen (en docenten!) de ruimte moet bieden om zelf ideeën te ontwik kelen, projecten te starten en invloed uit te oefenen op het schoolbeleid en op het lesmateriaal. Net als in de echte maatschappij, waarin je invloed uitoefent op de maatschappij door te stemmen, je verkiesbaar te stellen, al dan niet duur zaam te ondernemen, je te verenigen in vakverenigingen en deel te nemen aan een protestactie. Tot op zekere hoogte kennen veel scholen dit al. Er zijn op veel scholen leerlingen raden en er is ruimte voor initiatieven, zoals een projectgroep ‘duurzaamheid op school’. Er is echter een groot verschil tus sen ruimte voor op zichzelf staande projec ten, meestal getrokken door een beperkte groep actieve leerlingen, of een schoolcul tuur waarin ‘oefenen met democratisch burgerschap en sociale cohesie’ onderdeel uitmaakt van de dagelijkse praktijk. Stem van de leerling De Haagse Hogeschool, waar onder meer basisschoolleraren worden opgeleid, speelt in op een actievere rol en inbreng van studenten met het programma The Student Voice, een project binnen het lectoraat Wereldburgerschap. Uitgangs punt van dit project: “Het is het recht van iedere student zijn mening te geven, gehoord te worden en mee te beslissen, zeker over zaken die hem of haar aangaan. Dat maakt het onderwijs effectiever en Datbetekenisvoller.”hetlatenhoren van je stem niet voorbehouden hoeft te zijn aan oudere studenten, blijkt onder meer uit de aan pak van basisschool Zorgvliet, waar de leerlingen in alle lagen van de organisatie meedenken bij complexe vraagstuk ken van externe partijen. Directeur Sylke Bosch: “Door kinderen serieus te nemen en ze te betrekken in je eigen organisatie, ze daar een stem in te geven, creëer je
16 | Phronèsis 14
© FOTO: CDC
Wet op het Voortgezet Onderwijs Wilma Mulder Wilma Mulder is auteur en eigenaar van uitgeverij Taleswapper. Wilma maakt en publiceert dialoogspellen, boeken en educatief materiaal. Binnen het VO is zij werkzaam als burger schapscoördinator. Vanaf 2019 studeert Wilma bij de HTF, afstudeerrichting Onderwijs.
1. Het onderwijs bevordert actief burgerschap en sociale cohesie op doelgerichte en samenhangende wijze, waarbij het onderwijs zich in ieder geval herkenbaar richt op:
Artikel 17. Actief burgerschap en sociale cohesie
a. het bijbrengen van respect voor en kennis van de basiswaarden van de democratische rechtsstaat, zoals verankerd in de Grondwet, en de universeel geldende fundamentele rechten en vrijheden van de mens, en het handelen naar deze basiswaarden op school; b. het ontwikkelen van de sociale en maatschappelijke competenties die de leerling in staat stellen deel uit te maken van en bij te dragen aan de pluriforme, democratische Nederlandse samenleving; c. het bijbrengen van kennis over en respect voor verschillen in gods dienst, levensovertuiging, politieke gezindheid, afkomst, geslacht, handicap of seksuele gerichtheid alsmede de waarde dat gelijke gevallen gelijk behandeld worden.
contact op via: burgerschap@hogeschool voortoegepastefilosofie.nl. P
Phronèsis 14 17
een omgeving waarin kinderen dat op een natuurlijke manier kunnen doen.” Dat dit ook een andere houding en aanpak vraagt dan leraren gewend zijn, is evident. Daarom bepleit Bosch ook meer aandacht voor onder meer gespreksvaardigheden aan de docentenopleidingen.
Visie én praktijk Burgerschapsonderwijs
2. Het bevoegd gezag draagt zorg voor een schoolcultuur die in overeenstemming is met de waarden, bedoeld in het eerste lid, onderdeel a, creëert een omgeving waarin leerlingen worden gestimuleerd actief te oefenen met de omgang met en het hande len naar deze waarden en draagt voorts zorg voor een omgeving waarin leerlingen en personeel zich veilig en geaccepteerd weten, ongeacht de in het eerste lid, onder c, genoemde verschillen.
vooronderstelt een visie die in de hele school wordt door leefd. Dat vraagt een grote inspanning en vereist wellicht een cultuuromslag in de school. Ook wordt een groot beroep gedaan op de gespreksvaardigheden en een brede wereldoriëntatie van docen ten. Maar tegelijkertijd gebeurt er binnen scholen al heel veel wat het label ‘burger schapsonderwijs’ verdient. Het is aan scho len om dit goed in beeld te brengen en de onderliggende visie door te ontwikkelen. De HTF kan hierbij ondersteuning bie den. Neem voor een vrijblijvend gesprek
