Psychology of Health Education

ก

จิตวิทยาทางสุขศึกษา Psychology of Health Education

ผู้ช่วยศาสตราจารย์ ดร.สุนันทา ศรีศิริ ภาควิชาสุขศึกษา คณะพลศึกษา มหาวิทยาลัยศรีนครินทรวิโรฒ

ข

คำนำ จิตวิทยาทางสุขศึกษา เป็นจิตวิทยาประยุกต์ ที่นำองค์ความรู้ทางจิตวิทยาและสุขศึกษามาใช้ใน การเปลี่ยนแปลงพฤติกรรมสุขภาพ ดังนั้นจึงศึกษากระบวนการทางจิตวิทยาและพฤติกรรมด้านสุขภาพ เนื่องจากผู้เขียนได้รับมอบหมายให้สอนรายวิชาจิตวิทยาทางสุขศึกษา ซึ่งเป็นรายวิชาใหม่สำหรับนิสิต หลักสูตรการศึกษาบัณฑิตสาขาวิชาสุขศึกษา วิชาเอกเลือก และยังไม่มีเอกสารหรือหนังสือใดใช้เป็นหลัก ในการเรียนการสอน ดังนั้นจึงได้เรียบเรียงหนังสือเล่มนี้ขึ้น ผู้เขียนได้ศึกษาค้นคว้าจากแนวความคิด ทฤษฏี ความรู้ และประสบการณ์ จากเจ้าของเอกสารและตำราต่าง ๆ รวมทั้งผลการวิจั ยเกี่ยวกับ จิตวิทยาที่เกี่ยวข้องกับ สุขศึกษา ดังที่ปรากฏในเอกสารอ้างอิง ผู้เขียนขอขอบพระคุณ เป็นอย่างสูงไว้ ณ ที่นี้ หนังสือเล่มนี้ได้เสนอแนวคิดพื้นฐานเกี่ยวกับแนวคิดและทฤษฎีทางจิตวิทยา โครงสร้างและการ ทำงานของจิต การรับรู้ แรงจูงใจ เจตคติ รวมถึงจิตวิทยาพั ฒนาการที่เกี่ยวข้องกับการเรียนรู้ การนำองค์ ความรู้ทางจิตวิทยาและสุขศึกษามาประยุกต์ใช้ในการเปลี่ยนแปลงพฤติกรรมสุขภาพ ขอขอบพระคุณ คุณพ่อสุขพิพัฒน์-คุณแม่สุภาภรณ์ ศรีศิริ ที่ให้กำเนิดและอบรมเลี้ยงดู อาจารย์ ดร.สุนันทา มนัสมงคลที่ช่วยตรวจสอบเนื้อหาเบื้องต้น คุณเออร์วิน ซอมเมอร์ สามีที่ให้กำลังใจและ สนับสนุนตลอดเวลา และนางสาวชญานิศ ฐิตะสาร ที่ช่วยออกแบบปกหนังสือนี้ ผู้เขียนหวังเป็นอย่างยิ่ง ว่าหนังสือเล่มนี้คงจะเกิดประโยชน์กับนืสิต และผู้ที่สนใจในการดำเนินการจิตวิทยาทางสุขศึกษา หากมี ข้อบกพร่องประการใดผู้เขียนขอน้อมรับและขอคำแนะนำเพื่อจะได้ปรับปรุงให้ดียิ่งขึ้นในโอกาสต่อไป ขอขอบพระคุณยิ่ง สุนันทา ศรีศิริ ธันวาคม 2563

ค

สารบัญ คำนำ............................................................................................................................. .............................ข สารบัญ.......................................................................................................................................................ค สารบัญตาราง............................................................................................................................. ................ซ สารบัญภาพ............................................................................................................................. ..................ฌ บทที่ 1 ความรู้เบื้องต้นเกี่ยวกับจิตวิทยา……………………………….………………………………………..........……1 1.1 บทนำ ................................................................................................................................................ 1 1.2 ความหมายและลักษณะสำคัญของจิตวิทยา ....................................................................................... 1 1.2.1 ความหมายจิตวิทยา ................................................................................................................. 1 1.2.2 พฤติกรรม ................................................................................................................................ 3 1.2.3 กระบวนการของจิต .................................................................................................................. 4 1.2.4 การศึกษาเชิงวิทยาศาสตร์ ........................................................................................................ 4 1.3 จุดมุ่งหมายการศึกษาทางจิตวิทยา..................................................................................................... 4 1.4 ความสำคัญของจิตวิทยา ................................................................................................................... 5 1.5 ขอบข่ายของจิตวิทยาในปัจจุบัน ........................................................................................................ 6 1.6. ความเป็นมาของจิตวิทยา ................................................................................................................ 8 1.7 นักจิตวิทยาที่สำคัญและแนวคิดของนักจิตวิทยากลุ่มต่างๆ .............................................................. 10 1.7.1 แนวทัศนะโครงสร้างทางจิต (Structuralism) .................................................................... 10 1.7.2 แนวทัศนะหน้าที่ของจิต (Functionalism) ........................................................................ 10 1.7.3 แนวทัศนะจิตวิเคราะห์ (Psychoanalysis) ........................................................................... 11 1.7.4 แนวทัศนะพฤติกรรมนิยม (Behavioralism) ...................................................................... 12 1.7.5 แนวทัศนะจิตวิทยาเกสตอลท์ (Gestalt Psychology) ........................................................... 12 1.8 สรุป................................................................................................................................................ 13 เอกสารอ้างอิง............................. ............................................................................................................ 14 บทที่ 2 หลักคิด : สุขภาพ ปัจจัยกำหนดสุขภาพ สุขศึกษาและจิตวิทยาสุขศึกษา............................... 15 2.1 บทนำ ............................................................................................................................................... 15 2.2 ความหมายและความสำคัญของการมีสุขภาพดี ................................................................................ 15 2.2.1 ความหมายของสุขภาพ ........................................................................................................... 15 2.2.2 ความสำคัญของการมีสุขภาพดี ................................................................................................ 16

ง 2.3 กรอบแนวคิดเรื่องปัจจัยกำหนดสุขภาพทางสังคม .............................................................................17 2.3.1 กรอบปัจจัยกำหนดสุขภาพตามแนวคิดขององค์การอนามัยโลก ...............................................18 2.3.2 กรอบปัจจัยกำหนดสุขภาพของกระทรวงสาธารณสุข ..............................................................20 2.4 แนวคิดเกี่ยวกับสุขศึกษา ...................................................................................................................21 2.4.1 ความหมายของสุขศึกษา..........................................................................................................21 2.4.2 ลักษณะของสุขศึกษา ...............................................................................................................23 2.4.3 เป้าหมายของสุขศึกษา.............................................................................................................23 2.4.4 ขอบเขตของสุขศึกษาตามลักษณะของกลุ่มเป้าหมาย ..............................................................25 2.4.5 แนวคิดหลักของงานด้านสุขศึกษา............................................................................................25 2.5 แนวคิดเกี่ยวกับจิตวิทยาสุขศึกษา .....................................................................................................26 2.5.1 ความหมายของจิตวิทยา พฤติกรรม และพฤติกรรมสุขภาพ .....................................................27 2.5.2 รูปแบบพฤติกรรม ....................................................................................................................27 2.5.3 การเกิดพฤติกรรม....................................................................................................................27 2.5.4 ธรรมชาติของมนุษย์และพฤติกรรม ..........................................................................................29 เอกสารอ้างอิง .........................................................................................................................................32 บทที่ 3 โครงสร้างและการทำงานของจิต .............................................................................................34 3.1 บทนำลักษณะของจิตมนุษย์ ..............................................................................................................34 3.2 โครงสร้างและการทำงานของจิตตามแนวคิดโครงสร้าง (Structuralism) .........................................34 3.2.1 โครงสร้างของจิต.......................................................................................................................34 3.2.2 การทำงานของจิต ....................................................................................................................36 3.3 โครงสร้างและการทำงานของจิตใจตามแนวคิดหน้าที่ทางจิต (Functionalism) ...............................36 3.3.1 โครงสร้างของจิต.......................................................................................................................36 3.3.2 การทำงานของจิต ....................................................................................................................37 3.4 การทำงานและโครงสร้างของจิตใจตามแนวคิดจิตวิเคราะห์ (Psychoanalysis) ..............................37 3.4.1 โครงสร้างของจิต.......................................................................................................................37 3.4.2 การทำงานของจิต.....................................................................................................................39 3.5 สรุป ..................................................................................................................................................40 เอกสารอ้างอิง .........................................................................................................................................39 บทที่ 4 การรับรู้ อารมณ์ ความเครียด และการจัดการความเครียด.....................................................40 4.1 บทนำ............................................................................................................................. ....................40

จ 4.2 ความหมายและธรรมชาติของการรับรู้...............................................................................................42 4.2.1 ความหมายของการรับรู้............................................................................................................42 4.2.2 ธรรมชาติของการรับรู้................................................................................................................43 4.3 ความรู้พื้นฐานเกี่ยวกับอารมณ์...........................................................................................................43 4.3.1 ธรรมชาติของอารมณ์................................................................................................................43 4.3.2 ความหมายของอารมณ์.............................................................................................................43 4.3.3 ประเภทของอารมณ์..................................................................................................................44 4.4 ความเครียด............................................................................................................................. ..........46 4.4.1 ความหมายของความเครียด…...................................................................................................46 4.4.2 แหล่งของความเครียด...............................................................................................................46 4.4.3 ผลกระทบที่เกิดจากความเครียด...............................................................................................47 4.5 การจัดการความเครียด...................................................................................................................... 49 4.6 กลยุทธ์ในการจัดการกับความเครียด.................................................................................................49 4.7 แบบประเมินและวิเคราะห์ความเครียดด้วยตนเอง...........................................................................51 เอกสารอ้างอิง..........................................................................................................................................53 บทที่ 5 แรงจูงใจ และทฤษฎีแรงจูงใจเพื่อป้องกันโรค..........................................................................54 5.1 บทนำ................................................................................................................................................54 5.2 ความหมายของแรงจูงใจและแรงจูงใจด้านสุขภาพ...........................................................................54 5.3 ประเภทของแรงจูงใจ........................................................................................................................ 55 5.4 กระบวนการเกิดแรงจูงใจ..................................................................................................................57 5.5 ทฤษฎีแรงจูงใจ............................................................................................................................. .....58 5.6 ทฤษฎีแรงจูงใจเพื่อป้องกันโรค..........................................................................................................59 5.7 การเสริมสร้างแรงจูงใจ......................................................................................................................60 5.8 การประยุกต์ใช้แรงจูงใจในการเปลี่ยนพฤติกรรม..............................................................................56 เอกสารอ้างอิง........................................................................................................................ ..................62 บทที่ 6 ความเชื่อ เจตคติ และแบบแผนความเชื่อด้านสุขภาพ...........................................................62 6.1 ความหมายความเชื่อและเจตคติ.......................................................................................................62 6.2 ประเภทของเจตคติ........................................................................................................................... 63 6.3 องค์ประกอบของเจตคติ...................................................................................................................64 6.4 คุณลักษณะของเจตคติ..................................................................................................................... 65

ฉ 6.5 การเกิดและการเปลี่ยนแปลงเจตคติ................................................................................................65 6.6 การวัดเจตคติ............................................................................................................................. ......67 6.7 การสร้างเจตคติ...............................................................................................................................68 6.8 แบบแผนความเชื่อด้านสุขภาพ........................................................................................................70 6.9 การประยุกต์แบบแผนความเชื่อด้านสุขภาพไปใช้ในการสร้างเสริมสุขภาพ.....................................72 เอกสารอ้างอิง............................................................................................................................. ...........73 บทที่ 7 จิตวิทยาพัฒนาการที่เกี่ยวข้องกับการเรียนรู้.........................................................................73 7.1 บทนำ................................................................................................................................................73 7.2 ความหมายของพัฒนาการ และคำศัพท์ที่เกี่ยวข้อง...........................................................................73 7.3 ความสำคัญของการศึกษาพัฒนาการ.................................................................................................75 7.4 องค์ประกอบปัจจัยที่มีอิทธิพลต่อการเจริญเติบโตและพัฒนาการ....................................................75 7.5 ทฤษฎีพัฒนาการที่เกี่ยวข้องกับการเรียนรู้.........................................................................................76 7.5.1 ทฤษฏีวุฒิภาวะ.........................................................................................................................76 7.5.2 ทฤษฏีจิตวิเคราะห์ของฟรอยด์ ................................................................................................76 7.5.3 ทฤษฏีพัฒนาการทางจิตสังคมของอีริกสัน................................................................................76 7.5.4 ทฤษฎีพัฒนาการทางสติปัญญาของเพียเจต์.............................................................................77 7.5.5 ทฤษฎีพัฒนาการทางเชาว์ปัญญาของวิก๊อทสกี้........................................................................83 7.5.6 ทฤษฎีพัฒนาการทางจริยธรรมของโคลเบอร์ก........................................................................105 7.6 การประยุกต์ใช้ทฤษฎีพัฒนาการที่เกี่ยวข้องกับเรียนรู้ไปในด้านการเรียนการสอน...........................107 เอกสารอ้างอิง..........................................................................................................................................83 บทที่ 8 แนวคิด ทฤษฎีทางพฤติกรรมศาสตร์.......................................................................................83 8.1 บทนำทฤษฎีทางพฤติกรรมศาสตร์...................................................................................................83 8.2 แนวคิดพื้นฐานการประยุกต์ทฤษฎีสู่การปฏิบัติ...............................................................................83 8.3 ทฤษฎีทางพฤติกรรมศาสตร์ที่สําคัญที่นํามาใช้ในการปรับเปลี่ยนพฤติกรรมสุขภาพ.......................85 8.3.1 ทฤษฎีหรือโมเดลที่ใช้ปรับพฤติกรรมระดับบุคคล...................................................................85 8.3.2 ทฤษฎีหรือโมเดลที่ใช้ปรับพฤติกรรมระดับระหว่างบุคคล......................................................91 8.3.3 ทฤษฎีหรือโมเดลที่ใช้ปรับพฤติกรรมระดับชุมชน...................................................................93 8.4 ทฤษฎีทางสุขศึกษาหลักที่นํามาใช้ในการปรับเปลี่ยนพฤติกรรมสุขภาพ.........................................95 8.4.1 ทฤษฎีความสามารถตนเอง ...................................................................................................96 8.4.2 รูปแบบจำลองการเปลี่ยนแปลง ..........................................................................................100

ช 8.4.3 PRECEDE FRAMEWORK...................................................................................................103 เอกสารอ้างอิง............................................................................................................................. ........107 บทที่ 9 การปรับเปลี่ยนพฤติกรรมสุขภาพ........................................................................................108 9.1 บทนำ............................................................................................................................. ...............108 9.2 ทำไมการเปลี่ยนพฤติกรรมจึงเป็นเรื่องยาก...................................................................................108 9.3 ความสัมพันธ์ระหว่างสุขภาพกับพฤติกรรมสุขภาพ.......................................................................110 9.4 ปรับเปลี่ยนพฤติกรรมสุขภาพด้วยตนเองได้อย่างไร.......................................................................111 9.5 การจัดทำแผนการปรับเปลี่ยนพฤติกรรมสุขภาพ...........................................................................113 9.6 ข้อแนะนำในการปรับพฤติกรรมสุขภาพ.........................................................................................115 9.6.1 ข้อแนะนำในการปรับพฤติกรรมการกิน.................................................................................115 9.6.2 ข้อแนะนำในการปรับพฤติกรรมการออกกำลังกาย................................................................117 9.6.3 ข้อแนะนำในการปรับพฤติกรรมการจัดการอารมณ์................................................................117 เอกสารอ้างอิง.........................................................................................................................................118 บทที่ 10 แบบอย่างที่ดีและการประยุกต์ใช้ทฤษฎีการปรับเปลี่ยนพฤติกรรมสุขภาพ........................120 10.1 แบบอย่างที่ดีด้านการปรับเปลี่ยนพฤติกรรมการบริโภค..............................................................120 10.2 แบบอย่างที่ดีด้านการปรับเปลี่ยนพฤติกรรมการเลิกบุหรี่..............................................................121 10.3 แบบอย่างที่ดดี ้านการปรับเปลี่ยนพฤติกรรมการดูแลสุขภาพตนเอง..............................................122 10.4 แบบอย่างที่ดีด้านการปรับเปลี่ยนพฤติกรรมการออกกำลังกาย.....................................................123 10.5 การประยุกต์ใช้ทฤษฎีการปรับเปลี่ยนพฤติกรรมสุขภาพสำหรับโรคเรื้อรัง.....................................124 10.6 สรุปข้อคิดเกี่ยวกับการปรับเปลี่ยนพฤติกรรมสุขภาพ....................................................................126 เอกสารอ้างอิง.........................................................................................................................................127 ดัชนีคำค้น............................................................................................................................. ..................128

ซ

สารบัญตาราง ตาราง 1.1 สรุปสาระสำคัญของแนวทัศนะกลุ่มจิตวิทยาต่าง ๆ ...............................................................13 ตาราง 2.1 การให้สุขศึกษาที่แตกต่างกันตามระดับชั้นและวัยของผู้เรียน.................................................23 ตาราง 2.2 องค์ประกอบของสุขศึกษา .....................................................................................................25 ตาราง 3.1 แสดงการทำงานของจิตตามแนวคิดโครงสร้างทางจิต (Structuralism).................................35 ตาราง 4.1 แสดงหน้าที่ของอารมณ์พื้นฐานที่เกี่ยวข้องกับพฤติกรรม........................................................47 ตาราง 7.1 ทฤษฎีพัฒนาการจิตสังคมของอีริกสัน.....................................................................................76 ตาราง 7.2 สรุปพัฒนาการเชาว์ปัญญาของพีอาเจต์..................................................................................81 ตาราง 8.1 สรุปการประยุกต์ใช้ตามแบบจำลองของการเปลี่ยนแปลง TTM.............................................90

ฌ

สารบัญภาพ รูป 1.1 การแสดงพฤติกรรมของมนุษย์.......................................................................................................4 รูป 2.1 ปัจจัยสังคมกำหนดสุขภาพ (SDH) ตามแนวคิดขององค์กรอนามัยโลก (WHO) ปี 1990.............18 รูป 2.2 ปัจจัยสังคมกำหนดสุขภาพ (SDH) ตามแนวคิดขององค์กรอนามัยโลก (WHO) ปี 2010.............18 รูป 2.3 ปัจจัยสังคมกำหนดสุขภาพ (SDH) ตามแนวคิดขององค์กรอนามัยโลก (WHO) ปี 2011.............20 รูป 2.2 ปัจจัยสังคมกำหนดสุขภาพ ของกระทรวงสาธารณสุข..................................................................21 รูป 2.5 การเปลี่ยนแปลงพฤติกรรมสุขภาพทางสุขศึกษา..........................................................................22 รูป 3.1 โครงสร้างของจิต ตามแนวคิดของฟรอยด์....................................................................................37 รูป 3.2 การทำงานของจิต ตามแนวคิดของฟรอยด์..................................................................................38 รูป 4.1 วงจรการรับรู้และตอบสนอง........................................................................................................40 รูป 4.2 แสดงการรับรู้ตามความคาดหวัง..................................................................................................42 รูป 5.1 โมเดลแสดงกระบวนการเกิดแรงจูงใจ..........................................................................................56 รูป 5.2 กรอบแนวคิดของทฤษฎีแรงจูงใจในการป้องกันโรค.....................................................................76 รูป 6.1 แบบแผนความเชื่อทางสุขภาพ: องค์ประกอบและความสัมพันธ์.................................................69 รูป 7.1 ตัวอย่างพัฒนาการเรียนรู้ของเด็กอายุ 2-7 ปี...............................................................................79 รูป 7.2 ตัวอย่างการทดลองการผสมสารเคมีตามชั้นปฎิบัติการคิดด้วยนามธรรม.....................................80 รูป 8.1 ทฤษฎีอธิบายและทฤษฎีปรับเปลี่ยนในกระบวนการวางแผนและประเมินผล..............................85 รูป 8.2 ทฤษฎีการกระทำด้วยเหตุผล (TRA) และ ทฤษฎีพฤติกรรมตามแผน (TPB)................................86 รูป 8.3 ขั้นตอนการเปลี่ยนแปลงพฤติกรรม..............................................................................................90 รูป 8.4 ความสัมพันธ์ระหว่างปัจจัยทางพฤติกรรม สภาพแวดล้อม และส่วนบุคคล.................................95 รูป 8.5 ความแตกต่างระหว่างการรับรู้ความสามารถของตนเองและความคาดหวังที่จะเกิดขึ้น...............95 รูป 8.6 ความสัมพันธ์ระหว่างการรับรู้ความสามารถของตนเองกับความคาดหวังที่จะเกิดขึ้น..................96 รูป 8.7 PRECEDE-PROCEED model...................................................................................................102 รูป 9.1 แสดงความสัมพันธ์ระหว่างธรรมชาติพฤติกรรมคนกับวงจรความเคยชิน...................................106 รูป 9.2 องค์ประกอบของความพร้อมต่อการเปลี่ยนแปลงพฤติกรรม......................................................107

ญ

1

บทที่ 1 ความรู้เบื้องต้นเกี่ยวกับจิตวิทยา 1.1 บทนำ ในการศึกษาเรื่องจิตวิทยาทางสุขศึกษา ซึ่ง เป็นจิตวิทยาประยุกต์ที่นำองค์ความรู้ทางจิตวิทยา และสุขศึกษามาใช้ในการเปลี่ยนแปลงพฤติกรรมสุขภาพ ดังนั้นจึงศึกษากระบวนการทางจิตวิทยาและ พฤติกรรมด้านสุขภาพ ทุกคนจำเป็นจะต้องมีความรู้ ความเข้าใจเกี่ยวกับพื้นฐานทางจิตวิทยาเป็นเบื้องต้น เสียก่อน เนื่องด้วยศาสตร์ทางด้านจิตวิทยาเป็นศาสตร์ที่ว่าด้วยการศึกษาพฤติกรรมของมนุษย์ จิตวิทยาเป็นวิทยาศาสตร์ประยุกต์แขนงหนึ่งที่ได้รับการยอมรับว่ามีความสำคัญและมีบทบาทต่อ พฤติกรรมการดำเนินชีวิตของมนุษย์ในด้านต่าง ๆ ทั้งด้านส่วนตัว ด้านครอบครัว การประกอบอาชีพ การ อยู่ร่วมกันกับบุคคลอื่นในสังคม ทั้งนี้ผู้เขียนจึงได้นำเสนอเกี่ยวกับความรู้เบื้องต้นเกี่ยวกับจิตวิทยาไว้ใน บทที่ 1 นี้ เพื่อที่จะช่วยให้ผู้อ่านสามารถเชื่อมโยงเรื่ องราวของจิตวิทยานับตั้งแต่ประวัติความเป็นมาและ การเปลี่ยนแปลงของจิตวิทยา ในแต่ละยุคสมัย ตั้งแต่อดีตที่ผ่านมาจนถึงปัจจุบัน อีกทั้งยังต้องเข้าใจเรื่อง ความหมาย ลักษณะสำคัญของจิตวิทยา ความสำคัญของจิตวิทยา ขอบข่ายของจิตวิทยาและนักจิตวิทยา ที่สำคัญและแนวคิดของนักจิตวิทยากลุ่มต่าง ๆ เพื่อให้เกิดความเข้าใจเป็นพื้นฐาน ทั้งการเข้าใจในตนเอง ผู้อื่น และสามารถปรั บ ตัว เข้ า กั บ สิ ่ งแวดล้ อ ม ที่เปลี่ยนแปลงในปัจ จุ บั น ได้ อ ย่ างเหมาะสมและมี ประสิทธิภาพ อันจะส่งผลให้สามารถใช้ชีวติประจำวันได้อย่างมีความสุข 1.2 กลุ่มคำที่สัมพันธ์กับจิตวิทยา 1.2.1 ความหมายจิตวิทยา จิตวิทยาไม่ได้เป็นศาสตร์ที่ศึกษาเกี่ยวกับความลึกลับของจิตหรือความมหัศจรรย์ของวิญญาณ มนุษย์ จิตวิทยาไม่ได้เป็นวิชาที่ศึกษาเกี่ยวกับการอ่านใจคน หรือการใช้เล่ห์เหลี่ยมกับผู้อื่น แต่จิตวิทยา เป็นศาสตร์ที่มีวิวัฒนาการและประวัติความเป็นมาจึงทำให้ความหมายของวิชานี้ มีทั้งความหมายตามราก ศัพท์เดิม และความหมายในปัจจุบัน ดังนี้ คำว่า “จิตวิทยา” ตรงกับภาษาอังกฤษว่า “Psychology” ซึ่งมีรากศัพท์มาจากภาษากรีก 2 คำ คือ Psyche (Soul = วิญญาณ หรือ Mind = จิต) และ Logos (Study = การศึกษา) ดังนั้น ถ้านำราก ศัพท์สองคำมารวมกัน (Psyche + Logos) จิตวิทยาจึงมีความหมายตามรากศัพท์ว่า การศึกษาค้นคว้า เกี่ยวกับเรื่องของจิตวิญญาณ (Soul คือ สิ่งที่อยู่ภายในร่างกายของบุคคล และเป็นตัวกำหนดให้บุคคลมี การกระทำต่างๆ เกิดขึ้น) จะเห็นได้ว่า จิตวิทยาเป็นการศึกษาถึงสิ่งที่ไม่มีตัวตน ไม่สามารถพิสูจน์และ ค้นคว้าให้เห็นจริงได้ ทั้งนี้มีหลักฐานยืนยันว่ามนุษย์ได้พยายามหาวิธีรักษาคนที่มีปัญหาทางจิตใจ ซึ่ ง เรียกว่าหมอผี (Shaman) โดยการประกอบพิธีกรรมเพื่อขับไล่สิ่งชั่วร้ายจากคน ต่อมาความเข้าใจเรื่อง จิตวิทยาที่ว่าเป็นการศึกษาเกี่ยวกับวิญญาณก็เปลี่ยนไปเป็นการศึกษาเกี่ยวกับเรื่องของจิตใจ และ ความหมายของจิตวิทยาจึงหมายถึงการศึกษาเกี่ยวกับเรื่องของจิตใจ

2 ตั้งแต่ปลายศตวรรณที่ 19 เป็นต้นมา นักจิตวิทยายุคใหม่จึงเปลี่ยนแนวทางการศึกษาพฤติกรรม เฉพาะที่เกี่ยวข้องกับประสบการณ์เป็นสำคัญ นอกจากนี้ยังได้นำระเบียบวิธีการต่าง ๆ ทางวิทยาศาสตร์ มาใช้ในการศึกษาหาคำตอบเกี่ยวกับพฤติกรรมทั้งหลาย กล่าวคือ ค.ศ.1879 นักจิตวิทยาชาวเยอรมัน ชื่อ วิลแฮม วุนดท์ (Wilhelm Wundt) ได้บุกเบิกและใช้วิธีการทดลองทางวิทยาศาสตร์ในงานจิตวิทยา และ ได้สร้างห้องทดลองทางจิตวิทยาขึ้นเป็นแห่งแรกของโลก ความหมายของจิตวิทยา จึงได้เปลี่ยนเป็น “ศาสตร์ที่ศึกษาพฤติกรรมและกระบวนการทางจิต ” โดยเน้นความสำคัญของการศึกษาพฤติกรรมของ มนุษย์และสัตว์ที่เกี่ยวข้องกับ ประสบการณ์เป็นสำคัญจะทำการศึกษา ทั้งพฤติกรรมภายนอก และ พฤติกรรมภายใน ทั้งนี้ปัจจุบันได้มีผู้ให้คำจำกัดความความหมายของจิตวิทยาไว้ดังนี้ ร็อด พล็อตนิก (Rod Plotnik, 2005) ได้ให้ความหมายของจิตวิทยาไว้ว่าเป็นกระบวนการศึกษา พฤติกรรม และจิตใจมนุษย์อย่างเป็นระบบ ด้วยกระบวนการทางวิทยาศาสตร์ แครอล เวสและแครอล แทรวิส (Carole Wade and Carol Tavris, 2008) กล่าวว่าการศึกษา จิตวิทยาเป็นกระบวนการที่ใช้ อธิบายพฤติกรรมและจิตใจของมนุษย์ว่ามีความสัมพันธ์และเกี่ ยวข้องกัน อย่างไร มีสาเหตุอะไรที่ส่งผลต่อพฤติกรรมได้บ้าง โดยอาศัยกระบวนการศึกษาอย่างเป็นระบบเป็น ขั้นตอนทางวิทยาศาสตร์ในการ อธิบายพฤติกรรมตา่งๆของมนุษย์ เวน ไวเท็น (Wayne Weite, 2010) กล่าวว่า การศึกษาจิตวิทยาเป็นกระบวนการหนึ่งที่ใช้ค้นหา คำตอบเกี่ยวกับพฤติกรรมของมนุษย์ในการศึกษาด้วยกระบวนการทางวิทยาศาสตร์เพื่อให้ได้ค ำตอบ ถึง สาเหตุของพฤติกรรมนั้นๆได้ คัคนางค์ มณีศรี (2556) ได้กล่าวถึงความหมายของจิตวิทยาไว้ว่า “จิตวิทยาเป็นศาสตร์ ที่ว่า ด้วยพฤติกรรม (Behavior) และกระบวนการทางจิต (Mental Processes) ซึ่งหมายถึงการศึกษาทั้ง การ กระทำที่แสดงออกมาให้สังเกตได้ และความคิด ความรู้สึก อารมณ์ และแรงจูงใจ ซึ่งเป็นสิ่งที่มอง ไม่เห็น ด้วยวิธีการเชิงวิทยาศาสตร์” เติมศักด์ คทวณิช (2556) ได้กล่าวถึงความหมายของจิตวิทยาไว้ว่า “จิตวิทยาเป็นวิชาที่มุ่งศึกษา พฤติกรรมของมนุษย์และสัตว์ โดยใช้ระเบียบวิธีการทางวิทยาศาสตร์” ณัฐภร อินทุยศ (2556) ได้กล่าวถึงความหมายของจิตวิทยาไว้ว่า “จิตวิทยา หมายถึง ศาสตร์ที่ ศึกษาเกี่ยวกับเร่ืองพฤติกรรม (Behavior) กระบวนการทางสรีระร่างกายและจิตใจ (Physiological and Mental Process) ของมนุษย์ โดยศึกษาความสัมพันธ์ของพฤติกรรม กระบวนการทางร่ างกาย และทาง จิตใจเป็นสำคัญ อุบลวรรณา ภวกานันท์ (2556) ได้กล่าวถึงความหมายของจิตวิทยา สรุปได้ว่า จิตวิทยา เป็น ศาสตร์ที่ศกึ ษาถึงพฤติกรรมและกระบวนการทางจิต ด้วยระเบียบวิธีทางวิทยาศาสตร์ กิ่งแก้ว ทรัพย์พระวงศ์ (2556) ได้กล่าวถึงความหมายของจิตวิทยา สรุปได้ว่า “จิตวิทยา เป็น ศาสตร์ที่ศึกษาพฤติกรรม สรีระ และกระบวนการทางจิตของอินทรีย์ ซึ่งสามารถแยกประเด็นออก ได้ดัง นี้

