"Zarządzanie zdrowiem" Rafał Bułdak i Tomasz Sawczyn by Szkoła Transformacji S.A.

Rafał Bułdak Tomasz Sawczyn

Zarządzanie zdrowiem

Biblioteka Szkoły Transformacji

Biblioteka SZKOŁY TRANSFORMACJI

TAJEMNA GÓRA, fragment

RAFAŁ BUŁDAK TOMASZ SAWCZYN

ZARZĄDZANIE ZDROWIEM

TAJEMNA GÓRA akwarela papier, 65x50 cm, 1977

ISBN 978-83-926330-6-8

Zarządzanie zdrowiem

Spis treści

PRZEDMOWA

TRANSFORMACJA Dystres Eustres

POWSTAWANIE STRESU

KONSEKWENCJE STRESU

ODPORNOŚĆ NA STRES

WYSIŁEK FIZYCZNY

REAKCJA - RELAKSACJA

ĆWICZENIA AUTOGENNE

KONFRONTACJA ZE STRESEM

ŚNIADANIE MISTRZÓW

POMIARY

STEROWANIE ZEGAREM BIOLOGICZNYM

LITERATURA

AUTORZY TRENINGU

AUTORKA OBRAZÓW

SZKOŁA TRANSFORMACJI

BEZ TYTUŁU, fragment

PRZEDMOWA

Program SKUTECZNOŚĆ to efekt kilkunastoletnich doświadczeń menedżerskich z prowadzenia lub nadzorowania wielkich polskich korporacji, jak Huta Katowice czy Polskie Sieci Elektroenergetyczne. Ta pozycja dała mi możliwość zebrania unikalnych i różnorodnych doświadczeń. Pozwoliła poznać i obserwować z bliska ludzi, od których zależał mój los, ale i los większości Polaków. Analiza tych wszystkich doświadczeń i lektur stała się podstawą do zdefiniowania zarządzania jako decydowania na podstawie informacji, a jego skuteczności jako osiągania zaplanowanego, a nie przypadkowego rezultatu, w wyniku podjętych decyzji. Albert Einstein twierdził, w co wierzę, że żadnego problemu nie da się rozwiązać na tym samym poziomie świadomości, na którym ten problem powstał. Stąd już prosta droga do wniosku, że jeśli można podnieść menedżerską skuteczność, a twierdzę że tak, to tylko zmieniając poziom dotychczasowej świadomości. Zdefiniowałem obszary wpływu menedżerskiej świadomości na skuteczność zarządzania. Tak powstał autorski Program SKUTECZNOŚĆ, złożony z jedenastu treningów, realizowany w Szkole Transformacji przez kilkunastu autorów. Zdanie tylko z pozoru niejednoznaczne. Pomysł autorski w tym przypadku polega na zdefiniowaniu, jakich treningów potrzebuje menedżer z formalnym wykształceniem, uzupełnionym studiami dodatkowymi i pewną praktyką, by w zarządzaniu osiągnąć skuteczność większą od swoich kolegów. Realizacja Programu przez kilkunastu autorów polega na powierzeniu wybitnym osobowościom, opracowania szczegółowych treningów dla każdego z etapów dochodzenia do skuteczności. W rozmowach z autorami treningów, składających się na propozycję SZKOŁY TRANSFORMACJI, słyszałem ciągle to samo pytanie: jaka jest różnica pomiędzy ofertą rynku a Programem SKUTECZNOŚĆ? Wszystkich przekonał ten sam argument, że skuteczność to zdolność bardzo osobistego, indywidualnego łączenia wiedzy i doświadczeń. A różnica pomiędzy ofertą rynku, a Programem jest taka, że rynek oferuje programy poprawne formalnie. Natomiast Program SKUTECZNOŚĆ jest skierowany do menedżerów, szukających indywidualnych treningów, pozwalających na osobisty rozwój i skuteczność w sytuacjach, które są normą w realnym życiu, a o których nie mówi się otwarcie, szczególnie z katedry. Treningi w SZKOLE TRANSFORMACJI przekazują wiedzę autorów, ale i ich doświadczenia osobiste, także te wymykające się cenzurze przyjętej poprawności. Menedżer nie musi korzystać ze wszystkich, oferowanych przez SZKOŁĘ TRANSFORMACJI treningów, ale wybrać takie, które uzupełniają jego potrzeby, bo Program SKUTECZNOŚĆ jest jak szafa z garderobą menedżera, która powinna zawierać ubranie na każdą okazję. Oczywiście można iść na golfa w smokingu i jeśli nawet, czego dobry klub nie zrobi, menedżer zostanie wpuszczony na pole, jego skuteczność będzie równie śmieszna jak wygląd.

BEZ TYTUĹ U akwarela papier, 65x50 cm, 1974

Program SKUTECZNOŚĆ to: zarządzanie kryzysem, portret osobowości, świadomość rzeczywistości, budowanie wizerunku, informacje, pamięć, etykieta, zarządzanie zdrowiem, bezpieczeństwo decyzji, kryzys emocji, inwestycje alternatywne. Dlaczego taki zbiór, a nie inny? Bo zawiera te wszystkie elementy skuteczności, dla których, na podstawie własnych doświadczeń, mogę wykazać związki pomiędzy przyczyną a skutkiem. Miarą mojej racji w tym doborze, jest rzeczywisty efekt, a nie książkowe teorie. Każdy z treningów opisany jest w oddzielnej książce. Każda z tych książek to nie tylko treść, ale i forma, która pokazuje dwa, realnie istniejące obok siebie, ale na co dzień niespecjalnie sobą zainteresowane światy – świat przedsiębiorczości i świat sztuki. A przecież te dwa światy coś jednak łączy. Zarówno w zarządzaniu jak i sztuce, z bardzo wielu rozwiązań, które się pchają do głowy, i menedżer, i artysta muszą wybrać to, które uznają za najlepsze. I w obu przypadkach rzeczywistość ten wybór bezwzględnie zweryfikuje. Tak więc zapraszam do lektury, trzymanego w rękach egzemplarza, jak i do przejrzenia pozostałych publikacji SZKOŁY TRANSFORMACJI.

MIROSŁAW WRÓBEL Przewodniczący Rady Nadzorczej Szkoły Transformacji

JEDNO, fragment

ZARZĄDZANIE KRYZYSEM

INFORMACJE

ZARZĄDZANIE ZDROWIEM

PORTRET OSOBOWOŚCI

Program SKUTECZNOŚĆ

BEZPIECZEŃSTWO DECYZJI

ŚWIADOMOŚĆ RZECZYWISTOŚCI

PAMIĘĆ

KRYZYS EMOCJI

BUDOWANIE WIZERUNKU

ETYKIETA

INWESTYCJE ALTERNATYWNE

Program Skuteczność Źródło: Szkoła Transformacji

JEDNO akwarela papier, 62x48 cm, 1991

Zarządzanie zdrowiem

TRANSFORMACJA Dystres  Eustres

Jest coraz więcej dowodów na to, że w rezultacie stresujących przeżyć układ nerwowy ulega „zużyciu”. Źródło: Bruce McEwen, psycholog z Yale

Trening Zarządzanie zdrowiem dotyczy metod skutecznej walki ze stresem poprzez właściwe zarządzanie ciałem, umysłem i zachowaniem. Uczy panowania nad ciałem i zawiera pakiety, dotyczące diagnostyki i kontroli ciała poprzez aparaturę, umożliwiającą wczesne wykrycie rozwoju zaburzeń metabolicznych, mogących w przyszłości objawić się wystąpieniem chorób np. cukrzycy typu 2, nadciśnienia tętniczego czy choroby wieńcowej serca. Proponujemy włączanie odpowiednich produktów żywnościowych, zmniejszających ryzyko wystąpienia wspomnianych chorób oraz umożliwiających fizjologiczną obronę i minimalizowanie samego stresu. Ponadto interesujący pakiet, dotyczący elektrostymulacji mięśni szkieletowych, poprawiających stan zdrowia i umysłu, skutecznie ograniczając napięcie emocjonalne – stosowany w medycynie sportowej. Prezentujemy także metody, umożliwiające redukcję fizjologicznych objawów towarzyszących stresowi, takich jak drżenie rąk, suchość w ustach czy przyśpieszenie rytmu serca. Na czym polega innowacyjność treningu Zarządzanie zdrowiem? Po pierwsze, działa kompleksowo na trzech płaszczyznach: ciała, umysłu i psychiki. Po drugie, całość treningu to zajęcia praktyczne - praktyczna nauka radzenia sobie ze stresem, nauka relaksacji (behawioralna), zarządzanie odżywianiem, kontrola własnego umysłu i zachowania poprzez trening warunkowania, wzmacniania i wygaszania złych nawyków, wzmacnianie umiejętności samonagradzania, tworzenie i rozwój własnych pasji pozazawodowych. Istnieje ścisły związek pomiędzy psychiką a ciałem, który znany jest już od starożytności i nadal jest przedmiotem analizy filozofów, psychologów, lekarzy i naukowców. Platon mówił o konieczności leczenia na wielu płaszczyznach, zarówno ciała, jak i duszy. Hipokrates twierdził, że dla każdego pacjenta należy dobierać indywidualną terapię. Zadaniem naszych treningów nie jest leczyć, ale skutecznie zapobiegać. Stres jest czynnikiem, który może zabić! Jego negatywne skutki oddziaływania na zdrowie nie są zauważalne natychmiastowo, co niejednokrotnie prowadzi do bagatelizowania zagrożenia. Kumulując się latami, osiągają punkt krytyczny, doprowadzając nasz organizm do kompletnej ruiny. W takim razie jak sprawić, aby stres nie był czynnikiem wyniszczającym i dezintegrującym? W praktyce wyróżniamy dwa rodzaje stresu. Eustres – stres życia czyli stres owocujący sukcesem adaptacyjnym, to rodzaj stresu, na jaki ludzie narażeni są w naturalnych sytuacjach życiowych, z jedną istotną komponentą – stresory działają umiarkowanie, a sam stres działa mobilizująco. Oczywiście musimy zdawać sobie sprawę z faktu subiektywizacji

AH, fragment

Zarządzanie zdrowiem

eustresu. Dla niektórych wystąpienia publiczne mieszczą się w granicach umiarkowanego, motywującego stresu, inni zaś będą tym faktem sparaliżowani. W pewnym sensie napięcie w pracy zawodowej, konieczność osiągnięcia określonego celu w powierzonym zadaniu jest stresorem, który wywołuje u nas stan mobilizacji (wzrasta motywacja) i konieczność wypełnienia jak najlepiej wyznaczonych obowiązków. Z drugiej jednak strony, typ zadania, jego trudność i czasochłonność mogą przerastać możliwości wykonawcy. Świadomość tego faktu prowokuje dystres - stres niszczący, który zaburza w sposób istotny możliwość konstruktywnego rozwiązania postawionego problemu. Proponujemy Państwu trening, pokazujący w jaki sposób przeprowadzić TRANSFORMACJĘ z poziomu niszczącego nas psychosomatycznie stresu, na poziom umiarkowanego, dającego się zaakceptować, pozytywnie motywującego w działaniu, poziomu eustresu czyli transformację Dystres  Eustres.