3 ศาสตร์ (Science) หมายถึง ความรูู้ความเข้าใจที่สามารถพิสูจน์ทดสอบได้ พฤติกรรม หมายถึง การ กระทำหรือการตอบสนองของอินทรีย์ แบ่งออกเป็นพฤติกรรมภายนอกกับพฤติกรรมภายใน” จิราภรณ์ ตั้งกิตติภาภรณ์ (2557) ได้กล่าวไว้ว่า จิตวิทยา เป็นการศึกษาพฤติกรรมมนุษย์ เป็น การศึกษาที่เน้นวิธีการที่เป็นวิทยาศาสตร์ซึ่งสามารถพิสูจน์ได้ ดังนั้นจึงสรุปได้ว่า ความหมายของวิชาจิตวิทยาในปั จจุบันที่เป็นที่ยอมรับกันมากคือ จิตวิทยา เป็นศาสตร์ที่ศึกษาเกี่ยวกับพฤติกรรมและกระบวนการของจิตโดยอาศัยวิธีการเชิงวิทยาศาสตร์ ในการ ค้นหาความรู้ จากคำนิยามของวิชาจิตวิทยา จะเห็นได้ว่า มีคำสำคัญอยู่ 3 คำ ได้แก่ พฤติกรรม (Behavior) กระบวนการทางจิต (Mental Process) และ การศึกษาเชิงวิทยาศาสตร์ (Scientific Study) ที่ต้อง นำมาพิจารณาเพื่อให้เข้าใจตรงกัน เนื่องจากจิตใจของมนุษย์ไม่สามารถเรียนรู้ได้โดยตรง จึงเน้นการศึกษา พฤติ ก รรมและกระบวนการทางความคิ ด ของมนุ ษ ย์ โดยศึ ก ษาอย่ า งเป็ น ระบบกระบวนการทาง วิทยาศาสตร์ในการหาคำตอบ ดังนั้นพฤติกรรมของมนุษย์ที่แสดงออกมาโดยการกระทำทั้งหมดจัดเป็น จิตวิทยา แต่พฤติกรรมทางจิตวิทยา จะต้องเป็นพฤติกรรมที่เกิดขึ้นจากการเรียนรู้ มีการเปลี่ยนแปลงไป จากเดิม เช่น เด็กที่ไม่รู้จักความร้อน เมื่อเอามือจับต้องของร้อนก็จะดึงมือกลับโดยอัตโนมัติ และก็จะเกิด การเรียนรู้ว่าสิ่งของที่ร้อนไม่ควรไม่สัมผัส หรือผู้ใหญ่ที่จับต้องสายไฟโดยมือเปียกก็จะถูกไฟดู ด ก็จะเกิด การเรียนรู้ว่าไม่ควรจับสายไฟในขณะที่มือเปียก 1.2.2 พฤติกรรม คําวา “พฤติกรรม (Behavior)” ไดมีผูใหความหมายไวดังนี้ พจนานุ ก รมฉบั บ ราชบั ณ ฑิ ตยสถาน พ.ศ.2554 (2556) ไดใหความหมายวา “พฤติ ก รรม หมายถึง การกระทำหรืออาการที่แสดงออกทางกล้ามเนื้อ ความคิด และความรู้สึก เพื่อตอบสนองสิ่งเร้า” บุรฉัตร จันทร์แดง, เสาวลักษณ์ โกศลกิตติอัมพร และสัญญา เคณาภูมิ (2561) นิยามคำว่า “พฤติกรรม หมายถึง การกระทำหรืออาการที่แสดงออกของจิตใจทั้งภายในและภายนอก เป็นการกระทำ เพื่อสนองความต้องการของบุคคล ซึ่งบุคคลอื่นสังเกตและใช้เครื่องมือทดสอบได้” จากความหมายของพฤติกรรมที่กล่าวมาแล้วข้างต้น สรุปได้ว่า “พฤติกรรม” (Behavior) หมายถึง การกระทำที่สังเกตได้ เช่น การพูด การเดิน การเต้นของหัวใจการรับรู้ การคิด การจำ และการ รู้สึก การกระทำที่สังเกตไม่ได้ เช่น ผู้กระทำรู้ตัว ไม่รู้ตัว หรือเป็นพฤติกรรมที่พึงประสงค์และไม่พึงประสงค์ เป็นการกระทำเพื่อตอบสนองความต้องการของแต่ละบุคคลทีส่ ัมพันธ์กับสิ่งกระตุ้นภายในและภายนอก ทั้งนีส้ ามารถจำแนกพฤติกรรมออกเป็น 2 ประเภท (ฤกษ์ชัย คุณูปการและคณะ, 2545; บุรฉัตร จันทร์แดง , เสาวลักษณ์ โกศลกิตติอัมพร และสัญญา เคณาภูมิ, 2561) ดังนี้ 1. พฤติกรรมภายใน (Covert Behavior) คือ พฤติกรรมที่เจ้าของพฤติกรรมเท่านั้นรู้ บุคคลอื่นที่ มิใช่เจ้าของพฤติกรรมไม่สามารถที่จะรับรู้ได้โดยตรง ถ้าไม่แสดงออกเป็นพฤติกรรมภายนอก

4 2. พฤติกรรมภายนอก (Overt Behavior) คือพฤติกรรมที่บุคคลอื่นนอกจากเจ้าของพฤติกรรม สามารถที่จะรู้ได้ โดยอาศัย “การสังเกต” (Observation) ไม่ว่าจะใช้ประสาทสัมผัสโดยตรงหรื อใช้ เครื่องมือ (Instrument) ช่วยในการสังเกต เพื่อให้ได้ข้อมูล จึงจำแนกพฤติกรรมภายนอก ออกเป็น 2 ประเภทย่อย ๆ คือ 2.1 พฤติกรรมโมลาร์ (Molar Behavior) คือ พฤติกรรมที่บุคคลอื่นสามารถสังเกตได้ การสังเกต นั้น เป็นการสังเกตโดยใช้ประสาทสัมผัสได้ถึง 7 ด้าน ได้แก่ ตา หู จมูก ลิ้น ผิวกาย อวัยวะในช่องหู ประสานกับตา (การทรงตัว) และกล้ามเนื้อ เอ็น เนื้อเยื่อและข้อต่อ ซึ่งถ้าพิจารณาถึงการใช้ประสาทสัมผัส แต่ละด้านในการสังเกตพฤติกรรมแล้ว จะพบว่าอาจใช้สังเกตพฤติกรรม อาจใช้สังเกตผลของพฤติกรรม หรืออาจใช้สังเกตพฤติกรรมของตนเองที่ได้รับผลกระทบจากพฤติกรรมของผู้อื่นก้ได้ ซึ่งก็ล้วนจะนำไปสู้ ความรู้ความเข้าใจพฤติกรรมโมลาร์ของเจ้าของพฤติกรรมได้ทั้งสิ้น 2.2 พฤติกรรมโมเลกุล (Molecular Behavior) คือพฤติกรรมที่บุคคลอื่นต้องใช้“เครื่องมือ” เพื่อ ช่วยในการสังเกต อันจะทำให้ได้ข้อมูลที่แม่นยำ เช่น การเต้นของหัวใจ คลื่นสมองความดันโลหิต ซึ่งการใช้ ข้อมูลประเภทนี้ จะช่วยให้การสันนิษฐานถึงพฤติกรรมภายในได้ดียิ่งขึ้น อันที่จริงพฤติกรรมภายในและ ภายนอกมักจะมีความสอดคล้องสัมพันธ์กัน ไม่ยุ่งยากต่อการสังเกต เพราะมักเป็นความกลมกลืนกัน พฤติกรรมภายในแต่เพียงอย่างเดียวที่ผู้อื่นย่อมไม่ทราบได้ แต่พฤติกรรมภายนอกบางอย่าง เจ้าของ พฤติกรรมเองกลับไม่ทราบก็มี มิใช่ว่าเจ้าของพฤติกรรมจะทราบไปเสียทั้งหมด ทั้งนี้การแสดงพฤติกรรมของมนุษย์นั้น จะมีผลต่อความมีประสิทธิภาพ/ประสิทธิผลของบุคคล นั้น ๆ ในการทำกิจกรรมต่าง ๆ โดยเฉพาะอย่างยิ่งในการทำงาน ขึ้นกับสิ่งเร้าที่มากระทบกับอวัยวะรับ สัมผัส โดยแบ่งสิ่งเร้าออกเป็น 2 ประเภท ได้แก่ สิ่งเร้าภายใน เป็นสิ่งเร้าที่เกิดจากความต้องการทาง กายภาพ เช่น ความหิว ความกระหาย สิ่งเร้าภายในนี้จะมีอิทธิพลสูงสุดในการกระตุ้นให้ แสดงพฤติกรรม ในวัยเด็ก และจะลดความสำคัญลงเมื่อเติบโตขึ้น และสิ่งเร้าภายนอก สิ่งกระตุ้นต่าง ๆ จากสิ่งแวดล้อม ทางสังคมที่ สามารถสัมผัสได้ด้วยประสาททั้ง 5 คือ หู ตา คอ จมูก การสัมผัส เมื่ออยู่ในสังคมสิ่งเร้า ภายนอกจะมีอิทธิพลมากกว่าในการกำหนดว่าบุคคลควรจะแสดงพฤติกรรมอย่างใดต่อผู้อื่น จากนั้น สมองของมนุษย์จะตีความและแปลความเป็นการรับรู้ ต่อมาจะตอบสนองต่อสิ่งเร้าที่มากระทบ ดังรูปที่ 1.1

รูปที่ 1.1 การแสดงพฤติกรรมของมนุษย์ ตัวอย่างเช่น ในฤดูหนาวคืนหนึ่ง อากาศหนาวเย็น (สิ่งเร้าภายนอก) ใบตองรู้สึกหนาวขึ้นมาจับใจ(ร่างกาย รับสัมผัส) ทันใดนั้นเกิดอาการขนลุกชัน (ความรู้สึก) จึงค่อยๆดึงผ้าห่ม ที่หลุดลงข้างเตียง (สมองแปล ความหมายและตัดสินใจ) มาคลุมตัวและนอนซุกตัวอยู่ภายใต้ผ้าห่มผืนนั้น (พฤติกรรม) จากตัวอย่างแสดง

5 ให้เห็นว่าพฤติกรรมการดึงผ้าห่มมาคลุมตัวและนอนซุกตัวอยู่ภายใต้ผ้าห่มมีผลมาจาก การเกิดกระบวร การรับรู้จากสิ่งแรกนั่นคือ สิ่งเร้าภายนอกที่เรียกว่าอากาศ เมื่อร่างกายเราได้สัมผัสกับสิ่งเร้าภายนอกจะ เกิดการแสดงพฤติกรรมอย่างเป็นขั้นตอนดังตัวอย่างข้างต้น 1.2.3 กระบวนการของจิต หมายถึง กระบวนการที่เกิดขึ้นภายในสมองของบุคคล หรืออินทรีย์ (Organism) ซึ่งไม่สามารถสังเกตได้โดยตรง ต้องอาศัยเครื่องมือบางอย่างเพื่อที่จะศึกษากระบวนการ เหล่านี้ เช่น การฝันต้องอาศัยเครื่องมือวัดคลื่นสมอง ความจำต้องอาศัยการทดสอบ เป็นต้น ตัวอย่างของ กระบวนการทางจิตได้แก่ การรับรู้ การคิด การจำ การลืม ฯลฯ 1.2.4 การศึกษาเชิงวิทยาศาสตร์ หมายถึง การใช้วิธีการสังเกต การพรรณา และการทดลอง เพื่อที่จะรวบรวมความรู้ แล้วจัดความรู้นี้ให้เป็นระบบ 1.3 จุดมุ่งหมายการศึกษาทางจิตวิทยา จิตวิทยาเป็นศาสตร์ที่ว่าด้วยการศึกษาเกี่ยวกับพฤติกรรมมนุษย์ จิตวิทยาจึงเปรียบเสมือนส่วน หนึ่งในการดำเนินชีวิตของมนุษย์ ดังนั้นจิตวิทยาจึงมีความสำคัญต่อการดำรงชีวิตประจำวัน การทำงาน การเรียน รวมถึงการประกอบอาชีพต่างๆ ทั้งนี้เพราะหลักการทางจิตวิทยาสามารถนำไป ประยุกต์ใช้ได้ กับทุกส่วนของชีวิต จะเห็นได้ว่า จุดมุ่งหมายหลักการศึกษาทางจิตวิทยามี 5 ประการดังต่อไปนี้ (เติมศักด์ คทวณิช, 2556) คือ 1. เพื่อให้ผู้ศึกษาเข้าใจพฤติกรรม (Understanding Behavior) ของบุคคล ดังนั้นจึงต้องศึกษา พฤติกรรมภายนอก และกระบวนการทางจิตที่เกิดขึ้นภายในอันจะทำให้เข้าใจตนเองและผู้อื่นได้ดีขึ้น ซึ่ง ต้องเข้าใจลักษณะพื้นฐานของพฤติกรรมและกระบวนการทางจิต โดยใช้การสังเกตอย่างเป็นระบบ 2. เพื่อให้ผู้ศึกษาสามารถอธิบายพฤติกรรม (Explanation Behavior) ที่เกิดขึ้นได้ว่ามีปัจจัย ใดบ้างที่เป็น สาเหตุส ำคัญของการเกิด พฤติ กรรมต่าง ๆ โดยนักจิตวิทยาทั้งหลายจะใช้ว ิธ ีการทาง วิทยาศาสตร์ในการค้นหาคำตอบเพื่ออธิบายพฤติกรรมทั้งหลายเหล่านั้น 3. เพื่อให้ผู้ศึกษาสามารถทำนายพฤติกรรม (Prediction Behavior) หมายถึงการคาดคะเนผลที่ จะเกิดขึ้นจากสาเหตุต่าง ๆ ได้อย่างถูกต้อง ซึ่งเหตุการณ์ที่จะเกิดขึ้นในอนาคตบนพื้นฐานของเหตุการณ์ใน อดีตที่ผ่านมา เช่น เด็กที่ได้รับการเลี้ยงดูแบบประชาธิปไตยจะมีบุคลิกภาพเช่นใด เป็นต้น 4. เพื่อให้ศึกษาสามารถควบคุมพฤติกรรม (Control Behavior) ที่ไม่พึงประสงค์ให้ลดลงหรือ หมดไป ขณะเดียวกันสามารถเสริมสร้างพฤติกรรมที่พึงประสงค์ให้เกิดขึ้นใหม่ได้ด้วย 5. เพื่อให้ผู้ศึกษานำความรู้ไปประยุกต์ใช้ (Application) ในการแก้ปัญหาต่างๆ ที่เกิดขึ้นกับ ตนเองและสังคมได้อย่างมีประสิทธิภาพ 1.4 ความสำคัญของจิตวิทยา จิตวิทยามีอิทธิพลต่อชีวิตมนุษย์ ตั้งแต่เกิดจนตาย กล่าวคือ วัยทารก วัยเด็ก และวัยรุ่น การ อบรมเลี้ยงดูเด็ก เพื่อให้มีพัฒนาการที่เหมาะสม วัยทำงาน ทุกอาชีพด้านต่าง ๆ การเมือง อุตสาหกรรม

6 การศึกษา ต้องเข้าใจการแสดงพฤติกรรมเพื่อการทำงานร่วมกันอย่างมีความสุข และวัยสูงอายุ เพื่อให้ เห็นคุณค่าในตัวเอง และได้รับการยอมรับจากสังคม ความสำคัญจิตวิทยามักเกี่ยวข้องกับชีวิตมนุษย์ใน ด้านต่างๆ ดังต่อไปนี้ (วิไลลักษณ์ พงษ์โสภา, 2555) 1.4.1 ด้านความเข้าใจต่อตนเอง ผลจากการเปลี่ยนแปลงของสังคมโลกในปัจจุบัน มนุษย์ มักจะให้ความสำคัญกับสิ่งแวดล้อมและสังคมรอบด้าน แต่โดยธรรมชาติของมนุษย์โดยแท้จริงแล้วนั้น มนุษย์มักจะให้ความสนใจเกี่ยวกับตนเองมากกว่าผู้อื่นและมีความอยากรู้อยากเห็นเกี่ยวกับตนเอง ดังนั้น ความสำคัญของจิตวิทยาในข้อแรกนี้จึงเป็นการหาคำตอบเกี่ยวกับธรรมชาติของมนุษย์ในแง่มุม ต่างๆ จน นำไปเปรียบเทียบกับตนเองและเกิดความเข้าใจตนเอง เม่ือเกิดความเข้าใจในตนเองแล้ว จะ รู้จักยอมรับ ตนเองและได้แนวทางในการจัดการกับตนเองอย่างมีประสิทธิภาพมากขึ้น ตัวอย่างเช่นนาย ก. รู้ตนเองว่า เป็นคนขี้โมโห อารมณร์้อน จึงทำให้ไม่มีใครอยากอยู่ใกล้และทำให้ไม่มีเพื่อน ส่งผลให้ไม่มี ความสุขเลย ดังนั้นเม่ือนาย ก. รู้ตนเองแล้ว นาย ก. รู้จักปรับตัวและพัฒนาความฉลาดทางอารมณ์ ของตนเองให้ดีขึ้น นาย ก. จึงพบว่าตนเองเริ่มมีเพื่อนและมีความสุขมากขึ้น เป็นต้น และนอกจากนี้ยัง เกิดผลดีกับตนเองใน การวางแผนการพัฒนาตนเองอีกด้วย 1.4.2 ด้านความเข้าใจต่อผู้อื่น ศาสตร์ทางจิตวิทยานอกจากจะช่วยให้เข้าใจตนเองแล้ว มักจะ เป็นข้อสรุปเกี่ยวกับธรรมชาติพฤติกรรมส่วนใหญ่ของมนุษย์ ส่งผลให้รู้จักและเข้าใจในพฤติกรรม ของคน อื่นๆ อันอาจจะเป็นบุคคลในครอบครัว กลุ่มเพื่อน กลุ่มคนทำงาน กลุ่มบุคคลภายนอก เป็นต้น ความ เข้าใจดังกล่าวส่งผลใหเ้กิดการยอมรับในข้อดี ข้อเสียของกันและกัน จะช่วยให้มีการปรับตัวเข้าหากัน และอยู่ร่วมกันอย่างมีความสุข อีกทั้งยังช่วยในการจัดวางตัวบุคคล ให้เหมาะสมกับงานหรือการ เรียนหรือ กิจกรรมต่างๆ ได้ดีมากขึ้น 1.4.3 ด้านความเข้าใจต่อสังคม ดังเช่น กฎหมายบ้านเมือง ระเบียบปฏิบัติบาง ประการมัก เกิ ด ขึ ้ น หรื อ ถู ก ยกร่ า งขึ ้ น โดยอาศั ย พื ้ น ฐานความเข้ า ใจเกี ่ ย วกั บ ธรรมชาติพ ฤติ ก รรมของมนุษย์ ตัวอย่างเช่น จิตวิทยาที่ช่วยให้เกิดความเข้าใจในเรื่องความต้องการการยอมรับ ความต้องการ สิทธิ เสรีภาพ และความเสมอภาคของคน ส่งผลให้เกิดกฎหมายว่าด้วยสิทธิมนุษยชน หรือการจัดให้มี วันเด็ก แห่งชาติ ปีสากลสำหรับผู้สูงอายุ หรือเกิดองค์กรบางลักษณะที่ทำงานในด้านการให้โอกาสที่เท่า เทียมกัน สำหรับบุคคลบางกลุ่ม หรือสำหรับผู้ดอ้ยโอกาสบางประเภท หรือแม้แต่การจัดให้มีการแข่งขัน กีฬา นานาชาติสำหรับคนพิการ ก็จัดเป็นส่วนหนึ่งของการนำความรู้เรื่องจิตวิทยาสำหรับผู้มี ลักษณะพิเศษมา เป็นแนวทางปฏิบัติบางประการทางสังคม 1.4.4 ด้านการแก้ปัญหาพฤติกรรมและปัญหาสังคม ความรู้ทางจิตวิทยาในบางแง่มุม ช่วยให้ผู้ ศึกษาเกิดความเข้าใจในอิทธิพลของสิ่งเร้า และสิ่งแวดล้อมที่มี ผลต่อการหล่อหลอมบุคลิกภาพ บาง ลักษณะ เช่น ลักษณะความเป็นผู้หญิง ลักษณะความเป็นผู้ชาย ลักษณะเบี่ยงเบนทางเพศ รวมไป ถึง อิทธิพลของสื่อมวลชนบางประเภท รายการโทรทัศน์บางลักษณะที่ส่งผลให้เด็กเกิดพฤติกรรม ก้าวร้าว อยากทำลาย หรือเกิดความเชื่อที่ผิด หรือเกิดการลอกเลีย นแบบอันไม่เหมาะสมซึ่งมีผลกระทบ ต่อการ

7 กระทำในเชิงลบ เป็นต้น จากความเข้าใจดังกล่าวนี้นำไปสู่การคัดเลือกสรร สิ่งที่นำเสนอเนื้อหา ทาง สื่อมวลชนให้เป็นไปทางสร้างสรรค์ เพื่อเสริมสร้างพฤติกรรมของเด็กและผู้ใหญ่ในสังคมอย่าง เหมาะสม 1.4.5 ด้านการส่งเสริมพัฒนาคุณภาพชี วิต ความรู้ทางจิตวิทยาที่ว่าด้วยการเลี้ยงดูในวัย เด็ก อันมีผลต่อบุคคลเม่ือเจริญเติบโตเป็นผู้ใหญ่ส่งผลให้เกิด ความพยายาม ในการสร้างรูปแบบการ เลี้ยงดูที่ เหมาะสมเพื่อเสริมสร้างพัฒนาคนทั้งกาย อารมณ์ สังคมและสติปัญญา เพื่อให้ได้คนดีมี ประสิทธิภาพ หรื อคนที่มี คุณลั กษณะอัน พึงปรารถนาของสังคมนั้ น ๆ และจิ ตวิทยายังช่ว ยให้ผู้ศึกษารับรู้ โดยเร็ว เกี่ย วกับ สัญญาณเตือนภัยในพฤติกรรมผิดปกติต่าง ๆ อันนำไปสู่การแก้ปัญหาและป้องกัน ปัญหา พฤติกรรม รวมทั้งการปรับเปลี่ยนพฤติกรรมบางลักษณะที่ไม่เหมาะสมของบุคคล จึงกล่าวได้ว่า จิ ตวิทยา เป็นศาสตร์ที่ช่วยเสริมสร้างพัฒนาคุณภาพชวีิตได้อีกศาสตร์หนึ่ง ดังนั้นสรุปได้ว่า จิตวิทยามีอิทธิพลและบทบาทต่อการดำเนินชีวิตของมนุษย์ การศึกษาทาง จิตวิทยาจะทำให้เข้าใจความรู้สึกนึกคิดของเราเองและพฤติกรรมของคนในสังคมต่อการกระทำที่เกิดขึ้น จึงทำให้สามารถใช้เป็นแนวทางในการประเมินเหตุการณ์ต่างๆ ได้ นอกจากนี้จิตวิทยาช่วยให้เกิดความรู้ ความเข้าใจเกี่ยวกับธรรมชาติของมนุษย์ เช่น รู้ว่าอะไรเป็นความต้องการพื้นฐานของมนุษย์ มนุษย์เกิด ความรู้สึกอย่างไรเมื่อไม่สามารถสนองตอบความต้องการของตนเองได้ และอะไรเป็นแรงผลักดันให้คน แสดงพฤติกรรมต่างกัน รวมทั้งช่วยในการปรับตัวและแก้ปัญหาทางจิตใจของตนเอง เช่น รู้วิธีรักษา สุขภาพจิตของตนเอง รู้วิธีเอาชนะปมด้อย วิธีการแก้ปัญหาความขัดแย้ง และขจัดความวิตกกังวลต่าง ๆ ได้ ตลอดจนช่วยให้เกิดการตัดสินใจเกี่ยวกับตนเองและผู้อื่นได้ดีขึ้น สามารถเข้าใจและรู้จักปรับตัวเอง ให้เข้ากับผู้อื่น 1.5 ขอบข่ายของจิตวิทยาในปัจจุบัน เนื่องจากวิชาจิตวิทยาเป็นวิชาที่มีขอบข่ายเนื้อหาครอบคลุมกว้างขวางมาก เพื่อสะดวก แก่ การศึกษาค้นคว้า นักจิตวิทยาจึงได้จำแนกจิตวิทยาออกเป็นสาขาต่างๆ ที่สำคัญ ดังต่อไปนี้ จิต วิทยาการศึก ษา (Educational Psychology) เป็นการประยุกต์ศ าสตร์ ทางจิตวิ ท ยามา ก่อให้เกิดประโยชน์ต่อการจัดการศึกษา โดยพยายามประยุกต์ความรู้และวิธีการทางจิตวิทยามาใช้ให้ เกิด ประโยชน์ต่อการจัดการเรียนการสอนในสภาพจริงให้มีประสิทธิภาพสูงสุดต่อผู้เรียน และอาศัย หลักการ และวิธีคิดทางจิตวิทยามาเป็นพื้นฐานในการสร้างสรรค์ศิลปะทางการสอนให้เกิดคุณค่าและ เกิดประโยชน์ ต่อผู้เรยีน (นุชลี อุปภัย, 2555) จิตวิทยาพัฒนาการ (Developmental Psychology) เป็นการศึกษาเกี่ยวกับการเปลี่ยนแปลง ของ มนุษย์ทุกช่วงวัยตั้งแต่ปฏิสนธิจนกระทั่งวัยชรา ครอบคลุมด้านร่างกาย อารมณ์ สังคมและสติปัญญา โดยปรัชญาพื้นฐานของจิตวิทยาสาขานี้คือ มนุษย์ทุกคน ทุกวัยมีความส าคัญและมีคุณค่า ทุกๆวัยมี ศักยภาพในการพัฒนาตนให้สามารถด าเนินชีวิตอย่างมีคุณค่าสมตามวัย และหากมนุษย์มีความเข้าใจ

8 ธรรมชาติของการเปลี่ยนแปลงตามวัยก็จะสามารถจัดการกับการเปลี่ยนแปลงซึ่งเกิดโดยวิถีธรรมชาติ ให้ พัฒนาไปอย่างสรา้งสรรคแ์ละมีคุณภาพชีวติ (ศรีเรือน แก้วกังวาล, 2540) จิตวิทยาสังคม (Social Psychology) เป็นการศึกษาพฤติกรรมมนุษย์ในส่วนที่เกี่ยวข้องกับการ อยู่ร่วมกันในสังคม คือการศึกษาที่นักจิตวิทยาพยายามที่จะเข้าใจความคิด ความรู้สึกและพฤติกรรม ของ มนุษย์ที่แสดงออกต่อหน้าผู้อื่น ไม่ว่าบุคคลผู้นั้นจะมีตัวตนหรือเป็นบุคคลในจินตนาการก็ตาม (นวลศิริ เปาโรหิตย์,2542 ) รวมทั้งยังศึกษาในเร่ืองความต้องการ ความสัมพันธ์ระหว่างบุคคล พฤติกรรมกลุ่ม การ เป็นผู้นำา ผู้ตาม มนุษยสัมพันธ์ อคติ ความดึงดูดใจ ฯลฯ ตลอดจนเจตคติ และ ความคิดเห็นของกลุ่มชน จิ ต วิ ท ยาอุ ต สาหกรรมและองค์ ก าร (Industrial and Organization Psychology) เป็ น จิตวิทยาประยุกต์ โดยการนำเอาทฤษฎีและหลักการทางจิตวทิยามาประยุกต์ใช้ในการจัดการทรัพยากร มนุษย์ที ่ท ำงานในธุร กิจ อุตสาหกรรม เพื่อให้ เ กิ ด ประสิ ทธิภ าพสู งสุ ด ต่ อ องค์ก ารและความผาสุ ก ของผปู้ฏิบัติงาน โดยเน้นไปที่การจัดการและพัฒนาทรัพยากรมนุษย์ และแก้ปัญหาพฤติกรรมของมนุษย์ ใน ที่ทำงาน ตลอดจนใช้ในการทำความเข้าใจเกี่ยวกับการตัดสินคนเข้าทำงาน การทำงานร่วมกับผู้อื่น การเข้าใจบทบาทในการทำงานร่วมกัน (กานดา จันทร์แย้ม,2556) จิตวิทยาการให้คำปรึกษา (Counseling Psychology) เป็นการประยุกต์เอาหลักการ ทฤษฎี และ เทคนิควิธีการทางจิตวิทยา มาใช้ในการช่วยให้บุคคลที่ประสบปัญหาได้เข้าใจและเห็นแนวทางในการ แก้ไขปัญหาให้ลุล่วงได้ โดยมีเป้าหมายสำคัญร่วมกันระหว่างผู้ให้คำปรึกษาและผู้รับคำปรึกษา เพื่อที่จะ หาแนวทางในการช่วยเหลือบุคคลได้สมหวังกับสิ่งที่เขาต้องการได้อย่างไรในระดับที่เหมาะสม หรือเพื่อ ขจัดความทุกข์หรอืปัญหาให้เบาบางลง มีข้อสังเกตคือความทุกข์ที่ทำให้เกิดปัญหานั้นไม่ได้เป็น โรคทาง ประสาท หรือโรคจิตหรือพฤติกรรมแปรปรวนใดๆ จะมีความแตกต่างกับจิตวิทยาคลินิก โดยมี ขอบข่าย ของปัญหา 3 ด้าน ได้แก่ ด้านการศึกษา ด้านอาชีพ ด้านส่วนตัวและสังคม (พงษ์พันธ์ พงษ์ โสภา,2543) จิ ต วิ ท ยาคลิ น ิ ก (Clinical Psychology) เป็ น จิ ต วิ ท ยาที ่ ศ ึ ก ษาเกี ่ ย วกั บ ความผิ ด ปกติ ข อง พฤติกรรม และหาทางบำบัดรักษาพฤติกรรมที่เป็นปัญหาเหล่านั้น โดยนักจิตวิทยาจะประยุกต์ความรู้ วิธีการ และ เทคนิคต่าง ๆ เข้ามาใช้ในการบำบัดรักษา นักจิตวิทยาคลินิกสามารถวินิจฉัยโรคทางจิตเวช โดยใช้ แบบทดสอบทางจิตวิทยาและสามารถทำจิตบำบัดได้ และมักจะทำงานร่วมกับจิตแพทย์ (กนกรัตน์ สุขะตุงคะ,2538) จิต วิทยาธุร กิจ (Business Psychology) เป็นการประยุกต์ใช้จิตวิทยากับธุรกิจ เพื่อชี้แนว ทางการ พัฒนาเสรมิสร้างองค์การให้ดำเนินไปอย่างมั่นคง และเพื่อให้ผู้บริหารและผู้ประกอบการได้รู้จัก สมาชิก ในองค์กรของตน ตลอดจนเข้าใจความแตกต่างระหว่างบุคคล รวมถึงองค์ประกอบที่มีผลต่อการ บริหารงานธุรกิจของผู้บริหาร การวางแผน การดำเนินงานธุรกิจอย่างมีประสิทธิภาพ และการมีชัยชนะ ทางการตลาด หลักการในการประยุกต์ใช้จิตวิทยา เช่น การเรียนรู้ การรับรู้ การแก้ไขความขัดแย้ง การ สื่อสาร ความเครียด การเมอืงในองค์การ การทำงานเป็นทีม การจูงใจ การเสริมแรง กลุ่มสัมพันธ์ ภาวะ ผู้นำ เป็นต้น (ช่อลดา ติยะบุตร,2556)

9 ดังนั้นจึงสรุปได้ว่า จากขอบข่ายที่ได้กล่าวมาแล้วข้างต้นจะพบว่า จิตวิทยาเข้ามามีบทบาทใน ทุก วิชาชีพ โดยแต่ละสาขาจะมีจุดเน้นที่แตกต่างกันไป แต่โดยส่ วนใหญ่แล้วนั้นจิตวิทยามักจะถูกนำมาใช้ได้ เกือบทุกอย่างในชีวิตประจำวันของมนุษย์ และนอกจากนี้ยังมีจิตวิทยาอีกหลายสาขาที่ไม่ได้ กล่าวถึงใน ที่นี้ เช่น จิตวิทยาการกีฬา จิตวิทยาการเมือง การปกครอง จิตวิทยาผู้บริโภค จิตวิทยาสุขภาพ จิตวิทยาสุขศึกษา เป็นต้น 1.6. ความเป็นมาของจิตวิทยา จิตวิทยาเป็นวิชาที่มีการศึกษามาตั้งแต่ยุคกรีกโบราณเมื่อสองพันกว่าปีล่วงมาแล้ว โดยในอดีตนัก ปรัชญาชาวกรีกคนสำคัญ อาทิ เพลโต (Plato; 427-347 ก่อนคริสต์กาล) และอริสโตเติล (Aristotle; 364-322 ก่อนคริสต์กาล) ได้พยายายามทำความเข้าใจและอธิบายเกี่ยวกับธรรมชาติการแสดงออกของ มนุษย์ ซึ่งส่ว นใหญ่เชื่อตรงกัน ว่า มนุษย์มีส ่วนประกอบสำคัญสองส่วน ได้แก่ ร่างกาย (body) กับ วิญญาณ (soul) โดยวิญญาณจะมีอิทธิพลเหนือร่างกายที่จะคอยควบคุมให้ร่างกายกระทำสิ่งต่าง ๆและมี อำนาจควบคุมปรากฏการณ์ทางธรรมชาติ ดังนั้นการจะเข้าใจมนุษย์ได้จึงต้องอธิบายวิญญาณในลักษณะ แนวปรัชญามากกว่าจะพิสูจน์ทดลองในแง่วิทยาศาสตร์ รวมทั้งจะผสมผสานกับความเชื่อทางศาสนาใน ขณะนั้น การใช้วิธีเช่นนี้ทำให้ได้คำตอบออกมาหลายหลายไม่แน่นอนและไม่ชัดเจน ต่อมาเมื่อเข้าสู่ยุคแห่งความเจริญทางวิทยาศาสตร์ จึงมีผู้พยายามจะนำความรู้ทางวิทยาศาสตร์ มาเพื่อใช้อธิบายเกี่ยวกับวิญญาณ แต่ยังไม่ได้รับความรู้เพิ่มเติมแต่อย่างใด จึงทำให้นักจิตวิทยาในยุคหลัง ๆ หันมาสนใจเกี่ยวกับจิต (mind) แทน ดังเช่น จอห์น ล็อค (John Lock; 1632-1704) ที่อธิบายว่าจิตคือ ความรู้ตัว (conscious) จนกระทั่งถึงปลายศตวรรษที่ 19 เป็นต้นมา จึงได้มีผู้นำเอาวิธีการทดลองมาใช้ จึ ง มี ผ ลทำให้ น ั ก จิ ต วิ ท ยายุ ค ใหม่ เ ปลี ่ ย วแนวทางการศึ ก ษาทางจิ ต ใจ (mind) มาศึ ก ษาพฤติ ก รรม (Behavior) ซึ่งสามารถพิสูจน์ให้เห็นจริงได้ รวมทั้งนำวิธีการต่าง ๆ ทางวิทยาศาสตร์มาใช้ในการอธิบาย เกี่ย วกับ พฤติกรรม บุคคลสำคัญที่มีบทบาทอย่างมาก ได้แก่ วิล เฮล์ม แมกซ์ วุนด์ (Wilhelm Max Wound; 1832-1920) จอห์น บี วัตสัน (John B.Watson; 1958-1878) เป็นต้น (ฤกษ์ชัย คุณูปการ และคณะ,2545; สุรางค์ โค้วตระกูล, 2553) จากอดีตถึงปัจจุบัน ได้มีนักปรัชญา นักการศึกษา และนักจิตวิทยาได้ให้แนวความคิด และเสนอ ผลงานการศึกษาทางด้านจิตวิทยามากมาย ซึ่งได้ส่งผลให้จิตวิทยามีการพัฒนาขึ้นมาเป็นลำดับ ในที่นี้ จะ ขอกล่าวถึงแนวความคิดและผลงานของบุคคลสำคัญบางท่านดังนี้ เพลโต (Plato) ท่านให้ทัศนะว่า มนุษย์มีกายและจิตที่ทำงานแยกจากกัน ในจิตเท่านั้นที่ เป็น แหล่งของความรู้ความคิด โดยความรู้ความคิดทั้งหลายที่มีอยู่ในตัวบุคคล ได้มีมาเรียบร้อย ตั้งแต่เกิด การ เรียนรู้ในทัศนะของเพลโต หมายถึง การฟื้นคืนความคิด หรือ เป็นการพยายาม ประมวลความคิดที่ มีมา ตั้งแต่เกิด เข้าด้วยกันอีกครั้งหนึ่ง ไม่จำเป็นต้องอาศัยประสบการณ์จาก การสัมผัสในการแสวงหาความรู้ การฝึกทางกายไม่ได้ช่วยให้มีความรู้ หรือมีสติปัญญาเกิดขึ้น