POWSTAWANIE STRESU Gdyby nasz organizm porównać do dobrze prosperującej firmy, to niewątpliwie jej szefem byłby mózg (w gruncie rzeczy kora mózgowa). Rozdziela on swoje dyspozycje dzięki układowi nerwowemu, którego jest integralną częścią. To prezes Mózg koordynuje pracę wszystkich działów, odbierając informacje o ich stanie i funkcjonowaniu. Interpretując te dane, mózg odpowiednio modyfikuje parametry danego działu, by reagować na zmiany środowiska (dynamikę rynku, hossę, bessę itp.). Jednak, jak to bywa w firmie, niejednokrotnie szef dowiaduje się ostatni o zmianach, które już są faktem. W tym wypadku możliwe są dwie opcje: zachowanie zimnej krwi i wydanie odpowiednich dyspozycji lub panika, która w konsekwencji może być destruktywna. Reakcje naszego organizmu na zmiany, zachodzące w najbliższym otoczeniu, w większości zachodzą poza naszą świadomością. Na wiele bodźców reagujemy odruchowo. Przypadkowe dotknięcie gorącego przedmiotu powoduje cofnięcie ręki od źródła ciepła, dopiero po tym fakcie uświadamiamy sobie, co się stało. To stare, ewolucyjne przystosowanie już w wielu przypadkach uratowało nam skórę. Odpowiednie reakcje na poziomie układu nerwowego zapewniają nam względne bezpieczeństwo i równowagę organizmu. Tymczasem reakcje uświadomione okazują się być nieco bardziej skomplikowane. Należy w tym miejscu zaznaczyć, że uświadomienie nie oznacza kontrolowania samej reakcji. Wszelkie czynności uświadamiane mają swój początek w korze mózgowej, a więc także poziom stresu jest rejestrowany i przetwarzany w tym obszarze mózgu. Kora mózgowa jest swoiście połączona siecią komórek nerwowych z wieloma innymi ośrodkami nerwowymi, w tym z podwzgórzem1 i układem limbicznym. Obszar czołowy kory mózgowej oraz układ limbiczny2, działają do siebie w pewnym stopniu przeciwstawnie, co wynika z funkcji każdego z nich. Płat czołowy jest odpowiedzialny 1

Ośrodek w mózgu. Jeden z głównych elementów układu kontrolującego stabilność ustroju.

Układ struktur w mózgowiu odpowiedzialnych m.in. za regulacje zachowań emocjonalnych.

AH akwarela papier, 60x48 cm, 1990

Zarządzanie zdrowiem

za wykonywanie czynności uświadomionych, jest również „siedliskiem” naszych uczuć i modeli postępowania, zgodnych z przyjętymi kulturowo normami. Układ limbiczny wygląda przy nim jak nieokrzesany młodzian, któremu w głowie jedynie czynności, które możemy sklasyfikować jako popędowe i dość prymitywne. To właśnie układ limbiczny „zmusza” nas do zachowań, które po późniejszej świadomej analizie uznamy za przesadne, często niegrzeczne lub śmieszne. Dzięki antagonistycznemu działaniu tych dwóch struktur, poprzez częściowe hamowanie układu limbicznego przez korę przedczołową, funkcjonujemy w środowisku prawidłowo i jak nam się wydaje nie uchodzimy za dziwaków i prymitywów. Jednak działanie układu limbicznego jest nie do przecenienia. Często przejmuje on całą inicjatywę w kontrolowaniu naszego zachowania, zwłaszcza w sytuacjach stresowych, które cechują się pewnym automatyzmem (i nie są zależne od naszej woli), ale także mogą być modyfikowane, dzięki dodatkowej impulsacji z wyższych (nadrzędnych) pięter układu nerwowego, wspomnianej na początku kory mózgowej. Bodziec lub bodźce stresowe są rejestrowane i przetwarzane w ośrodkowym układzie nerwowym, który z kolei wydaje dyspozycję do narządów wydzielania wewnętrznego (układ endokrynny), głównie dwukierunkowo do kory oraz rdzenia nadnerczy. Hormony stresu, wydzielane przez rdzeń nadnerczy, są hormonami nazywanymi hormonami walki lub ucieczki i zapewniają nam odpowiedni poziom reakcji, dostosowany do określonej sytuacji, zgodnie z zasadą: „ najpierw działaj, później myśl”. W tym przypadku odpowiednio krótki czas reakcji ma decydujące znaczenie, nie ma czasu na świadome przetwarzanie informacji. Mózg i nadnercza wspólnie podpowiadają organizmowi najwłaściwsze rozwiązania. Informacja przenoszona jest drogą nerwową i hormonalną do wielu tkanek i narządów. Impulsy nerwowe, krążąc pomiędzy korą mózgową, układem limbicznym, podwzgórzem (nadrzędnym ośrodkiem kontrolującym układ dokrewny hormonalny człowieka) oraz innymi częściami mózgowia, stymulują poprzez nerwy układu współczulnego rdzeń nadnerczy do wydzielania katecholamin (adrenaliny i noradrenaliny), które fizjologicznie przygotowują organizm do reakcji. W stanach frustracji i w konflikcie napędów pojawia się potrzeba zrekompensowania obniżonego nastroju i stanów zestresowania substancjami psychoaktywnymi, które drażnią „ośrodek nagrody” w mózgowiu i podwyższają uwalnianie lub zatrzymywanie dopaminy, wykazującej ośrodkowe działanie nagradzające. Podobnie jest z glukozą, stymulującą „ośrodek sytości” w podwzgórzu, który także kooperuje i jest częścią układu nagrody. U ludzi występują często charakterystyczne reakcje zastępcze w postaci obgryzania paznokci, dłubania w nosie czy stosowania używek. Wszystkie wymienione przykłady są generowane prawdopodobnie przez zaburzenia poziomu dopaminy oraz serotoniny w ośrodkowym układzie nerwowym jako skutek działania stresu, ale także jako wynik wzrostu aktywności rdzenia nadnerczy i produkcji noradrenaliny.

BEZ TYTUŁU, fragment

Zarządzanie zdrowiem

KONSEKWENCJE STRESU

Myślenie wpływa na emocje i zachowanie, chociaż samo jest pod wpływem obecnego nastroju i konsekwencji wcześniejszych działań. Źródło: Albert Bandura, Stanford University

Niewątpliwie za pozytywny aspekt stresu możemy uznać jego motywujący wpływ. Należy jednak pamiętać, że stres mobilizujący nas do działania, jest zawsze ograniczony w czasie (eustres). Dodatkowo, nieistotne jest czy wiąże się on z pozytywnymi, czy z negatywnymi przeżyciami, jego krótkotrwałość jest tu kluczowa. Tymczasem długotrwałe pobudzenie, związane niejednokrotnie z pracą zawodową, ciągłym napięciem oraz koniecznością stałej konfrontacji pomiędzy wymaganiami, a możliwościami spełnienia określonych, ściśle zamierzonych celów, jest zawsze szkodliwe dla zdrowia. Przedłużający się stres, związany z aktywnością zawodową, powoduje szereg następstw dla zdrowia, głównie wskutek utrzymującego się wysokiego poziomu kortyzolu3, który oprócz właściwości mobilizowania rezerw energetycznych organizmu dla intensywnie pracującego mózgu, powoduje także obniżenie odporności ustroju. Hamowanie układu immunologicznego4 w stanach chronicznego stresu przy przepracowaniu, jest klasycznym wstępem do rozwoju różnego rodzaju infekcji. Z doświadczenia wiemy, że osoby żyjące w ciągłym stresie częściej chorują.

System immunologiczny podobnie jak mózg, potrafi się uczyć. Dzięki sieci dróg biologicznych umysł, emocje i ciało są ze sobą blisko połączone. Źródło: Robert Ader i wsp.: „Psychoneuroimmunology”, wyd. II, San Diego: Academic Press, 1990

Układ immunologiczny jest „mózgiem naszego ciała”, określającym poczucie samego siebie. Źródło: Francisco Varela: III Sympozjum „Umysł i życie”, grudzień 1990, Dharamsali, Indie 3

Hormon produkowany przez korę nadnerczy.

Układ odpornościowy. Jego działanie warunkuje odporność na choroby o różnej przyczynie.

BEZ TYTUĹ U akwarela papier, 63x49 cm, 2002

Zarządzanie zdrowiem

Aby w pełni zrozumieć istotę problemu stresu zawodowego, warto kilka zdań poświęcić rodzajom następstw, jakie występują w reakcjach na stres. Pierwszym następstwem działania stresu są zmiany fizjologiczne, które z kolei pociągają za sobą zmiany psychologiczne, końcowym efektem obu wypadkowych procesów są zmiany w zachowaniu.

Efekty długotrwałej ekspozycji na sytuacje stresowe: choroby układu sercowo–naczyniowego wrzody żołądka i dwunastnicy zaburzenia erekcji zaburzenia miesiączkowania nerwice oraz stany lękowe obniżenie odporności Źródło: na podstawie B.S. McEwen i wsp., 1993

Najczęściej występujące fizjologiczne skutki stresu: przyśpieszenie rytmu serca (tachykardia) przyśpieszony oddech (tachypnoea) zwiększona aktywność gruczołów potowych mdłości i biegunka zaburzenia snu i czuwania suchość w ustach zwiększenie napięcia mięśniowego (tonusu) Źródło: na podstawie P.J. Rosch, 1983; G.P. Chrousos i wsp., 1992; B.S. McEwen i wsp., 1993

COME MAITREYA, fragment

Zarządzanie zdrowiem

Najczęściej występujące psychologiczne następstwa stresu: wypalenie zawodowe stany frustracji i konflikt emocji trudności w podejmowaniu decyzji zaburzenia koncentracji, uwagi postrzeganie wszelkich zmian za potencjalnie niebezpieczne dysfunkcja seksualna (brak popędu) Źródło: na podstawie „Psychologia” J. Strelau Gdańsk (GWP) oraz „Consequences of stress” Pascale Carayon. Department of Industrial Engineering University of WisconsinMadison

Behawioralne następstwa stresu: skłonności do zachowań agresywnych w pracy i w domu (z ang. aggressive behavior) przemoc (z ang. violence) skłonność do używania alkoholu, leków oraz innych używek (z ang. tobacco use, alcohol and drug abuse) zaburzenia łaknienia (z ang. eating disorders) Źródło: na podstawie wykładu „Consequences of stress” Pascale Carayon. Department of Industrial Engineering University of Wisconsin-Madison

Już w 1910 roku lekarz William Osler pisał: „Jestem przekonany, że wysoka presja w jakiej człowiek żyje i przyzwyczajenie do pracy jak maszyna, są raczej odpowiedzialne za zmiany w tętnicach wieńcowych, niż okresowe folgowanie sobie w jedzeniu czy piciu”. Źródło: W. Osler The Lumleian Lectures on angina pectoris. Lancet 1910; 1: 839-44

COME MAITREYA akwarela papier, 65x50 cm, 1972

Zarządzanie zdrowiem

Badania w wielu ośrodkach w kraju i zagranicą pokazują, iż stres zawodowy połączony z niewłaściwą dietą, nierozerwalnie wiąże się z rozwojem chorób układu sercowonaczyniowego (CVD - z ang. Cardio Vascular Diseases), takich jak: choroba niedokrwienna serca, zaburzenia rytmu serca, miażdżyca naczyń wieńcowych, zawał mięśnia sercowego. Z drugiej jednak strony szczególną uwagę zwraca się na aspekt „psychologicznych uwarunkowań choroby”. W tym aspekcie chodzi o takie formy zachowań, które: mogą wpływać na poziom zmian metabolicznych

stanowią rodzaj akceleratora, intensyfikując przebieg procesów fizjologicznych i biochemicznych, prowadzących do wystąpienia zawału mięśnia sercowego

są prowokatorami zaburzeń bioelektrycznych serca, mogących wywołać zjawisko nagłej śmierci sercowej

Naukowcy, zajmujący się problematyką czynnika psychicznego w etiologii5 chorób układu sercowo-naczyniowego, wymieniają szereg cech i reakcji osobowości, stanowiących elementy ryzyka rozwoju chorób CVD.