10 อริสโตเติล (Aristotle) กล่าวว่า การสัมผัสเป็นเครื่องมือสำคัญที่บุคคลใช้ในการแสวง หาความรู้ และเชื่อว่า พลังการสัมผัสของมนุษย์จะถูกบรรจุไว้ในส่วนต่างๆ ของจิต ซึ่งแยกออกเป็น 5 ส่วนดังนี้ - ส่วนที่ทำหน้าที่ในการเจริญเติบโตและสืบพันธุ์ (Vegetative faculty) - ส่วนที่ทำหน้าที่แสวงหาสิ่งที่ดีงาม (Appetite faculty) - ส่วนที่ทำหน้าที่มองเห็น ได้ยิน สัมผัส ดมกลิ่นและชิมรส (Sensory faculty) - ส่วนที่ทำหน้าที่ในการเคลื่อนไหว (Locomotive faculty) - ส่วนที่ทำหน้าที่ในการให้เหตุผล (Rational faculty) ซึ่งเป็นส่วนที่ใช้สำหรับแยก มนุษย์ ออกจากสัตว์ชั้นต่ำชนิดอื่นๆ ฮวน หลุยส์ ไวเวส (Juan Lusi Vives) ผู้ค้นพบวิชาจิตวิทยาการศึกษา กล่าวว่า การจัดการ เรียนการสอน และจัดการศึกษาให้มีประสิทธิภาพ ขึ้นอยู่กับเรื่องที่ตั้งและสภาพแวดล้อมทาง กายภาพ ของสถานศึกษา วุฒิทางการศึกษา เงินตอบแทนที่ครูผู้สอนได้รับ การประชุมแลก เปลี่ยนความรู้ความ คิดเห็นของผู้สอน การมีหลักสูตรการสอนที่สอดคล้องกับพัฒนาการทางสติ ปัญญาและความคิดของ ผู้เรีย น การจัดตั้งองค์การนิสิต นักศึกษา และพลศึกษา ตลอดจนได้ส ่งเสริมสตรีให้มีโอกาสเข้ารับ การศึกษามากขึ้น จอห์น เอมอส คอมินิอัส (John Amos Comenius) กล่าวว่า เพื่อทำให้การสอนมีประสิทธิภาพ เป็น ธรรมชาติและมีความประหยัดมากที่สุด เขาเน้นความสำคัญของการดัดแปลงวิธีสอนให้เหมาะ สม สอดคล้องกับความต้องการและความสนใจของผู้เรียน สอนให้เห็นความสัมพันธ์ของสิ่งที่ เรียนกับการ นำไปใช้ในชีวิตจริง ทำให้การเรียนเป็นเรื่องง่าย โดยให้ผู้เรี ยนรู้ตามลำดับขั้น และเน้นให้เรียนโดยผ่าน ประสาทสัมผัสทั้ง 5 ให้มากที่สุด จอห์น ล็อค (John Locke) ผู้ได้รับสมญานามว่าเป็นบิดาของจิตวิทยาสมัยใหม่ เขาเชื่อ ว่าจิต หรือสมองทารกแรกเกิดมีแต่ความว่างเปล่า ซึ่งเปรียบได้กับผ้าขาว (Tabula rasa) พร้อมที่จะรับข้อมูล ต่างๆ โดยข้อมูลที่เป็นความรู้ ความคิดทั้งหลายของบุคคล เกิดจากการแสวงหาความรู้โดยผ่านทาง ประสบการณ์ จากการสัมผัส แล้วนำสิ่งที่ได้จากการ สัมผัสไปจัดระบบ รวบรวม และตีความหมายจนเกิด เป็นการรับรู้ขึ้นมา จากนั้นจึงนำการรับรู้ไป เชื่อมโยงสัมพันธ์กับความคิดที่บุคคลมีอยู่ ฌอง ฌาค รู ส โซ (Jean Jacques Rousseau) ผู้เขียนหนังสื อชื่ อ Emile ซึ่งจัดได้ว ่า เป็น หนังสือที่มีความสำคัญต่อทฤษฎีการศึกษา และมีอิทธิพลต่อจิตวิทยาการศึกษาเป็นอันมาก ซึ่งกล่าวถึง ความดีงามตามธรรมชาติ ที่เด็กๆ ควรได้เรียนรู้โดยตรงจากธรรมชาติมากกว่าการ เรียนจากหนังสือหรือ ตำรา และยังได้กล่าวถึงขั้นพัฒนาการและการเจริญเติบโตของเด็กที่สอด คล้องกับธรรมชาติอีกด้วย แฮร์มันน์ เฮ็บบิงเฮาล์ (Hermann Ebbinghaus) นักจิตวิทยาชาวเยอรมันได้แสดงให้เห็นถึง กระบวนการทางจิตขั้นสูงในการเรียนรู้ และการจำด้วยการทดลอง วิเ ฮล์ม วุน ดท์ (Wilhelm Wundt) นักจิตวิทยาชาวเยอรมันที่ได้จัดตั้งห้ องปฏิบัติการ หรือ ห้องทดลองทางด้านจิตวิทยาขึ้นมาเป็นครั้งแรกในปี ค.ศ. 1879 ณ เมืองไลพ์ซิก (Leipzig) การทดลอง

11 ส่วนใหญ่เป็นเรื่องการรับสัมผัส และความเร็วของปฏิกิริยาตอบสนองต่อสิ่งกระตุ้น โดยมีเครื่องมือในการ ทดลองและมีการตรวจสอบข้อมูล เช่นเดียวกับวิทยาศาสตร์แ ขนงอื่นๆ จนทำให้ได้รับการยอมรับให้เป็น วิทยาศาสตร์ และยกย่องวุนดท์ให้เป็นบิดาของจิตวิทยาการ ทดลองด้วย วิลเลี่ยม เจมส์ (William James) ผู้ได้ชื่อว่าเป็นบิดของจิตวิทยาในประเทศสหรัฐอเมริกา ท่าน ได้ ประยุกต์เอาความรู้ทางด้านชีววิทยามาใช้ในการศึกษาทางด้านจิตวิทยา ผลงานของเจมส์เป็นที่ รู้จัก และยอมรับกันอย่างกว้างขวาง คือ ทฤษฎีอารมณ์กับตำราทางด้านจิตวิทยา 2 เล่ม ที่มีชื่อว่า Principles of Psychology เอ็ดเวิร์ด แอล ธอร์นไดค์ (Edward L. Thomdike) ผู้ได้ชื่อว่าเป็นบิดาของจิตวิทยาการศึกษา ท่านเป็น คนแรกที่ได้ทำการทดลองการเรียนรู้ โดยใช้แมวและไก่เป็นสัตว์ทดลอง แล้วนำผลที่ได้จากการ ทดลองไปประยุกต์ใช้กับมนุษย์ ซึ่งผลงานที่เป็นรู้จักกันอย่างแพร่หลาย คือ การเรียนรู้โดยการ ลองผิดลอง ถูก (Trial and Error Learning) นอกจากนี้ยังได้ศึกษาองค์ประกอบอื่นๆ ที่มีส่วนเกี่ยวข้องกับการเรียนรู้ เช่น เชาวน์ปัญญา การจูงใจ และการถ่ายโยงการเรียนรู้ เป็นต้น จอห์น บี วัตสัน ((John B.Watson) ผู้ก่อตั้งจิตวิทยากลุ่มพฤติกรรมนิยม (behaviorism) ซึ่งไม่ เห็นด้วยกับการศึกษาพฤติกรรมภายในรวมทั้ง วิธีการที่วุนด์ใช้ศึกษาอยู่ วัตสันได้นำเอาทฤษฎีของพา ฟลอฟ มาเป็นหลักในการอธิบายผลงานของวัตสัน ได้รับความนิยมจนได้รับการยกย่องว่าเป็น“บิดาของ จิตวิทยาพฤติกรรมนิยม” วัตสันมองธรรมชาติของมนุษย์ในลักษณะที่เป็นกลาง คือ ไม่ดี ไม่เลว(neutralpassive) การกระทำต่างๆของมนุษย์เกิดจากอิทธิพลของสิ่งแวดล้อมภายนอก พฤติกรรมของมนุษย์เกิด จากการตอบสนองต่อสิ่งเร้า (stimulus-response) การเรียนรู้เกิดจากการเชื่อมโยงระหว่ างสิ่งเร้าและ การตอบสนอง เป็นการศึกษาพฤติกรรมที่สามารถเห็นได้หรือวัดได้ 1.7 นักจิตวิทยาที่สำคัญและแนวคิดของนักจิตวิทยากลุ่มต่างๆ แนวทัศนะทางด้านจิตวิทยาต่างๆ เกิดขึ้นมากมาย แนวทัศนะที่สำคัญสรุปได้ตาราง 1.1 (ฤกษ์ชัย คุณูปการ และคณะ,2545; สุรางค์ โค้วตระกูล, 2553; เติมศักด์ คทวณิช, 2556 ) ดังสาระสังเขปดังนี้ 1.7.1 แนวทัศนะโครงสร้างทางจิต (Structuralism) พัฒนาขึ้นมาครั้งแรกในปี ค.ศ. 1879 โดยนักจิตวิทยา ชื่อ วุนดท์ (Wilhelm Wundt) ซึ่งวุนดท์กล่าวว่า “จิตวิทยา” เป็นการศึกษาประสบการณ์ของบุคคลในขณะที่เขามี ความสำนึกรู้ หรือ รู้สึกตัว ต่อมาวุนดท์ได้พัฒนาแนวความคิดทางด้านจิตวิทยาจนเป็นที่รู้จักกัน แพร่หลายในนามของ Structuralism จากนั้น เอ็ดเวิร์ด แบรดฟอร์ด ทิชเนอร์ (Edward Bradford Titchener) ได้นำทัศนะ โครงสร้างทางจิต ไปแพร่หลายในประเทศสหรัฐอเมริกา ได้รับความนิยมสูงสุด ในปี ค.ศ.1910 จากนั้นจึง ค่อยๆ ลดความนิยมลงมา แนวทัศนะโครงสร้างทางจิต อธิบายว่า จิตมีโครงสร้างเช่นเดียวกับองค์ประกอบ ทาง เคมีที่สามารถแยกออกเป็นส่วนย่อยๆ ได้ โดยจิตแยกย่อยออกเป็นโครงสร้างที่สำคัญ 3 ประการ คือ

12 - โครงสร้างของจิตส่วนที่ทำหน้าที่รับสัมผัส (Sensation) - โครงสร้างของจิตส่วนที่เกี่ยวข้องกับจินตนาการ ความคิดและเหตุผล (Image) - โครงสร้างของจิตส่วนที่เกี่ยวข้องกับอารมณ์และความรู้สึก (Feeling) การทำงานร่วมกันของโครงสร้างทั้ง 3 ส่วนดังกล่าว ทำให้บุคคลมีกระบวนการ ทางจิต ในลักษณะต่างๆ เกิดขึ้น แนวทัศนะโครงสร้างทางจิตทำการศึกษาจิตด้วยวิธีการตรวจพินิจภายใน (Introspection) ซึ่งเป็นวิธีการที่ให้บุคคลสังเกต หรือสำรวจตนเองแล้วอธิบายหรือรายงาน ให้ผู้อื่นทราบ กล่าวคือ นำสิ่งกระตุ้นที่เป็นบุคคล สิ่งของ หรือ ประโยคข้อความมากระตุ้นบุคคล แล้วให้บุคคลรายงาน ด้วยคำพูดของตนเองว่าเขาคิด และรู้สึกอย่างไรจากการได้รับสิ่งกระตุ้นนั้น อย่างไรก็ตามการศึกษาจิต ด้วย Introspection ไม่สามารถใช้กับเด็กเล็กๆ หรือผู้ป่วยทางจิตได้ และยังมีความคลาดเคลื่อนที่บุคคล ไม่ได้รายงานให้ผู้อื่นทราบตามความ เป็นจริงที่เกิดขึ้นได้ 1.7.2 แนวทัศนะหน้าที่ของจิต (Functionalism) เกิดขึ้นในปี ค.ศ.1898 เป็นแนวคิดที่พัฒนาขึ้นมาจากแนวคิดทางวิทยาศาสตร์ มีผู้นำที่สำคัญ 2 คน คือ วิลเลี่ยม เจมส์ (William James) และจอห์น ดิวอี้ (John Dewey) แนวทัศนะหน้าที่ของจิต ได้รับอิทธิพบทางความคิดจากทฤษฎีวิวัฒนาการของชาร์ล ดาร์วิน (Charies Darwin) ในเรื่องกระบวนการคัดเลือกตามธรรมชาติ ดังนั้น จิตวิทยาจึง เป็นการศึกษาการ ปรับตัวของบุคคลที่มีต่อสิ่งแวดล้อมของเขา ศึกษาการเรียนรู้เพื่อการปรับ ตัวที่เหมาะสมและศึกษา เครื่องมือต่างๆ ที่บุคคลนำมาใช้ในการปรับตัวด้วย แนวทัศนะหน้าที่ของจิตนี้ พยายามหาคำตอบให้ได้ว่าจิตทำหน้าที่อะไรบ้าง เหตุใดบุคคลจึง มีความคิด หรือมีการกระทำเกิดขึ้น โดยการสังเกตการทำงานของจิต ควบคู่กับการศึกษาการทำงานของ ร่างกาย ซึ่งได้คำตอบว่า จิตทำงานหรือทำหน้าที่เพื่อให้ ความต้องการหรือความปรารถนาของตนเ อง ได้รับการตอบสนอง โดยแต่ละบุคคลจะต้องมีการ ปรับตัวที่เหมาะสมกับสิ่งแวดล้อมด้วย จอห์น ดิวอี้ ได้ให้การสนับสนุนแนวทัศนะหน้าที่ของจิต และได้เสนอวิธีการเรียนรู้ใหม่ ขึ้นมา ใช้ คือ การเรียนรู้จากการกระทำ (Learning by doing) นอกจากนี้ เจมส์ แองเจลล์ (James. R. Angell) ได้เสนอว่า กระบวนการทำงานของสมองเป็นกลไกสำคัญ และเป็นกุญแจนำไปสู่การเรียนรู้ โดยเน้นถึง ประโยชน์และสิ่งที่สามารถปฏิบัติได้ในชีวิตจริง โดยกล่าวถึงหลักการเรียนรู้ที่สำคัญ 3 ประการ คือ 1) การเรียนรู้ คือกิจกรรมที่ต้องอาศัยการประสานสัมพันธ์ของอวัยวะสำหรับการรับรู้ และ การเคลื่อนไหวทุกส่วนของร่างกาย กล่าวโดยสรุป คือเด็กจะเรียนทั้งตัว 2) กิจกรรมทางกาย ควรได้รับการสนับสนุน และส่งเสริมโดยเฉพาะการเรียนขึ้นอยู่กับ การ งานของอวัยวะส่วนต่างๆ ในร่างกาย 3) การเรียนรู้ คือ กระบวนการทางสังคมที่สามารถนำเอาวิธีการไปใช้ให้เกิดประโยชน์ใน ชีวิตจริงได้เป็นสำคัญ

13 1.7.3 แนวทัศนะจิตวิเคราะห์ (Psychoanalysis) เกิดขึ้นเป็นครั้งแรกในปี ค.ศ.1900 โดยมี ซิกมันต์ ฟรอยด์ (Sigmund Freud) จิตแพทย์ชาว เวียนนาเป็นผู้นำคนสำคัญ ในระยะแรก แนวทัศนะนี้ถูกคัดค้านและถูกวิพากย์วิจารณ์จากสังคม ทั่วไป อย่างรุนแรง จากการศึกษาเพื่อการเข้าใจและให้จิตบำบัดแก่ผู้ป่วยทางจิต ฟรอยด์ ค้นพบว่า จิตของ มนุษย์มีลักษณะเป็นพลังงาน เรียกว่า พลังงานจิต โดยพลังงานจิตจะทำหน้าที่ควบคุม กิจกรรมทาง ร่างกายทั้งหมดของคนเรา โดย ฟรอยด์ แบ่งจิตออกเป็น 3 ระดับดังนี้ จิตรู้สำนึก (Conscious mind) จิตใกล้สำนึก หรื อ จิ ต ก่ อ นสำนึ ก (Pre-conscious mind) และ จิ ต ไร้ ส ำนึ ก (Unconscious mind) ทั ้ ง นี้ ฟ รอยด์ เปรียบจิตทั้ง 3 ระดับเหมือนกับก้อนน้ำแข็งที่ลอยอยู่ในน้ำ ทั้งนี้ฟรอย์ ได้ให้ความสำคัญในบทบาทของ จิตไร้สำนึกมากที่สุด โดยเชื่อว่าพฤติกรรม ทั้งหลาย รวมทั้งบุคลิกภาพของบุคคลถูกกำหนดมาจากระดับ จิตไร้สำนึก สามารถนำความ เข้าใจ และอธิบายทุกสิ่งทุกอย่างที่บุคคลกระทำได้ โดยวิเคราะห์จาก แรงจูงใจและแรงขับต่างๆ ที่มีอยู่ในจิตไร้สำนึกของแต่ละบุคคล อิทธิพลที่มีต่อพฤติกรรมของคนอีกประการหนึ่งที่ ฟรอยด์ กล่าวถึง ได้แก่ โครงสร้างแห่ง บุคลิกภาพของมนุษย์ (Structure of Personality) ซึ่งประกอบด้วย Id, Ego และ Super-Ego ทั้ง 3 ส่วนนี้จะทำงานสัมพันธ์กันตลอดเวลา นอกจากนี้ ฟรอยด์ได้ให้ทัศนะเพิ่มเติมอีกว่า บุคลิกภาพของคนเราไม่ได้สมบูรณ์มา ตั้งแต่ เกิด แต่จะค่อยๆ พัฒนาขึ้นมาตามวัยที่เปลี่ยนไป โดยพัฒนาการในวัยเด็กจะมีความ สำคัญในการกำหนด บุคลิกภาพในวัยผู้ใหญ่ของบุคคลเป็นอย่างมาก เราแบ่งขั้ นพัฒนาการบุคลิกภาพ (พัฒนาการทางเพศ) ออกเป็น 5 ขั้น แต่ฟรอยด์ให้ความสำคัญในพัฒนาการ 3 ขั้นแรกมากที่สุด ดังนี้ 1) ขั้นปาก (Oral stage) ทารกแรกเกิด ถึงอายุ 12 เดือน หรือ 18 เดือน 2) ขั้นทวารหนัก (Anal stage) เด็กตั้งแต่อายุ 12 เดือน หรือ 18 เดือน ถึง 3 ขวบ 3) ขั้นอวัยวะเพศ (Phallic stage) ตั้งแต่ 3 ปีถึง 5-6 ปี 4) ขั้นแฝง (Latency stage) ตั้งแต่ 5-6 ปี จนถึง 12 ปี 5) ขั้นสืบพันธุ์ (Genital stage) ตั้งแต่ วัยรุ่นจนถึงวัยผู้ใหญ่ 1.7.4 แนวทัศนะพฤติกรรมนิยม (Behavioralism) จอห์น บี วัตสัน (John B. Watson) นักจิตวิทยาชาวอเมริกา ซึ่งเป็นผู้นำที่สำคัญของแนว ทัศนะพฤติกรรมนิย ม ซึ่งเกิดขึ้นในปี ค.ศ.1913 เขากล่าวว่า การศึกษาทางด้านจิตวิทยาของ แนว พฤติกรรมนิยม ควรเน้นการศึกษาพฤติกรรม ซึ่งเป็นการศึกษาความสั มพันธ์ระหว่างสิ่ง กระตุ้นกับการ ตอบสนอง รวมทั้งศึกษาวิธีการเรียนรู้แบบต่างๆ ของมนุษย์และสัตว์ที่ใช้สำหรับ การปรับตัวให้เข้ากับ สิ่งแวดล้อมด้วย

14 แนวทัศนะพฤติกรรมนิย มมุ่งสนใจศึก ษาพฤติกรรมที่ส ามารถสังเกตได้ ซึ่งเป็นวิธ ีทาง วิทยาศาสตร์ เช่น การศึกษาพฤติกรรมที่แสดงถึงความสุขของบุคคล วัตสัน นำภาพที่ ตลกขบขันมาให้ดู แล้วคอยสังเกตและตรวจนับพฤติกรรมของบุคคลที่แสดงถึงความสุข คือ การยิ้ม หรือการหัวเราะ เป็นต้ น ได้มีนักจิตวิทยาหลายท่านนำทัศนะนี้ไปประยุกต์ใช้ เช่น เอ็ดเวิร์ด ธอร์นไดค์ (Edward L.Thorndike; 1874-1949) คลาร์ ก ฮุ ล ล์ (Clark L. Hull; 1884-1952) บี . เอฟ. สกิ น เนอร์ (Burrhus Frederic Skinner; 1902-1992) เป็นต้น ที่เชื่อในทฤษฎีการเรียนรู้แบบลงมือกระทำและกฎแห่งการเสริมแรง โดย เชื่อว่ากระบวนการเสริมแรงคือ พลังกระตุ้นสำหรับการก่อให้เกิดพฤติกรรมใหม่ หรือการเรียนรู้ใหม่ การ เสริมแรงจะทำให้พฤติกรรมที่พึงประสงค์เพิ่มขึ้นและการลงโทษจะทำให้พฤติกรรมที่ไม่พึงประสงค์ลดลง นอกจากนี้ วัตสัน เสนอแนะว่า ควรจะทำความเข้าใจ สิ่ งแวดล้อมที่บุคคลมี ปฏิสัมพันธ์ด้วย ทั้งนี้เพราะ สิ่งแวดล้อมมีความสำคัญต่อบุคคลในการแสดงพฤติกรรม ตอบสนองต่อสิ่งเร้าต่างๆ มาก ถ้ามี การควบคุมสิ่งแวดล้อมของบุคคลได้อย่างเหมาะสม ก็จะสามารถกำหนดหรือทำนายพฤติกรรมของบุคคล ในอนาคตได้ โดยไม่จำเป็นจะต้อง คำนึงถึงลัก ษณะต่างๆ ที่ถ่ายทอดทางพันธุกรรม พรสวรรค์ หรือ ความสามารถพื้นฐานอื่นใด ของทารกแต่ละคนเลย 1.7.5 แนวทัศนะจิตวิทยาเกสตอลท์ (Gestalt Psychology) เกิ ด ขึ ้ น ครั ้ ง แรกในเยอรมั น ในค.ศ. 1912 จากนั ้ น ได้ ม ี ผ ู ้ น ำไปแพร่ ห ลายในประเทศ สหรัฐอเมริกา โดยมี แมกซ์ เวอร์ไทเมอร์ (Max Wertheimer) เคอร์ท เลอวิน (Kurt Lewin) วอฟแกง โคเลอร์ (Wolfgang Kohler)และ เคร์ท คอฟคา (Kurt Koffka) เป็นผู้นำคนสำคัญ คำว่ า Gestalt เป็ น ภาษาเยอรมั น หมายถึ ง โครงร่ า ง (pattern) แนวทั ศ นะจิ ต วิ ท ยา Gestalt มีหลักการพื้นฐานว่า ส่วนรวมมีความหมายมากกว่าผลรวมของส่วนย่อย เช่น บ้านหลังหนึ่งมี ความหมายมากกว่า อิฐ หิน ทราย ปูนและเหล็กมากองรวมกัน เป็นต้น เมื่อมีการเปลี่ยนแปลงของ ส่วนย่อยเพียงบางส่วน ก็จะมีผลกระทบไปยังส่วนรวมได้ แนวทัศนะนี้ พบว่า คนเราสามารถรับรู้สิ่งที่อยู่ นิ่งกับที่ให้มีการเคลื่อนไหวเกิดขึ้นได้ เช่น การฉายภาพยนตร์ในปัจจุบัน เป็นต้น นอกจากนี้ ยังพบการ รับรู้อื่นๆ อีก เช่น การรับรู้ภาพ-พื้น (Figure-Ground) และการรับรู้ภาพมายา (Illusion) เป็นต้น ในด้านการเรียนการสอน ครูผู้สอนจะต้องรับรู้และเข้าใจผู้เรียนให้ถูกต้องในทุกๆ ด้าน เพราะผู้เรียนที่มีปัญหาทางด้านสุขภาพ ปัญหาความขัดแย้ง ปัญหาความเครียดจาก ครอบครัวที่มปี ัญหา ย่อมมีผลกระทบต่อการเรียน และมีผลกระทบต่อความสัมพันธ์กับเพื่อน ในชั้นเรียนได้

15 ตาราง 1.1 สรุปสาระสำคัญของแนวทัศนะกลุ่มจิตวิทยาต่างๆ ชื่อกลุ่ม ผู้นำกลุ่ม สาระสำคัญของแนวคิด กลุ่มโครงส วิเฮล์ม วุนดท์ โครงสร้างทางจิตแบ่งเป็น : ร้างทางจิต 1. การสัมผัส (sensation) 2. การรู้สึก (Feeling) และ 3. การจินตนาการ (Image) กลุ่มหน้าที่ วิลเลี่ยม หน้าที่ของจิต : ทางจิต เจมส์ ควบคุมกระบวนการทำกิจกรรมต่างๆ จอห์น ดิวอี้ ของร่างกาย เพื่อปรับตัวให้เหมาะสมกับสิ่งแวดล้อม กลุ่มจิต ซิกมันด์ เน้นความสำคัญของจิตไร้สำนึก วิเคราะห์ ฟรอยด์ ซึ่งเป็นผลจากการเลี้ยงดู ในช่วงต้นของชีวิต หรือห้าขวบแรกของชีวิต เป็นสิ่งกำหนดพฤติกรรมของบุคคลในเวลาต่อมา กลุ่ม จอห์น บี พฤติกรรมทุกอย่างต้องมีสาเหตุ และ พฤติกรรม วัตสัน 1. การวางเงื่อนไขเป็นสาเหตุให้เกิดพฤติกรรม นิยม 2. พฤติกรรมของคนเกิดจากการเรียนรู้มากก ว่าสัญชาตญาณ 3. พฤติกรรมการเรียนรู้ของสัตว์นำไปอธิบาย พฤติกรรมของมนุษย์ได้ กลุ่ม แมกซ์ การเรียนรู้เน้นส่วนรวมทั้งหมดมากกว่าส่วนย่อย เกสตัลท์ เวอร์ไทเมอร์ รวมกัน เคอร์ท เลอวิน การเรียนรู้เกิดจาก: วอฟแกง 1. การรับรู้ โคเลอร์ 2. การหยั่งเห็น เคร์ท คอฟกา

วิธีการศึกษา การตรวจสอบตนเอง หรือ การพินิจภายใน (Introspection) การสังเกตพฤติกรรม

การระบายความในใจ อย่างเสรี

การทดลอง

การทดลอง

1.8 บทสรุป จิตวิทยาเป็นศาสตร์ที่เกี่ยวข้องกับชีวิตของมนุษย์ โดยมีประวัติความเป็นมายาวนานนับตั้งแต่ สมัยกรีกโบราณ ในการศึกษาจิตวิทยายุคแรกเป็นการศึกษาเกี่ยวกับเรื่ องวิญญาณ ต่อมาเมื่อความเชื่อ เรื่องวิญญาณเริ่มลดน้อยลง จึงเปลี่ยนมาศึกษาเรื่ องพฤติกรรมแทน เพราะมีความเป็นรูปธรรม มากกว่า จึงได้เกิดแนวคิดและทฤษฎีของนักจิต วิทยามากมายหลายกลุ่มขึ้น ซึ่งได้ท ำการทดลอง ปรับปรุงและ พัฒนา วิชาที่ว่าด้วยจิตวิทยามาอย่างต่อเนื่อง โดยปัจจุบันซึ่งเป็นยุคของความก้าวหน้าทางวิทยาศาสตร์

16 การศึกษาจิตวิทยาจึงมีความเป็น รูปธรรมมากขึ้นกว่าแต่ก่อนมาก เพราะได้อาศัยกระบวนการทาง วิทยาศาสตร์ เข้ามาพิสู จนแ์ละศึกษาพฤติกรรมของมนุษย์ ทำให้ผลที่ได้มีความชัดเจนและถูกต้อง และ เนื่องจากจิตวิทยาเข้ามามีบทบาทในชีวิ ตของมนุษย์ดังนั้นจึงเกิดจิตวิทยา แบ่งแยกออกไปในหลายแขนง แตกต่างกันไปตามสาขาอาชีพที่ได้เข้าไปเกี่ยวข้อง เช่น จิตวิทยาการศึกษา จิตวิทยาการให้ค ำปรึกษา จิตวิทยาองค์กร จิตวิทยาอุตสาหกรรม เป็นต้น เอกสารอ้างอิง กนกรัตน์ สุขะตุงคะ. (2538). คู่มือจิตวิทยาคลินิก. กรุงเทพฯ : เมดิคัล มีเดีย. กานดา จันทร์แย้ม. (2556). จิตวิทยาอุตสาหกรรมและองค์การ = Industrial and Organizational Psychology. กรุงเทพฯ : โอเดียนสโตร์. กิ่งแก้ว ทรัพย์พระวงศ.์ (2556). จิตวิทยาทั่วไป. พิมพ์ครั้งที่ 21. ปทุมธานี: มหาวิทยาลัยกรุงเทพ. คนางค์ มณีศรี. (2556). จิตวิทยาทั่วไป. พิมพ์ครั้งที่ 3. กรุงเทพฯ : ช่อระกาการพิมพ์. จิราภรณ์ ตั้งกิตติภาภรณ์. (2557). จิตวิทยาทั่วไป. พิมพ์ครั้งที่ 2. กรุงเทพฯ : สำนักพิมพ์แห่ง จุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย. ช่อลดา ตยิะบุตร. (2556). จิตวิทยาธุรกิจ. กรุงเทพฯ : โอเดียนสโตร์. ณัฐภร อนิทุยศ. (2556). จิตวิทยาทั่วไป. กรุงเทพฯ : สำนักพิมพ์แห่งจุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย. เติมศักดิ์ คทวณิช. (2556). จิตวิทยาทั่วไป. กรุงเทพฯ : ซีเอ็ดยูเคชั่น. นุชลี อุปภัย. (2555). จิตวิทยาการศึกษา. พิมพ์ครั้งที่ 2. กรุงเทพฯ : สำนักพิมพ์แห่งจุฬาลงกรณ์ มหาวิทยาลัย. นวลศิริ เปาโรหิตย์. (2542). จิตวิทยาสังคมเบื้องต้น Introduction to Social Psychology PC 263. กรุงเทพฯ : ส านักพิมพ์มหาวิทยาลัยรามคำแหง. บุรฉัตร จันทร์แดง, เสาวลักษณ์ โกศลกิตติอัมพร และสัญญา เคณาภูมิ. (2561). ปัจจัยที่มีผลต่อการ เปลี่ยนแปลงพฤติกรรม. วารสารวิชาการธรรมทรรศน์. 19(4): 235-244. พงษ์พันธ์ พงษ์โสภา. (2543). ทฤษฎีและเทคนิคการให้คำปรึกษา Theories and Techniques of Counseling. กรุงเทพฯ : พัฒนาศึกษา. ฤกษ์ชัย คุณูปการ และคณะ. (2545). พฤติกรรมมนุษย์กับการพัฒนาตน. พิษณุโลก : โปรแกรมวิชา จิตวิทยาและการแนะแนว สถาบันราชภัฏพิบูลสงคราม. วิไลลักษณ์ พงษ์โสภา. (2555). สุขวิทยาจิต. กรุงเทพฯ : สำนักพิมพ์แห่งจุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย. ราชบัณฑิตยสถาน. (2556). พจนานกรม ฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ. 2554 เฉลิมพระเกียรตีพระ บาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวเนื่องในโอกาสพระราชพิธีมหามงคลเฉลิมพระชนมพรรษา 7 รอบ 5 ธันวาคม 2554. กรุงเทพฯ: ราชบัณฑิตยสถาน. ศรีเรือน แก้วกังวาล. (2540). จิตวิทยาพัฒนาการชีวิตทุกช่วงวัย (เล่ม 1) แนวคิดเชิงทฤษฎี-วัย เด็ก ตอนกลาง. พิมพ์ครั้งที่ 7. กรุงเทพฯ : สำนักพิมพ์มหาวิทยาลัยธรรมศาสตร์.

17 สุรางค์ โค้วตระกูล. (2553). จิตวิทยาการศึกษา. พิมพ์ครั้งที่ 9. กรุงเทพฯ : สำนักพิมพ์แห่งจุฬาลงกรณ์ มหาวิทยาลัย. อุบลวรรณา ภวกานันท์ และคณะ. (2556). จิตวิทยาทั่วไป. พิมพ์ครั้งที่ 7, เมษายน. กรุงเทพฯ : สำนักพิมพ์มหาวิทยาลัยธรรมศาสตร์.

Carole Wade and Carol Tavris. (2008). Psychology. 9th Edition. New Jersey, USA. : Pearson International Edition, Pearson Education, Inc.,Upper saddle River.

Rod Plotnik. (2005). Introduction to Psychology. 7th Edition. USA : Wadsworth Thomson Learning.

Wayne Weiten. (2010). Psychology : Themes & Variations. 8th Edition. USA : Wadsworth Cengage Learning.

15

บทที่ 2 หลักคิด : สุขภาพ ปัจจัยกำหนดสุขภาพ สุขศึกษาและจิตวิทยาสุขศึกษา 2.1 บทนำ สุขภาพ คือ สุขภาวะ ภาวะที่มีความสมบูรณ์ ทั้งทางกาย จิต สังคม และจิตวิญญาณ หรือปัญญา เชื่อมโยงกันเป็นองค์รวม และสุขภาพจะมีความเกี่ยวข้องกับปัจจัยกำหนดสุขภาพ ผลจากการดำเนินงานตาม นโยบาย แผนงาน โครงการ กิจกรรมต่าง ๆ ย่อมส่งผลต่อการเปลี่ยนแปลงปัจจัยกำหนดสุขภาพ และส่งผล กระทบทางสุขภาพในที่สุด กล่าวคือ ปัจจุบันระบบเศรษฐกิจของประเทศมีการขยายตัวอย่างต่อเนื่อง มีความ เจริญก้าวหน้าทางเทคโนโลยีทางการแพทย์เป็นไปอย่างรวดเร็วมาก มีการกระจายโครงสร้างพื้นฐานของระบบ บริการสาธารณสุขทั้งในภาครัฐและเอกชน ได้แก่โรงพยาบาลศูนย์ โรงพยาบาลทั่วไป โรงพยา บาลชุมชน โรงพยาบาลสร้างเสริมสุขภาพตำบล โรงพยาบาลเอกชนและคลินิกเอกชนมีการกระจายและมีความ ครอบคลุม มากขึ้น แต่พบว่าพฤติกรรมอนามัยของประชาชนที่ไม่เหมาะสมยังปรากฏอยู่ เช่น พฤติกรรมการขาดการออก กำลังกาย พฤติกรรมการเสพสารเสพย์ติดหรือพฤติกรรมที่เป็นผลจากความเครียด สาเหตุเนื่องมาจากความคิด ความเชื่อ ค่านิยม แบบแผนการดำเนินชีวิตและปัจจัยสิ่งแวดล้อมต่างๆ รวมทั้งผลจากวัฒนธรรมข้ามชาติ นอกจากนั้นแนวโน้มปัญหาการเจ็บป่วยของประชาชนในอนาคตจะมีลักษณะของโรคไม่ติดต่อทั้งกายและจิตใจ โรคที่เกิดจากพันธุกรรม สิ่งแวดล้อมและมลภาวะ ซึ่ งการลงทุนด้านการรักษาพยาบาลจะให้ผลตอบแทนน้อย กว่าการสร้างเสริมสุขภาพ ดังนั้นจึงเป็นเรื่องที่สำคัญทึ่ต้องมีความเข้าใจเรื่องการสร้างเสริมสุขภาพให้มากขึ้น I รวมทั้งเข้าใจในความหมายและแนวคิดเกี่ยวกับสุขภาพ ปัจจัยกำหนดสุขภาพ สุขศึกษาและจิตวิทยาสุขศึกษา เพื่อการสร้างเสริมสุขภาพที่ดี 2.2 ความหมายและความสำคัญของการมีสุขภาพดี 2.2.1 ความหมายของสุขภาพ คำว่าสุขภาพตามธรรมนูญแห่งองค์การอนามัยโลก (WHO, 1998) ได้บัญญัติคำจำกัดความของคำว่า สุขภาพ หมายถึง “Health is a state of complete physical, mental, and social well-being and not merely the absence of disease or infirmity” ซึ่งแปลเป็นภาษาไทยได้ว่า “สุขภาวะที่สมบูรณ์ทั้งทางด้าน ร่างกาย จิตใจ และสังคมประกอบกัน ไม่ใช่แต่เพียงการปราศจากโรคภัยไข้เจ็บ หรือ ความพิการเท่านั้น” พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ. 2554 (2556) ได้ให้ความหมายของคำว่าสุขภาพ หมายถึง ความปราศจากโรค ความสบาย ความสำราญ จะเห็นได้ว่าในอดีตที่ผ่านมาได้ให้ความสำคัญกับความสมบูรณ์ ทางด้านร่างกาย จิตใจ และสังคมเท่านั้น สุขภาพ คือ “สุขภาวะที่สมบูรณ์ ทั้งทางกาย ทางจิต ทางสังคม และทางปัญญา สุขภาวะทั้ง 4 ด้าน เชื่อมโยงกันเป็นบูรณาการเชื่อมโยงถึงกัน และอยู่ในกันและกัน ปัญญาเป็นศูนย์กลาง ถ้าปราศจากปัญญา สุขภาวะทางกาย ทางจิต และทางสังคมก็เป็นไปไม่ได้ การพัฒนาปัญญาต้องนาไปสู่การพัฒนากาย จิต และ สังคม การพัฒนากาย จิต และสังคม ต้องนาไปสู่การพัฒนาปัญญาทั้ง 4 ร่วมกั น จึงเกิดสุขภาวะที่สมบูรณ์” (สำนักงานคณะกรรมการสุขภาพแห่งชาติ. ออนไลน์)

16 สุขภาพ คือ “สภาวะที่สมบูรณ์ทั้งทางกาย จิต สังคม และจิตวิญญาณ ครอบคลุมถึงการดาเนินชีวติ ที่ ยืนยาวและมีความสุขของทุกคน ไม่ใช่เฉพาะเรื่องของความเจ็บป่วยเท่านั้น” (วิพุธ พูลเจริญ, 2544) พระราชบัญญัติส ุขภาพแห่งชาติ พ.ศ.2550 “สุขภาพ คือ สุขภาวะ หมายถึงภาวะที่ส มบูร ณ์ ทั้ง ทางด้านร่างกาย จิตใจ สังคม และปัญญา ที่เชื่อมโยงกันเป็นองค์รวมอย่างสมดุล โดยได้กำหนดไว้ว่า “สุขภาพ ทางปัญญา (Wisdom Wellbeing) หมายความว่า ความรู้ทั่ว รู้เท่าทัน และความเข้าใจอย่ างแยกได้ในเหตุผล แห่งความดี ความชั่ว ความมีประโยชน์และความมีโทษ ซึ่งนาไปสู่ความมีจิตใจอันดีงาม และเอื้อเฟื้อเผื่อแผ่ สุข ภาวะทางปัญญาช่วยให้ผู้คนบรรลุถึงความสุขที่แท้จริงคือความสุข ที่เกิดจากการมีทัศนคติที่ถูกต้อง รู้เท่าทัน ความจริงของชีวิตและโลก สามารถคิดถู ก คิดชอบ และรู้จักแก้ทุกข์ได้ด้วยปัญญา รวมทั้งมีความสุขจากการ ดำเนินชีวิต ถูกต้อง ดีงาม จากการเป็นผู้ให้ และการทาความดีเพื่อคนอื่นหรือส่วนรวม” การพัฒนาปัญญาทั้ง 4 ร่วมกัน จึงเกิดสุขภาวะที่สมบูรณ์ (พ.ร.บ.สุขภาพแห่งชาติ, 2550) ดังนั้น อาจสรุปได้ว่า สุขภาพ คือ “สุขภาวะ ที่สมบูรณ์เชื่อมโยงกันเป็นองค์รวมอย่างสมดุล ทั้งทาง กาย จิต สังคม และปัญญา มีความสัมพันธ์เชิงพลวัตกับปัจจัยต่าง ๆ คือด้านปัจเจกบุคคล ด้านสภาพแวดล้อม ด้านระบบกลไกซึ่งรวมถึงระบบบริการสุขภาพ” 2.2.2 ความสำคัญของการมีสุขภาพดี สุขภาพเป็นองค์ประกอบที่สำคัญของการดำรงชีวิต ทุกคนจะต้องดูแลสุขภาพของตนเองเป็นอย่างดี เพื่อให้ตนเองเป็นผู้ที่มีสุขภาพดีในทุก ๆ ด้าน จะทำให้สามารถดำรงชีวิตอยู่ในสังคมได้อย่างปกติสุขตาม ศักยภาพที่ตนมีอยู่ สุขภาพเป็นเรื่องที่มีความเกี่ยวข้องกับตัวบุคคล สังคม และสิ่งแวดล้อม หากปัจจัยดังกล่าว ขาดความสมดุลก็จะก่อให้เกิดเป็นปัญหาสุขภาพได้ การจะมีภาวะสุขภาพที่พึงปรารถนานั้น บุคคลจะต้องมีแนวคิดเกี่ยวกับสุขภาพที่ถูกต้องและเป็น ระบบ การที่จะมีส ุขภาพที่ดีได้นั้น จะต้องมีสุขภาวะทางร่างกาย (Physical health) สุขภาวะทางสั ง คม (Social health) สุขภาวะทางจิตใจ (Mental health) สุขภาวะทางอารมณ์ (Emotional health) สุขภาวะ ทางสิ่งแวดล้อม (Environmental health) และสุขภาวะทางจิตวิญญาณ (Spiritual health) ที่มีความสัมพันธ์ เกี่ยวข้องกัน โดยที่บุคคลที่จะมีสุขภาพดีได้นั้น จะต้องมีปัจจัยทางสุขภาวะเหล่านี้ดี ปัจจัยสำคัญที่จะส่งผลต่อ สุขภาพ ซึ่งเป็นปัจจัยที่ร่วมกันกำหนดสภาวะสุขภาพของแต่ละบุคคลและ มีอิทธิพลสำคัญคือ พฤติกรรม สุขภาพ (Health behavior) สภาพแวดล้อมทางกายภาพ (Physical environment) พันธุกรรม (Heredity) และการบริการสุขภาพ (Health care service) การที่บุคคลจะมีสุขภาพดีได้นั้น มิได้ขึ้นอยู่กับองค์ประกอบใด หรือปัจจัยใดปัจจัยหนึ่งเพียงอย่างเดียว แต่เป็นผลรวมจากปัจจัยหลาย ๆ ด้านเหล่านี้ร่วมกัน ดังนี้ (วิชัย โชควิวัฒน์, 2550) สุขภาวะทางร่างกาย หมายถึง คุณลักษณะของร่างกายที่เกี่ยวข้องกับขนาด รูปร่าง ของร่างกาย หน้าที่ในการทำงานของอวัยวะต่าง ๆ ของร่างกายที่ทำงานสัมพันธ์กัน การที่บุคคลมีสุขภาวะทางร่างกายดี คือ การที่ระบบการทำงานต่าง ๆ ของร่างกายสามารถทำงานสัมพันธ์กันได้เป็นอย่างดี มีพัฒนาการที่เหม าะสม ตามเพศ วัย มีสมรรถภาพทางกายที่ดี สามารถประกอบกิจกรรมต่าง ๆ ในชีวิตประจำวันได้อย่างปกติ

17 สุขภาวะทางจิตใจ หมายถึง ความสามารถในการเรียนรู้ และพัฒนาการจากประสบการณ์ และ ความสามารถทางปัญญาที่มีอยู่ในตัวตนของแต่ละบุคคล ซึ่งมีผลต่อการตอบสนองทางความคิดของบุคคลนั้น การตอบสนองทางความคิด ซึ่งมีความเกี่ยวข้องกับความเชื่อ (Beliefs) ทัศนคติ (Attitudes) และค่านิยม (Values) ต่อสิ่งต่าง ๆ เช่น วิถีการดำเนินชีวิต ครอบครัว ความสัมพันธ์ของสังคม เป็นต้น บุคคลใดที่มีสุขภาพ ทางจิตใจที่ดีจะเป็นผู้ที่มักจะคิดต่อสิ่งใดสิ่งหนึ่งในทางที่ดีหรือในทางบวกกับสิ่งที่เกิดขึ้นกับตนเองเสมอ ซึ่ง ภาษาอังกฤษตรงกับคำว่า Positive thinking หมายถึง การคิดทางบวก หรือการคิดในทางที่ดี สุขภาวะทางอารมณ์ จะมุ่งเน้นถึงความรู้สึก (Feeling) ของบุคคลที่มีต่อสิ่งใดสิ่งหนึ่ง ทั้งนี้จะขึ้นอยู่ กับ ประสบการณ์ของแต่ละบุคคลเป็นสำคัญ และตามสถานการณ์ที่เป็นอยู่ด้วย เช่น การมีอารมณ์หรือ ความรู้สึกเกี่ยวกับ ความรัก (Loving) ความชอบ (Caring) ความเกลียดชังหรือรังเกลียด (Hating) ความรู้สึก เจ็บปวด (hurt) ความรู้สึกหมดหวังหรือความผิดหวัง (Despairs) ความรู้สึกที่ปลดปล่อย (Release) สนุก (Joy) ความวิตกกังวล (Anxiety) ความรู้สึกกลัว (Fear) ความขัดข้องใจ (Frustration) ความโกรธอย่างรุนแรง (Intense anger) ริชาร์ด ลาซาราส (Richard Lazarus อ้างถึงใน วิชัย โชควิวัฒน์ , 2550) นักจิตวิทยาเชื่อว่าการมี ความรู้สึก หรืออารมณ์ จะมีพื้นฐาน 4 ประการดังนี้ 1. อารมณ์เป็นผลอันเนื่องมาจากการมีอันตราย (Harm) ความสูญเสีย (Loss) หรือ ถูกคุกคาม (Threats) 2. อารมณ์เป็นอันผลเนื่องมาจาก การได้รับประโยชน์หรือสิ่งที่ดี (Benefits) 3. อารมณ์แบบก้ำกึ่ง เช่น ความหวัง (Hope) ความเห็นอกเห็นใจหรือความสงสาร (Compassion) 4. อารมณ์ที่เกิดอย่างสมบูรณ์ เช่น ความโศกเศร้าหรือความสลดใจ (Grief) ความท้อแท้หรือความ เสียใจ (Disappointment) ความลำบากใจ (Bewilderment) และความอยากรู้อยากเห็น (Curiosity) สุขภาวะทางสังคม หมายถึง ความสามารถของแต่ละบุคคลที่มีความเกี่ยวข้องปฏิสัมพันธ์กับสิ่งต่าง ๆ และสามารถปรับตัวกับสถานการณ์ทางสังคมและพฤติกรรมประจำวันที่เกิดขึ้นได้ การที่บุคคลจะมีสุขภาวะ ทางสังคมที่ดีนั้นจะมีความเกี่ยวข้องกับการได้รับการสนับสนุนทางสังคม (Social supports) ในที่นี้โดยเฉพาะ การได้รับสนับสนุนจากครอบครัวเป็นพื้นฐานที่สำคัญ นอกจากนี้ยังเกี่ยวข้องกับข้อผูกมัดทางสังคม (Social bonds) ซึ่งจะมาจากองค์ประกอบหลัก 6 ประการ คือ ความคุ้นเคยหรือความสนิทสนม (Intimacy) การ ปรั บ ตั ว กั บ สภาพแวดล้ อ ม (Integration) มี ก ารให้ ห รื อ การรั บ อย่ า งเหมาะสม (Giving or receiving nurturance) มีการให้ความช่วยเหลือและแนะนำ (Assistance and Guidance) มีการให้คำปรึกษา (Advice) มีความมั่นใจที่ดีกับ สิ่งที่มีคุณค่าสิ่งใดสิ่งหนึ่ง (Reassurance of one’s worth) สุขภาวะทางจิตวิญญาณ หมายถึง สภาวะของบุคคลที่สามารถรู้จักตัวตนของตนเอง ไม่มีความเห็น แก่ตัว มีความรู้สึก ความเข้าใจ ในการดำรงอยู่หรือมีความเข้าใจความรู้สึกเป้าหมายในชีวิตที่แท้จริงมากกว่า ความรู้สึกความเข้าใจส่วนบุคคล เช่น การให้ของหรือช่วยเหลือผู้อื่น การเสียสละ แล้วเกิดความสุข การรู้จัก

18 บาปบุญคุณโทษ สิ่งเหล่านี้เป็นมิติทางนามธรรมที่เรียกว่าจิตวิญญาณ ซึ่งถือว่าเป็นจุดมุ่งหมายสูงสุดของการ พัฒนามนุษย์ 2.3 กรอบแนวคิดเรื่องปัจจัยกำหนดสุขภาพทางสังคม ปัจจัยกำหนดสุขภาพทางสังคม (Social Determinants of Health: SDH) หมายถึง ขอบเขต ปัจจัย ด้านบุคคล สังคมเศรษฐกิจ ประชากร และสิ่งแวดล้อม ซึ่งเป็นตัวกำหนดสถานะทางสุขภาพของบุคคลหรือ ประชากร (กระทรวงสาธารณสุข, 2552) ซึ่งในเอกสารฉบับนี้จะใช้คำว่า“ปัจจัยกำหนดสุขภาพ” ในความหมาย เดียวกับ “ปัจจัยกำหนดสุขภาพทางสังคม” การมีสุขภาพหรือสุขภาวะที่ดี ล้วนมีอิทธิพลจากปัจจัยกำหนด สุขภาพต่างๆ ที่ส่งผลทั้งทางบวก และทางลบต่อการมีสุขภาพดี ปัจจัยกำหนดสุขภาพเป็นการพยายามระบุ สาเหตุของปัจจัย หรือความสัมพันธ์ของปัจจัยต่าง ๆ ที่มีผลต่อสุขภาพของมนุษย์ โดยตั้งอยู่บนสมมุติฐานที่ว่า เมื่อมีเหตุการณ์หรือกิจกรรมหนึ่งกิจรรมใดที่ทำให้ปัจจัยเหล่านั้นเปลี่ ยนแปลงไปย่อมส่งผลต่อสุขภาพของคน กลุ่มนั้นด้วย ซึ่งกรอบปัจจัยกำหนดสุขภาพที่สำคัญ (เพ็ญ สุขมาก, ออนไลน์) มีดังนี้ 2.3.1 กรอบปัจจัยกำหนดสุขภาพตามแนวคิดขององค์การอนามัยโลก องค์การอนามัยโลก (WHO, 1990) ได้จำแนกปัจจัยสังคมกำหนดสุขภาพ ออกเป็น 5 องค์ประกอบ ตามระดับความใกล้ชิดกับตัวบุคคล โดยปัจจัยกลุ่มแรกที่มีความใกล้ชิดกับตัวบุคคลมากที่สุด คือ อายุ เพศ และปัจจัยทางพันธุกรรม ปัจจัยกลุ่มที่สองที่มีความห่างไกลมากขึ้นได้แก่ปัจจัยจากการใช้ชีวิตของแต่ละบุคคล ปัจจัยกลุ่มที่สาม ได้แก่ อิทธิพลจากสังคมและชุมชน ปัจจัยกลุ่มที่สี่ ได้แก่ สภาวะแวดล้อมในการดำรงชีวิตและ การทำงาน และปัจจัยกลุ่มที่ห้าที่มีความห่างไกลกับตัวบุคคลมากที่สุด ได้แก่ ปัจจัยทั่วไปทางด้านเศรษฐกิจ สังคม วัฒนธรรมและสภาพแวดล้อม ดังรูป 2.1

รูปที่ 2.1 ปัจจัยสังคมกำหนดสุขภาพ (SDH) ตามแนวคิดขององค์กรอนามัยโลก (WHO) ปี ค.ศ.1990 ที่มา: World Health Organization. (1986). Ottawa Charter for Health Promotion.

19 องค์การอนามัยโลก (WHO, 2010) ได้พัฒนากรอบแนวคิดในการศึกษาปัจจัยทางสังคมที่กำหนด สุขภาพโดยแบ่งประเด็นที่เกี่ยวข้องและส่งผลกระทบต่อความเท่าเทียมกันทางสุขภาพ และความอยู่ดีกินดีของ ประชาชนออกมา โดยผลกระทบต่อสุขภาวะของประชาชนดังกล่าวจะเกี่ยวข้องกับปัจจัยเชิงบริบทโครงสร้าง ทางสังคมที่เป็นอยู่ (structure determinants) และปัจจัยส่งผ่านทางสุขภาพ / ปัจจัยตัวกลาง (intermediary determinants) ที่เชื่อมโยงระหว่างบริบทโครงสร้างไปสู่ผลกระทบทางสุขภาวะ โดยปัจจัยทั้ง 2 รูปแบบจะมี ความสัมพันธ์ในเชิงเหตุผลที่สอดรับเชื่อมโยงกันดังรูป 2.2

รูปที่ 2.2 ปัจจัยสังคมกำหนดสุขภาพ (SDH) ตามแนวคิดขององค์กรอนามัยโลก (WHO) ปี ค.ศ. 2010 ที่มา: World Health Organization. (2010). A Conceptual Framework for Action on The Determinants of Health. สาระสำคัญของกรอบแนวคิดดังกล่าวแสดงให้เห็นว่าปัจจัยสภาพแวดล้อม ตลอดจนสถานะทางสังคม เศรษฐกิจ และการเมืองของประชาชนก่อให้เกิดตำแหน่งหรือสถานภาพทางเศรษฐกิจและสังคมที่แตกต่างกัน โดยปัจจัยต่างๆ ทั้งรายได้ การศึกษา อาชีพ เพศ เชื้อชาติ ตลอดจนปัจจัยส่งผ่านทางสุขภาพที่เป็นตัวกลางจะ สะท้อนให้เห็นถึงลำดับชั้น / สถานะทางสังคมของบุคคลที่จะมีความแตกต่าง และส่งผลกระทบต่อสุ ขภาวะ ของประชาชนที่ต่างกันด้วย นอกจากนี้ผลกระทบจากความไม่เป็นธรรมบางปัจจัยยังเป็นตัวสะท้อนกลับ ตำแหน่งสถานะของบุคคลจากระดับหนึ่งไปยังอีกระดับที่ต่ำกว่าอันมีทำให้สุขภาวะของบุคคลนั้นๆ แย่ลงมาก ขึ้นอีกด้วย เช่น โรคภัยไข้เจ็บที่จะเป็นดึงสถานะของบุคคลกลับจากการเสี ยโอกาสในการทำงานและการลดลง ของรายได้

20 เมื่อพิจารณาปัจจัยทั้งในเชิงบริบทโครงสร้างและเชิงตัวกลางที่ส่งผลต่อสุขภาวะ จะพบถึงรายละเอียด ของตัวแปรย่อยในส่วนต่างๆ ดังนี้ 1. ปัจจัยเชิงบริบทโครงสร้างทางสังคมที่ก่อให้เกิดความไม่เสมอภาคทางสุขภาวะมี 2 มิติใหญ่ ได้แก่ 1) ปัจจัยที่เกี่ยวข้องกับบริบททางสังคม เศรษฐกิจและการเมืองของบุคคล ได้แก่ การกำกับดูแล นโยบายของภาครัฐทั้งเชิงเศรษฐกิจมหภาค นโยบายเชิงสังคม (ตลาดแรงงาน ที่อยู่อาศัย ที่ดิน) นโยบายเชิง สาธารณะ (การศึกษา สาธารณสุข การคุ้มครองทางสังคม) และปัจจัยเชิงวัฒนธรรมและค่านิยมทางสังคม 2) ปัจจัยที่เกี่ยวข้องกับสถานะ / ตำแหน่งทางเศรษฐกิจและสังคมของประชาชนผ่านมิติของชนชั้น ทางสังคม เพศ เชื้อชาติ การศึกษา อาชีพและรายได้ 2. ปัจจัยส่งผ่านทางสุขภาพ (ปัจจัยตัวกลาง) ที่สนับสนุนให้ประชาชนมีสุขภาวะที่ดี ประกอบไปด้วย 3 มิตใิ หญ่ ได้แก่ สภาพแวดล้อมต่างๆ ที่เป็นรูปธรรม (การใช้ชีวิตและการทำงาน เงื่อนไขการดำเนินชีวิต อาหาร ความพร้อมในมิติต่างๆ เป็นต้น) ปัจจัยทั้งเชิงบริบทโครงสร้างและปัจจัยส่งผ่านที่กล่าวมาข้างต้นมีความเชื่อมโยงต่อกันที่ทำให้เกิดผล กระทบต่อประชาชนที่ทำให้เกิดสุขภาวะ ความเท่าเทียมทางสุขภาพ และความอยู่ดีกินดีของประชาชนที่ แตกต่างกัน ตลอดจนผลกระทบทางความไม่เท่าเทียมทางสุขภาพและความแตกต่างของความอยู่ดีกิ นดี ดังกล่าวนี้ก็อาจจะส่งผลย้อนกลับให้บุคคลมีสถานะทางเศรษฐกิจ สังคมและการเมืองที่ยิ่งแตกต่างกันเพิ่มขึ้นได้ ในปี ค.ศ. 2011 องค์การอนามัยโลก (WHO) ได้มีรายงานที่เกี่ยวข้องกับการตอบโจทย์ประเด็นปัจจัย สังคมกำหนดสุขภาพอีกครั้ง โดยได้อาศัยกรอบการจำแนกองค์ประกอบปัจจัยสังคมกำหนดสุขภาพจากปี 2010 มาเป็นต้นแบบการจำแนกปัจจัยสังคมกำหนดสุขภาพประเด็นต่างๆ ซึ่งพบว่าปัจจัยที่เกี่ยวข้องและมีผล ต่อสุขภาวะของประชาชนจะมาจาก 2 องค์ประกอบหลัก ได้แก่ 1) ปัจจัยที่เกี่ยวข้องกับบริบททางสังคม เศรษฐกิจและการเมืองของบุคคล อาทิ การกระจายทางรายได้ เพศ เชื้อชาติ ความพิการ และโครงสร้างการ กำกับดูแลของภาครัฐ ซึ่งปัจจัยเหล่านี้ถือเป็นตัวกำหนดตำแหน่งและฐานะทางเศรษฐกิจ สังคมให้กับบุคคลที่ ล้วนส่งผลต่อการมีสิทธิมีเสียงและการเข้าถึงทรัพยากรของบุคคลเหล่านั้น และ 2) ปัจจัยส่งผ่านที่เป็นตัวกลาง ได้แก่ สภาพความเป็นอยู่ สภาพจิตใจ พฤติกรรม และปัจจัยทางชีววิทยา ซึ่งล้วนเป็นผลลัพธ์มาจากการมี บริบททางสังคมและเศรษฐกิจที่แตกต่างกัน ทั้งสองปัจจัยข้างต้นล้วนมีผลทำให้ประชาชนมีความอยู่ดีกินดีและ ความเท่าเทียมทางสุขภาพที่แตกต่างกัน นอกจากนี้ผลลัพธ์ดังกล่าวอาจเป็นตัวสะท้อนกลับให้บุคคลนั้นๆ มี สภาพทางเศรษฐกิจและสังคมที่เปลี่ยนแปลงดีขึ้นหรือแย่ลงไปจากเดิมได้ดังรูป 2.3

21

รูปที่ 2.3 ปัจจัยสังคมกำหนดสุขภาพ (SDH) ตามแนวคิดขององค์กรอนามัยโลก (WHO) ปีค.ศ. 2011 ที่มา: World Health Organization. (2011). Closing the gap: Policy into practice on social determinants of health.

2.3.2 กรอบปัจจัยกำหนดสุขภาพของกระทรวงสาธารณสุข กลุ่มพัฒนาการส่งเสริมสุขภาพและอนามัยสิ่งแวดล้อม ศูนย์อนามัยที่ 4 กรมอนามัย กระทรวง สาธารณสุข ได้ศึกษาปัจ จัยกำหนดสุขภาพ (Health Determinants) ของประชาชน พบว่า ปัจจัยที่เป็น ตัวกำหนดสุขภาพ มีทั้งลักษณะที่ใกล้ตัวบุคคล (ซึ่งได้แก่ ปัจจัยทางปัจเจกบุคคล ปัจจัยด้านสิ่งแวดล้อมที่อยู่ รอบตัว และปัจจัยที่เกี่ยวข้องกับระบบบริการสุขภาพ) และปัจจัยที่อยู่ไกลออกไปที่จะเป็นผลลัพธ์หรือเป็น ตัวกำหนดปัจจัยกำหนดสุขภาพที่ใกล้ ตัวอีกทางหนึ่ง นอกจากนี้ปัจจัยกำหนดสุขภาพยังรวมไปถึงมิติทาง เศรษฐกิจ สังคม เช่น ประเด็นความยากจน การจ้างงาน การกีดกันทางสังคม โลกาภิวัฒน์ ภัยธรรมชาติ หรือ ภาวะโรคภัยต่างๆ ด้วย โดยปัจจัยเหล่านี้สามารถซึ่งผลกระทบต่อสุขภาพของคนทั่วทั้งโลก แม้จะไม่ได้เป็น ประเทศที่เป็นต้นของปัญหาก็ตาม นอกจากนี้ยังพบว่า ระบบบริการสุขภาพ ถือเป็นปัจจัยกำหนดสุขภาพที่สำคัญ หากมีการพัฒนาระบบ บริการสุขภาพที่ทำให้เกิดความเท่าเทียม ประชาชนสามารถเข้าถึงได้อย่างเป็นมาตรฐานเดียวกันจะทำให้เกิด การดูแลสุขภาพที่มีความยั่งยืนและมีประสิทธิภาพในระยะยาว ดังรูป 2.4 (อำพล จินดาวัฒนะ, 2552)

22

รูปที่ 2.4 กรอบปัจจัยกำหนดสุขภาพของกระทรวงสาธารณสุข ที่มา: อำพล จินดาวัฒนะ. (2552) 2.4 แนวคิดเกี่ยวกับสุขศึกษา 2.4.1 ความหมายของสุขศึกษา มีผู้ให้ความหมายของสุขศึกษาไว้แตกต่างกันดังนี้ องค์การอนามัยโลก (WHO อ้างถึงใน มณีรัตน์ ธีระวิวัฒน์, 2558) ให้ความหมายของสุขศึกษา (Health education) คือการรวมกันของการวางแผนสร้างประสบการณ์การเรียนรู้เพื่อช่วยให้ประชาชนหรือ ชุมชนมีสุขภาพที่ดีขึ้นโดยการเพิ่มความรู้หรือส่งเสริมทัศนคติ กองสุขศึกษา กรมสนับสนุนบริการสุขภาพ กระทรวงสาธารณสุข (2552) ได้กล่าวว่า สุขศึกษา หมายถึง กระบวนการจัดโอกาสการเรียนรู้และพัฒนาทักษะด้านสุขภาพรวมถึงปัจจัยอื่นๆ เกี่ยวกับสภาวะทาง เศรษฐกิจ สังคมและสิ่งแวดล้อม ที่มีผลกระทบต่อสุขภาพอันจะนาไปสู่การปรับเปลี่ยนพฤติกรรมสุขภาพของ บุคคล ครอบครัว และชุมชน