Grupy cech i reakcji osobowości stanowiące elementy ryzyka choroby wieńcowej serca: duże zaangażowanie w pracę, podatność na emocjonalny stres zawodowy towarzyszący poczuciu odpowiedzialności w pracy, rywalizacja, brak umiejętności odprężania się, pośpiech dążenie do znaczenia i władzy, tendencja do dominowania i agresji skłonności neurotyczne – gniew, wrogość, agresywność podwyższona labilność emocjonalna – rozchwianie emocjonalne, brak zaufania do siebie, zmniejszone poczucie bezpieczeństwa wzmożone napięcie emocjonalne Źródło: J. Tylka Czynnik psychiczny w etiologii i rehabilitacji choroby niedokrwiennej serca. Rozprawa habilitacyjna. Biblioteka Kardiologiczna Instytut Kardiologii im. Stefana Kardynała Wyszyńskiego. Warszawa 1994

Etiologia - stwierdzenie przyczyny.

ORA, fragment

Zarządzanie zdrowiem

Znaczenie stresu w pracy zawodowej w rozwoju zaburzeń CVD wykazały między innymi badania J. Siegrista. Okazało się, iż w ciągu 6,5 roku ryzyko wystąpienia choroby niedokrwiennej serca było 3,4 – 4,5 raza większe u tych osób, których sytuacja w pracy charakteryzowała się: brakiem stabilizacji, silną presją i wysokim poziomem uzależnienia od pracy. W tej grupie pracowników zaobserwowano wysoki wskaźnik frakcji LDL/HDL6 cholesterolu u mężczyzn z nadciśnieniem tętniczym. Ostry stres psychiczny może być przyczyną wzrostu nagłego ciśnienia tętniczego i prowadzić do udaru naczyniowego mózgu. Szczególne znaczenie w rozwoju miażdżycy naczyń wydaje się mieć „wrogość” (hostility). Osoby o wrogim nastawieniu wykazują wyższą fizjologiczną odpowiedź poprzez pobudzenie układu współczulnego w sytuacji wyzwania lub poirytowania.

ODPORNOŚĆ NA STRES Stres w miejscu pracy jest kosztowny, ponieważ obniża produktywność i motywację, a zwiększa liczbę błędów i wypadków w pracy. Na jednego pracownika, który poniósł śmierć w pracy na skutek wypadku, przypada co najmniej 50 osób, które skarżą się na dolegliwości układu krążenia. Jak ważny jest czynnik osobowości w odporności na stres?

W zależności od typu własnej osobowości, jesteśmy mniej lub bardziej odporni na jego negatywne skutki. Innymi słowy są ludzie, którzy wydają się być odporni na negatywne skutki działania stresu, odsetek powikłań CVD w grupie tych osób jest statystycznie mniejszy.

Niektórzy spośród tej grupy ciągle poszukują nowych doświadczeń, nowych wyzwań, nie potrafią znaleźć się w sytuacjach, kiedy nic się nie dzieje. Wyjaśnieniem tego zjawiska jest nie tylko typ osobowości, ale także, jak ostatnio dowiedziono, zbytnia nadaktywność pewnego obszaru mózgu – kory przedczołowej, niewykluczony jest także czynnik genetyczny. M. Friedman i R. Rosenman ogłosili swoją koncepcje na temat zachowania typu A, uznając ten wzór za wysoce skorelowany z chorobą wieńcową naczyń i zawałem mięśnia sercowego. Zachowanie typu A opisali jako ciągłą walkę, dążenie osoby do osiągnięcia jak największych celów w jak najkrótszym czasie, rozwijanie niecierpliwości, tendencje do rywalizacji wraz z towarzyszącą jej wrogością i życie pod presją czasu. 6 Frakcje cholesterolu obecne we krwi. Potocznie LDL nazywamy „złym” cholesterolem. Jest on czynnikiem związanym z powstawaniem blaszki miażdżycowej. HDL - potocznie „dobry” cholesterol.

ORA akwarela papier, 65x50 cm, 1980

Zarządzanie zdrowiem

Wzór zachowania typu A cechy fizyczne: donośny głos, szybka mowa, nadpobudliwość psychomotoryczna, skurcze mięśni twarzowych postawy i emocje: wrogość, niecierpliwość, gniew, agresywność aspekty motywacyjne: dążenie do celu, rywalizacja, dążenie do sukcesu, ambicje jawne zachowania: czujność, pośpiech, nadaktywność, zaangażowanie zawodowe aspekty poznawcze: potrzeba kontrolowania otoczenia i charakterystyczny styl oceny Źródło: na podstawie B.Karwat. Psychologiczne czynniki rozwoju chorób układu krążenia.

Wzór zachowania typu A ogólnie ujawnia energię, czujność i pewność siebie mocno ściska dłoń przy powitaniu mówi głośno, energicznie mówi zwięźle i szybko, udziela skrótowych odpowiedzi przerywa rozmówcy zanim skończył on swoją wypowiedź używa zaciśniętej pięści lub wskazuje palcem na rozmówcę, aby podkreślić to, co mówi często niespodziewanie i z naciskiem odpowiada jednym słowem na pytanie np. Tak! Nigdy! Definitywnie! Absolutnie! Źródło: na podstawie: B. Karwat Psychologiczne czynniki rozwoju chorób układu krążenia. Kośmicki, 2002, s. 29-34

STREFY III, fragment

Zarządzanie zdrowiem

Jednym z ważniejszych czynników, determinujących stopień opanowania stresu w okresie dojrzałości, są doświadczenia z dzieciństwa. Ile w nas wrodzonego instynktu a ile wyuczonego zachowania? Doświadczenie prof. H. Harlowa na grupie rezusów (gatunek małp wąskonosych) pokazały, jak ważną rolę odgrywa dobry przykład. Eksperyment dotyczył wpływu doświadczenia, wyniesionego z okresu dzieciństwa na instynkt kopulacji u małp wąskonosych. Na pierwszy rzut oka wydawałoby się, że zachowania instynktowne, do jakich należy również reakcja na stres, są tylko i wyłącznie bezwarunkowe7, wrodzone, w taki sam sposób jak chemiczna reakcja pobudzania przez układ nerwowy – nadnerczy do wydzielania hormonów w sytuacji stresowej. Stworzono dwie grupy doświadczalne rezusów. Jedna w okresie dzieciństwa była odseparowana od rówieśników i żyła w osobnych klatkach, aż do okresu osiągnięcia stanu dojrzałości. W drugiej grupie kontrolnej małpy były socjalizowane i żyły przez cały okres doświadczenia z rówieśnikami. Po zakończeniu eksperymentu okazało się, iż małpy deprywowane socjalnie, nie potrafiły wykonywać sprawnie czynności kopulacyjnych, instynktownie czuły potrzebę kopulacji, ale efekty tych prób były mierne i niezadowalające. W przeciwieństwie do socjalizowanych małp, które doskonale radziły sobie z aktem kopulacyjnym i dokładnie za każdym razem pokrywały partnerkę. Prawdopodobnie za taki stan rzeczy odpowiedzialny był w grupie niesocjalizowanych małp brak możliwości nieświadomej nauki kopulacji poprzez typowe dla młodzieńczego okresu gry i zabawy ciałem. Podobnie jest ze stresem. Dziecko od najmłodszych lat, w normalnej prawidłowo funkcjonującej rodzinie, narażone jest na stres i konsekwentnie, instynktownie uczy się z nim walczyć. Jednak sam instynkt to nie wszystko, potrzeba również szeregu innych czynników, wyuczenia prawidłowych wzorców decyzyjnych, pomagających w przezwyciężaniu codziennych problemów. Tak samo dzieje się z dorosłymi, w myśl zasady, iż uczymy się do końca naszego życia, głównie poprzez metodę prób i błędów oraz rzetelną analizę naszych prywatnych doświadczeń, jak również przez naśladownictwo. Prawidłowy trening nauki przezwyciężania stresu powinien polegać po pierwsze na uświadomieniu problemu, po drugie na konfrontacji ze źródłem stresu i nauce minimalizowania jego intensywności do poziomu „eustresu” oraz na nauce metod relaksacyjnych, poprzez które w sposób świadomy jesteśmy w stanie zapanować nad fizycznymi efektami stresu, takimi jak drżenie mięśniowe, suchość w ustach, tachykardia, czy podwyższone ciśnienie tętnicze krwi. Życie w ciągłym napięciu powoduje obniżenie poziomu samopoczucia, wyzwala konflikt emocjonalny i dlatego część z nas tak często sięga po substancje uzależniające, o działaniu samonagradzającym. Ucieczka w świat autonarkotyzmu jest czymś, co psychologowie nazywają reakcjami zastępczymi; kompensujemy obniżony nastrój używkami wedle schematu: bodziec  potrzeba  działanie  nagroda (wzmocnienie)  zaspokojenie. 7 Odruchy bezwarunkowe, inaczej wrodzone np.: zwężanie się źrenicy w odpowiedzi na silne oświetlenie, jak również produkcja śliny przez ślinianki na sam widok pożywienia lub w kontakcie kęsa pokarmu z wnętrzem jamy ustnej,

STREFY III akwarela papier, 62x48 cm, 1989

Zarządzanie zdrowiem

Na wszystkich etapach treningu podkreślamy konieczność „samonagradzania się”, powodującego odczucie zaspokojenia, ale zmieniamy bodziec i potrzebę. Bodźcem nie musi być stres czy obniżony nastrój, wręcz odwrotnie - stan relaksacji albo przynajmniej stan obojętności. Pozytywne potrzeby należy wykreować i wzmacniać (rozwijać swoje prywatne zainteresowania pozazawodowe). Jeśli uda nam się wsłuchiwać we własne potrzeby, pielęgnować i rozwijać je w celu wzmacniania, na pewno osiągniemy stan nagrody i zaspokojenia, unikając negatywnych skutków reakcji zastępczych.