23 ปี ค.ศ. 2001 โดยคณะกรรมการหนึ ่ ง ชื ่ อ The Joint Committee on Health Education and Promotion Terminology of 2001 ได้ให้คำจำกัดความของสุขศึกษา คือ การวางแผนจัดกลุ่มประสบการณ์ การเรียนรู้บนพื้นฐานของทฤษฎีเชิงปฏิบัติ สาหรับบุคคล กลุ่มบุคคล และชุมชน ได้มีโอกาสรับข้อมูลข่าวสาร และมี ท ั ก ษะที ่ จ ำเป็ น ในการตั ด สิ น ใจเพื ่ อ สุ ข ภาวะที ่ ด ี ( Any combination of planned learning experiences based on sound theories that provide individuals, groups, and communities the opportunity to acquire information and the skills needs to make quality health decisions) (The Joint Committee on Health Education and Promotion Terminology อ้างถึงใน สถาบันวิจัย ระบบ สาธารณะสุข, 2541) กรีนและครูเตอร์ (Green and Kreuter, 2005) ได้ให้คำจำกัดความของคำว่าสุขศึกษา หมายถึง กลุ่ม ประสบการณ์เรียนรู้ที่ออกแบบเพื่อทำให้การปฏิบัติเพื่อสุขภาพกระทำได้ง่ายขึ้นและกระทาด้วยความสมัครใจ ( Any combination of learning experiences designed to facilitate voluntary actions conducive to health) จากแนวความคิดดังกล่าวสามารถสรุปได้ว่า สุขศึกษา หมายถึง กระบวนการเปลี่ยนแปลงพฤติกรรม สุขภาพทั้งในด้านความรู้ ทัศนคติ และการปฏิบัติของบุคคล ครอบครัวและชุมชน ให้เป็นไปในทางที่ ถูกต้องและเหมาะสมกับสถานการณ์ต่างๆ ดังนั้นสุขศึกษาเป็นองค์ประกอบสำคัญในการสร้างเสริมสุขภาพ และป้องกันโรค โดยส่งเสริมให้เกิดการเปลี่ยนแปลงพฤติกรรมสุขภาพ ซึ่งการเปลี่ยนแปลงนั้นเป็นผลเกิดจาก การจัดประสบการณ์ต่างๆ ให้กับบุคคลดังรูปที่ 2.5 ขาดความรู้ทางสุขภาพ มีความรู้ทางด้านสุขภาพ มีความรู้ที่ผิดทางสุขภาพ มีความรู้ที่ถูกต้องทางสุขภาพ มีความเชื่อที่ผิดทางสุขภาพ มีความเชื่อที่ถูกต้องทางสุขภาพ มีทัศนคติที่ไม่ดีต่อการป้องกันโรค มีทัศนคติที่ดีต่อการป้องกันโรค มีการปฎิบัติตัวที่ผิดทางสุขภาพ มีการปฎิบัติตัวที่ถูกต้องทางสุขภาพ รูปที่ 2.5 การเปลี่ยนแปลงพฤติกรรมสุขภาพทางสุขศึกษา ที่มา : สมจิตต์ สุพรรณทัสน์ (2559) การเปลี่ยนแปลงดังกล่าวไม่ใช่จะเกิดขึ้นมาได้เองในตัวของบุคคลแต่จะเกิดขึ้นมาจากประสบการณ์ ซึ่ง อาจถูกจัดขึ้นโดยบุคคลอื่นหรือโดยชุมชนเป็นผู้จัดขึ้นมา ประสบการณ์อาจเป็นอย่างเดียวหรือหลายอย่าง รวมกันก็ได้ ซึ่งมีผลทำให้บุคคลนั้นเปลี่ยนแปลงพฤติกรรมสุขภาพดังที่กล่าวมาแล้ว และการเปลี่ยนแปลง พฤติกรรมสุขภาพนั้นอาจเปลี่ยนแปลงเฉพาะด้านใดด้านหนึ่ง หรือเกิดการเปลี่ยนแปลงหลายด้านพร้อมกันก็ได้ ในบางคนอาจเปลี่ยนแปลงเฉพาะความรู้ ก็ถือว่าเกิดการเปลี่ยนแปลง บางคนอาจจะเปลี่ยนแปลงการปฏิบัติ แต่ความรู้อาจไม่มีการเปลี่ยนแปลงก็ได้ เช่น ในกรณีเด็กเล็กสามารถล้างมือได้เพราะทาตามพ่อแม่ก่อนการ รับประทานอาหารทุกๆ มื้อ แต่เด็กจะไม่มีความรู้ว่าการล้างมือสามารถป้องกันโรคอุจจาระร่วงได้อย่างไร และ

24 ถ้าไม่ล้างมือจะมีผลอย่างไรต่อสุขภาพของตนเอง เป็นต้น ซึ่งงานสุขศึกษาเป็นส่วนหนึ่งของงานการส่งเสริม สุขภาพ โดยมีเป้าหมายอันเดียวกัน คือ การพัฒนาและปรับเปลี่ยนพฤติกรรมสุขภาพของกลุ่มเป้าหมายให้ดีขึ้น 2.4.2 ลักษณะของสุขศึกษา สุขศึกษาเป็นกระบวนการทางการศึกษาที่มีลักษณะแตกต่างไปจากสาขาวิชาการอื่นหรือศาสตร์อื่นๆ ดังนี้ (พัชรี ศรีสังข์, 2547) 1. สุขศึกษาเป็นศาสตร์และศิลป์ที่จะต้องนำองค์ความรู้มาประยุกต์ใช้เพื่อเปลี่ยนแนวคิดและการปฏิบัติ ทางด้านสุขภาพของประชาชนให้ดีขึ้น 2. สุขศึกษามีเนื้อหาวิชาที่มีประโยชน์ต่อการดารงชีวิตทั้งในปัจจุบันและในอนาคต 3. สุขศึกษาเป็นการนาเอาความรู้ทางด้านวิทยาศาสตร์มาประยุกต์ใช้ ซึ่งความรู้นั้นจะเกิดการ เปลี่ยนแปลงได้เมื่อผลของการศึกษาทางวิทยาศาสตร์นั้นเปลี่ยนแปลงไป 4. สุขศึกษาเน้นการเปลี่ยนแปลงพฤติกรรมสุขภาพของประชาชนทั้งในด้านความรู้ ทัศนคติและการ ปฏิบัติที่ถูกต้อง 5. สุขศึกษาเป็นส่วนประกอบสาคัญของหลักสูตรการศึกษาทุกระดับเพราะเป็นความรู้เบื้องต้นทางด้าน สุขภาพที่ทุกคนควรทราบ 6. สุขศึกษาเป็นส่วนหนึ่งของโครงการส่งเสริมสุขภาพในโรงเรียนที่ผู้บริหาร บุคลากร และนักเรียน จะต้องมีส่วนร่วมในการดูแลรับผิดชอบ เช่น การจัดโรงเรียนให้ถูกสุขลักษณะ การบริการสุขภาพและการให้สุข ศึกษา เป็นต้น 7. งานสุขศึกษาจะประสบความสำเร็จได้ต้องกระทำอย่างต่อเนื่อง เป็นกิจกรรมตลอด 24 ชั่วโมง ซึ่ง ประชาชนจะต้องรู้จักคิดหาแนวทางในการแก้ไขปัญหา ตัดสินใจอย่างถูกต้องและเป็นผลดีที่สุดต่อสุขภาพของ ตนเอง ครอบครัวและสังคม ตั้งแต่เกิดจนกระทั่งถึงตาย จะเห็นได้ว่าสุขศึกษามีลักษณะที่แตกต่างไปจากสาขาวิชาอื่นๆ อย่างชัดจน เพราะต้องนาความรู้ที่เกิด จากความเข้าใจมาใช้กับตนเอง ครอบครัว และชุมชนให้ได้ในทันที ซึ่งจะเป็นผลดีต่อการคิดและการปฏิบัติ ทางด้านสุขภาพตั้งแต่เกิดจนกระทั่งถึงตาย 2.4.3 เป้าหมายของสุขศึกษา งานสุขศึกษามีเป้าหมาย คือ ให้ประชาชนได้รู้จักช่วยตนเองทางด้านสุขภาพ ให้ความรู้แก่ประชาชนเพื่อ เปลี่ยนแปลงเจตคติไปในทางที่ถูกต้อง และสามารถนาความรู้ที่ได้ไปใช้ในชีวิตประจำวันอย่างมีประสิทธิภาพ ซึ่งในการให้สุขศึกษาในแต่ละครั้งจะมีเป้าหมายเพื่อก่อให้เกิดการเปลี่ยนแปลงทั้ง 3 ด้าน ดังนี้ (พัชรี ศรีสังข์, 2547) 1. เปลี่ยนแปลงด้านความรู้ (Knowledge : K) คือ การให้ประชาชนมีความรู้ที่ถูกต้องทางด้านสุขภาพ เช่น การมีความรู้ในเรื่องการปฏิบัติตนเพื่อให้มีสุขภาพดี รู้สาเหตุ อาการ การรักษาและการป้องกันโรค และ เมื่อเกิดโรคควรจะไปรับการปรึกษาหรือรักษาโรคได้ที่ใด เป็นต้น

25 2. เปลี่ยนแปลงเจตคติ (Attitude : A) คือ การให้ประชาชนเกิดความรู้สึก นึก คิด ในทางถูกต้อง พึง พอใจหรือมีความชอบที่จะดูแลสุขภาพของตนเอง ถ้าหากประชาชนยังมีเจตคติที่ผิดจะต้องพยายามโน้มน้าวให้ เกิดการเปลี่ยนแปลงพฤติกรรมสุขภาพไปในทางที่ถูกต้อง 3. เปลี่ยนแปลงด้านการปฏิบั ติ (Practice : P) การให้สุขศึกษาแต่ละครั้งย่อมมีจุดมุ่งหมายเหมือน การศึกษาในด้านอื่นๆ คือ ไม่เพียงแต่จะให้ความรู้เท่านั้นแต่ต้องมีการปฏิบัติตนให้ถูกต้องด้วย การที่ประชาชน ได้มีการปฏิบัติตนตามคาแนะนำต่างๆ นั้น ถือเป็นความสาเร็จขั้นสูงสุดของการให้สุขศึกษาในแต่ละครั้ง ซึ่งกลุ่มเป้าหมายของการให้สุขศึกษานั้นมีอยู่หลายกลุ่ม กล่าวคือ ขณะให้สุขศึกษากลุ่มเป้าหมายจะเกิด ความรู้ เจตคติและการปฏิบัติ ที่ดีทางสุขภาพ หรือการให้สุขศึกษาทาให้เกิด KAP แต่การให้สุขศึกษาที่ท ำให้ กลุ่มเป้าหมายเกิด KAP นี้ ผู้ให้สุขศึกษาต้องสอนและเน้นแตกต่างกันตามระดับชั้นและวัยของผู้เรียน ดัง รายละเอียด ตารางที่ 2.1 ตารางที่ 2.1 การให้สุขศึกษาที่แตกต่างกันตามระดับชั้นและวัยของผู้เรียน ชั้น อันดับ 1 อันดับ 2 อันดับ 3 อนุบาลและ การปฎิบัติ เจตคติ ความรู้ ประถมศึกษาช่วงแรก ประถมศึกษา เจตคติ การปฎิบัติ ความรู้ ช่วงหลัง (ป.5-6) มัธยมศึกษา เจตคติ การปฎิบัติ ความรู้ ช่วงแรก (ม.1-3) มัธยมศึกษา ความรู้ เจตคติ การปฎิบัติ ช่วงหลัง (ม.4-6) จะเห็นได้ว่านักเรียนชั้นอนุบาลและนักเรียนชั้นประถมศึกษาปีที่ 1-4 ควรเน้นการปฏิบัติเป็นอันดับ แรก เนื่องจากเด็กวัยนี้มีประสบการณ์ไม่ค่อยกว้างขวาง ประกอบกับเด็กไม่ชอบการอยู่นิ่งๆ ต้องเปลี่ยน อิริยาบถตลอดเวลา และช่วงความสนใจก็สั้นมาก เด็กจึงต้องเปลี่ยนกิจกรรมอยู่บ่อยๆ พอเด็กอายุประมาณ 10 ปี ขึ้นไป การสอนจึงเปลี่ยนมาเน้นด้านเจตคติเป็นอันดับแรก ทั้งนี้เพราะเด็กวัยนี้เป็นวัยที่ต้องเตรียมเข้าสู่วัยรุ่น เด็กเริ่มเป็นตัวของตัวเอง รู้จักคิด และตัดสินใจเองได้ และเด็กวัยนี้ต้องการอิสรภาพในทางความคิดมากกว่าที่ จะปฏิบัติตามคำสั่งหรือคำแนะนำ การที่เด็กจะปฏิบัติในสิ่งใดก็ต่อเมื่อตัวเองเชื่อและศรัทธาในสิ่งนั้นๆ เสียก่อน ส่วนนักเรียนชั้นมัธยมช่วงหลังและนักศึกษา ผู้ให้สุขศึกษาต้องเน้นความรู้เป็นอันดับแรก เพราะนักเรียนระดับ นี้มีความคิดและประสบการณ์กว้างขึ้น การที่เขาจะปฏิบัติในสิ่งใดก็ต่อเมื่อตัวเองได้คิดอย่างมีเหตุมีผล ศึกษา ข้อเท็จจริงจนเกิดความรู้และเชื่อว่าสิ่งนั้นเป็นสิ่งที่ดีและมีประโยชน์จริง ในขณะเดียวกันผู้ให้สุขศึกษาต้อง กระตุ้นให้ผู้เรียนรู้จักค้นคว้าหาความรู้เพิ่มเติมด้วย

26 2.4.4 ขอบเขตของสุขศึกษาตามลักษณะของกลุ่มเป้าหมาย การกำหนดขอบเขตของสุขศึกษาในอีกรูปแบบหนึ่ง คือ ใช้กลุ่มเป้าหมายและสถานที่ดำเนินงานเป็น หลัก ซึ่งโดยทั่วๆ ไปจะแบ่งออกได้เป็น 3 ประเภท คือ (พัชรี ศรีสังข์, 2547) 1. สุขศึกษาในโรงเรียน (School health education) มีขอบเขตที่ค่อนข้างแน่นอน คือ มีนักเรียน ครู และบุคลากร ในโรงเรียนเป็นเป้าหมายหลัก และการดาเนินงานที่อยู่ในสถาบันการศึกษาของตนเอง 2. สุขศึกษาในสถานบริการสาธารณสุขหรือสุขศึกษาในโรงพยาบาล (Hospital health education) มีขอบเขต การดาเนินงานส่วนใหญ่ในโรงพยาบาล โดยมีกลุ่มเป้าหมายหลัก คือ ผู้ป่วยที่มารับบริการและ บุคลากรในโรงพยาบาล 3. สุ ข ศึ ก ษาในชุ ม ชน (Community health education) มี ข อบเขตการดาเนิ น งานส่ ว นใหญ่ กั บ ประชาชนทุกกลุ่มทุกวัยในชุมชนนั้นๆ ซึ่งกลุ่มเป้าหมายนี้อาจซ้ากับ 2 กลุ่มแรก คือ นักเรียนและผู้ป่วยก็ได้ เพียงแต่เวลาและสถานที่แตกต่างกัน 2.4.5 แนวคิดหลักของงานด้านสุขศึกษา กองสุ ข ศึ ก ษา กระทรวงสาธารณสุ ข (2552) ได้ ก ล่ า วถึ ง แนวความคิ ด หลั ก ทางสุ ข ศึ ก ษาว่ า เป็ น กระบวนการจัดโอกาสการเรียนรู้และพัฒ นาทักษะด้านสุขภาพ รวมถึงปัจจัยอื่นๆ เกี่ยวกับสภาวะทาง เศรษฐกิจ สังคม และสิ่งแวดล้อมที่มีผลกระทบต่อสุขภาพ อันจะนำไปสู่การปรับเปลี่ยนพฤติกรรมสุขภาพของ บุคคล ครอบครัวและชุมชน ประกอบด้วยแนวความคิดหลัก 3 ประการ คือ สุขภาพ (Health) พฤติกรรม สุขภาพ (Health behavior) และกลุ่มเป้าหมายของงานสุขศึกษา (Target group) ในแต่ละแนวความคิดจะมี องค์ประกอบย่อย 3 องค์ประกอบ รายละเอียดดังตารางที่ 2.2 ตารางที่ 2.2 องค์ประกอบของสุขศึกษา ข้อความ ส่วนประกอบ สุขภาพ ร่างกาย จิตใจและสังคม พฤติกรรมสุขภาพ ความรู้ ทัศนคติและการปฏิบัติ กลุ่มเป้าหมาย บุคคล ครอบครัวและชุมชน งานสุขศึกษาจะเป็นผลรวมของการปฏิสัมพันธ์การผสมผสานกันระหว่างแนวความคิดหลักทั้ง 3 แนวความคิด สำหรับงานสุขศึกษาในประเทศไทยได้ใช้แนวความคิดดังกล่าวเป็นพื้นฐานในการดำเนินงานสุข ศึกษาทั้งในโรงเรียน โรงพยาบาลและชุมชน ซึ่งแนวความคิดหลักนี้ไม่ใช่หลักการทั้งหมดของนักสุขศึกษา ยัง จำเป็นต้องศึกษาหลักการและทฤษฎีต่างๆ อีกทั้งวิธีการอื่นๆ เพื่อประยุกต์ใช้ในการวางแผน ดำเนินกิจกรรม และประเมินผล สรุปได้ว่า สุขศึกษา หมายถึง กระบวนการเปลี่ยนแปลงพฤติกรรมสุขภาพทั้งในด้านความรู้ ทัศนคติ และการปฏิบัติของบุคคล ครอบครัวและชุมชน ให้เป็นไปในทางที่ถูกต้องและเหมาะสมกับสถานการณ์ต่างๆ ซึ่งการเปลี่ยนแปลงนั้นเป็นผลเกิดจากการจัดประสบการณ์ต่างๆ ให้กับบุคคล

27 สุขศึกษามีลักษณะที่แตกต่างไปจากสาขาวิชาอื่นๆ อย่างชัดเจน เพราะต้องนำความรู้ที่เกิดจากความ เข้าใจมาใช้กับตนเอง ครอบครัว และชุมชนให้ได้ในทันที ซึ่งจะเป็นผลดีต่อการคิดและการปฏิบัติทางด้าน สุขภาพตั้งแต่เกิดจนกระทั่งถึงตาย สุขศึกษาเริ่มต้นดำเนินงานจากการเผยแพร่ตาราและเอกสารซึ่งแปลมาจากต่างประเทศเพื่อแจกจ่าย ให้กับประชาชนได้มีความรู้เกี่ยวกับสุขภาพที่ถูกต้องเรื่อยมาจนถึงการดาเนินงานของกองสุขศึกษา กรม สนับสนุนบริการสุขภาพ กระทรวงสาธารณสุขในปัจจุบันที่มีการพัฒนากระบวนการสื่อสารสุขภาพและการ รณรงค์ด้านสุขภาพ รวมทั้งเฝ้าระวังพฤติกรรมสุขภาพของประชาชน งานสุขศึกษามีเป้าหมาย คือ ให้ประชาชนได้รู้จักช่วยตนเองทางด้านสุขภาพ ให้ความรู้แก่ประชาชน เพื่อเปลี่ยนแปลงเจตคติไปในทางที่ถูกต้อง และสามารถนาความรู้ที่ได้ไปปฏิบัติในชีวิตประจำวันได้อย่างมี ประสิทธิภาพ ขอบเขตของสุขศึกษาแบ่งออกได้ใน 2 แบบ คือ แบ่งตามลักษณะของเนื้อหาและแบ่งตามลักษณะการ ดำเนินงานของกลุ่มเป้าหมาย แต่นักสุขศึกษาโดยส่วนใหญ่เพื่อความชัดเจนในการกล่าวถึงขอบเขตของสุข ศึกษาได้ให้ความสำคัญและเน้นไปที่การแบ่งตามลักษณะการดำเนินงานกับกลุ่มเป้าหมาย แนวความคิดหลักทางสุขศึกษาจะใช้รูปสัญลักษณ์เป็นรูปสามเหลี่ยม ประกอบด้วยวงกลม 3 วงที่ ต่อเนื่องกัน ซึ่ งใช้แ ทนแนวความคิ ดหลั ก 3 ประการ คือ สุขภาพ (Health) พฤติกรรมสุขภาพ (Health behavior) และกลุ่มเป้าหมายของงานสุขศึกษา (Target group) จะเห็นได้ว่าคนที่ได้รับสุขศึกษาจะทำให้มีการเปลี่ยนแปลงความรู้ เจตคติและพฤติกรรม ได้ง่ายขึ้น ซึ่ง จะทำให้คนๆ นั้นมีสุขภาพดี และเมื่อคนๆ นั้นมีสุขภาพที่ดี ก็อยากที่จะนำความรู้ไปแบ่งปันให้แก่ผู้อื่นที่มี พฤติกรรมสุขภาพไม่เหมาะสม ให้มีความรู้ที่ถูกต้อง จะทำให้ผู้ปฏิบัติตามมีสุขภาพดีขึ้นต่ อไป ดังนั้น สุขศึกษา จึงเกี่ยวข้องกับคนอย่างมาก และควรเริ่มต้นที่การเปลี่ยนแปลงพฤติกรรมสุขภาพของตนเองเพื่อนำไปสู่การ เปลี่ยนแปลงพฤติกรรมสุขภาพของครอบครัว ชุมชนและสังคม 2.5 แนวคิดเกี่ยวกับจิตวิทยาสุขศึกษา 2.5.1 ความหมายจิตวิทยาสุขศึกษา จากความหมายและแนวคิดจิตวิทยา และความหมายและแนวคิดทางสุขศึกษา ดังที่กล่าวมาแล้ว ข้างต้น สามารถสรุปได้ว่า จิตวิทยาทางสุขศึกษา หมายถึง จิตวิทยาประยุกต์ที่นำองค์ความรู้ทางจิตวิทยา และสุขศึกษามาบูรณาการประยุกต์ใช้ในการเปลี่ยนแปลงพฤติกรรมสุขภาพด้านความรู้ เจตคติและการปฎิบัติ ทั้งนีจ้ ิตวิทยาทางสุขศึกษาเป็นแนวคิดที่ใช้กระบวนการทางจิตมาปรับเปลี่ยนพฤติกรรมสุขภาพเพื่อให้มีสุขภาพ ที่ดี ดังนั้นจิตวิทยาทางสุขศึกษาจึงจำเป็นต้องศึกษาเพื่อทำความเข้าใจถึงหลักการพื้นฐานที่เกี่ยวกับพฤติกรรม ประกอบด้วย ความหมายของพฤติกรรม การเกิดขึ้นของพฤติกรรม และกระบวนการทางจิตใจ ดังนี้

28 2.5.1 ความหมายของพฤติกรรม และพฤติกรรมสุขภาพ พฤติกรรม (Behavior) หมายถึง คือการกระทำที่บุคคลมีต่อสิ่งเร้าภายในหรือภายนอกหรือตอบสนอง ต่อสิ่งแวดล้อมที่มากระตุ้น สำหรับทางจิตวิทยาสังคม หมายถึง ความรู้สึก ความคิด และการกระทำที่ปรากฏ ออกมา(Baron, Byrne, & Suls, 1969) พฤติกรรมสุขภาพ (Health Behavior) หมายถึง พฤติกรรมใด ๆ ก็ตามที่มีอิทธิพลหรือเชื่อว่าจะมี อิทธิพลต่อภาวะสุขภาพ หรือเกิดผลลัพธ์ทางสุขภาพ ไม่ว่า จะทำให้ภาวะสุขภาพดีขึ้นหรือเลวลง พฤติกรรมสุขภาพ หมายถึง การกระทำของบุคคลเพื่อป้องกันตนให้ปลอดจากโรคภัยไข้เจ็บต่างๆ อย่าง มีประสิทธิภาพมากที่สุดโดยมีกิจกรรมเป็นตัวกำหนดเพื่อให้บุคคลกระทำซึ่งมีจุดมุ่งหมายในการรักษาสุขภาพ ให้ปลอดจากโรคภัยเบียดเบียน (Parson, 1958 อ้างถึงใน อุบล เลี้ยววาริน, 2534) กู๊ด (Good, 1973 อ้างถึงในประภาเพ็ญ สุวรรณ, 2537) หมายถึงการเปลี่ยนแปลงที่เกี่ยวกับสุขภาพซึ่ง เกิดขึ้นทั้งภายนอกและภายในของบุคคลพฤติกรรมสุขภาพจะรวมถึงกิจกรรมที่ปฏิบัติได้และการเปลี่ยนแปลงที่ สังเกตไม่ได้แต่วัดได้ว่ามีพฤติกรรมเกิดขึ้น ประภาเพ็ญ สุวรรณ (2532) แบ่งประเภทพฤติกรรมสุขภาพออกเป็น 3 ชนิดคือ 1) พฤติกรรมป้องกันโรค (Preventive health behavior) หมายถึงการปฏิบัติของบุคคลเพื่อป้องกัน ไม่ให้เกิดโรค เช่น การออกกำลังกายการรับประทานอาหารที่มีประโยชน์การไม่สูบบุหรี่เป็นต้น 2) พฤติกรรมเมื่อเจ็บป่วย (Illness behavior) หมายถึงการที่บุคคลกระทำเมื่อมีอาการผิดปกติ เช่น การซักถามถึงอาการของตนการแสวงหาการรักษาการหลบหนีจากสังคมการเพิกเฉยเป็นต้น 3) พฤติกรรมเมื่อรู้ว่าตนเองเป็นโรค (Sick - role behavior) หมายถึงการปฏิบัติที่บุคคลกระทบ หลังจากทราบผลการวินิจฉัยโรคแล้ว เช่น การรับประทานยาตามแพทย์สั่งการควบคุมอาหารการออกกำลัง กาย การลดหรือเลิกกิจกรรมที่ทาให้อาการของโรครุนแรงมากขึ้นเป็นต้น 2.5.2 รูปแบบพฤติกรรม นักจิตวิทยาได้แบ่งพฤติกรรมของมนุษย์ออกเป็น 2 รูปแบบ (Livanis, 2008) คือ 1) พฤติกรรมเปิดเผยหรือพฤติกรรมภายนอก (Overt behavior) เป็นพฤติกรรมที่บุคคลอื่นสังเกตเห็น ได้สามารถมองเห็นได้ 2) พฤติกรรมปกปิดหรือพฤติกรรมภายใน (Covert behavior) เป็นพฤติกรรมที่มองไม่เป็น มีเพียง บุคคลที่เป็นเจ้าของบุคคลพฤติกรรมรับรู้ได้ 2.5.3 การเกิดพฤติกรรม การที่มนุษย์มีพฤติกรรมต่างเกิดจากการทำงานของร่างกายจิตใจ ซึ่งมีแนวคิดพื้นฐาน 3 แนวคิด (วราภรณ์ ตระกูลสฤษดิ์, ม.ป.ป.; อริยา คูหา, 2552) ได้แก่ 1) แนวคิดเอกนิยม (Monism): กายและจิตเป็นสิ่งเดียวกัน นักปรัชญาที่มีความคิดนี้ได้แก่เจซี สมาร์ท (J.C. Smart) เฮอร์เบิร์ต ไฟเกิล (Herbert Feigl) แนวคิดนี้เชื่อว่าจิตและกายเป็นสิ่งเดียวกันคือกายความรู้สึก นึกคิดต่างๆเป็นกระบวนการทางสมอง ระบบประสาทต่างๆ อันเป็นกระบวนการทางกายเป็นความพยายามที่

29 จะศึกษาความรู้สึกต่าง ๆ ออกมาในรูปของการทำงานของเซลล์สมอง Thomas Hobbes (1588-1679) เชื่อ ว่ากิจกรรมทางจิตทั้งปวง อาทิ ความรู้สึก การรับรู้การคิดและอารมณ์สามารถอธิบายในรูปของกิจกรรมทาง สมองได้ทั้งหมด ถ้าหากวิทยาการและเทคโนโลยีมีความก้าวหน้า โดยเฉพาะด้านเทคโนโลยีคอมพิวเตอร์ เคมี ชีวะการค้นคว้าและการค้นพบปรากฏการณ์ทางจิตโดยอธิบายว่าเป็นการทำงานของระบบกลไกอวัยวะของ มนุษย์เป็นการเปลี่ยนแปลงทางชีวเคมีและแน่นอนว่าปัจจุบัน แนวคิดนี้จะได้รับการยอมรับมากขึ้น 2) แนวคิด ทวิน ิยม (Dualism) เดสการ์ต (Descartes, 1595-1650) ผู้ซึ่งเป็นนักปรัช ญาและนั ก คณิตศาสตร์ชาวฝรั่งเศส มีความเชื่อว่า ร่างกายเป็นเพียงเครื่องจักร มีจิตทำหน้าที่รับรู้และสั่งการ กาย (Body) และจิต (Mind) แยกออกจากกันส่วนลักษณะของความสัมพันธ์ได้แยกออกเป็น 3 แนวคิดย่อยคือ 2.1) ลัทธิปฏิสัมพันธ์ (Interactionism) เชื่อว่ามนุษย์ประกอบด้วยกายและจิตเป็นของสองสิ่งและต่าง มีความสัมพันธ์กัน จิตมีอิทธิพลต่อกายและกายก็มีอิทธิพลต่อจิตดังนั้นตามแนวคิด นี้จะมีเหตุการณ์สองอย่าง คือสภาพทางกายซึ่งเป็นเหตุการณ์ที่สามารถสังเกตเห็นได้อย่างชัดเจน เช่น การเดิน การวาดรูปอีกสิ่งหนึ่ง คือ สภาพทางจิต ไม่สามารถสังเกตได้ชัดเจนและรู้ได้โดยทั่วไปนอกจากเจ้าตัวเท่านั้ น เช่น รู้สึกว่าสวย ไพเราะ ร้อน หนาว เจ็บ ความจำความคิด เรารู้สึก หิว (สภาพทางจิต) จึงไปหาร้านค้า (สภาพทางกาย) รับประทาน อาหาร(สภาพทางกาย) รู้สึกอิ่ม (สภาพทางจิต) อันเป็นลักษณะที่มีความสัมพันธ์กัน เพลโตถือว่าจิตเป็นผู้ใช้ กายให้ดำเนินไปตามเจตจำนงของจิต ร่างกายเป็นผู้ถูกใช้จิตเป็นผู้ใช้ ดังนั้นจิตและกายจึงเป็นสิ่งสองสิ่ง อย่างไรก็ตามมีปัญหาในการอธิบายว่าจิตกับกายทำงานสัมพันธ์กันอย่างไรไม่ทราบว่าจิตอยู่ที่ไหนเพราะ ไม่มีตัวตน จุดที่มากระทบกันอยู่ที่ไหน เดสการ์ต ได้อธิบายตามแนวคิดนี้ว่า จุดที่กายกับจิตกระทบกันนั้ น น่าจะอยู่ที่ต่อมไพเนียล (Pineal gland) ในสมอง แต่ก็ไม่มีข้อพิสูจน์ที่ยืนยันได้ 2.2) ลัทธิคู่ขนาน (Psycho-physical parallelism) แนวคิดนี้เชื่อว่าจิตกับกายเป็นสิ่งสองสิ่งและไม่มี ความสัมพันธ์กัน เป็นอิสระต่อกันแต่จะเป็นปรากฏการณ์ร่วมกั นไป เช่น เมื่อมือถูกมีดบาด อาการเลือดไหล และการเกิดกระแสประสาทส่งต่อไปตามระบบประสาทจนถึงสมอง เป็นปรากฏการณ์ทางกาย ในขณะเดียวกัน ปรากฏการณ์ทางจิตก็เกิดขึ้นคู่ขนานไปด้วย คือ รู้สึกเจ็บปวดการอธิบายนี้อาจไม่สอดคล้องกับสามัญสำนึกแต่ เป็นไปได้ตามหลักเหตุผล 2.3) ลัทธิผลพลอยได้ (Epiphenomenalism) แนวคิดนี้เชื่อว่ามนุษย์ประกอบด้วยกายและจิต จิตไม่ มีอิทธิพลต่อกาย แต่กายมีอิทธิพลต่อจิตจิตเป็นผลกระทบจากระบบการทำงานของร่างกายโดยเฉพาะสมองจิต ไม่ใช่ตัวบงการร่างกายลัทธิพลพลอยได้ เชื่อว่าจิตเกิดจากความสลับซับซ้อนของระบบร่างกายโดยเฉพาะสมอง เป็นผลพลอยได้จากการทำงานของกาย เมื่อสสารรวมตัวกันในสภาพที่เหมาะสมจะเกิดชีวิต ซึ่งชีวิตที่ง่ายสุด คือ สัตว์เซลล์เดียว ในชีวิตที่มีหลายเซลล์สัมพันธ์กับซับซ้อนอย่างเหมาะสมจะเกิดความรู้สึกตัว หรือ จิต จิตจึง เป็น ผลที่เกิดจากกาย โดยเฉพาะเกิดจากสมอง เปรียบเสมือนเงาของกาย ถ้ากายสลายลงจิตก็สลายตามไป ด้วย 3) แนวคิ ด Three explanation views of human behavior แนวคิ ด นี ้ จ ะแยกการเกิ ด พฤติกรรมตามลักษณะทางชีววิทยา จิตวิทยา และสังคมวิทยา (อริยา คูหา, 2552) ได้แก่

30 3.1) มุมมองทางชีววิทยา (Biological viewpoint) ซึ่งอธิบายว่า พฤติกรรมมนุษย์เกี่ยวข้ องกับ กระบวนการทางชีววิทยา หมายถึง การที่บุคคลจะมีความคิด หรือความรู้สึกใดๆ ก็ตามเป็นผลจากการหลั่ง สารเคมีและการส่งกระแสประสาทจากสมองไปยังส่วนต่างๆ ของร่างกาย 3.2) มุ ม มองทางจิ ต วิ ท ยา หรื อ มุ ม มองภายในจิ ต (Intra-psychic viewpoint) ซึ ่ ง อธิ บ ายว่ า พฤติกรรมมนุษย์เกิดจากกระบวนการทางจิต เพราะภายใต้เงื่อนไขหรือสภาพแวดล้อมเดียวกัน ความคิดหรือ ความรู้สึ กของแต่ล ะบุคคลอาจจะมีความแตกต่างกัน ทั้งนี้เป็นเพราะมีความแตกต่างของความคิดหรือ ความรู้สึกที่มีอยู่ภายในตัวบุคคลที่เป็น กระบวนการทางจิต (Mental process) นั่นเอง 3.3) มุมมองทางสังคมวิทยา หรือ มุมมองพฤติกรรมทางสังคม (Social/Behavioral viewpoint) ซึ่งอธิบายว่าพฤติกรรมมนุษย์เกิดจากการมีปฏิสัมพันธ์ระหว่างบุคคลกับสิ่งแวดล้อมทางสังคม เมื่อมนุษย์อยู่ ร่วมกันกับบุคคลอื่นๆ ในสังคมจะมีพฤติกรรมแบบกลุ่ม ภายใต้แนวคิดพฤติกรรม 3 มุมมองนี้ การศึกษาพฤติกรรมมนุษย์จะศึกษาจากมุมมองใดมุมมองหนึ่ง ไม่ได้ จะต้องศึกษาแบบองค์รวม จึงจะทำให้เข้าใจพฤติกรรมมนุษย์ได้อย่างสมบูรณ์ 2.5.4 ธรรมชาติของมนุษย์และพฤติกรรม ความเชื่อเกี่ยวกับธรรมชาติของมนุษย์ มีความแตกต่างขึ้นอยู่กับปรัชญาและแนวคิดที่เป็นพื้นฐานที่ แตกต่างกัน โดยทั่วไปแบ่งออกเป็น 4 กลุ่ม ได้แก่ แนวคิดทางมานุษยวิทยา แนวคิดสังคมวิทยา แนวคิด จิตวิทยาและแนวคิดทางพุทธศาสนา (ธิดารัตน์ อภิญญา, 2559) 2.5.4.1 แนวคิดทางมานุษยวิทยา แนวคิดทางมานุษยวิทยาจะมีมุมมองมนุษย์ในฐานะบุ คคลและกลุ่มบุ คคลที่ มีความสั มพั น ธ์ กั บ สิ่งแวดล้อมรอบตัวมนุษย์ มีการสร้างองค์ความรู้ของตนเองและสืบทอดความรู้นั้น คาร์ล ไฮน์ริช มากซ์ (Karl Heinrich Marx อ้างถึงใน ธิดารัตน์ อภิญญา, 2559) กล่ า วไว้ ว ่ า มนุ ษ ย์ เป็นสัตว์ที่มีเหตุผล จำเป็นต้องอยู่ในสังคม เพื่อที่จะต้องรักษาความเป็นมนุษย์เอาไว้นอกจากนี้ เฮอร์เบิร์ต สเปนเซอร์ (Herbert Spencer) ยังอธิบายว่า มนุษย์ยังเป็นผู้ที่เปลี่ยนแปลงสภาพแวดล้อมทางธรรมชาติ ธรรมชาติของมนุษย์นั้นเป็นภาพสะท้อนมาจากผลของประวัติศาสตร์และสภาพทางสังคมมนุษย์แต่ละกลุ่มแต่ ละสังคมจะมีวิถีชีวิตวัฒนธรรมประเพณี ค่านิยมของกลุ่มเอง กลุ่มที่มีวัฒนธรรมเหมือนกันจะมีพฤติกรรมการ ปฏิบัติที่คล้ายกันแต่กลุ่มที่มีวัฒนธรรมแตกต่างกันและจะมีพฤติกรรมที่แตกต่างด้วย 2.5.4.2 แนวคิดทางสังคมวิทยา นักสังคมวิทยาเชื่อว่าธรรมชาติของมนุษย์คือสัตว์สังคม ต้องอาศัยอยู่รวมเป็นกลุ่มมีการติดต่อสัมพันธ์ กัน โธมัส ฮอบส์ (Thomas Hobbes อ้างถึงใน ธิดารัตน์ อภิญญา, 2559) กล่าวว่า “มนุษย์มีความเห็นแก่ตัว การที่มนุษย์รวมกลุ่มกันก็เพื่อความอยู่รอด โดยมีผลประโยชน์ของตนเองเป็นแรงจูงใจ เหมือนกับน้ำที่ต้องไหล ลงสู่ที่ต่ำ หรือ ก้อนหินย่อมกลิ้งลงสู่ข้างล่างเสมอเพราะแรงโน้มถ่วงของโลก” “ดี” เป็นเพียงคำที่ใช้เรี ยกสิ่งที่ ตนชอบและปรารถนา “ชั่ว” เป็นเพียงคำทีใช้เรียกสิ่งที่ตนหลีกเลี่ยงและไม่ต้องการ” ความคิดนี้แตกต่างจาก

31 จอห์น ล็อค (John Lock) ซึ่งเชื่อว่า มนุษย์เกิด มาบริส ุ ทธิ ์ การที่มนุ ษ ย์ มี ความคิด เช่น ไรเป็นผลจาก ประสบการณ์ที่ได้รับ โดยธรรมชาติมนุษย์เป็นคนดี ไม่ได้ มีความเห็นแก่ตัว การที่มีความไม่ดีนั้นเกิดจาก สภาพแวดล้อมของเขาและในสภาวะตามธรรมชาติการอยู่รวมกันจำเป็นต้องมีกฎเกณฑ์หรือกติกาทางสังคม เพื่อควบคุมพฤติกรรมของมนุษย์ให้เป็นไปในทิศทางที่เหมาะสม กฎเกณฑ์ดังกล่าว เรียกว่าปทัสถานทางสังคม (Norms) ซึ่งจำแนกได้เป็น 3 ประเภท คือ 1) วิถีประชา (Folkways)คือ ระเบียบแบบแผนที่บุคคลควรปฏิบัติ เช่น การบวชก่อนการแต่งงาน 2) จารีตประเพณี (Mores) คือ ระเบียบแบบแผนที่บุคคลต้องปฏิบัติหากฝ่าฝืนถือเป็นการกระทำผิด ทางศีลธรรม เช่น การเลี้ยงดูพ่อแม่ยามเฒ่า 3) กฎหมาย (Laws) คือระเบียบแบบแผนที่บุคคลต้องปฏิบัติอย่างเคร่งครัด ถ้าฝ่าฝืนต้องถูกลงโทษ ตามกฎหมาย ถ้าบุคคลปฏิบัติตามปทัสถานของสังคมก็จะได้รับการยกย่องชมเชย สังคมยอมรับและทำให้คน ในสังคมอยู่กันอย่างสันติ กลุ่มสังคมจะมีลักษณะแตกต่างกันตามสภาพความเป็นอยู่ทางธรรมชาติแบบอย่าง ของพฤติกรรมและความสัมพันธ์ของกลุ่มต่างๆ ดังกล่าวมีดังนี้ 1) กลุ่มญาติพี่น้องเป็นกลุ่มที่รวมตัวกันจากความสัมพันธ์ทางสายเลือดจะพบปะกันเสมอ มีความสนใจ ความเชื่อ ทัศนคติ ค่านิยมคล้ายกันมาก มีความผูกพันกันมากจะช่วยเหลือเกื้อกูลกันในระดับสูง 2) กลุ่มเพื่อนบ้านในชนบทมีความสำคัญมาก จะมีความสัมพันธ์กันฉันญาติมิตรคอยให้ความช่วยเหลือ กันโดยมีได้หวังผลตอบแทนส่วนกลุ่มเพื่อนบ้านในเมืองใหญ่จะไม่ค่อยมีลักษณะแบบนี้ 3) กลุ่มเพื่อนร่วมงานจะเป็นกลุ่มมารวมกันในเวลาทำงานเป็นกลุ่มที่ไม่เป็นทางการความสัมพันธ์มาก น้อยเพียงใดขึ้นอยู่กับมนุษย์สัมพันธ์ในองค์การนั้น ๆ 4) กลุ่มความสนใจเกิดจากการความสนใจคล้าย ๆ กัน เช่น กลุ่มวัยรุ่นกลุ่มทางการเมือง กลุ่มทาง เศรษฐกิจ ฯลฯเป็นการรวมตัวกันเพื่อสนองความต้องการความสนใจในสิ่งเดียวกัน 2.5.4.3 แนวคิดทางจิตวิทยา ธรรมชาติของมนุษย์และพฤติกรรม มีความหมายหลาย ๆ ด้านตามแนวคิดของกลุ่มนักจิตวิทยาต่าง ๆ ซึ่งในที่นี้จะกล่าวถึงธรรมชาติของมนุษย์และพฤติกรรมตามแนวคิดกลุ่มจิตวิเคราะห์ของฟรอยด์ (Freud) ซึ่งมี ความเชื่อพื้นฐานเกี่ยวกับธรรมชาติของมนุษย์ ว่า มนุษย์เกิดมาพร้อมกับสัญชาตญาณ (instinctual drives) แรงขับดังกล่าวเป็นพลังงานที่สามารถเปลี่ยนแปลงเคลื่อนที่ได้ สัญชาตญาณพื้นฐานคือ สัญชาตญาณแห่งชีวิต และสัญชาตญาณแห่งความตาย พฤติกรรมและการแสดงออกต่างๆ ของมนุษย์จะเกี่ยวข้องกับแรงจูงใจที่ เป็นไปตามธรรมชาติ พฤติกรรมบางอย่างที่บุคคลแสดงไปโดยไม่รู้สึกตัวเป็นเพราะพลังจากจิตไร้สำนึกกระตุ้น ให้บุคคลแสดงออกไปตามหลักความพึงพอใจของตนอาการป่วยของบุคคลจึงเกิดขึ้นในระดับจิตไร้ส ำนึ ก (unconscious) ทำให้มนุษย์ใช้กลไกในการป้ องกันตัว เอง (defense mechanism) นอกจากนี้ยัง เชื่ อ ว่ า คนเรามีลักษณะของความเป็นมนุษย์และสัตว์ผสมอยู่ด้วยกัน และเน้ นว่าชีวิตของมนุษย์หล่อหลอมมาจาก ความต้องการทางร่างกาย แรงขับทางเพศและสัญชาตญาณของความก้าวร้าว นักจิตวิเคราะห์กลุ่มนี้มองมนุษย์

32 ในแง่ของความเป็นสัตว์และความเป็นมนุษย์ผู้ประเสริฐ กล่าวคือ คนเรามีลักษณะเหมือนกับสัตว์ในแง่ของ ความต้องการ อาหาร การขับถ่าย และความต้ องการทางเพศ แต่คนแตกต่างไปจากสัตว์ ในแง่ที่ว่าสามารถจะ พัฒ นาเทคนิคการสื่อความหมายต่างๆ ในการดำรงชีว ิตอยู่ในสังคม ซึ่งสามารถแยกตนไปจากเรื่องของ สัญชาตญาณได้ นั่นคือความรู้สึกผิดชอบชั่วดี มีคุณธรรม สามารถครอบคลุมพฤติกรรม อุดมคติ การกระทำ ของตนเองได้ 2.5.4.4 แนวคิดทางพุทธศาสนา มนุษย์ประกอบได้ด้วยขันธ์ห้า ได้แก่ (1) รูป (Body) คือ ร่างกายหรือส่วนที่จับต้องได้ เห็นได้ หรือจะ เรียกว่า เป็นส่วนของเนื้อหนัง (2) เวทนา ( Feelings หรือ Sensation ) คือ ความรู้สึกเป็นทุกข์ เป็นสุข รวม เรียกว่าอารมณ์ (3) สัญญา ( Remembering ) คือ ความจำ (4) สังขาร ( Thought หรือ Idea ) คือ ความคิด และ (5) วิญญาณ ( Sensory consciousness ) คือ ความรู้ตัว หรือการรับรู้ ขันธ์ห้านี้อาจย่นย่อลงเป็น ส่วนประกอบของมนุษย์ว่าประกอบด้วย 2 ส่วน คือกาย หมายถึง รูปกายและนาม หมายถึงจิต ซึง่ ขันธ์ห้านี้ทำ ให้มนุษย์เกิดปัญหาเกิดขึ้นอันเป็นอกุศลมูลที่ติดตามตัวเองอยู่เสมอคือ ความโลภ โกรธ หลง นอกจากนี้มนุษย์ เป็นอินทรีย์พลวัต (Dynamic Organism) หมายถึง ร่างกายที่มีความเปลี่ยนแปลงอยู่ตลอดเวลา เพื่อที่จะดิ้น รนแสวงหาสิ่งต่างๆ มาตอบสนอง ต่อความต้องการหรือ ความอยากต่างๆ ที่ไม่มีที่สิ้นสุด ตัณหาหรือความ อยากนี้เอง ทำให้คนต้องดิ้นรนพยายามทำทุกอย่างให้ได้มาตามแรงปรารถนานั้น (ประสิทธิ์ กุลบุญญา, 2563) ธรรมชาติของมนุษย์ในพุทธปรัชญาเถรวาทตั้งอยู่บนพื้นฐานของทฤษฎีอนัตตา มนุษย์เป็นสัตว์ที่เกิด จากองค์ประกอบด้วยกาย และจิต จิตหรือวิญญาณของมนุษย์มีอยู่จริง โดยอาศัยร่างกายเป็นที่อยู ่เ ป็น ธรรมชาติที่ไม่มีรูปร่าง เป็นนามธรรม มีความสัมพันธ์กับร่างกายและมีความสำคัญกว่าร่างกาย ธรรมชาติของ ร่างกายมนุษย์มีการเปลี่ยนแปลง ไม่สามารถดำรงอยู่ในภาวะเดิมตลอดไปได้เรียกว่า อนิจจตา และถูกบีบคั้นให้ เกิดการเปลี่ยนแปลงภายในอยู่ตลอดเวลาเรียกว่า ทุกขตา จุดหมายสูงสุดที่แท้จริงของชีวิต คือ นิพพาน นิพพานเป็นบรมสุข (พระแมน ฐิตเมโธ, 2561) ธรรมชาติของมนุษย์ในทัศนะของพุทธทาสภิกขุ ได้ใจความว่า มนุษย์มีสัญชาตญาณ สัตว์แฝงฝังอยู่จริง หรือ สัญชาตญาณสัตว์คือความหมกมุ่นอยู่ในโลกิยะ มนุษย์หมกมุ่นอยู่กับโลกิยะ และมีความเป็นตัวกู ของกู สัญชาตญาณสัตว์ที่กล่าวนี่เองเป็นสาเหตุแห่งความทุกข์ (พระแมน ฐิตเมโธ, 2561) วิเคราะห์ทั้งสองทัศนะพบว่า มนุษย์ผู้ประเสริฐหรือมนุษย์ที่มีคุณค่าก็คือมนุษย์ที่สามารถเอาชนะหรือ ว่าควบคุมสัญชาตญาณสัตว์เหล่านี้ได้นั่นเอง การดำเนินชีวิตที่พระพุทธองค์ทรงแสดงให้มนุษย์เห็นภาวะความ จริงของชีวิต นำไปสู่ความดับทุกข์ คือการศึกษาให้เข้าใจถ่องแท้ในอริยสัจ ๔ ชี้ให้เห็นสารัตถะแห่งชีวิตว่า นี่คือ ความทุกข์ สาเหตุของความทุกข์ความดับทุกข์และทางดำเนินให้ถึงความดับทุกข์ (พระแมน ฐิตเมโธ, 2561) 2.5.5 เป้าหมายของการศึกษาพฤติกรรมมนุษย์ เป้าหมายในการศึกษาพฤติกรรมว่ามี 4 ประการคือเพื่ออธิบายพฤติกรรมเพื่อการเข้าใจพฤติกรรมเพื่อ การพยากรณ์พฤติกรรมและเพื่อการควบคุมพฤติกรรม (Lahey 2001 อ้างใน ภาณุวัฒน์ ศิวะสกุลราช, ม.ป.ป.)

33 นอกจากนี้ ในกลุ่มแนวคิดต่างๆ มีแนวคิดเฉพาะของกลุ่มดังต่อไปนี้ กลุ่มชีววิทยา (Biological model) กลุ่มนี้มีแนวคิดว่าพฤติกรรมมนุษย์เป็นการทำงาน ทางด้าน อวัยวะต่างๆในร่างกาย เช่น ระบบประสาท รวมทั้งความสัมพันธ์ของระบบต่างๆในร่างกายที่มีความซับซ้อน เช่น ความเครียดก็จะอธิบาย ในเชิงชีววิทยา เป็นการเปลี่ยนแปลงทางด้านการหลั่งสารเคมีชีวในสมอง กลุ ่ ม โครงสร้ า งของจิ ต (Structuralism) เน้ น การตรวจสอบตนเองหรหรื อ วิ ธ ี พ ิ น ิ จ ภายใน (Introspection Method) โดยใช้สิ่งเร้าเป็นตัวกระตุ้น เช่น ไฟฟ้า สี ระดับเสียงสูงและตํ่า กลิ่น อุณหภูมิ ความร้อน ความหนาว เป็นต้น ผู้ถูกทดลองจะเป็นผู้เล่ารายละเอียด ความรู้สึก ประสาท สัมผัส และมโนภาพ จากประสบการณ์ที่ตนได้รับ จากการทดลองว่าความรู้สึกอย่างไรเมื่อได้รับสิ่งเร้าต่างๆเป็นตัวกระตุ้น ซึ่งต้อง อาศัยประสบการณ์ของแต่ละคนที่มีอยู่เดิม กลุ่มหน้าที่ของจิต (Functionalism) กลุ่มนี้มุ่งอธิบายหน้ าที่ของจิต โดยเชื่อว่า จิตมีหน้าที่ควบคุม กระบวนการกระทำกิจกรรมของร่างกาย เพื่อปรับให้เหมาะสมกับสิ่งแวดล้อม โดยการตรวจสอบภายในและ เพิ่มวิธีสังเกตร่วมกับการศึกษา กลุ่มพฤติกรรมนิยม (Behaviorism) กลุ่มนี้สนใจศึกษาพฤติกรรมของมนุษย์ที่เ กิดจากการตอบสนอง ต่อสิ่งเร้า (Stimulus response) การเรียนรู้เกิดจากการเชื่อมโยงระหว่างสิ่งเร้าและการตอบสนอง พฤติกรรม นั้นสามารถสังเกตได้ชัดเจน มีเครื่องมือตรวจสอบได้ มิใช่การศึกษาจิตที่อยู่ภายในและต้องศึกษาโดยใช้ กระบวนการทางวิทยาศาสตร์จึงเน้นที่วิธีการทดลองและการสังเกตอย่างมีแบบแผน กลุ่มจิตวิเคราะห์ (Psychoanalysis) มีการศึกษาที่มุ่งวิเคราะห์จิตใต้สำนึกที่มีอิทธิพลต่อพฤติกรรม ด้วยการปล่อยให้ผู้ถูกวิเคราะห์ระบายคำพูดออกมาโดยเสรี (Free association) แล้วนำคำพูดนั้นมาวิเคราะห์ นอกจากนี้ฟรอยด์ใช้วิธีการวิเคราะห์นอกจากนี้ยังให้ความสำคัญกับความฝันของผู้มีปัญหา เขาเชื่อว่า ความฝัน มีความสัมพันธ์กับสิ่งที่ได้ประสบมาในชีวิตจริง กลุ่มเกสตัลต์ (Gestalt psychology) ศึกษาการรับรู้ การแก้ปัญหาด้วยการหยั่งรู้ (Insight) การศึกษา ทางจิตวิทยานั้นจะต้องศึกษาพฤติกรรมทางจิตเป็นส่วนรวมจะแยกศึกษาที่ละส่วนไม่ได้ จะพิจารณาพฤติกรรม หรือการกระทำของมนุษย์ทุกๆอย่างเป็นส่วนรวมในลักษณะที่เป็นอันหนึ่งอันเดียวกัน (Unique) กลุ่มมนุษยนิยม (Humanism) กลุ่มนี้เน้นคุณค่าความเป็นมนุ ษย์มากโดยเฉพาะความเป็นอิสระที่จะ กระทำและความรับผิดชอบในสิ่งที่ตนเองตัดสินใจ การศึกษาจะเป็นเรื่องของสาเหตุของการเลือกแสดง พฤติกรรมของบุคคล กลุ่มปัญญานิยม (Cognitivism) กลุ่มนี้เห็นว่าการศึกษาพฤติกรรมมนุษย์ต้องศึกษาจากกระบวนการ คิดในสมองซึ่งเป็น ตัว สั่ งการให้เ กิด พฤติ กรรมโดยเฉพาะการจัดระบบการรับ รู้ การคิดถ้าหากต้อ งการ เปลี่ยนแปลงพฤติกรรมก็จะต้องเปลี่ยนความคิดของ มนุษย์เสียก่อนดังนั้นเนื้อหาการศึกษาของกลุ่มจะเป็น เรื่องของการรับรู้กระบวนการคิด การแก้ปัญหาทัศนคติการจูงใจในการแก้ปัญหา

34 2.6 บทสรุป การมีสุขภาพดี เริ่มต้นที่การมีพฤติกรรมสุขภาพที่ถูกต้อง การที่จะมีพฤติกรรมสุขภาพที่ถูกต้อง ต้อง อาศัยตัวเราเองและการมีส่วนร่วมของครอบครัว และชุมชนเป็นสำคัญ การปรับเปลี่ยนพฤติกรรมสุขภาพโดย ให้ความสำคัญกับ การประยุกต์ใช้องค์ความรู้ทางจิตวิทยา ในการขับเคลื่อนการดำเนินงานปรับเปลี ่ยน พฤติกรรมสุขภาพที่ดี ถือได้ว่าได้ใช้จิตวิทยาทางสุขศึกษาเป็นมีกลไกสำคัญที่จะทำให้บุคคลเกิดการปรับเปลี่ยน พฤติกรรมสุขภาพด้านความรู้ที่ถูกต้อง มีความรู้สึกตระหนักจากภายในตนเองก่อน จนรู้สึกอยากปรับเปลี่ยน พฤติกรรมสุขภาพด้วยตนเอง โดยบุค คลนั้นต้องรับรู้ความสามารถของตนเองว่า ตนเองจะมีความอดทน อุตสาหะ ไม่ท้อถอย รวมทั้งมีการตั้งเป้าหมาย วางแผนและกระทำพฤติกรรมสุขภาพที่เหมาะสมกับตนเอง ซึ่ง เป็นการปรับเปลี่ยนพฤติกรรมสุขภาพอย่างยั่งยืน เอกสารอ้างอิง กระทรวงสาธารณสุข. (2552). แนวทางการประเมินผลกระทบทางสุขภาพระดับโครงการ. นนทบุรี: กระทรวงสาธารณสุข. กองสุขศึกษา กรมสนับสนุนบริการสุขภาพ กระทรวงสาธารณสุข.(2552). มาตรฐานงานสุขศึกษาศูนย์ สุขภาพชุมชน/สถานีอนามัย พ.ศ. 2552. กรุงเทพฯ: โรงพิมพ์ชุมนุมสหกรณ์การเกษตรแห่งประเทศไทย จำกัด. ภาณุวัฒน์ ศิวะสกุลราช. (ม.ป.ป.). หน่วยที่ 1: แนวคิดพื้นฐานพฤติกรรมมนุษย์. (ออนไลน์) เข้าถึงได้จาก: http://www.geh2001.ssru.ac.th/file.php/1/u1.pdf ธิดารัตน์ อภิญญา. (2559). หลักสูตรการปรับเปลี่ยนพฤติกรรมสุขภาพ สำหรับพยาบาลผู้จัดการรายกรณี โรคเรื้อรัง. กรุงเทพฯ: สำนักงานกิจการโรงพิมพ์องค์กรสงเคราะห์ทหารผ่านศึกษา. มณีรัตน์ ธีระวิวัฒน์. (2558). สุขศึกษาและส่งเสริม สุขภาพ: ความแตกต่างที่ไม่แตกแยก. บทความวิชาการ ในเอกสารประกอบการ ประชุมวิชาการสุขศึกษาแห่งชาติครั้งที่ 17 เ รื่อง “บทบาทของประชาชนกับ การ ปรับเปลี่ยนพฤติกรรมสุขภาพ” วันที่ 14 – 16 พฤษภาคม 2558 ณ โรงแรมจอมเทียน ปาล์มบีช โฮเต็ล แอนด์รีสอร์ท, ชลบุรี. ประภาเพ็ญ สุวรรณ. (2532). การสอนสุขศึกษาทฤษฎีและการประยุกต์. กรุงเทพฯ: ไทยวัฒนาพานิช. ประภาเพ็ญ สุวรรณ. (2537). ทัศนคติ: การเปลี่ยนแปลงและพฤติกรรมอนามัย. กรุงเทพฯ: โอเดียนสโตร์. ประสิทธิ์ กุลบุญญา. (2563). การวิเคราะห์หลักพุทธิปัญญาในพระพุทธศาสนาเพื่อพัฒนาความเชื่อในอำนาจ ตนของมนุษย์. วารสารสันติศึกษาปริทรรศน์ มจร. 8(4): 1336-1351. เพ็ญ สุขมาก. (ม.ป.ป.). สุขภาพ และปัจจัยกำหนดสุขภาพ. (ออนไลน์) เข้าถึงได้จาก: https://mehealthpromotion.com/upload/forum/paper_ch3.pdf พัชรี ศรีสังข์. (2547). เอกสารคำสอนสุขศึกษาชุมชน. ม.ป.ท.: มหาวิทยาลัยศรีนครินทวิโรฒ.

35 พระแมน ฐิตเมโธ. (2561). ธรรมชาติของมนุษย์ในทัศนะของพุทธทาสภิกขุ. วิทยานิพนธ์หลักสูตรปริญญา พุทธศาสตรมหาบัณฑิต สาขาวิชาปรัชญา บัณฑิตวิทยาลัย: มหาวิทยาลัยมหาจุฬาลงกรณราชวิทยาลัย พระราชบัญญัติสุขภาพแห่งชาติ พ.ศ. 2550. (ออนไลน์) เข้าถึงได้จาก: https://www.dms.go.th/backend/Content/Content_File/Information_Center/Attach/2562 1124013609AM_17.pdf วิชัย โชควิวัฒน์.(2550).การศึกษาว่าด้วย 4 มิติของสุขภาพ.วิจัยระบบสาธารณสุข (3):323-335. วิพุธ พูลเจริญ. (2544). สุขภาพ :อุดมการณ์และยุทธศาสตร์ทางสังคม รายงานการศึกษาประกอบการปฏิรูป ระบบสุขภาพและการร่างพระราชบัญญัติสุขภาพแห่งชาติ. นนทบุรี: สถาบันวิจัยระบบสาธารณสุข. วราภรณ์ ตระกูลสฤษดิ์. (ม.ป.ป.). ธรรมชาติและความต้องการของมนุษย์. (ออนไลน์) เข้าถึงได้จาก: http://www.kmutt.ac.th/organization/ssc334/asset1.html ราชบัณฑิตยสถาน. (2556). พจนานกรม ฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ. 2554 เฉลิมพระเกียรตีพระบาท สมเด็จพระเจ้าอยูห่ ัวเนื่องในโอกาสพระราชพิธีมหามงคลเฉลิมพระชนมพรรษา 7 รอบ 5 ธันวาคม 2554. กรุงเทพฯ: ราชบัณฑิตยสถาน. สถาบันวิจัยระบบสาธารณะสุข. (2541). นิยามศัพท์ส่งเสริมสุขภาพฉบับปรับปรุง พ.ศ.2541. พิมพ์ครั้งที่ 2 กรุงเทพฯ: บริษัทดีไซร์ จำกัด. สำนักงานคณะกรรมการสุขภาพแห่งชาติ. (ม.ป.ป.). ธรรมนูญว่าด้วยระบบสุขภาพแห่งชาติฉบับที่ 2 (ออนไลน์) เข้าถึงได้จาก: https://www.nationalhealth.or.th/sites/default/files/upload_files/Gotoknow_600404.PDF สมจิตต์ สุวรรณทัศน์. (2559). กระบวนการสุขศึกษา กลยุทธ์แก้ไขปัญหาสขภาพ. วารสารสุขศึกษา.

39(132): 1-6. อำพล จิดาวัฒนะ (2552) การสร้างนโยบายสาธารณะเพื่อสุขภาพแบบมีส่วนร่วม. พิมพ์ครั้งที่ 4. กรุงเทพฯ: บริษัท บียอนด์ พับลิสชิ่ง จำกัด. อุบล เลี้ยววาริณ. (2534). ความสำคัญของการศึกษาที่มีต่อพฤติกรรมสุขภาพของผู้ปฏิบัติงานในเขต กรุงเทพมหานคร.ปริญญานิพนธ์การศึกษาดุษฎีบัณฑิต บัณฑิตวิทยาลั ยมหาวิทยาลัยศรีนครินทรวิโรฒ. อริยา คูหา. (2552). กาย จิต : ความสมบูรณ์แห่งชีวิต. วารสารรูสมิแล. 30(2): 47-49.

Baron, R.A., Byrne, D., & Suls, J. (1969). Exploring social psychology. (3rd ed.). Boston: Allyn &Bacon.Free dictionary.com Green, L.W. and Kreuter M.W. (2005). Health Program Planning: An Educational and Ecological Approach. New York: McGraw-Hill.

Livanis, A. (2008). Overt and covert behavior. Available from: http://schoolpsychology.blogspot.com/2008/02/overt-and-covert-behavior.html World Health Organization. (1986). Ottawa Charter for Health Promotion. Geneva: WHO.

36 World Health Organization. (2010). A Conceptual Framework for Action on The Determinants of Health. Geneva: WHO. from https://www.who.int/social_determinants/publications/9789241500852/en/ World Health Organization. (2011). Closing the gap: Policy into practice on social determinants of health. Geneva: WHO.

37

บทที่ 3 โครงสร้างและการทำงานของจิต 3.1 บทนำลักษณะของจิตมนุษย์ คนเราประกอบด้วยส่วนที่สำคัญ 2 ส่วน คือ ร่างกายและจิตใจ จิตมีกฎเกณฑ์ในการทำงาน เปลี่ยนแปลง และแสดงพฤติกรรมเป็นแบบฉบับเฉพาะตัวธรรมชาติของจิตนั้น เป็นเรื่องละเอียดอ่อน เข้าใจได้ยาก ด้วยจิตไม่ มีรูปร่าง แต่ชอบท่องเที่ยวไปไกลในความคิด ดังนั้นจิตเป็นเรื่องที่ยากในการอธิบาย ด้วยจิตปราศจากรูปร่าง หน้าตา จิต เป็นคำที่มี ความหมายหลาย ๆ ด้านตามแนวคิดของกลุ่มนักจิตวิทยาต่าง ๆ ซึ่งในที่นี้จะกล่าวถึง โครงสร้างและการทำงานของจิตตามแนวคิดของกลุ่มนักจิตวิทยาที่สำคัญ 3 กลุ่ม ได้แก่ แนวคิดโครงสร้าง (Structuralism) แนวคิดหน้าที่ทางจิต (Functionalism) และแนวคิดจิตวิเคราะห์ (Psychoanalysis) 3.2 โครงสร้างและการทำงานของจิตตามแนวคิดโครงสร้าง (Structuralism) ก) ความเชื่อเบื้องต้น เป็นกลุ่มแนวคิดที่ได้รับอิทธิพลมาจากนักวิทยาศาสตร์ธรรมชาติ เช่น นักฟิสิกส์และ เริ่มในยุคสมัยที่วิธีการทดลองรู้จักใช้กันแล้ว ความคิดพื้นฐานของแนวคิดกลุ่มนี้คือ บรรดาสรรพสิ่งทั้งหลาย สามารถจะวิเคราะห์ออกมาเป็นองค์ประกอบย่อย ๆ ได้ นักจิตวิทยาในยุคเริ่มแรกได้น ำเอาแนวคามคิดนี้มา ปรับใช้กับจิตใจ และพยายามค้นหาองค์ประกอบทางจิต ระหว่างองค์ประกอบเหล่านั้นมีการรวมตัวกันเป็น โครงสร้างรูปอะไร และเชื่อว่าสัมผัส (Sensation) เป็นองค์ประกอบพื้นฐานของจิตใจ ข) วิธีการที่ใช้ศึกษา ใช้วิธีการทดลองพิเศษ ที่เรียกว่า introspection โดยการฝึกให้ผู้ถูกทดลองรายงาน การรับรู้ของตน ที่มีต่อสิ่งนั้นเฉพาะอย่าง (ตามที่ผู้ทดลองกำหนดให้)อย่างตรงไปตรงมา ปัจจุบันแนวคิดนี้มักจะ ไม่ค่อยได้ใช้กัน เพราะวิธีการศึกษาแคบเกินไป ยังมีหลายสิ่งที่ผู้ถูกทดลองไม่อาจรายงานได้ อีกประการหนึ่งก็ ไม่เป็นที่ยอมรับกันว่าองค์ประกอบพื้นฐานของจิตใจ คือ สัมผัสแต่เพียงอย่างเดียว 3.2.1 โครงสร้างของจิต วิลเฮล์ม วุ้นท์ (Wilhelm Wundt, ค.ศ.1832-1920) นักจิตวิทยาได้รับการยกย่องว่าเป็นบิดาของ จิตวิทยาแผนใหม่เชิงวิทยาศาสตร์ วูนท์ ศึกษาการโครงสร้างของจิต (Structuralism) มีความเชื่อว่า จิต ประกอบด้วยส่วนย่อย ๆ เหมือนกับสสาร ประกอบ ด้วยธาตุ ต่างๆ โครงสร้างของจิตมี 3 ส่วน ดังนี้ 1. การสัมผัส (Sensation) คือการทำงานของอวัยวะรับสัมผัสทั้ง 5 ได้แก่ หู ตา จมูก ลิ้น และผิวหนัง โดยการตอบ สนองต่อสิ่งเร้านั้น ๆ เช่น ตามองเห็น จมูกได้กลิ่น ฯลฯ 2. การรู้สึก (Feeling) คือการตีความหรือแปลความหมายของการสัมผัส เช่น การมองเห็นสิ่งเร้า ก็ ตีความหมายว่า สวย ไม่สวย หูได้ยินก็ตีความหมายว่า ไพเราะ เป็นต้น 3. มโนภาพ (Image) คือการคิดและการวิเคราะห์ ตลอดจนการจดจำประสบการณ์ต่างๆ ที่ได้รับจาก การสัมผัสและ รู้สึก