WYSIŁEK FIZYCZNY Najwięcej danych, dotyczących wpływu wysiłku fizycznego na stan emocjonalny, dostarczają nam doświadczenia psychologów sportu. Wykazali oni jednoznacznie, iż proste ćwiczenia, niewymagające skomplikowanego i drogiego sprzętu, są najskuteczniejszą metodą w obniżaniu napięcia emocjonalnego i pozwalają na skuteczne ograniczenie nadmiernego używania leków. Stwierdzono na przykład znaczne obniżenie „napięcia psychogennego” zaraz po zakończeniu joggingu czy pływania. Istnieje kilka przesłanek, świadczących o tym, iż umiarkowany wysiłek fizyczny może wpływać korzystnie na poprawę naszego nastroju. Cztery główne czynniki poprawiające nam nastrój to: po pierwsze - samo wygospodarowanie wolnego czasu na aktywność fizyczną (trening zarządzania czasem) powoduje polepszenie nastroju po drugie - według hipotezy gorączkowej Morgana, wzrost temperatury ciała powoduje poprawę samopoczucia (efekty takiej terapii gorączkowej u osób nieposiadających przeciwwskazań do używania sauny lub wysiłku fizycznego potwierdzają tę hipotezę) po trzecie – ćwiczenia fizyczne zwiększają stężenia noradrenaliny i serotoniny w mózgu (zwiększony poziom owych neurotransmiterów w ośrodkowym układzie nerwowym wiąże się ze zmniejszeniem objawów depresyjnych) po czwarte – w warunkach stresu fizycznego zwiększa się wyrzut naturalnych opiatów8 – endorfin, które zmniejszają wrażliwość na ból oraz wywołują stan euforii

W trakcie treningu zaznajomimy menedżerów w nim uczestniczących, z możliwościami skutecznej redukcji stresu psychogennego za pomocą zaplanowania cyklu prostych ćwiczeń relaksacyjnych, w myśl zasady, iż liczy się nie intensywność treningu, a cykliczność i powtarzalność ćwiczeń w cyklu tygodniowym. 8 Opiaty to grupa substancji odurzających np. morfina. Istnieją również opiaty endogenne produkowane przez organizm człowieka tzw. endorfiny.

OM, fragment

Zarządzanie zdrowiem

Założenia do planowania ćwiczeń fizycznych: trening nie powinien trwać więcej niż 20 minut średnia intensywność ćwiczeń do 60% maksymalnych możliwości osoby ćwiczącej – monitorowanej zmianą fali tętna częstotliwość ćwiczeń w cyklu tygodniowym – 3 razy/tydzień ćwiczenia bez rywalizacji regularność ćwiczeń w cyklu miesięcznym

Przedstawimy możliwości planowania samodzielnych treningów i ich monitorowania za pomocą pulsometru czyli przenośnego urządzenia monitorującego pracę serca. Ustalimy także metody alternatywne, np. w przypadku braku przeciwwskazań lekarskich, metody terapii ciepłem oraz elektrostymulacji mięśni poprzecznie prążkowanych.

REAKCJA-RELAKSACJA Elektrostymulacja mięśni to zabieg elektroleczniczy, zwany także elektrogimnastyką, mający na celu wywołanie reakcji motorycznej mięśnia lub grupy mięśni. Efekt ten może być osiągnięty dzięki dostatecznie szybkiej zmianie natężenia prądu, zarówno stałego, jak i zmiennego o różnej częstotliwości, szerokości oraz kształcie impulsu. Może stanowić skuteczną metodę relaksacji mięśni szkieletowych, minimalizacji bólów wynikających z przepracowania oraz przede wszystkim poprawiać nastrój. Możliwości jakie daje elektrostymulacja mięśni szkieletowych, zademonstrujemy w czasie treningu poprzez program elektrostymulacji z użyciem urządzenia szwajcarskiej firmy COMPEX mi SPORT 500 EMS. Przykładów stosowania tego urządzenia jest bardzo wiele, m.in. w medycynie sportowej. Urządzenie do elektrostymulacji stosowane było przy rehabilitacji wielokrotnego medalisty Polski i świata w żużlu - Sławka Drabika, popularnego „herminatora” Hermanna Maiera, czy także mistrzyni olimpijskiej w tenisie Justine Henin. Większość ekip sportowców na Olimpiadzie w Atenach (2004) i Turynie (2006) korzystała z urządzeń Compex, między innymi kadra olimpijska Szwajcarii, Niemiecka Federacja Lekkiej Atletyki czy Austriacka Federacja Narciarska. Stosowany w czasie treningu Zarządzanie zdrowiem elektrostymulator, wyposażony jest w opatentowany system muscle inteligence ® technology, umożliwiający optymalizację i dobór warunków stymulacji do konkretnych parametrów fizjologicznych ćwiczącego.

OM akwarela papier, 62x48 cm, 1969

Zarządzanie zdrowiem

Podstawowe zastosowanie urządzenia: Fizykoterapia sportowców Reedukacja utraconej funkcji mięśnia lub grupy mięśni, podniesienie lub obniżenie tonusu (napięcia mięśniowego). Poprawa krążenia obwodowego. Zabezpieczenie przed atrofią (zanikiem) mięśni nietrenowanych, przez poprawę lokalnego krążenia i podniesienie temperatury, zmniejszenie obrzęków lub rozgrzewka, zmniejszenie spastyczności. Zwiększanie masy już istniejących mięśni (hipertrofia). Program Fitness Polepszanie wydolności mięśni, zwiększanie tonusu mięśniowego. Estetyka Program dla początkujących - rozbudowa i formowanie mięśni (muscle forming), usuwanie zbędnej podskórnej tkanki tłuszczowej. Poprawa krążenia Kapilaryzacja (capillarization) czyli zwiększanie utlenowania mięśni szkieletowych, zmniejszanie długu tlenowego w mięśniach szybko męczących się. Przeciwdziałanie skurczom mięśniowym (cram prevention). Usuwanie zmęczenia w kończynach dolnych tzw: ciężkie nogi „heavy legs”, wywołanego długotrwale utrzymywaną pionizacją ciała. Masaż Relaxing massage, usuwający uczucie zmęczenia w kończynach dolnych wywołane długotrwałym staniem lub nierównowagą hormonalną, cyklami menstruacyjnymi itp., bezzwłocznie przywracający dobre samopoczucie. Reviving massage, usuwający zmęczenie mięśniowe. Toning massage, przygotowujący mięśnie do niespodziewanego wysiłku. Terapia przeciwbólowa Athralgia, usuwanie bólu w stawach zarówno w przypadku osteoporozy jak i reumatyzmu. Cervical pain, usuwanie bólów mięśniowych w części tylnej trzewioczaszki, bólów zmęczeniowych, uczucia ciężkiej głowy, chronicznego stresu. Endorphinic, usuwanie chronicznego bólu w mięśniach. Low back pain, usuwanie bólu w rejonie odcinka lędźwiowego kręgosłupa (lumbar region), powstającego wsutek siedzącego trybu pracy, dużego obciążenia mięśni okolicy lędźwiowej. Likwidacja, uśmierzanie bólu lumbago oraz górnych odcinków kręgosłupa. Leczenie dystrofii mięśniowej.

Rehabilitacja

Źródło: dane producenta i dystrybutora na terenie Polski. http://www.btsport.pl/compex.html

CICHE, fragment

Zarządzanie zdrowiem

ĆWICZENIA AUTOGENNE

„(…) emocje mają silny wpływ na działanie autonomicznego układu nerwowego regulującego wszystkie czynności życiowe, niezależnie od naszej woli”. Źródło: David L. Felten

Od dawna znana jest korelacja pomiędzy stanem emocjonalnym a ciałem. Przekaźnikami w układzie psychika-ciało są neuromediatory i hormony, modulujące i sterujące funkcjami naszego ciała. Zmiany sercowo–naczyniowe następują głównie przy współudziale autonomicznego (wegetatywnego) układu nerwowego, który na swoich zakończeniach wydziela odpowiednie neuromediatory, modulujące wzorzec oddechowy czy czynność serca. Uczestnicy treningu nauczą się jak nad autonomicznym układem nerwowym panować. Prześledźmy, w jaki sposób organizm ludzki oddycha? Otóż czynność oddechowa jest możliwa dzięki rytmicznie pobudzanym neuronom ośrodka oddechowego w pniu mózgu i sygnałom, wysyłanym na obwód poprzez rdzeń kręgowy do mięśni międzyżebrowych i tłoczni brzusznej, umożliwiającym naprzemienne wykonywanie wdechu i wydechu. Czynność ta ma charakter odruchowy, tak że po wdechu wraca informacja zwrotna do ośrodkowego układu nerwowego, torując wydech. Na oddychaniu nie musimy się koncentrować. Ta czynność nie wymaga naszej woli, jest sterowana automatycznie. Co nie oznacza jednak, że nie możemy kontrolować częstości i głębokości wdechu i wydechu! Z udziałem kory mózgowej jesteśmy w stanie świadomie kontrolować rytm oddechowy, wpływając na wzorzec oddechowy i dowolnie go modyfikując, zwiększając lub spłycając wdech lub wydech. Regulacja dowolna oddychaniem jest możliwa dzięki licznym połączeniom neuronalnym pomiędzy wyższymi piętrami układu nerwowego (czynności uświadamiane), a ośrodkiem oddechowym w pniu mózgu. W oparciu o podobne mechanizmy techniki relaksacyjne np. Jacobsona uczą nas relaksacji poprzez intensywną pracę nad nauką oddechu i stopniową kontrakcję (skurcz) i rozkurcz mięśni. BIOLOGICZNE SPRZĘŻENIE ZWROTNE Kluczem do opanowywania stresu czy emocji jest trening panowania nad układem wegetatywnym, w sposób opisany jako biologiczne sprzężenie zwrotne (biofeedback). Niektóre czynności wegetatywne można poddać kontroli naszej woli. Przykładowo człowiek może postarać się zmienić temperaturę środkowego palca ręki. Skurcz drobnych naczyń kapilarnych kończyny prowadzi do ich oziębienia. Odprężenie natomiast powoduje rozszerzenie naczyń krwionośnych, wskutek czego wzrasta ciepłota kończyn.

CICHE akwarela papier, 64x48 cm, 1988

Zarządzanie zdrowiem

Podczas treningu montuje się odpowiedni miernik i badanemu cały czas podawana jest aktualna temperatura, aby mógł ściśle, siłą własnej woli, sterować temperaturą w zakresie 0,1–0,5OC, w obie strony. COLD PRESSOR TEST W trakcie treningu Zarządzanie zdrowiem menedżer może nauczyć się niefarmakologicznych sposobów zmniejszenia podwyższonej częstości rytmu serca, towarzyszącej nadmiernemu stresowi „cold pressor test”. Jak w niefarmakologiczny sposób zmniejszyć rytm serca? Przed wystąpieniem menedżera przed większym audytorium wykonujemy dwa testy - „cold hand test” oraz „cold face test”. Najprostszym sposobem „ujarzmienia” tachykardii jest zanurzenie rąk badanego w zbiorniku z zimną wodą lub działanie zimnego powietrza. Następuje pobudzenie układu współczulnego (część wegetatywnego układu nerwowego). Działanie zimnej wody lub powietrza na twarz dodatkowo silnie pobudza układ przywspółczulny, hamujący pracę serca. Najsilniejsze zwolnienie akcji serca powoduje aktywacja receptorów zimna na czole i gałkach ocznych, stąd podczas techniki relaksacyjnej stosujemy odpowiednio opracowany trening sterowania sercem za pomocą specjalnych zimnych okładów. Dwa powyższe testy stosuje się w klinice do przerywania częstoskurczu nadkomorowego. KONFRONTACJA ZE ŹRÓDŁEM STRESU Behawioralna koncepcja powstawania zachowania niedostosowanego Jedną z możliwości nauki minimalizowania stresu lub lęku do poziomu eustressu, jest metoda, którą powszechnie stosuje się w leczeniu różnego rodzaju fobii. Przedłużający się stres oraz możliwe liczne niepowodzenia mogą doprowadzić do rozwoju różnego rodzaju lęków. W przypadku braku kontroli nad stresem w sytuacjach życiowych, sami nieświadomie powodujemy, iż narasta w nas uczucie lęku przed sytuacją stresową jeszcze na długo przed tym, zanim ona wystąpi. W ten sposób powstaje zachowanie, określane jako niedostosowane. Z licznych obserwacji wynika, iż zachowanie niedostosowane jest konsekwencją procesów uczenia się, ujmowanych w kategoriach bodziec – reakcja. Zachowania niedostosowane mają charakter albo nawyku, ukształtowanego w procesie uczenia się, np. lęk społeczny, albo braku pożądanych nawyków, np. brak umiejętności komunikacji i rozwiązywania problemów społecznych. TRANSFORMACJA zachowania niedostosowanego powinna polegać na oduczeniu nawyku niepożądanego lub na nauczeniu pożądanego. W przypadku stresu, wynikającego z konieczności publicznego wystąpienia przed szerszym audytorium, powinniśmy nauczyć się wykreować wizerunek werbalny oraz niewerbalny. To, jak nas obserwatorzy odbierają, w dużej mierze uzależnione jest od tego, czy zachowujemy się naturalnie i czy słowa jakie wypowiadamy, pozostają w harmonii z ciałem. Nawet doskonale merytorycznie przygotowany mówca musi pamiętać, iż powinien dla wzmocnienia wagi słów, ale także co istotne, ich uwiarygodnienia, zapanować nad ciałem, nad mimiką twarzy.

GÓRA PRZEZNACZENIA, fragment

Zarządzanie zdrowiem

Były prezydent USA G.W. Bush podczas wystąpienia w kongresie na temat „domniemanej broni masowego rażenia w Iraku”, nie dość, że delikatnie mówiąc, mijał się z prawdą, próbując uzasadniać decyzję o inwazji na kraj Husajna, to dodatkowo jego przemówienie dyskredytowało ciągłe przygryzanie dolnej wargi oraz nieadekwatna asymetria twarzy. Innymi słowy grymasy na twarzy zdawały się przeczyć wypowiadanym słowom. Kolejny przykład dotyczy pierwszego publicznego telewizyjnego wystąpienia byłego prezydenta USA Billa Clintona po tym, jak cała Ameryka huczała od plotek na temat jego romansu ze stażystką. Clinton ze spokojem i opanowaniem, można by powiedzieć, że wręcz patrząc prosto w oczy telewidzom, powiedział: „Proszę, żebyście mnie wysłuchali. Powtórzę to raz jeszcze. Nie miałem żadnego stosunku seksualnego z tą kobietą, panną Lewinsky”. Nietrudno było zauważyć, że wystąpienie prezydenta przygotowali medialni eksperci, wyraźnie uczulając mówcę na formę – język ciała, mimika, ton głosu. Zastosowanie się do tych zasad nadało wypowiedzi Clintona ogromnej szczerości i wiarygodności, bo o wartości przekazywanej informacji w około 50% decyduje przecież mowa ciała.

KONFRONTACJA ZE STRESEM W części treningu, dotyczącej konfrontacji ze źródłem stresu, proponujemy menedżerom symulacje sytuacji stresowych – np. zaprezentowanie obserwatorom określonego punktu widzenia i decyzji, podjętych w zaistniałej sytuacji. Obserwatorzy dokonują szczegółowej analizy zachowania menedżera podczas wystąpienia, zwracając szczególną uwagę na sam tekst wystąpienia, na sposób jego prezentacji werbalnej, na elementy komunikacji niewerbalnej; intonacja, tembr głosu, artykulacja, tempo mowy, siła i wysokość głosu. Druga część treningu zakłada wzmacnianie dobrych cech, zauważonych podczas prezentacji, a wygaszanie czy eliminowanie złych, zakłócających przekaz informacji pomiędzy nadawcą a odbiorcą. WARUNKOWANIE KLASYCZNE I SPRAWCZE Włączenie informacji o środowisku do zespołu zachowań organizmu następuje wskutek warunkowania, przy czym wyróżniamy dwa główne typy warunkowania: klasyczne i sprawcze. Warunkowanie klasyczne dotyczy związków pomiędzy zdarzeniami, zachodzącymi w środowisku, a odpowiednimi reakcjami, głównie wegetatywnymi, które nie podlegają naszej woli. Koncepcja warunkowania klasycznego została po raz pierwszy sformułowana przez Iwana Pawłowa. W swoich doświadczeniach z psami skojarzył podawanie pokarmu z bodźcem obojętnym - dźwiękiem dzwoneczka. Po wielokrotnych próbach zaobserwował, iż psy już na sam dźwięk dzwonka (bez podania pokarmu) reagowały wydzielaniem śliny. To doświadczenie uświadomiło badaczowi, że jesteśmy w stanie nauczyć psa odpowiedniej reakcji wegetatywnej (ślinienie) na bodziec obojętny, pod warunkiem iż skojarzymy go z bodźcem bezwarunkowym i odpowiednio wzmocnimy poprzez wielokrotne powtarzanie.

GÓRA PRZEZNACZENIA akwarela papier, 65x50 cm, 1973

Zarządzanie zdrowiem

Jednym z celów naszego treningu jest warunkowanie i kojarzenie bodźca obojętnego z doświadczaniem uczucia przyjemności podczas stanu odprężania, relaksacji i próba sterowania układem wegetatywnym poprzez warunkowanie klasyczne. Innymi słowy staramy się wkomponować w treningi relaksacji kilka bodźców obojętnych (dźwięk o określonej częstotliwości, obraz, kolor w postaci przeźroczy, nietypowe smaki np. piżma, mieszanki korzennej z kardamonem) i używać ich za każdym razem, kiedy stosujemy techniki relaksacyjne. Pod żadnym pozorem nie wykorzystujemy tych samych bodźców w innych sytuacjach życiowych. Chodzi nam o wyuczenie odruchu warunkowego w postaci odruchu wegetatywnego (relaksacja ciała i umysłu) w sytuacji stresowej poprzez wyzwalacz, którym byłby bodziec obojętny, obecny podczas treningów relaksacji. Innym sposobem opartym na warunkowaniu klasycznym jest terapia implozywna. Zakłada połączenie metody warunkowania klasycznego z konfrontacją ze źródłem stresu. Polega na ciągłej ekspozycji trenowanego menedżera na przedłużające się źródło stresu. Sesja trwa tak długo, aż odczucie strachu czy dyskomfortu znacząco się obniży (zwykle trwa to od 10 do 60 minut). Trener poleca menedżerowi skupić całą uwagę na rozluźnianiu mięśni, wygaszaniu negatywnych emocji oraz uczy techniki aranżowania w myślach racjonalnego stwierdzenia, dotyczącego braku realnego zagrożenia. Wyjaśnienie skuteczności metody polega na współzawodnictwie przeciwstawnych względem siebie emocji - skontrastowanie emocji i zapewnień pozytywnych, płynących od trenera, a z drugiej strony dyskomfort, wynikający z wykreowanej sytuacji stresowej. Warunkowanie klasyczne odpowiedzialne jest także za tworzenie zachowania niedostosowanego, poprzez uczenie się odruchu warunkowego przez skojarzenie obojętnego bodźca warunkowego, zewnętrznego lub wewnętrznego, który działa jednocześnie z awersyjnym bodźcem bezwarunkowym (stanem emocjonalnym), wywołującym obronę. W ten sposób J. Watson i R. Rayner przeprowadzili symulacje warunkowania strachu na niemowlęciu o imieniu Albert. Kilkunastomiesięczny niemowlak, kiedy pokazywano mu zdjęcia, przedstawiające białego szczura, małpkę, czy nawet płonącą gazetę, nie wykazywał objawów strachu. Kiedy skojarzono bodziec awersyjny - dźwięk głośnego gongu - z pokazywanymi obrazkami, wywołano u Alberta w drodze warunkowania odruch somatycznego strachu i przerażenia. Dziecko po kilku próbach, gdy spojrzało na białego szczura (bez działania awersyjnego dźwięku), wykazywało uczucie strachu i paniki, przejawiające się głośnym płaczem. Co ciekawe, wyuczony strach dziecka został zgeneralizowany, uogólniony i dotyczył nie tylko białego szczura, ale wszelkich białawych, włochatych stworzeń i przedmiotów. Wytworzone uczucie strachu utrzymywało się przez wiele lat i było bardzo odporne na wygaszanie. Powstaje pytanie - dlaczego? Odpowiedzi na to dostarczają doświadczenia behawiorystów oraz badania neurofizjologiczne procesów pamięciowych. Ślady pamięciowe, powstające w naszym umyśle, wykazują różne sposoby kodowania informacji, występują też różne magazyny do ich przechowywania - „banki pamięciowe”. Pamięć deklaratywna (know what) jest pamięcią uświadomioną. Jest inaczej kodowana niż np. pamięć proceduralna (know how) czyli pamięć wyuczonych czynności, inaczej też niż pamięć emocjonalna, odpowiedzialna głównie za wytwarzanie śladów awersyjnych.

BEZ TYTUŁU, fragment

Zarządzanie zdrowiem

Pamięć deklaratywna (przechowywanie faktów) jest związana z funkcjonowaniem hipokampa oraz wielu struktur przyległych, zaliczanych do obszaru kory starej mózgu. Pamięć emocjonalna związana jest z funkcjonowaniem jeszcze innej struktury w obrębie mózgu, czyli ciała migdałowatego. Istnieją liczne połączenia nerwowe pomiędzy okolicami hipokampa, ciałem migdałowatym a korą mózgu (reakcje uświadamiane). Z reguły jednak ciało migdałowate wysyła więcej połączeń do obszarów kory mózgowej niż odwrotnie. Stąd często emocje górują nad procesami myślowymi i przeszkadzają w koncentracji. Dzięki temu tak łatwo, przywołując wspomnienia awersyjne, jesteśmy w stanie budzić do życia negatywne emocje. Silny stres zakłóca działanie struktur w obrębie hipokampa (pamięć faktów, konsolidacja śladów pamięciowych), natomiast nie wpływa na funkcjonowanie struktury, odpowiedzialnej za tworzenie śladów pamięci emocjonalnej (ciała migdałowatego), a według innych nawet ją polepsza. Jeśli sytuacja stresowa trwa długo, możemy być pewni, iż zostanie zapisana w postaci śladu pamięci emocji i może utrzymywać się nawet przez całe życie. Dlatego tak trudno jest wygasić ślady awersyjne. Inaczej wygląda sytuacja w przypadku działania stresu umiarkowanego – kontrolowanego. Dowiedziono, że taki rodzaj stresora, poprawia wręcz pamięć deklaratywną (faktów) prawdopodobnie wskutek ośrodkowo działającej na okolicę hipokampa adrenaliny. Jeśli stres ma charakter chroniczny, układ nerwowy pobudza wydzielniczo korę nadnerczy, czego końcowym efektem jest wyrzut kortyzolu oraz kortyzonu, które niszczą komórki nerwowe hipokampa, upośledzając procesy konsolidacji pamięci deklaratywnej. Drugim ciekawym aspektem warunkowania jest warunkowanie sprawcze (instrumentalne). Polega głównie na uczeniu się metodą prób i błędów. Temu typowi warunkowania przypisuje się ogromną rolę w kształtowaniu wzorca zachowania modyfikowanego własnymi doświadczeniami. Wynika to z faktu, iż proste zachowania nagradzane, podlegają wzmocnieniu, natomiast zachowania awersyjne podlegają wygaszaniu (tłumieniu). Koncepcja warunkowania sprawczego dowodzi, że zachowanie znajduje się pod kontrolą jego konsekwencji.