38 ทั้ง 3 อย่างนี้ประกอบเป็นพื้นฐานของจิตทำนองเดียวกับสารประกอบทางเคมี ซึ่งเกิดจากการรวมตัว เป็นสัดส่วน ของธาตุต่าง ๆกลุ่มแนวคิดโครงสร้างทางจิต ใช้วิธี การศึกษาด้วยการตรวจสอบตนเองหรือพินิจ ภายใน (Introspection) โดยให้เจ้าตัว บรรยายความรู้สึก หรือสิ่งที่เกิดขึ้นภายในใจให้ทราบ เพราะตนเอง ย่อมเข้าใจความคิด ความรู้สึก การตัดสินใจของตนเองได้ดีกว่าผู้อื่น 3.2.2 การทำงานของจิต แนวคิดโครงสร้าง (Structuralism) เชื่อว่า มนุษย์มกี ารทำงานของจิตอยู่ที่ประสบการณ์และจิตสำนึกที่ ได้รับ ประกอบด้วยลักษณะที่เป็นหน่วยย่อยที่เรียกว่า ธาตุทางจิต แยกเป็น 3 องค์ประกอบด้วยกัน คือ ความรู้สึก การสัมผัส และมโนภาพ ทั้ง 3 สิ่งนี้เมื่อรวมกันภายใต้สถานการณ์ที่เหมาะสมก็จะก่อให้เกิดรูปจิต ผสมขึ้น ได้แก่ ความคิด (Thinking) อารมณ์ (Emotion) ความจา (Memory) และการหาเหตุผลหรือ สาเหตุ (Reasoning) และอื่นๆ เป็นต้น โดยเป็นแบบเดียวกันกับทางเคมีที่โฮโดรเจนเมื่อ รวมตัวกับออกซิเจนภายใต้ สัดส่วนที่เหมาะสมและความกดดันที่พอดีก็จะได้เป็นน้ำนั่นเอง ดังตาราง 3.1 ตารางที่ 3.1 แสดงการทำงานของจิตตามแนวคิดโครงสร้าง (Structuralism) เนือ้ หาหลัก เป้าหมายการศึกษา วิธีการค้นคว้า ทัศนะต่อมนุษย์ สิ่งที่เน้น ประสบการณ์ แยกดูเพื่อรูจ้ กั ธาตุจิต ตรวจสอบจิตใจ กลาง บุคคล จิตสานึก ผัสสะ ความรูส้ กึ ตนเอง Introspection และมโนภาพ 3.3 โครงสร้างและการทำงานของจิตใจตามแนวคิดหน้าที่ทางจิต (Functionalism) ก) ความเชื่อเบื้องต้น แนวคิดนี้ได้รับอิทธิพลมาจากทฤษฎีวิวัฒนาการมาจากของ ชาร์ล ดาร์วิล อันมี ใจความย่อ ๆ ว่า สิ่งมีชีวิตทั้งหลายจะอยู่รอดได้ จำต้องมีการปรับตัว แนวคิดนี้เชื่อว่ากระบวนการทางจิตใจ ของคนจำเป็นต้องมีการปรับตัวให้เข้ากับสภาพแวดล้อมจึงจะสามารถดำรงอยู่ได้ ดังนั้นนักจิตวิทยาจึงควร ศึกษา ว่าจิตใจทำหน้าที่ปรับตัวได้อย่างไร และมุ่งศึกษาวิธีการเรียนรู้ การจูงใจ การแก้ปัญหา ตลอดจน ความจำของคนเพื่อให้สามารถปรับตัวเข้ากับสิ่งแวดล้อมได้ ข) วิธีการใช้ ก็รวมทั้งวิธี introspection และเพิ่มวิธีการสังเกตพฤติกรรมเข้าไปด้วย และแทนที่จะสนใจ แต่เรื่องสัมผัสแต่พวกแรก พวกหน้าที่นิยมกลับเน้นที่พฤติกรรมโดยส่วนรวมของปัจเจกบุคคล เช่น คนเรียนรู้ ทำอะไร เป็นได้อย่างไร คนลืมได้อย่างไร พวกนี้สนใจ 2 ลักษณะใหญ่ๆคือ พฤติกรรมโดยส่วนรวม (total behavior) และประสบการณ์ของบุคคล (experience) 3.3.1 โครงสร้างของจิต วิลเลียม เจมส์ (William James , ค.ศ.1842-1910) และจอห์น ดิวอี้ (John Dewey,ค.ศ.1859-1952) เป็นผู้บุกเบิกแนวความคิดของกลุ่มนี้ เชื่อว่าการศึกษาโครงสร้างจิตอย่างเดียวไม่อาจเข้าใจพฤติกรรมอันแท้จริง

39 ของบุคคลได้และต้องศึกษาหน้าที่จิตควบคู่กันไป ดั้งนั้น ประสบการณ์ (Experience) และสัญชาติญาณ (Instinct) เป็นสิ่งสำคัญของการทำงานของจิต โดยจิตสำนึกของมนุษย์ จะทำให้เกิดกระบวนการคิดและการ ตัดสินใจช่วยให้มนุษย์มีชีวิตอยู่ได้ จิตมีหน้าที่ควบคุมพฤติกรรมเพื่อปรับตัวให้สามารถดำรงชีวิตอยู่ในสังคมได้ อย่างเหมาะสม จิตสำนึกประกอบด้วย 3 ลักษณะ คือ ประการแรกจิตใต้สำนึกมีลักษณะเหมือนกันกับสภาวะ ของจิตสำนึก ประการที่สองมันเหมือนกับสติ แต่ไม่มีตัวตน และประการสุดท้าย จิตใต้สำนึกเป็นสภาวะของ สมองที่เรียบง่าย แต่ไม่มีจิต 3.3.2 การทำงานของจิต แนวความคิดหน้าที่ทางจิต ให้ความเห็นว่าวิธีสำคัญที่จะเข้าใจจิตของคนคือ ต้องเข้าใจการทำงานของจิต ซึ่งเชื่อว่า จิตใจ มีพลังอำนาจควบคุมหรือสั่งการให้ร่างกายทำงาน (จิตเป็นนายร่างกายเป็นบ่าวคอยรับใช้ ) แนวคิดนี้เชื่อว่าหน้าที่ของจิตต่อการปรับตัวภำยใต้การกำกับของจิตสำนึก โดยเน้นศึกษาในเรื่องกระบวนการ เรียนรู้ของมนุษย์ มุ่งเน้นในเรื่องหน้ าที่ของจิตหรือกระบวนการทำงานของจิต ศึกษาเรื่องสัญชาตญาณ ศึกษาจิตสำนึกในรูปของการกระทำกิจกรรมต่างๆเพื่อปรับตัวให้เหมาะสม กับสิ่งแวดล้อมและเรียนรู้ให้ปรับตัว ดีขึ้น เชื่อว่าความรู้(Knowledge) เกิดจากความสัมพันธ์ของมนุษย์กับ สิ่งแวดล้อมโดยตรง เมื่อมนุษย์ลงมือ กระทำย่อมได้รับความรู้ในสิ่งที่กระทำ ดังนั้น การกระทำทั้งหมดหรือการแสดงออกมนุษย์เป็นการแสดงออกของจิตเพื่อปรับตัว ให้เข้ากับ สิ่งแวดล้อม การศึกษาจิตใจคนจึงต้องศึกษาที่การแสดงออกในสถานการณ์ต่างๆ และการกระทำหรือการ แสดงออกทั้งหมดเกี่ยวข้องกับประสบการณ์ของแต่ละบุคคล พฤติกรรมของแต่ละคนจึงแตกต่างกันออกไป 3.4 การทำงานและโครงสร้างของจิตใจตามแนวคิดจิตวิเคราะห์ (Psychoanalysis) แนวคิดจิตวิเคราะห์เกิดขึ้นและถูกพัฒนามาเรื่อยๆ ตั้งแต่ปี ค.ศ. 1885-1939 โดย ซิกมันต์ ฟรอยด์ (Sigmund Freud) เป็นจิตแพทย์ชาวเวียนนา เขาทำงานรักษาคนที่มีอาการผิดปกติทางจิต ในการทำงาน ฟรอยด์ พบปัญหาทั้งด้านการเข้าใจปัญหาและการลงมือแก้ปัญหา เขาใช้วิธีการสังเกตอย่างธรรมชาติทุกสิ่งทุก อย่างในการรักษาคนไข้ เขาเป็นนักสังเกตที่ดีเยี่ยม ผลจากการสังเกตเขาจะนำมาสร้างสมมติฐานขึ้น และ พยายามทดสอบสมมติฐานด้วยการสัมภาษณ์ และลงมือปฏิบัติต่อคนไข้ ลักษณะการทำงานเช่นนี้ดูเหมือนเขา จะเป็นนักวิจัยและเป็นการทดลองไปด้วยในตัว ถึงแม้ลักษณะการทดลองจะไม่เป็นระบบระเบียบ เขาได้เขียน งานออกมา โดยได้รับการต้อนรับจากจิตแพทย์นักจิตวิทยา นักวรรณคดีแผนใหม่หรือแม้แต่บุคคลทั่ วๆ ไป ฟรอยด์ ได้พัฒนาการรักษาแผนใหม่ และตั้งทฤษฎีบุคลิกภาพ คำว่า "จิตวิเคราะห์" หมายถึง วิธีการรักษาที่ เน้นวิธีหลักคือ Free-association (การปล่อยให้คนไข้ได้พูดอย่างอิสระ พูดและคิดทุกอย่างที่ผ่านเข้ามาใน จิตใจ) นักจิตวิเคราะห์ใช้เนื้อเรื่องที่ได้จากการพูดอย่างเสรีนี้มา วิเคราะห์หาสาเหตุของปัญหาของคนไข้ 3.4.1 โครงสร้างของจิต ฟรอยด์ ได้ศึกษาองค์ประกอบของจิต พบว่า โครงสร้างของจิตประกอบด้วย (The Components of Mind) ไว้ 3 ส่วนคือ

40 1. อิด (ID) หมายถึง ตัณหา หรือ ความต้องการพื้นฐานของมนุษย์ เป็นสิ่งที่ยังไม่ขัดเกลา ซึ่งทำให้ มนุษย์ทำทุกอย่างเพื่อความพึงพอใจ หรือทำงานตามความพึงพอใจ โดยไม่คำนึงถึงสิ่งใด เปรียบเสมือนสันดาน ดิบของมนุษย์ ซึ่งแบ่งออกเป็นสัญชาตญาณแห่งการมีชีวิต (LIEF INSTINCT) เป็นความต้องการอาหาร ความ ต้องการทางเพศ ความต้องการหลีกหนีจากอันตราย และสัญชาตญาณแห่งการตาย (DEATH INSTINCT) เช่น ความต้องการก้าวร้าว หรือการทำอันตรายต่อตนเองและผู้อื่น เป็นต้น 2. อีโก้ (EGO) หมายถึง ส่วนที่ควบคุมพฤติกรรมที่เกิดจากความต้องการของ ID โดยอาศัยกฎเกณฑ์ ทางสังคม และหลักแห่งความเจริญมาช่วยในการตัดสินใจ ไม่ใช่แสดงออกมาความพึงพอใจของตนเองเพียง อย่างเดียวแต่ต้องคิดและแสดงออกอย่างมีเหตุผล 3. ซุปเปอร์อีโก้ (SUPEREGO) หมายถึง มโนธรรมหรือจิต ส่วนที่ได้รับการพัฒนามาจากประสบการณ์ การอบรมสั่งสอน หรือ กระบวนการทางสังคมประกิต โดยอาศัยหลักของศีลธรรม จรรยา ขนบธรรมเนียม ประเพณี และค่านิยมต่างๆในสังคมนั้น SUPEREGO จะเป็นตัวบังคับและควบคุมความคิดให้แสดงออกใน ลักษณะที่เป็นสมาชิกที่ดีของสังคม โครงสร้างจิตนี้ จะมีความสัมพันธ์กัน ถ้าทำงานสัมพันธ์กันดีการแสดงออกหรือบุคลิกภาพก็เหมาะสม กับตน แต่ถ้าโครงสร้างทั้ง 3 ระบบ ทำหน้าที่ขัดแย้งกัน บุคคลก็จะมีพฤติกรรมที่ไม่เหมาะสมได้ ดังรูป 3.1

รูปที่ 3.1 โครงสร้างของจิต ตามแนวคิดของฟรอยด์ ที่มา: https://www.sixfacetspress.net/content/ทฤษฎีจิตวิเคราะห์ของซิกมันด์-ฟรอยด์-บิดาแห่งจิต วิเคราะห์

41 3.4.2 การทำงานของจิต ฟรอยด์ เ ป็ น ผู ้ ศ ึ ก ษาค้ น คว้ า โดยให้ ค วามสำคั ญ ของ “จิ ต ไร้ ส ำนึ ก ” ( unconscious mind) คื อ กระบวนการทางจิตทั้งหมดที่เราไม่รู้ตัว ว่ามีอิทธิพลต่อพฤติกรรม กลุ่มนี้จัดเป็น “คลื่นลูกที่หนึ่ง” (the first force) ที่ก้าวออกมาจากจิตวิทยายุคเดิมและศึกษาการรักษาโรคต่างๆ ที่เกี่ยวกับโรคประสาท วิธีการรักษา ผู้ป่วยที่ฟรอยด์นิยมใช้ คือ การวิเคราะห์ทางจิต โดยใช้เทคนิคที่เรียกว่า การพูดระบายความคิดอย่างอิสระ (free association) เป็นเทคนิคที่ขอให้ผู้ป่วยพูดทุกอย่างทันทีที่มีอะไรผ่านเข้ามาในสมอง โดยนอนในท่าที่ สบายบนโซฟา โดยฟรอยด์จะจดสิ่งที่คนไข้เล่าออกมา ฟรอยด์ได้แบ่งการทำงานจิตของมนุษย์ออกเป็น 3 ระดับ ดังรูป 3.2 สรุปได้ดังนี้ - จิตสำนึก (Conscious) คือสภาวะที่มีสติ รู้ตัว รู้ว่ากำลังทำอะไรอยู่หรือกำลังจะทำอะไรรู้จักตัวเอง ว่าเป็นใคร ต้องการอะไร ทำอะไรอยู่ที่ไหน กำลังรู้สึกอย่างไรต่อสิ่งใด การแสดงอะไรออกไปที่แสดงไปตามหลัก เหตุผลเปรียบได้กับส่วนของก้อนน้ำแข็งที่โผล่ผิวน้ำขึ้นมามีจำนวนน้อยมาก - จิตใต้สำนึก (Subconscious ) หรือ จิตก่อนสำนึก (Preconscious) คือสภาพที่ไม่รู้ตัวในบางขณะ เช่น กระดิกเท้า ผิวปาก ฮัมเพลงโดยไม่รู้ตัว ยิ้มคนเดียวโดยไม่รู้ตัว พูดอะไรออกมาโดยไม่ได้ตั้งใจ และ ประสบการณ์ต่างๆที่เก็บไว้ในรูปของความทรงจำ เช่น ความประทับใจในอดีต ถ้าไม่นึกถึงก็ไม่รู้สึกอะไร แต่ถ้า ทบทวนเหตุการณ์ทีไรก็ทำให้เกิดปลื้มใจทุกที เปรียบได้กับส่วนของก้อนน้ำแข็งที่อยู่ใต้น้ำ - จิตไร้สำนึก (unconscious) เป็นส่วนของจิตที่ใหญ่ที่สุด และมีอิทธิพลต่อพฤติกรรมของมนุษย์ และ เป็นส่วนที่ไม่รู้สึกตัวเลย อาจมาจากเจ้าตัวพยายามเก็บกดเอาไว้ เช่น เกลียดครู หรือพยายามที่จะลืม แล้วใน ที่สุดก็ลืมๆไป ดูเหมือนไปจริงๆ แต่ที่จริงไม่ได้หายไปไหน ยังอยู่ในตัวลักษณะจิตไร้สำนึก และจะแสดงออกมา ในรูปความฝัน การละเมอ เปรียบได้ส่วนของน้ำแข็งที่อยู่ใต้น้ำ

รูปที่ 3.2 การทำงานของจิตมนุษย์ ตามแนวคิดของฟรอยด์ ที่มา: http://oknation.nationtv.tv/blog/print.php?id=389806

42

สรุปได้ว่า การทำงานของจิตทั้ง 3 ระดับจะมาจากทั้งส่วนของจิตไร้สำนึกที่มีพฤติกรรม ส่วนใหญ่ เป็นไปตามกระบวนการขั้นปฐมภูมิ (Primary Process)เป็นไปตามแรงขับสัญชาตญาณ (Instinctual Drives) เช่น การพลั้งปาก การลืม การจะเจอเรื่องตลก และความฝัน คนตามทัศนะของฟรอยด์เป็นคนไม่มีเหตุผล อยากได้แต่ความสุ ข หลีกเลี่ยงความเจ็บปวด พลังในส่วนของจิตก่อนสำนึกและจิตสำนึก จะพัฒนาขึ้นเป็น กระบวนการขั้นทุติยภูมิ (Secondary Process) 3.5 บทสรุป จากที่ได้กล่าวถึงแนวคิดต่าง ๆ เหล่านี้ เกี่ยวกับโครงสร้างและการทำงานของจิตตามทัศนะของกลุ่ม จิตวิทยาต่างๆ แตกต่างกันไป 3 แนวทัศนะ ได้แก่ แนวทัศนะของกลุ่มจิตวิทยาโครงสร้างนิยม แนวทัศนะของ กลุ่มจิตวิทยาหน้าที่นิยม และแนวทัศนะของกลุ่มจิตวิทยาจิตวิเคราะห์ ซึ่งแนวคิดแต่ละแนวต่างก็มีความ แตกต่างกัน ในเรื่องโครงสร้าง และการทำงานของจิต ศาสตร์ทางจิตวิทยาได้พัฒนาวิธีการศึกษาพฤติกรรมไว้ มากมาย โดยมีเป้าหมายเพื่อการอธิบายพฤติกรรม เข้าใจพฤติกรรมพยากรณ์พฤติกรรมและควบคุมพฤติกรรม เอกสารอ้างอิง จิราภรณ์ ตั้งกิตติภาภรณ์. (2556). จิตวิทยาทั่วไป. กรุงเทพฯ: สำนักพิมพ์แห่งจุฬาลงกรณ์ มหาวิทยาลัย คัดนางค์ มณีศรี. (2554). จิตวิทยาทั่วไป. กรุงเทพฯ: สำนักพิมพ์แห่งจุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย. ศรีเรือน แก้วกังวาล. (2551). ทฤษฎีจิตวิทยาบุคลิกภาพ (รู้เขา รู้เรา). พิมพ์ครั้งที่ 15. กรุงเทพฯ : สำนักพิมพ์หมอชาวบ้าน. วิไลวรรณ ศรีสงคราม และคณะ. (2549). จิตวิทยาทั่วไป. กรุงเทพฯ: ทริปเพิ้ล กรุ๊ป. อรุณีย์ โรจนไพบูลย์. (2561). เอกสารประกอบการสอน รายวิชาพฤติกรรมมนุษย์เพื่อการพัฒนาตน. ศูนย์การศึกษาบึงกาฬ มหาวิทยาลัยราชภัฏอุดรธานี. สวรรค์ กาญจนะ. (2552). จิตมนุษย์นั้นไซร้ยากแท้หยั่งถึง. จาก http://oknation.nationtv.tv/blog/print.php?id=389806 สำนักพิมพ์หกเหลี่ยม. (2019). ทฤษฎีจิตวิเคราะห์ของซิกมันต์-ฟรอยต์-บิดาแห่งจิตวิเคราะห์. จาก https://www.sixfacetspress.net/content/4849/ทฤษฎีจิตวิเคราะห์ของซิกมันต์-ฟรอยต์-บิดาแห่ง จิตวิเคราะห์ Leahey, Thomas Hardy (2004). A History of Psychology : Main Current in Psychological Thought. 6th ed. New Jersey: Pearson Prentice Hall.

Lundin, Robert W. (1991). Theories and Systems of Psychology. 5th ed. MA : D. C. Heath and Company.

Rose M. Spielman, Kathryn Dumper, William Jenkins, Arlene Lacombe, Marilyn Lovett, Marion Perlmutter. (2014). Psychology. Houston, Texas: OpenStax.

43

บทที่ 4 การรับรู้ อารมณ์ ความเครียด และการจัดการความเครียด 4.1 บทนำ การรู้ส ึก และการรับรู้เป็น กระบวนการในการรับข้อมูล จากสิ่งเร้าภายนอกผ่านอวัยวะรับสัมผัส ความรู้สึกที่รับเข้ามาจะถูกตีความหมายโดยอาศัยประสบการณ์และการเรียนรู้ ทำให้อินทรีย์มีการตอบสนอง ต่อสิ่งเร้า การรู้สึกและการรับรู้จึงเป็นองค์ประกอบที่สำคัญของการเกิดพฤติกรรม ถ้าการรู้สึกและการรับรู้ บกพร่องหรือผิดพลาดย่อมทำให้พฤติกรรมของอินทรีย์ผิดไปจากปกติ ในการดำเนินชีวิตประจำวันของแต่ละบุคคล จะประสบกับเหตุการณ์ต่าง ๆ ที่เข้ามาเกี่ยวข้องกับ ตนเองมากมาย ทำให้แต่ละบุคคลมีพฤติกรรมการแสดงออกหรือมีความรู้สึกต่อสถานการณ์ที่เกิดขึ้นนั้น อย่างไร ทั้งนี้ขึ้นอยู่กับความรุนแรงของสถานการณ์ ประสบการณ์ วุฒิภาวะของแต่ ละบุคคลเป็นสำคัญ ซึ่งจะ มีผลก่อให้เกิดความเครียด (Stress) ต่อตนเองได้ไม่มากก็น้อย 4.2 ความหมายและธรรมชาติของการรับรู้ 4.2.1 ความหมายของการรับรู้ มี น ั ก วิ ช าการหลายท่ า นได้ ใ ห้ ค ำจำกัด ความของนิย ามการรั บรู ้ (perception) ว่ า การรั บ รู ้ คื อ ขบวนการประมวลและตีความข้อมูลต่างๆ ที่อยู่รอบๆ ตัวเราโดยผ่านอวัยวะรับความรู้สึก สิ่งมีชีวิตทุกชนิดจะมี ความรู้สึกตอบโต้ต่อสิ่งที่มากระตุ้น หรือตัวกระตุ้น ซึ่งเรียกว่าสาเหตุของพฤติกรรม และเรียกการตอบสนองว่า พฤติกรรมที่แสดงออก ซึ่งจ าเป็นที่จะต้องใช้ประสบการณ์เดิม หรือความรู้เดิม หรือความจัดเจนที่เคยมีมาแต่ หนหลัง ถ้าไม่มีความรู้เดิม หรือลืมเรื่องนั้นๆ ไปแล้ว ก็จะไม่มีการรับรู้กับสิ่งเร้านั้นๆ มีเพียงแต่การสัมผัสกับสิ่ง เร้าเท่านั้น (วิภาพร มาพบสุข, 2546; ทรงพล ภูมิพัฒน์, 2540) การรับรู้คือ ขบวนการที่เกิดขึ้นภายหลังจากที่สิ่งเร้ากระตุ้นการรู้ส ึกและถูกตีความเป็นสิ่ง ที่ มี ความหมายโดยใช้ความรู้ ประสบการณ์และความเข้าใจของบุคคล (Bernstein. 1999 : 72) การรับรู้เป็นสิ่งที่ ต้องเรียนรู้(perception is learned) ดังนั้นถ้าขาดการเรียนรู้หรือประสบการณ์จะมี เพียงการรับสัมผัสเท่านั้น เช่น เด็กชายแพทไม่เคยเรียนรู้หรือมีประสบการณ์เกี่ยวกับคอมพิวเตอร์มาก่อน เพื่อนชี้ให้ดูเขาได้แต่สัมผัสทาง ตาและทางหูเท่านั้นแต่ไม่เกิดการรับรู้ว่าสิ่งที่เห็นทางตาและได้ยินทางหูนั้นคืออะไร

รูปที่ 4-1 วงจรการรับรู้และการตอบสนอง ที่มา : วันวิสา แพนพันธ์ุอ้วน (2559). https://www.slideshare.net/TaLattapol/3-57487447

44

พฤติกรรมการรับรู้ เป็นกระบวนการตอบสนองต่อสิ่งแวดล้อมที่ต่อเนื่องจากการรู้สึกสัมผัสรับรู้ เป็น กระบวนการแปลความหมายของสิ่งเร้าที่ผ่านเข้ามาในกระบวนการรู้สึก เมื่อเครื่องรับหรืออวัยวะรับสัมผัส สัมผัสสิ่งเร้า เราจะเกิดความรู้สึกแล้วส่งความรู้สึกนั้นไปตีความ หรือแปลความหมายกลายเป็นการรับรู้ กล่าวโดยสรุป การรับรู้จะเกิดขึ้น ต้องประกอบไปด้วยกระบวนการที่สำคัญ ดังนี้ (1) การสัมผัส (2) ชนิดและธรรมชาติของสิ่งเร้า (3) การแปลความหมายจากการสัมผัส และ (4) การใช้ความรู้เดิม หรือ ประสบการณ์เดิมเพื่อแปลความหมาย ยกตัวอย่าง เช่น สมมติว่าท่านกำลังขับรถอยู่ และเมื่อใกล้ถึงสี่แยก หนึ่ง เห็นสัญญาณไฟจราจรเปลี่ยนเป็นสีแดง ท่านจึงถอนเท้าจากคันเร่งและเหยียบเบรค จากเหตุการณ์นี้ จงบอกว่า เหตุการณ์ใดเป็นการแสดงถึงการรู้สึกสัมผัส และเหตุการณ์ใดแสดงถึงการรับรู้ของตัวท่าน การรู้สึกสัมผัส …………………………………………………………… การรับรู้ …………………………………………………………...……….

4.2.2 ธรรมชาติของการรับรู้ นอกจากการรับรู้เป็นสิ่งที่ต้องเรียนรู้แล้ว การรับรู้ยังเป็นสิ่งเลือกสรร( perception is selective) เราอยู่ท่ามกลางสิ่งเร้ามากมาย ในขณะใดขณะหนึ่งเราไม่สามารถรับรู้ไปหมดทุกอย่าง แต่เราเลือกรับรู้สิ่งเร้า เป็นบางอย่าง เช่น ขณะที่เรากำลังฟังคำบรรยายของอาจารย์ถ้าเราสนใจคำบรรยายนั้น เราจะเลือกรับรู้ เฉพาะเนื้อหาของคำบรรยาย แต่จะไม่รับรู้สิ่งเร้ารอบตัว เช่น เพื่อนที่นั่งอยู่ข้างๆ ประตู หน้าต่างหรือคนที่เดิน ผ่านไปมา การเลือกสรรการรับรู้นั้นขึ้นอยู่กับองค์ประกอบที่สำคัญ 2 ประการ คือ (วิภาพร มาพบสุข, 2546) 1. องค์ประกอบอันเนื่องมาจากสิ่งเร้า ลักษณะของสิ่งเร้าที่ทำให้เรารับรู้ได้ทันที หรือเป็นสิ่งเร้าที่สามารถดึงดูดความสนใจได้เป็นอย่างดี ควรมีลักษณะต่อไปนี้ (Quinn, 1984: 33 – 34) 1.1 ความเข้มและขนาด (intensity and size) เช่น เสียงดัง แสงสว่างขนาดใหญ่ ทำให้เราเลือก รับรู้ได้มากกว่าสิ่งเร้าที่มีลักษณะตรงกันข้าม 1.2 ความผิดแผกกัน (contrast) ลองนึกถึงเวลาที่เราอ่านหนังสือ ตัวหนังสือที่อยู่ในเครื่องหมาย คำพูด “ ” หรือเขียนตัวเอน ลักษณะที่ผิดแผกดังกล่าวจะทำให้เราเลือกรับรู้ได้มากกว่าลักษณะปกติธรรมดา 1.3 การกระทำซ้ำ (repetition) การกระทำซ้ำๆ เช่น เรียกชื่อซ้ำเป็นครั้งที่ 2 หรือครั้งที่ 3 เราจะได้ ยินชื่อเราได้ดีเมื่อถูกเรียกซ้ำ 1.4 การเคลื่อ นไหว (movement) สิ่งเร้าที่ เ คลื ่ อนไหวจะดึง ดู ด การรั บรู้ ได้ด ี กว่ าสิ ่ง เร้า ที ่ ไ ม่ เคลื่อนไหว เช่น ป้ายโฆษณาที่มีตัวหนังสือเป็นไฟวิ่งเคลื่อนไหวหรือไฟกะพริบจะดึงดูดการรับรู้ได้ดีกว่าป้าย โฆษณาที่ไม่มีตัวหนังสือเป็นไฟวิ่งเคลื่อนไหวหรือไฟกะพริบ หรือในกลุ่มคนที่นั่งนิ่งอยู่ถ้ามีใครสักคนหนึ่ง เคลื่อนไหวหรือลุกขึ้นยืนจะดึงดูดการรับรู้ขึ้นมาได้ทันที

45 1.5 ความแปลกใหม่ (Novelty) ความสนใจของบุคคลสามารถเปลี่ยนได้ด้วย การเสนอสิ่งเร้าที่มี ความแปลกใหม่ เช่น ถ้าท่านอ่านหนังสือ ได้ยินเสียงแตรไซเรนของรถดับเพลิงแล่นผ่าน ก็อาจทำให้ท่าน หยุดอ่าน และลุกไปที่หน้าบ้านของท่านก็ได้ 1.6 การใช้อิทธิพลทางสังคม (Social Insinuations) เป็นการใช้สิ่งของหรือบุคคลที่มีอิทธิพลทาง สังคมกระตุ้นให้เกิดความสนใจ ทั้งนี้เนื่องจาก การที่คนๆ หนึ่งหรือสิ่งๆ หนึ่งได้รับความสนใจจากสังคมอย่าง มาก เช่นในการโฆษณาสินค้า บ่อยครั้งที่เสนอข้อมูลว่า สินค้านั้น กำลังได้รับความนิยมอย่างมาก หรือได้ รับรองมาตรฐานจากองค์กรต่างๆ หรือได้รับคำรับรองจากบุคคลที่มีชื่อเสียงบางคน เป็นต้น 2. องค์ประกอบอันเนื่องมาจากตัวบุคคล ประกอบด้วย 2 ส่วนที่สำคัญคือ 2.1 องค์ประกอบทางด้านสรีระ (Physiological Factors) เนื่องจากอวัยวะรับสัมผัสของคนแต่ ละคนมีความสามารถจำกัด คือไม่สามารถที่จะตอบสนองสิ่งเร้าทุกชนิดได้ นอกจากนั้นสภาพของร่างกายใน แต่ละช่วงเวลา ก็ยังมีอิทธิพลต่อการรับรู้ของตนเราด้วย เช่น อายุ เมื่อเราอายุมากขึ้น สมรรถภาพในการ รับสัมผัสจะลดน้อยลงไปด้วย เช่น หู หลังจากอายุ 20 ปีความสามารถในการฟังจะลดลง ความเมื่อยล้า เมื่อร่างกายเกิดความเมื่อยล้า จะทำให้การรับรู้ผิดพลาดได้ อิทธิพลของสารเคมีบางประเภท เช่น แอลกอฮอล์ สามารถทำให้สมรรถภาพในการรับรู้เปลี่ยนไปได้ 2.2 องค์ประกอบด้านด้านจิตวิทยา (Psychological Factors) ได้แก่ 2.2.1 ความสนใจ (interest) คนเราจะเลือกรับรู้ในสิ่งที่เราสนใจ เช่น ชายคนไปเที่ยวป่า คน หนึ่งเป็นนักธรณีวิทยาก็จะสนใจประเภทของหินต่างๆ ในป่า ส่วนอีกคนหนึ่งเป็นสมาชิกชมรมผู้เลี้ยงนกก็จะ สนใจสังเกตนกชนิดต่างๆที่มีในป่า 2.2.2 ความคาดหวัง (expectancy) ถ้าเราคาดหวังสิ่งใดไว้ การรับรู้ของเราก็จะเป็นไปตามที่ คาดหวัง 12 A 1 C 14 รูปที่ 4.2 แสดงการรับรู้ตามความคาดหวัง จากรูปที่ 4.2 แสดงให้เห็นว่าการรับรู้ขึ้นอยู่กับความคาดหวัง ในแถวตั้งเราอ่านสัญลักษณ์ 13 ว่า “สิบสาม” แต่ในแถวนอนเราอ่าน สัญลักษณ์ 13 ว่า “บี” ทั้งๆที่เป็นสัญลักษณ์เดียวกัน เพราะเรา คาดหวังว่าแถวนอนเป็นตัวอักษรภาษาอังกฤษที่เพิ่มขึ้นทีละตัวอักษรตามลำดับ และแถวตั้งเป็นตัวเลขที่ เพิ่มขึ้นทีละจำนวนตามลำดับ หรือในกรณีที่เรานัดให้แฟนโทรมาตอนสี่ทุ่ม ถ้ามีเสียงโทรศัพท์ดังขึ้นมาในช่วงนั้นเราจะได้ยิน เสียงโทรศัพท์ได้ดีกว่าปกติเพราะเราคาดหวังว่าจะเป็นโทรศัพท์จากแฟนเรา