ŚNIADANIE MISTRZÓW Zły tryb życia i niewłaściwe odżywianie odbijają się negatywnie na każdym poziomie funkcjonowania ludzkiego organizmu, od poziomu komórki poprzez tkanki, narządy i układy, a skończywszy na pogorszeniu się ogólnej kondycji organizmu i możliwych zmianach w zachowaniu. Podczas „śniadania mistrzów” czyli części treningu, dotyczącej diety, uczymy sposobów bilansowania odpowiednich składników odżywczych w codziennej diecie, zapewniających optymalne warunki pracy wegetatywnej ustroju. PRODUKTY SPOŻYWCZE ZAPOBIEGAJĄCE CHOROBOM UKŁADU KRĄŻENIA W czasie wspólnego śniadania z trenerem, menedżer dowie się dlaczego tak ważne jest dostarczanie organizmowi antyoksydantów (substancje chemiczne zwalczające

BEZ TYTUĹ U akwarela papier, 64x50 cm, 2002

Zarządzanie zdrowiem

wolne rodniki w organizmie). Spróbuje produktów, które pomagają utrzymać drożność i elastyczność tętnic, zmniejszając ryzyko zatorów i rozwój zmian miażdżycowych. Głównymi produktami spożywczymi, zapobiegającymi chorobom układu krążenia są produkty pochodzenia roślinnego, w tym ziarna zbóż, orzechy, warzywa strączkowe, oliwa z oliwek, czosnek, cebula, warzywa i owoce bogate w witaminę C oraz beta-karoten. Z produktów zwierzęcych niektóre ryby oraz owoce morza. W naszym projekcie nie chodzi o to, aby człowiek ściśle przestrzegał i stosował żywienie wedle ściśle określonej diety. Naszym celem jest zasygnalizowanie potrzeby włączenia w codzienną dietę określonych produktów spożywczych. Ciekawym przykładem w tym module będzie propozycja włączenia do żywienia ziaren amarantusa (szarłat). PRZECIWUTLENIACZE ORAZ DIETA ANTYSTRESOWA Najlepszymi antyoksydantami (przeciwutleniaczami) są witaminy C i E oraz betakaroten (prowitamina A). Zaleca się częste uzupełnianie tych witamin, szczególnie u osób, będących na diecie niskotłuszczowej. Duże pokłady antyoksydantów znajdują się w wysokokalorycznych olejach spożywczych. Uniwersalnym antyoksydantem rozpuszczalnym zarówno w wodzie, jak i tłuszczach jest kwas liponowy. Udowodniono, iż zapobiega powstawaniu zaćmy oraz chorobom serca. U cukrzyków normalizuje poziom cukru. Kwas liponowy może obniżyć nawet o 40% poziom całkowitego cholesterolu we krwi oraz przeciwdziałać oksydacji – utlenieniu frakcji LDL cholesterolu, powodującego powstawanie blaszek miażdżycowych. Ostatnie badania potwierdzają, że wykazuje także silne działanie przeciwnowotworowe. Rozwój komórek nowotworowych, inicjowany zmianami genetycznymi, kancerogenami środowiskowymi, jest regulowany między innymi przez onkogeny oraz specyficzny czynnik transkrypcyjny NF-kappa B (czynnik jądrowy kappa), unieczynniany przez kwas liponowy. Menedżer pozna w czasie treningu bardzo wiele substancji o działaniu antyoksydacyjnym i nauczy się odpowiedniego doboru produktów spożywczych, bogatych w przeciwutleniacze.

POMIARY Czynniki środowiskowe, w tym stres, źle zbilansowana dieta, czynniki natury psychologicznej, brak lub znikoma aktywność fizyczna to tylko niektóre przyczyny rozwoju otyłości. Nadmiar tkanki tłuszczowej w organizmie sprzyja rozwojowi chorób CVD, między innymi miażdżycy naczyń wieńcowych, nadciśnienia tętniczego oraz zaburzeń gospodarki lipidowej i węglowodanowej ustroju, co z kolei rzutuje na wzrost ilości zachorowań i śmiertelności wśród coraz młodszej części populacji ludzkiej. Współwystępowanie zaburzeń składu lipidów we krwi, zaburzeń przemiany węglowodanów, nadciśnienia tętniczego oraz zazwyczaj otyłości pozwala na zdiagnozowanie zespołu metabolicznego czyli zbioru wzajemnie powiązanych czynników, zwiększających istotnie ryzyko rozwoju chorób układowych.

JEDNO, fragment

Zarządzanie zdrowiem

W grupie osób, których BMI (indeks masy ciała) jest wyższy niż 26, ryzyko rozwoju choroby wieńcowej serca wzrasta prawie dwukrotnie, cukrzycy u mężczyzn czterokrotnie, a u kobiet ośmiokrotnie, natomiast ryzyko powstania nadciśnienia tętniczego wzrasta trzykrotnie, niezależnie od płci.

Według obecnie obowiązujących standardów, wypracowanych w Stanach Zjednoczonych (National Cholesterol Education Program ATP III (2001) opracowano kryteria, umożliwiające rozpoznanie u pacjenta zespołu metabolicznego na podstawie wystąpienia przynajmniej trzech spośród pięciu czynników. Tymi czynnikami są: otyłośc brzuszna – centralny obwód pasa u kobiet powyżej 88 cm, u mężczyzn powyżej 102 cm stężenie osoczowe trójglicerydów powyżej 150 mg/dL stężenie „dobrego” cholesterolu HDL u mężczyzn poniżej 40 mg/dL, u kobiet poniżej 50 mg/Dl nadciśnienie tętnicze (BP) powyżej lub równe 130/85 mmHg glukoza na czczo powyżej 110 mg/Dl lub / i wysoki poziom insuliny

Miejski styl życia, stres zawodowy, sposób odżywiania wpływają znacząco na rozwój powikłań naczyniowych, towarzyszących zespołowi metabolicznemu - miażdżycy naczyń wieńcowych. Konsekwencją choroby naczyń wieńcowych (odżywiających mięsień sercowy) jest ból dławicowy – dławica piersiowa (angina pectoris), a stąd już tylko krok do powstania choroby niedokrwiennej serca, doprowadzającej nieuchronnie do zawału mięśnia sercowego. Wyjątkowo wyczerpująca psychicznie praca zawodowa oraz wcześniej wymieniane czynniki prowadzą do rozwoju nadciśnienia tętniczego, które z kolei może prowadzić do wylewów krwi do mózgu. Wyobraźmy sobie osłupienie słuchaczy wykładu profesora Sadata Farogogi z Londynu, który przedstawił nań wyniki swoich badań epidemiologicznych, stwierdzając, iż nadmiar tylko 7 kcal dziennie prowadzi do systematycznego odkładania się tkanki tłuszczowej i nadmiernego wzrostu masy ciała o 10 kg, a BMI o 3 „punkty” w ciągu około 30 lat. Warto o tym pomyśleć w kontekście codziennej diety i ryzyka rozwoju jednej ze składowych zespołu metabolicznego.

JEDNO akwarela papier, 64x48 cm, 1987

Zarządzanie zdrowiem

W czasie treningu Zarządzanie zdrowiem: menedżer zostaje zaznajomiony z problematyką konsekwencji metabolicznych niewłaściwego stylu życia w chronicznym stresie menedżer dokonuje wraz z trenerem, oceny swojego stylu życia menedżer wspólnie z trenerem dokonuje pomiarów antropometrycznych oraz impedancji elektrycznej w celu oceny ilości tkanki tłuszczowej, beztłuszczowej i stanu uwodnienia menedżer wspólnie z trenerem dokonuje indywidualnych wyliczeń wskaźników dobowego zapotrzebowania energetycznego na podstawowe produkty odżywcze (białka, węglowodany i tłuszcze) w celu zbilansowania codziennej diety menedżer wspólnie z trenerem określa dobór właściwego pokarmu przy odpowiednim indywidualnym poziomie wysiłku fizycznego

Pomiary antropometryczne dotyczą wyliczenia następujących wskaźników: prawidłowej masy ciała (z ang. body mass index - BMI) podstawowego tempa przemiany materii (z ang. basal metabolic rate - BMR), zakładającego brak aktywności fizycznej zapotrzebowania energetycznego (EER) uwzględniającego różne poziomy aktywności fizycznej obwodu talii (z ang. waist) i bioder (z ang. hip) oraz stosunku talia-biodra (z ang. waist to hip ratio (WHR) zapotrzebowania dobowego na węglowodany (cukry), białka określania maksymalnego dozwolonego dobowego poboru tłuszczu pomiaru ilości fałdów tłuszczowych określenia PPM i SDPPM

Program treningu zakłada zrealizowanie i obliczenie wszystkich wymienionych wskaźników i szczegółową analizę otrzymanych wyników. Warto nadmienić, iż wymienione sposoby są obecnie zalecane przez większość europejskich i amerykańskich instytucji, zajmujących się zdrowiem publicznym i medycyną. Przykładowo, sam wskaźnik WHR obwód talia-biodra koreluje w 75% z ilością trzewnej tkanki tłuszczowej, określonej za pomocą drogiej aparatury, takiej jak techniki obrazowania za pomocą tomografii komputerowej (CT).

RA, fragment

Zarządzanie zdrowiem

Z drugiej strony, prawidłowy wskaźnik masy ciała (BMI) może u części ludzi mieć pewne ograniczenia. W szczególności wskaźnik obliczany na podstawie ilorazu masy ciała (kg) i wzrostu (cm), podniesionego do drugiej potęgi, nie różnicuje ilości tkanki tłuszczowej od beztłuszczowej (np. mięśniowej). Stąd osoby o budowie muskularnej często mają znacznie zawyżony wskaźnik BMI z powodu nadmiernego rozrostu muskulatury. Wskutek zaprezentowanych argumentów za i przeciw, proponujemy w czasie treningu dokładną indywidualną analizę ilości tłuszczowej i beztłuszczowej masy ciała za pomocą aparatu BIA -2000M metodą impedancji elektrycznej (z ang. bioimpedance analysis). Pomiary dokonywane są na czczo, przez pięć minut, w pozycji leżącej, przed proponowanym „śniadaniem mistrzów”.

Jakie dokładnie wskaźniki otrzymamy w metodzie impedancji elektrycznej ? TBW – z ang. total body water – całkowita zawartość wody w organizmie BCM – z ang. body cell mass – masa komórkowa organizmu ECM – z ang. extra cellular mass – masa substancji zewnątrzkomórkowej LBM – z ang. lean body mass – beztłuszczowa masa ciała Stosunek ECM/BCM BF – z ang. body fat – masa tłuszczowa Meta index (R/BMI) Kappa index (Xc/BMI) BMI – z ang. body mass index – wskaźnik prawidłowej masy ciała BMR – z ang. basal metabolic rate - podstawową przemianę materii

Pomiary antropometryczne oraz pomiary ilości tkanki tłuszczowej i stanu uwodnienia organizmu, jak i interpretacja wskaźników zapotrzebowania energetycznego wraz z modułami treningu, dotyczącymi zbilansowanej diety, wysiłku fizycznego, technik relaksacyjnych oraz elementów treningu autogennego, stanowią pewną integralną całość, pozwalając menedżerowi właściwie zarządzać swoim ciałem i umysłem w sytuacjach stresu psychogennego.

RA akwarela papier, 64x50 cm, 1969

Zarządzanie zdrowiem

STEROWANIE ZEGAREM BIOLOGICZNYM Niesłychanie ważnym elementem w zarządzaniu zdrowiem jest dobór właściwego oświetlenia w miejscu pracy, zarówno w dzień, jak i w nocy, w szczególności po godzinie osiemnastej, kiedy nasza aktywność umysłowa znacząco spada. Jak często zdarzało nam się pracować w godzinach późnopopołudniowych lub w nocy z uczuciem głębokiego dyskomfortu i zmęczenia? Komercyjnie dostępne systemy oświetleniowe nie gwarantują dostatecznie dużej dawki jasnego promieniowania świetlnego, zapewniającego dawkę dzienną, niezbędną dla utrzymywania rytmu sen i czuwanie. Powszechnie stosowane oświetlenie zwykle umożliwia jedynie proces widzenia; niestety nie zapewnia dawki światła, koniecznej do synchronizacji naturalnego zegara biologicznego. Zatem zastosowanie właściwego oświetlenia w miejscu pracy jest warunkiem koniecznym dla minimalizowania efektów zmęczenia w pracy zawodowej. Światło, oprócz swojego podstawowego efektu wzrokowego, ma także znaczenie w utrzymywaniu prawidłowego rytmu biologicznego okołodobowego w cyklu jasność – ciemność. Wraz ze zmianami intensywności natężenia światła w ciągu dnia zmienia się aktywność hormonalna, a co za tym idzie także aktywność człowieka. Przy dokładniejszych badaniach nad rytmami biologicznymi okazało się, że u części osób rytm okołodobowy jest dłuższy niż 24 godziny, a u innych nieco krótszy. Stąd część populacji wykazuje cechy „rannych ptaszków”, podczas gdy inni to tzw. „sowy”. Indywidualne różnice w długości rytmu dzień-noc u poszczególnych ludzi i niecałkowita zgodność z cyklem astronomicznym 24-godzinnym (średnia w populacji to około 24,5 godziny) nie wpływają istotnie na nasze samopoczucie, gdyż hormony takie jak melatonina i kortyzol synchronizują nasze naturalne zegary biologiczne. Jeśli w ciągu dnia nie otrzymamy właściwej dawki promieniowania świetlnego, nasz zegar ulega desynchronizacji i pojawiają się zaburzenia snu i zmęczenie w ciągu dnia.

Natężenie – intensywność światła w różnych warunkach Pogodny dzień, otwarta przestrzeń – natężenie światła rzędu 100 000 lx (luxów).

Pomieszczenia zamknięte, pozbawione naturalnego światła – oświetlenie 500 lx.

Dzień pochmurny, otwarta przestrzeń – natężenie światła rzędu 20 000 lx.

Właściwe oświetlenie biurowe w nocy – 2700 lx

Źródło: wg: http://www.lighting.pl/ oraz Partonen, T. & Lönnqvist, J. (2000) Bright light improves vitality and alleviates distress in healthy people. J Affect Disord, 57:55-61

TAK, fragment

Zarządzanie zdrowiem

Pracownicy, którzy pracują w źle doświetlonych pomieszczeniach, szczególnie pozbawionych naturalnego światła, gdzie natężenie oświetlenia sztucznego jest na poziomie 500 lx, po 24 dniach pracy w takich warunkach pomylą dzień z nocą! Bo choć oświetlenie tego rzędu zapewnia właściwe widzenie, to niestety desynchronizuje nasz zegar biologiczny; nie pozwala skrócić rytmu ze średniej 24,5 godziny do cyklu 24-godzinnego, stąd codziennie ich rytm przesuwa się o pół godziny. Zastosowanie oświetlenia typu LED z natężeniem światła rzędu 2700 lx zapewnia natychmiastową zauważalną poprawę jakości pracy, a w dłuższym przedziale czasu zapewnia właściwe wyregulowanie zegara biologicznego. Potwierdzają to badania z użyciem encefalogramu (EEG), badającego aktywność fal mózgowych podczas snu oraz czuwania. Badano aktywność fal mózgowych delta u pracowników biurowych, pracujących w nocy przy oświetleniu 450 i 1700 lx. Fale delta wykazują większą intensywność podczas snu, mniejszą w ciągu dnia (czuwanie). Wyniki badań były zgodne z przewidywaniami. Większą aktywnością pracy wykazywali się pracownicy doświetlani żarówkami o natężeniu 1700 lx (mniejsza aktywność fal delta) w porównaniu do pracowników, pracujących w warunkach oświetlenia 450 lx. Wyniki pokazują, że oświetlenie LED zapewnia większą aktywność zawodową w dzień i w nocy, zmniejsza uczucie zmęczenia i błędów, popełnianych w pracy, a także długofalowo zmniejsza absencję chorobową.

Zarządzanie zdrowiem jest treningiem, opartym o metody i systemy działania, mające na celu skuteczne minimalizowanie negatywnych czynników, wpływających na zdrowie współczesnego menedżera. Naszym celem było zbudowanie innowacyjnego treningu, który w sposób subiektywnie mierzalny przyniesie krótko- i długofalowy zysk dla zdrowia. Poprzez oddziaływanie na ciało, umysł i psychikę wyeliminuje lub zminimalizuje ryzyko rozwoju wielu chorób związanych z pracą.

TAK akwarela papier, 66x48 cm, 1990

Zarządzanie zdrowiem

LITERATURA: 1. Kośmicki M. Stres psychospołeczny jako czynnik ryzyka choroby wieńcowej. Przew Lek, 2002, 5, 6, 28-37. 2. Durrington P. Preventive Cardiology. Martin Dunitz, London 1993. 3. Tylka J. Czynnik psychiczny w etiologii i rehabilitacji choroby niedokrwiennej serca. Rozprawa habilitacyjna. Biblioteka Kardiologiczna Instytut Kardiologii im. Stefana Kardynała Wyszyńskiego. Warszawa 1994. 4. Osler W. The Lumleian Lectures on angina pectoris. Lancet 1910; 1: 839-44. 5. Friedman M., Rosenberg R. Association of specific overt behavior pattern: some of its pathophysiological components. Bull NY Acad Medicine 1977. 6. Wieczorek-Chełmińska Z. Żywienie w chorobach serca. PZWL 1998. 7. Beszczyńska B. Zależność hormonalnej i behawioralnej reakcji na stres od stanu metabolicznego organizmu. Rozprawa habilitacyjna. Wydawnictwo Uniwersytetu Mikołaja Kopernika. 2006. 8. Balch J.F. Superantyoksydanty. Wydawnictwo Amber. 2007. 9. Wiener J.M. „Medycyna behawioralna” Wydawnictwo Urban i Partner Wrocław. 1996. 10. Damasio A. Błąd Kartezjusza. Wydawnictwo Rebis. 2000. 11. Hock R. 40 prac badawczych, które zmieniły oblicze psychologii. Gdańsk. GWP. 2003 12. LeDoux J. Mózg emocjonalny. Media Rodzina. Poznań. 2000. 13. Longstaff A. Krótkie wykłady. Neurobiologia. Wydawnictwo Naukowe PWN. Warszawa. 2006. 14. Tavris C., Wade C. Psychologia. Podejście oraz koncepcje. Zysk i S-ka. Poznań. 2008. 15. Bandura A. Social foundations of thought and action: A social cognitive theory. Prentice-Hall (Englewood Cliffs, N.J.) 1986. 16. Selye H. The Stress of My Life: A Scientist’s Memoirs. Van Nostrand Reinhold, New York. 1974. 17. Selye H. Stres okiełznany. Warszawa, PIW. 1977. 18. Selye H. The nature of stress. Basal Facts. 7(1):3-11. 1985. 19. Carayon P. „Consequences of stress”. Department of Industrial Engineering University of Wisconsin-Madison. Lecture. 20. Chrousos G.P., Gold P.W. The concepts of stress and stress system disorders. Overview of physical and behavioral homeostasis. J Am Med Associat. Vol. 267 (9) 4. 1992. 21. Selye H: The general adaptation syndrome and the disease of adaptation. J.Clin. Endocrinol. 1946; 6:117-120. 22. Rosch PJ: Stress and cardiovascular disease. Compr. Ther. 1983; 9:6-13. 23. McCann S.M., Antunes-Rodrigues J., Franci C.R., Anselmo-Franci J.A., Karanth S., Rettori V. Role of the hypothalamic pituitary adrenal axis in the control of the response to stress and infection. Braz J Med Biol Res. 2000; 33(10):1121-31. 24. Dumbar H. Psychosomatic diagnosis. Hoeber, New York 1943. 25. Mac Dugall J.M., Dembroski T.M., Dimsdale J.E., Hackett T.P. Components of type A, hostility and anger in further relationship to angiographic findings. Health Psychol 1985; 4 (2):137-52. 26. Caffrey C.B., Haynes S.G., Feinleib M., Cannel W. B., Booth-Kewley G., Frieedman H.G., Mathews K. The Review Panel on Coronary-Prone Behavior and Heart Diseases. Circulation. 1981. 27. Ader R i wsp.: „Psychoneuroimmunology”, wyd. II, San Diego: Academic Press, 1990. 28. McEwen B.S., Stellar E. Stress and the individual. Mechanisms leading to disease. Arch Intern Med. 1993; 153(18):2093-101. 29. Karwat B. Psychologiczne czynniki rozwoju chorób układu krążenia. 30. Prawda o kłamstwie. Psychologia ewolucyjna. (1998) Prószyński i S-ka SA 2000-2002. 31. Kowalski A. „Dobrostan zwierząt i kryteria jego oceny”. Zespół Patofizjologii, Wydz. Med. Wet. UWM Olsztyn (2006). 32. Rakowska J.M. „Grupowa terapia behawioralna”. Wykład dla studentów psychologii UW. 2003. 33. Jarosz M, Bułhak-Jachymczyk B. „Normy żywienia człowieka. Podstawy prewencji otyłości i chorób niezakaźnych”. Warszawa, PZWL. 2008. 34. Hasik J., Hryniewiecki L., Grzymisławski M. „Dietetyka”. Warszawa PZWL. 1999. 35. Reaven GM. „Diet and Syndrome X” Curr Atheroscler Rep. 2000 (6):503-7. Review. 36. Expert Panel on Detection Evaluation, and Treatment of High Blood Cholesterol in Adults. Executive Summary of the Third Report of the National Cholesterol Education Program (NCEP) Expert Panel on Detection, Evaluation and Treatment of High Blood Cholesterol in Adults (Adult Treatment Panel III). JAMA 2001; 285: 2486-97. 37. Heymsfield S.B., Wang Z.M., Visser M., Gallagher D i wsp. “Techniques used in the measurement of body composition: an overview with emphasis on bioelectrical impedance analysis” Am. J. Clin. Nutr. 1996. 64, 478. 38. Kuczmarski R.J. „Bioelectrical impedance analysis measurements as part of a national nutrition survey” Am. J. Clin. Nutr. 1996, 64, 453. 39. Lohman T.G., Caballero B., Himes J.H., Davis C.E. i wsp. Estimation of body fat from anthropometry and bioelectrical impedance in Native American Children. Int. J. Obes. 2000, 24, 982. 40. Pichard C., Kyle U.G., Bracco D., Slosman D.O i wsp. „Reference values of Fat-Free and Fat Masses by Bioelectrical Impedance Analysis in 3393 healthy subjects” Nutrition 2000, 16, 245. 41. Drozdz D, Kwinta P, Pietrzyk J.A, Korohoda P. i wsp. Wskaźnik masy ciała (BMI) czy analiza bioimpedancji elektrycznej (BIA), która metoda pozwala lepiej ocenić zawartość tkanki tłuszczowej u dzieci? Przegl Lek. 2007 / 64 / Supl. 3 42. Madeja Z. „Neurochemiczne, psychobiologiczne i neuropsychologiczne aspekty uzależnienia” Biuletyn Informacyjny Problemy Narkomanii Nr 1/2006. 43. Gerrig R.J., Zimbardo P. „Psychologia i życie” Warszawa.PWN. 2006. 44. Veitch J.A „Principles of healthy lighting: hightlights of CIE TC 6-11 S Forthcoming report” Final Report – the 5 th International LRO Lighting Research Symposium – Light and Human Health, November 3-5, 2002 (Report No. 1009370), Palo Alto, CA: Electric Power Research Institute. 45. Partonen T., Leppämäki S., Hurme J., & Lönnqvist J. (1998) Randomized trial of physical exercise alone or combined with bright light on mood and health-related quality of life. Psychol Med, 28:1359-1364. 46. Partonen, T. & Lönnqvist, J. (2000) Bright light improves vitality and alleviates distress in healthy people. J Affect Disord, 57:55-61. 47. Espiritu R.C., Kripke D.F., Ancoli-Israel S., Mowen M.A., Mason W.J., Fell R.L., Klauber M.R., & Kaplan O.J. (1994) Low illumination experienced by San Diego adults: Association with atypical depressive symptoms. Biol Psychiatry, 35:403407. 48. Koller, M., Kundi, M., Stidl, H.G., Zidek, T., & Haider, M. (1993) Personal light dosimetry in permanent night and day workers. Chronobiol Int, 10:143-155. 49. Rośleń D, Kołakowski M. „Systemy oświetlenia biur. Oświetlenie INFO” nr 4(20) 2007. 50. http://lighting.pl

WEWNĘTRZNY PŁOMIEŃ, fragment

Zarządzanie zdrowiem

Autorzy TRENINGU

RAFAŁ BUŁDAK

Doktorant; asystent – wykładowca w Katedrze i Zakładzie Fizjologii Śląskiego Uniwersytetu Medycznego w Zabrzu. Członek Polskiego Towarzystwa Fizjologicznego (PTF) oraz Polskiego Towarzystwa Biochemicznego (PTBioch). Współautor doniesień zjazdowych oraz kilku publikacji krajowych i zagranicznych w czasopismach indeksowanych zgodnie z Listą Filadelfijską. Aktywnie współpracuje w ramach projektów badawczych ze Śląskim Centrum Chorób Serca w Zabrzu oraz innymi jednostkami w kraju i zagranicą. Zainteresowania naukowe: wpływ wybranych adipokin tkanki tłuszczowej na aktywność enzymów antyoksydacyjnych i proliferację komórek nowotworowych in vitro, stres w etiologii chorób nowotworowych, psychoneuroimmunologia, kognitywistyka.

TOMASZ SAWCZYN

Doktorant w Katedrze Fizjologii Zwierząt i Ekotoksykologii Wydziału Biologii i Ochrony Środowisaka Uniwersytetu Śląskiego, wykładowca w Katedrze Fizjologii Śląskiego Uniwersytetu Medycznego w Zabrzu. Stypendysta europejskiego programu UPGOW w ramach Narodowej Strategii Spójności. Fizjolog, ekotoksykolog, popularyzator nauki, entuzjasta ewolucjonizmu i psychologii ewolucyjnej. W swoim dorobku naukowym posiada publikacje z dziedziny fizjologii, ekotoksykologii jak również szereg artykułów popularno-naukowych oraz prac z dziedziny kognitywistyki. Entuzjasta i propagator zdrowego trybu życia.

PODZIĘKOWANIA Serdeczne podziękowania dla Pani dr n. med. Elżbiety Woźniak-Grygiel (Śląskie Centrum Chorób Serca w Zabrzu) oraz dla Pani mgr Magdaleny Maro (Szpital Kliniczny im. Profesora S. Szyszko numer 1 w Zabrzu) za pomoc w przygotowaniu tego opracowania.

WEWNĘTRZNY PŁOMIEŃ akwarela papier, 64x48 cm, 1997

Zarządzanie zdrowiem

AutorKA OBRAZÓW URSZULA BROLL Przedstawicielka polskiego kubizmu - autorka malarskich mandali i pejzaży - uznawana za Mistrza Polskiego Malarstwa Współczesnego. Urodziła się w 1930 roku w Katowicach. Studiowała w katowickiej Filii Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie na Wydziale Grafiki, dyplom uzyskała w 1955 roku. W 1953 r. wraz z Konradem Swinarskim, z którym była zaprzyjaźniona oraz z gronem młodych artystów, samodzielnie zgłębiających idee sztuki Władysława Strzemińskiego, utworzyła Grupę St-53, jeden z najważniejszych ośrodków tzw. undergroundu artystycznego w Polsce lat 50. Uczestniczyła we wszystkich jej wystawach aż do 1959 r. Od 1967 była członkinią nieformalnej Grupy ONEIRON, powstałej w Katowicach w kręgu artystów, inspirujących się filozofią buddyzmu, a jej pracownia stała się ważnym ośrodkiem działań artystycznych w Katowicach. Zafascynowana filozofią i religiami Dalekiego Wschodu, była współzałożycielką pierwszej w Polsce gminy buddyjskiej. W 1983 roku wycofała się z oficjalnego życia artystycznego i osiadła w Przesiece u podnóży Karkonoszy. Prace Urszuli Broll znajdują się w zbiorach m.in. Muzeum Górnośląskiego w Bytomiu, Muzeum Narodowego w Warszawie, Muzeum Historii Katowic, Muzeum Śląskiego w Katowicach oraz w licznych kolekcjach prywatnych. Wystawy indywidualne: Galeria Krzywe Koło, Warszawa 1959 Svea-Galleriet, Sztokholm 1961 BWA, Katowice 1963 Krzysztofory, Kraków 1963 Galeria Współczesna Klubu Międzynarodowej Prasy i Książki, Warszawa 1970 Galeria propozycje, Opole 1973 Library Gallery, Randolph, USA 1979 Galeria KMPiK, Jelenia Góra 1983 BWA, Kłodzko 1987 Festiwal Kameralistyki, Górnośląskie Centrum Kultury, Katowice 1994 Galeria Promocje ODK, Jelenia Góra 1996 BWA, Jelenia Góra 1997 Galeria Na Żywo Rozgłośni Polskiego Radia, Katowice 1997 Galeria Czas, Będzin 2004 Salon Antykwaryczny Nautilus, Kraków 2004 BWA, Jelenia Góra 2005 Galeria Art NEW media, Warszawa 2006

TU I TERAZ, fragment

Zarządzanie zdrowiem

Wystawy zbiorowe: I wystawa Grupy „ST-53” 1953 II nieoficjalna wystawa Grupy „ST-53”, Katowice 1954 I oficjalna Wystawa Grupy „ST-53”, Klub Pracy Twórczej, Katowice 1956 Pałac Sztuki, Kraków 1956 Wystawa Grupy „ST-53”, Galeria Krzywe Koło, Warszawa 1976 Wystawa Grupy „ST-53”, BWA, Poznań 1957 BWA, Szczecin 1957 II Wystawa Sztuki Nowoczesnej, Zachęta, Warszawa 1957 III Wystawa sztuki Nowoczesnej, Zachęta, Warszawa 1959 Wystawa „XV-lecie PRL”, Warszawa 1962 I Międzynarodowe Studium Pleneru Koszalińskiego, Osieki 1963 II Plener Malarski, Osieki 1964 „6 Salon Marcowy 71” BWA, Zakopane 1971 „Marzenia, fantasmagorie, rojenia”, Galeria Pryzmat, Kraków 1971 „Nowe zjawiska w polskiej sztuce w latach 1960-1970”, BWA, Zielona Góra 1971 „Ars Aqae”, BWA, Katowice 1972 „Marzenia, mity, wtajemniczenia”, BWA, Kłodzko 1974 „Ars Aqae”, BWA, Katowice 1976 Wystawa Rodziny U - „Obrazy ostatnich lat”, BWA, Kłodzko 1976 Wystawa zbiorowa „Krąg”, BWA, Kłodzko 1978 Prezentacje Jeleniogórskiego Środowiska Artystycznego, BWA, Kłodzko 1988 „Medytacja i sztuka” Galeria „Kramy Dominikańskie”, Kraków 1989 Wspólne prezentacje: U. Broll, Nyogen Nowak, Ewa Hadydoń, Tokyo, Sendai, Japonia 1966 „Ouvres des peintres de Katowice des annes 1960-1996” La Mairie de la Ville de Saint Etienne 1996 Wystawa „Kurz Zen”, Centrum Sztuki i Techniki Japońskiej Manggha, Kraków 1998 „Realność świat wizji”, Stowarzyszenie na Rzecz Człowieka ITON, Świdnica 1998 „Wspaniały krajobraz. Kolonie artystyczne w Karkonoszach w XX wieku”, Muzeum Okręgowe; BWA, Jelenia Góra; Wrocław; Berlin, Goerlitz 1999 „Wizjonerzy końca wieku”, Muzeum Ziemi Lubuskiej, Zielona Góra 1999 Projekt „Wokół Wielkiej Góry” wystawa polsko-czesko-niemiecka 2000 „ST-53 Twórcy Postawy Ślady” Muzeum Historii Katowic 2003 Główna Ekspozycja projektu „ Katowicki Underground Artystyczny po roku 1953”, BWA, Katowice 2003 „Z kolekcji BWA” Jelenia Góra 2004 V Triennale Sztuki Sacrum, Galeria Miejska, Częstochowa 2004

TU I TERAZ akwarela papier, 65x50 cm, 1984

Zarządzanie zdrowiem

SZKOŁA TRANSFORMACJI S.A. www.szkolatransformacji.pl 53-314 Wrocław Pl. Powstańców Śląskich 16-18

TEL. +48 71 785 48 15 TEL. +48 71 784 40 21

KOM. +48 602 704 704 KOM. +48 602 703 703

FAX +48 71 784 40 26

szkolenia@szkolatransformacji.pl

BEZ TYTUĹ U akwarela papier, 66x50 cm, 1996 (fragment obrazu na stronie tytuĹ&#x201A;owej)

Zarządzanie zdrowiem

Projekt graficzny i skład

Koncepcja Mirosław Wróbel

Redakcja Justyna Pietrzak-Wróbel

Bogdan Wańczyk

Okładka

Druk i oprawa

Obraz Pawła Trybalskiego z cyklu Fałdyliery

ZG Colonel - Kraków

Korekta

Wydawca

Beata Kawka

Wydawnictwo Trans - Wrocław

Wszystkie prawa autorskie do opisanego Programu Skuteczność oraz do treningu Zarządzanie zdrowiem należą do Szkoły Transformacji. Każde naruszenie tych praw bez wiedzy i pisemnej zgody właściciela, a w szczególności wykorzystanie programu lub treningu w całości, czy po modyfikacji – będzie ścigane i zaskarżane, jako kradzież własności intelektualnej.

ISBN 978-83-926330-6-8