46 2.2.3 ความต้องการ (need) ความต้องการเป็นองค์ประกอบที่มีอิทธิพลต่อการเลือกรับรู้มีการ ทดลองให้คนที่อยู่ในภาวะหิวดูภาพกำกวมภาพหนึ่งซึ่งเห็นไม่ชัดเจนว่าเป็นรูปอะไรกันแน่ กลุ่มตัวอย่างส่วน ใหญ่ระบุว่าเห็นเป็นภาพอาหารหรือคนกำลังรับประทานอาหาร เนื่องจากความต้องการขณะนั้นคือ ความ ต้องการอาหารเลยทำให้รับรู้ไปตามความต้องการนั้น 2.2.4 การเห็นคุณค่า (value) การรับรู้ขึ้นกับการเห็นคุณค่าในสิ่งนั้น จากการทดลองให้เด็กจาก สถานะเศรษฐกิจต่างกันประมาณขนาดของสตางค์โดยการวาดภาพ ซึ่งพบว่าเด็กที่มีสถานะเศรษฐกิจต่ำจะ ประมาณขนาดของสตางค์ใหญ่กว่าเด็กที่ฐานะดี เนื่องจากเด็กยากจนให้คุณค่าของเงินหรือรับรู้คุณค่าของเงิน สูงกว่าเด็กฐานะดี 4.3 ความรู้พื้นฐานเกี่ยวกับอารมณ์ 4.3.1 ธรรมชาติของอารมณ์ ในแต่ละวันบุคคลจะมีอารมณ์ต่าง ๆ เกิดขึ้นมากมาย อาจจะเป็นความพึงพอใจ ความโกรธ ความ ร่าเริง ความเจ็บปวด ความผิดหวัง เพราะตลอดเวลาที่บุคคล อยู่ในสถานการณ์ใดสถานการณ์หนึ่ง บุคคลจะ อยู่ภายใต้สิ่งเร้า (stimulus) และประสบการณ์ (experience) ที่เขามีอยู่ทำให้อารมณ์แปรเปลี่ยนไปมา ซึ่ง อารมณ์ในลัก ษณะดั งกล่าวนี้จ ะมี อิ ทธิ พลต่อ พฤติก รรมของบุ ค คล (Grichnik, Smeja, & Welpe, 2010) ดังตัวอย่างเช่น กรณีที่คุณพ่อคนหนึ่งกำลังคอยลูกสาวอายุ 15 ปี กลับบ้าน เนื่องจาก ไปงานที่สโมสร ระหว่าง นั่งคอยจะเกิดความเป็นห่วง ความกลัวเกิดอันตราย พอได้ยินเสียงโทรศัพท์จึงรีบไปรับ เสียงลูกสาวบอกว่า ประมาณ 20.00 น. จะกลับมาถึงบ้าน พ่อจะรู้สึกสบายใจคลายความห่วงใย แต่เวลาเกือบ 24.00 น. แล้วลูก สาวก็ยังไม่กลับ พ่อรู้สึกหงุดหงิด โกรธ พอได้ยินเสียงกริ่งดัง จึงรีบไปเปิดประตู เห็นลูกสาวกลับมาอารมณ์จะ เปลี่ยนไปเป็นดีใจ ความกลัวว่า จะเกิดอันตรายได้หายไป แต่อาจยังโกรธอยู่เพราะกลับดึกมากเกินไป และอาจ นอนคิดโกรธตลอดคืนก็ได้ อารมณ์เป็น ปฏิกิริย าที่ เกิดขึ้น ภายใน เป็นพฤติกรรมที่เกิดขึ้นจากการเรียนรู้ และเป็นเหมือน ตัวกระตุ้นให้เกิดแรงจูงใจ ที่จะนำไปสู่พฤติกรรมนั้น อารมณ์และแรงจูงใจจึงเป็นปรากฏการณ์ที่เชื่อมโยงกัน อย่างใกล้ชิด กล่าวคือ แรกเริ่มที่มีอารมณ์เกิดขึ้น พฤติกรรมการจูงใจก็จะเกิดตาม (Grichnik, Smeja, & Welpe, 2010) ตัวอย่างเช่น เกิดความรู้สึกรักและพึงพอใจจะทำให้เกิดพฤติกรรมทางเพศตามมา ซึ่งอาจเป็น การอยากไปพบหน้าคนที่ร ัก อยากอยู่ใกล้ อยากพูดคุยด้วย หรืออีกกรณี ขณะที่บุคคลมีความรู้สึกโกรธ พฤติกรรมทางการก้าวร้าว ก็จะตามมา อย่างไรก็ตามการเชื่อมโยงกันดั งที่กล่าวคงไม่เป็นเช่นนั้นเสมอไป เพราะพฤติกรรมทางเพศ สามารถเกิดขึ้นได้โดยไม่มีอารมณ์ และความก้าวร้าวก็จะเกิดขึ้นได้โดยไม่มีความโกรธ ในทางกลับกันความรักอาจ เกิดขึ้นได้โดยไม่เกี่ยวข้องกับ พฤติกรรมทางเพศ และความโกรธก็เกิดขึ้นได้โดยไม่ มีความก้าวร้าว หรือบางครั้ง ก็มีอยู่บ่อย ๆ ที่อารมณ์และแรงจูงใจไม่เชื่อมไปด้วยกัน

47 4.3.2 ความหมายของอารมณ์ อารมณ์ มาจากภาษาอังกฤษ "Emotion" มีความหมายว่าการเกิดการเคลื่อนไหว หรือภาวะที่นเต้น มันเป็นการยากที่จะบอกว่า อารมณ์คืออะไร แต่มีแนวคิดหนึ่ง ที่ให้ความเข้าใจได้ง่ายกล่าวไว้ว่า อารมณ์เป็น ความรู้สึกภายในที่เร้า ให้บุคคลกระทำ หรือเปลี่ยนแปลงภายในตัว ของเขาเอง ซึ่งความรู้สึก เหล่านี้จะเป็น ความรู้สึกที่พึงพอใจ ไม่พึงพอใจ หรือรวมกันทั้งสองกรณี อารมณ์เป็นสิ่งที่ไม่คงที่มีการแปรเปลี่ยน อยู่ ตลอดเวลา ดังจะเห็นได้จากกรณีที่พ่อกำลังคอยลูกสาวอายุ 15 ปี ที่กล่าวข้างต้น จากความหมายและธรรมชาติของอารมณ์ ทำให้นักจิตวิทยาทั้งหลายมีความเห็นว่าองค์ประกอบ ของอารมณ์จะแบ่งออกเป็น 3 อย่าง (Baron, 1992) ดังนี้ สภาวะการรู้คิด (cognitive states) เป็นความรู้สึกของผู้ที่กระทำหรือประสบการณ์ต่าง ๆ ของ บุคคล อย่างเช่น เราเคยรู้สึกโกรธ ร่าเริง สะอิดสะเอียน เป็นต้น ปฏิกิริยาทางสรีระ (physiological reactions) เป็นการเกิดการเปลี่ยนแปลงภายในร่างกายของเรา เช่น หัวใจเต้นเร็วขึ้นเมื่อรู้สึกตื่นเต้นหรือตกใจ การแสดงออกของพฤติกรรม (expressive behaviors) เป็นสัญญาณการแสดงออกของสภาวะ ภายใน เช่น เกิดความพอใจก็จะแสดงการยิ้ม หรือเมื่อโกรธก็อาจกล่าววาจาต่อว่าออกมา หรือแสดงการ กระทืบเท้า, ตบตี สรุปได้ว่า อารมณ์ คือ สภาพจิตใจที่หวั่นไหวปั่นป่วน หรือตื่นเต้น เมื่อมีสิ่งเร้ามากระตุ้น สิ่ งเร้าที่ทำ ให้เกิดอารมณ์ มีทั้งสิ่งเร้าภายนอก ที่มากระทบประสาทสัมผัส และสิ่งเร้าภายใน เช่น แรงจูงใจ ความต้องการ ความจำและประสบการณ์ สิ่งเร้าเดียวกัน ทำให้บุคคลแต่ละคนเกิดอารมณ์ต่างกันได้ แม้กระทั่งบุคคลเดียวกัน ในสภาวะที่ต่างกัน ได้รับสิ่งเร้าเดียวกันก็เกิด อารมณ์ต่างกันได้ เมื่อเกิดอารมณ์แล้ว ก็จะคงสภาพอยู่ในช่วง ระยะเวลาสั้นบ้าง ยาวบ้าง ทั้ง ๆ ที่สิ่งเร้าได้หายไปแล้ว องค์ประกอบทั้งสามอารมณ์ : สภาวะการรู้คิด ปฏิกิริยาทางสรีระ และการแสดงออกพฤติกรรม 4.3.3 ประเภทของอารมณ์ อารมณ์มีอยู่มากมายหลายชนิดซึ่งเราอาจเรียกมันว่าอะไรก็ตาม แต่ว่าอารมณ์เหล่านั้นก็มีความ เด่นชัดและเป็นอิสระ นักจิตวิทยาได้จำแนกอารมณ์โดยคำนึงสิ่งเร้าที่มาเป็นตัวกระตุ้น และรูปแบบการ ตอบสนองพฤติกรรมที่มีต่อสิ่งเร้านั้น และมีความเชื่อว่าบุคคลมีอารมณ์พื้นฐานอยู่ 3 ชนิด คือ ความโกรธ (anger) ความกลัว (fear) และความพึงพอใจ/ความสุข (pleasure/happiness) ส่วนอารมณ์ อื่น ๆ เป็น ผลที่เกิดจากอารมณ์ใดอารมณ์หนึ่งหรือมากกว่าของอารมณ์ทั้งสามนี้ (Hatfield, Bensman, Thornton & Rapson, 2014) ตัวอย่าง เช่น - รังเกียจ เดือดดาล เครียดแค้น เป็นรูปแบบของอารมณ์โกรธ - การอิจฉาและความรู้สึกผิดจะอยู่บนพื้นฐานของความกลัว - ความรักและความสุขจะมีพื้นฐานมาจากความรู้สึกพึงพอใจ - ความโศกเศร้าเป็นเสมือนการรวมกันของอารมณ์กลัวและอารมณ์โกรธ

48 ทุกคนเคยมีอารมณ์โกรธ กลัว และพึงพอใจมาแล้ว แต่ทั้งอารมณ์โกรธ กลัว และพึงพอใจ เกิดมาจาก สาเหตุที่แยกออกได้แตกต่างกัน ซึ่งมีความเป็นไปได้ที่เราจะจัดการหรือควบคุม ดังรายละเอียดต่อไปนี้ ความโกรธ (anger) เป็นอารมณ์ที่ไม่พึงพอใจอย่างแท้จริง มักเกิดขึ้นเนื่องจากถูกขัดขวางไม่ให้ทำ กิจกรรมที่ตนต้องการ ในบุคคลแต่ละวัย ความโกรธจะแตกต่างกันไป ในวัยเด็ก เรื่องที่ทำให้โกรธมักจะเป็น กิจกรรมที่เด็กกำลังทำอยู่ หรือการอยากรู้อยากเห็น และการแสดงออก ซึ่งความโกรธ ก็จะแสดงออกในรูปของ การก้าวร้าวทางกาย หน้าตาบูดบึ้ง ทุบตีสิ่งของ ต่อยตี ถ้าเป็นวัยรุ่นและผู้ใหญ่ความโกรธจะเป็น เรื่องทาง สังคมมากขึ้น และการแสดงอารมณ์โกรธจะออกมาในรูปวาจา พูดติติง นินทา พูดจาเสียดสี จะมีวัยรุ่นบางกลุ่ม บางพวก ยังชอบใช้การก้าวร้าวทางกาย อีกด้วย ทั้งนี้เนื่องจากได้เรียนรู้หรือได้รับการปลูกฝังในสังคมที่เขา เป็นอยู่ อย่างไรก็ตาม ความโกรธนับว่าเป็นอารมณ์ที่สำคัญยิ่ง เพราะมีพลังที่เชื่องโยงกับพฤติก รรมการจูงใจ เป็นอย่างมาก ซึ่งเราจะพบได้เสมอ ในทุกสังคม เมื่อบุคคลมีความโกรธพฤติกรรมการจูงใจ ที่เกิดตามมาก็คือไม่ อยากทำกิจกรรมต่าง ๆ ความกลัว (fear) เป็นอารมณ์ที่แสดงออกถึงความรู้สึกว่าเป็นอันตราย ซึ่งจะมีอยู่มากมายทั้งที่ มองเห็ น และมองไม่ เ ห็ น เด็ ก เล็ ก ๆ จะกลั ว เสี ย งดั ง กลั ว สิ ่ ง แปลกประหลาด ถึ ง แม้ จ ะเป็ น เด็ ก โตก็ ยั ง กลัว นอกจากนี้ยังกลัวความมืด กลัวคำขู่ กลัวถูกทอดทิ้งตามลำพัง ในเด็กตอนปลาย เด็กจะกลัวคำเยาะเย้ย จากเพื่อน กลัวตัวเองจะไม่เท่าเทียมกับเพื่อน เมื่อเข้าสู่วัยรุ่นไปจนถึงวัยผู้ใหญ่ จะเกิดความกลัวในทางสังคม มากขึ้น กลัวความผิดหวัง กลัวในความมีบทบาททางเพศ กลัวจะไม่ได้รับการยอมรับ พอเป็นผู้ใหญ่สูงอายุก็จะ กลัวในเรื่องสังขารร่างกาย ตลอดจนความสำเร็จในการงาน ความพึงพอใจ/ความสุข (pleasure/happiness) เป็นอารมณ์ของความรู้สึกที่มีความสุขที่ร่าเริง อย่างมาก เป็นความสำเร็จหรือความสุขสดชื่นเกิดขึ้น เมื่อบุคคลได้รับผลการตอบสนองตามที่ต้องการ ไม่ว่าจะ เป็นความต้องการทางด้านร่างกายและด้านจิตใจ (สุนันทา ศรีศิริ, 2561) โรเบิร์ต พลูทชิค (1980 อ้างถึงใน Bernstein, 1999) ได้ทำการศึกษาวิจัยเรื่องอารมณ์และเชื่อว่ามี อารมณ์พื้นฐานอยู่ 8 ชนิด คือ กลัว(Fear) ประหลาดใจ(Surprise) เศร้าเสียใจ(Sadness) รังเกียจ(Disgust) โกรธ(Anger) คาดหวัง(Anticipation) รื่นเริง(Joy) ยอมรับ(Acceptance) ซึง่ พลูทชิค ได้จัดทําตารางแสดง หน้าที่ของอารมณ์พื้นฐานที่เกี่ยวข้องกับพฤติกรรมไว้ ดังตาราง 4.1 ตารางที่ 4.1 หน้าที่ของอารมณ์พื้นฐานที่เกี่ยวข้องกับพฤติกรรม อารมณ์พื้นฐาน หน้าที่ จุดมุ่งหมายของพฤติกรรม กลัว ปกป้อง การกระทําต่าง ๆ เพื่อหลีกเลี่ยงอันตรายหรือความเสียหาย โกรธ ทําลาย การกระทําต่าง ๆ เพื่อขจัดอุปสรรคที่ขัดขวางความ รื่นเริง ความร่วมมือ การกระทําต่าง ๆ ที่เกี่ยวข้องกับการได้รับผลประโยชน์จากสิ่งเร้า รอบ ๆ ตัว

49 อารมณ์พื้นฐาน รังเกียจ

หน้าที่ ปฏิเสธ

จุดมุ่งหมายของพฤติกรรม การกระทําที่ขจัดสิ่งที่ก่อให้เกิดความไม่สบายที่ได้กินเข้าไป เช่น การขับถ่าย ซึ่งพฤติกรรมเช่นนี้ เกี่ยวข้องกับ ความรู้สึกรังเกียจ ขยะแขยง ดูถูกไม่เป็นมิตร ยอมรับ แพร่พันธุ์ การกระทําต่าง ๆ เพื่อวัตถุประสงค์ในการดํารงเผ่าพันธุ์ เศร้า รักษาความรู้สึก การกระทําต่าง ๆ ที่เกี่ยวข้องกับการเรียกร้องบุคคลที่ สูญเสียไป สูญเสีย กลับคืนมา เช่น ร้องไห้ มีสีหน้าเศร้า ประหลาดใจ การปรับตัวให้ เข้ากับ ปฏิกิริยาโต้ตอบกับเหตุการณ์หรือสิ่งใหม่ๆที่ไม่คุ้นเคย เช่น เสียงดัง สิ่งแวดล้อมใหม่ สัตว์ประหลาด เปลี่ยนที่อยู่ใหม่ คาดหวัง (อยากรู้ การสํารวจ ค้นหา การกระทําต่าง ๆ เพื่อให้พบกับสิ่งแวดล้อมที่แตกต่าง ออกไป เช่น อยากเห็น) อยากรู้จักเพื่อนบ้านใหม่ อารมณ์พื้นฐานทั้ง 8 ชนิดนี้ยังแปรเปลี่ยนไปตามระดับความเข้มของอารมณ์ และยังมีชื่อเรียก แตกต่างออกไปอีกเช่น อารมณ์เศร้า จะมีระดับตั้งแต่ เศร้า…เสียใจ…ทุกข์ใจ เป็นต้น อารมณ์ที่ มีระดับ ความเข้มน้อยๆ จะแยกไม่ออกว่าเป็นอารมณ์อะไร นอกจากนี้อารมณ์พื้นฐานทั้ง 8 ชนิดยังอาจผสมผสานกัน เป็นอารมณ์ที่ซับซ้อนขึ้นไปอีก เช่น เด็กคนหนึ่งกำลังรับประทานคุกกี้อยู่ อาจรู้สึกรื่นเริงผสมกับความรู้สึก กลัว ซึ่งก็คือความรู้สึกผิด (Guilt) เพราะคุกกี้ที่กำลังกินอยู่นั้นได้ขโมยมานั่นเอง อารมณ์อิจฉาก็เป็นอารมณ์ ผสมกันระหว่าง รัก โกรธ และกลัว เป็นต้น 4.4 ความเครียด 4.4.1 ความหมายของความเครียด (Stress) ความเครียด เป็นเรื่องของร่างกายและจิตใจ ที่เกิดการตื่นตัวเตรียมรับกับเหตุการณ์ในเหตุการณ์หนึ่ง ซึ่งเราคิดว่าไม่น่าพอใจเป็นเรื่องที่หนักหนาสาหัสเกินกำลังทรัพยากรที่เรามีอยู่ หรือเกินความสามารถของเราที่ จะแก้ไขได้ ทำให้รู้สึกหนักใจเป็นทุกข์ และพลอยทำให้เกิดอาการผิดปกติทางร่างกายและพฤติกรรมตามไป ด้วย ได้มีผู้ให้ความหมายของความเครียดไว้ดังนี้ พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถานพ.ศ. 2554 ( 2556) ระบุว่าความเครียดหมายถึง “จัด” เช่น ตึง เครียด อาการที่สมองไม่ผ่อนคลายเพราะคร่ำเคร่งอยู่กับงานจนเกินไป เช่น หน้าเครียด อารมณ์เครียด คน ทั่วไป เข้าใจความหมายของความเครียด ความเครียด คือ เหตุการณ์หรือสภาพใดก็ตามที่ก่อให้เกิดความลำบากใจในการตัดสินใจ ความวิตก กังวลกับความสัมพันธ์กับคนบางคน ความวิตกกังวลในความไม่แน่นอนของสถานการณ์ หรือความรู้สึกกลัว อันตรายที่จะเกิดขึ้น

50 ความเครียดเป็นภาวะของอารมณ์หรือความรู้สึกที่เกิดขึ้นเมื่อเผชิญกับปัญหาต่างๆ ที่ทำให้รู้สึกไม่ สบายใจ คับข้องใจ หรือถูกบีบคั้น กดดัน จนทำให้เกิดความรู้สึกทุกข์ใจ สับสน โกรธ หรือเสียใจ (กรม สุขภาพจิต. 2541: 9) ความเครียด หมายถึง ภาวะที่ร่างกายและจิตใจมีปฏิกิริยาตอบสนองมากระตุ้น ทั้งภายในร่างกายและ ภายนอกร่างกาย เป็นผลของปฏิสัมพันธ์ระหว่างบุคคลกับสถานการณ์โดยบุคคลจะมีการประเมินค่าโดย กระบวนการทางปัญญาเป็นความเครียดใน 3 ลักษณะ คือ อันตราย หรือสูญเสีย คุกคามและท้าทาย บุคคลจะ ตอบสนองต่อสถานการณ์นั้นโดยพยายามจัดการแก้ไขปัญหา เพื่อคงไว้ซึ่งความสมดุลทางสุขภาพ และอาจ กระทบกระเทือนต่อเป้าหมายทำให้ไม่สามารถทำได้ตามความต้องการได้ (Selye, 1976 อ้างถึงใน สืบตระกูล ตันตลานุกุล และปราโมทย์ วงศ์สวัสดิ์, 2560) โดยทั่วไปแล้วความเครียดสามารถเกิดขึ้นได้ทั้งทางบวกและทางลบ ดังที่ธรรมศักดิ์ สายแก้ว, สุนันทา ศรี ศ ิ ร ิ และสมฤดี สายหยุ ด ทอง (2561) อ้ า งจาก เฮนส์ เซลเย่ (Hans Selye, 1976) โดยแบ่ ง ชนิ ด ความเครียดออกเป็น 2 ชนิด คือ 1. ความเครียดทางบวก (Eustress) เป็นความเครียดในทางที่ดี เกิดจากความตั้งใจที่จะทำสิ่งใดให้ ดีที่สุด เช่น ดีใจ ตื่นเต้น กับการเข้าร่วมพระราชทานปริญญาบัตร ดีใจที่ได้เรียนรู้ทักษะ/สิ่งใหม่ ๆ พบ เพื่อนใหม่ มีความรัก เป็นต้น 2. ความเครียดทางลบ (Distress) เป็นการตอบสนองของร่างกายและจิตใจที่เกิด จากความรู้สึกถูก กดดันและก่อให้เกิดความกลัว ความคับข้องใจ ความกังวลใจ ความไม่สบายใจที่อาจจะทำให้เกิดความรู้สึก ผิดพลาดหรือคิดว่าตนเองทำไม่ได้ เช่น มีปัญหาทางสุขภาพ สูญเสียคนที่ตนเองรัก การทำงานที่เสี่ยงอันตราย เป็นต้น และมักจะมีอาการที่ผิดปกติทางร่างกาย เช่น ปวดศีรษะ ปากแห้ง ใจสั่น สายตาพร่ามัว เป็นต้น ความเครียดถ้ามีมากเกินไปเป็นเวลานาน ๆ อาจจะมีผลได้เกิดอาการผิดปกติ ทั้งร่างกายและจิตใจ ซึ ่ ง เป็ น ปัจ จั ย ที ่ม ี ความสัม พั น ธ์ ก ับ การเจ็ บ ป่ ว ยและทำให้เ กิด โรคต่ าง ๆ ได้ เช่ น โรคความดัน เลือ ดสู ง (Hypertension) โรคหลอดเลือดหัว ใจ (Coronary heart disease) โรคเบื่ออาหาร (Anorexia nervosa) โรคจิตเภท (Schizophrenia) โรคอารมณ์แปรปรวน (Major affective disorder) โรคประสาท (Neurosis) บุคลิกภาพผิดปกติ (Personality disorder) เป็นต้น ดังนั้นพอสรุปได้ว่า ความเครียด คือ ปฏิกิริยาที่ร่างกายและจิตใจมีการตอบสนองต่อสิ่งที่มากระตุ้น หรือคุกคาม ซึ่งเป็นสถานการณ์หรือเหตุการณ์ต่าง ๆ ที่เกิดขึ้นและมากระทบกับร่างกายและจิตใจ การ ตอบสนองที่เกิดขึ้นนี้อาจจะปรากฏออกมาทั้งทางพฤติกรรมที่สังเกตได้หรือไม่ได้ และก่อให้เกิดความไม่สมดุล ของร่างกายและจิตใจ เป็นผลทำให้ระบบการปรับตัวของบุคคลนั้นผิดปกติไปได้ 4.4.2 แหล่งของความเครียด ธรรมศักดิ์ สายแก้ว, สุนันทา ศรีศิริ และสมฤดี สายหยุดทอง (2561) อ้างจาก เฮนส์ เซลเย่ (Hans Selye, 1976) ได้กล่าวถึงแหล่งที่มาของความเครียดที่เกิดขึ้นสามารถจำแนกได้เป็น 2 ด้าน คือ

51 1. ความเครียดทางด้านร่างกาย (Physical stress) ได้แก่ - ความเครียดชนิดฉับพลัน (Emergency stress) เป็นสิง่ ที่คุกคามซึ่งเกิดขึ้นทันทีทันใด อาจจะไม่คาดคิดมาก่อน เช่น การได้รับอุบัติเหตุ เกิดการบาดเจ็บ เป็นต้น - ความเครียดชนิดต่อเนื่อง (Continuing stress) เป็นสิ่งที่คุกคามที่เกิดขึ้นอย่างต่อเนื่องใน ชีวิตมนุษย์ เช่น การเปลี่ยนแปลงของร่างกายในวัยต่าง ๆ ตั้งแต่วัยหนุ่มสาว วัยหมดประจำเดือน วัยสูงอายุ หรือความเจ็บป่วยเรื้อรัง จากการรับสารเคมี ต่าง ๆ การจราจรติดขัด มลภาวะทางเสียง/อากาศ เป็นต้น 2. ความเครียดทางด้านจิตใจ (Psychological stress) เป็นความเครียดที่เกิดขึ้นเมื่อบุคคลนั้นได้ รับรู้ถึงอันตรายที่เกิดขึ้น เช่น อยู่ในสถานการณ์ฉุกเฉิน เสี่ยงอันตราย รับรู้เรื่องน่ากลัว ตื่นเต้น เป็นต้น กรมสุขภาพจิต กระทรวงสาธารณสุข (2545) ได้กล่าวถึงสาเหตุหรือแหล่งที่มาของความเครียด เกิดจากสาเหตุ 3 ประการ คือ 1. สาเหตุทางด้านจิตใจ ได้แก่ ความกลัวว่าจะไม่ได้ดังหวัง กลัวจะไม่สำเร็จหนักใจในงานที่ได้รับมอบ หมาย รู้สึกว่าตัวเองต้องทำสิ่งที่ยากเกินความสามารถมีความวิตกกังวลล่วงหน้ากับสิ่งที่ยังไม่เกิดขึ้น เป็นต้น 2. สาเหตุจากการเปลี่ยนแปลงในชีวิต ได้แก่ การเปลี่ยนวัย การแต่งงาน การตั้งครรภ์ การเริ่ม เข้าทำงาน การเปลี่ยนงาน การเกษียณอายุ การย้ายบ้าน การสูญเสีย คนรัก เป็นต้น 3. สาเหตุจากการเจ็บป่วยทางกาย ได้แก่ การเจ็บไข้ไม่สบายที่ไม่รุนแรง ตลอดจนถึงการเจ็บป่วย ด้วยโรคที่รุนแรงและเรื้อรัง เช่น เบาหวาน มะเร็ง ความดันเลือดสูง เอดส์ เป็นต้น นอกจากนี้โดนาเทล และ เดวิด (Donatelle &Davis, 1996) ได้กล่าวถึงสาเหตุของความเครียดไว้ 3 ประการคือ 1. ความเครียดที่มาจากจิตใจและสังคม (Psychosocial stress) ซึ่งมีสาเหตุมาจากเกิดการ เปลี่ยนแปลงอย่างกระทันหัน ทะเลาะวิวาท โต้เถียง การไม่เป็นไปตามเป้าหมายที่ตั้งไว้ การขัดแย้งใน ตนเอง ทำงานหนักมากจนเกินไปหรือทำงานในหน้าที่ต้องรับผิดชอบต่อความเสี่ยงอันตรายสูง ได้รับแรง กดดัน หรือการบังคับจากผู้อื่น 2. ความเครียดจากสภาพสิ่งแวดล้อม (Environment stress) เช่น มลภาวะทางเสียงอากาศ น้ำ พายุ แผ่นดินไหว ไฟไหม้ป่า สารเคมีจากโรงงานอุตสาหกรรม เป็นต้น 3. ความเครียดที่เกิดจากภายในตนเอง (Self-Imposed stress) คือ การบังคับตนเองมากจนเกินไป การมีความเชื่อมั่นในตนเองสูงจนเกินไป เป็นต้น 4.4.3 ผลกระทบที่เกิดจากความเครียด ผลกระทบที่เกิดจากความเครียด ประกอบ 2 ประเภท ดังนี้ (ธรรมศักดิ์ สายแก้ว,สุนันทา ศรีศิริ และ สมฤดี สายหยุดทอง, 2561)

52 1. ผลกระทบที่เกิดจากความเครียดที่มีต่อร่างกาย ร่างกายจะถูกกระตุ้นทำให้ระบบประสาทซิมพาเทติค (Sympathetic nervous system) ทำงาน เพิ่มมากขึ้น โดยเฉพาะกล้ามเนื้อจะทำงานเพิ่มมากขึ้นประมาณ 3 - 4 เท่า และจะมีอาการตอบสนองทาง สรีรวิทยา ดังต่อไปนี้ ก. ทำให้ความดันเลือดเพิ่มมากขึ้น ข. เพิ่มการไหลเวียนของเลือดที่ไปเลี้ยงกล้ามเนื้อมากขึ้นและลดปริมาณเลือดที่ไปเลี้ยงอวัยวะที่ไม่ สำคัญ ค. เพิ่มอัตราการเผาผลาญพลังงาน ง. เพิ่มอัตราการเต้นของหัวใจ จ. เพิ่มการทำงานของสมองมากขึ้น ฉ. ทำให้ความสมดุลของฮอร์โมนเปลี่ยนแปลงไป ลักษณะอาการที่สำคัญที่แสดงออกมักจะมีอาการ หน้าซีด มือเท้าเย็น หายใจแรงและถี่ขึ้น กล้ามเนื้อตึงเครียด สั่น หรือกระตุก ปากแห้ง ปัสสาวะบ่อย เสียงสั่น สายตาพร่า หน้าแดง ปวดท้อง หูอื้อ ฟังเสียงต่าง ๆ ไม่ชัดเจน รู้สึกเหนื่อย เป็นต้น 2. ผลกระทบที่เกิดจากความเครียดที่มีต่อจิตใจ ความเครียดทางจิตใจ ถ้ามีมากจนเกินไป เป็นผลเสียต่อสุขภาพเป็นอย่างมาก พฤติกรรมที่ แสดงออกทางด้านจิตใจที่สามารถสังเกตได้คือ ก. บุคลิกภาพเปลี่ยนแปลงไป มีพฤติกรรมถดถอย แยกตนเอง เฉื่อยชา ไม่ให้ความร่วมมือหรือมี อารมณ์แปรปรวน หรืออาจะแสดงพฤติกรรมก้าวร้าวรุนแรง ใช้นิสัยเดิม ข. อารมณ์ถูกรบกวนหรืออารมณ์ไม่เหมาะสม เช่น หงุดหงิด กระวนกระวาย ขาดความอดทน โกรธ หัวเราะ ร้องไห้โดยไม่มีเหตุผล เหม่อลอย ค. ระดับการรับรู้ ความจำ สมาธิลดลง ลืมรายละเอียดต่าง ๆ ง. กระบวนการทางความคิดถูกรบกวน เช่น กลัว ตัดสินใจไม่ได้ ลังเลใจ สับสน หรือ มึนงง เป็นต้น จ. กระบวนการรับรู้ถูกรบกวน เช่น การรับรู้ของประสาทสัมผัสผิดปกติการมองเห็นภาพหลอน ฉ. สูญเสียความตั้งใจ มีความรู้สึกไวต่อสิ่งรบกวน ช. พฤติกรรมด้านการสื่อสาร ภาษาถูกรบกวน อาจจะพูดซ้ำ ๆ ซาก ๆ การพูด การออกเสียง เปลี่ยนไป ซ. ใช้กลไกการป้องกันตนเองโดยไม่รู้ตัว ฌ. พฤติกรรมที่แสดงถึงภาพลักษณ์ของตนเองเปลี่ยนแปลงไป พูดจา บิดเบือนความจริง พูดน้อย หรือมากกว่าปกติที่เคยเป็น มีพฤติกรรมแบบเด็ก มองตนเองไร้คุณค่า เป็นต้น

53 4.5 การจัดการความเครียด คนเราเมื่อเกิดความเครียดสามารถที่จะจัดการกับความเครียดที่เกิดขึ้นกับ ตนเองได้อยู่แล้วทุกคน ขอ เพียงแต่เราต้องรู้ตัวเองให้ได้ก่อนว่า ตอนนี้ตัวเองกำลัง เครียดแล้วและมีสาเหตุมาจากอะไร วิธีการที่จะจัดการ ความเครียดเป็นกระบวนการที่บุคคลใช้การประเมินด้านกระบวนการทางปัญญา การควบคุมอารมณ์และ ปฏิกิริยาการตอบสนองของร่างกายเพื่อจัดการควบคุม หรือลดความรุนแรงของสถานการณ์หรือปัจจัยที่มา กระทบกับบุคคลอันก่อให้เกิดความเครียดนั้น และเป็นกระบวนการที่ต่อเนื่อง กระบวนการที่จะจัดการกับ ความเครียดสามารถที่จะจำแนกออกเป็น 2 วิธี คือ (จำลอง ดิษยวณิช และพริ้มเพรา ดิษยวณิช , 2545; สืบตระกูล ตันตลานุกุล และปราโมทย์ วงศ์สวัสดิ์, 2560) 1. การกระทำโดยตรง (Direct action) แบ่งออกเป็น 4 ลักษณะคือ 1.1 การเตรียมตัวต่อสู้กับสิ่งอันตราย (Preparing against harm) 1.2 การต่อต้าน (Aggression or attack) 1.3 การหลีกหนี (Avoidance) 1.4 การเฉยเมยหรือไม่มีปฏิกิริยาตอบโต้ (Apathy or inactive) 2. การบรรเทา (Palliation) เป็นการกระทำเพื่อผ่อนเบาหรือใช้กลไกการป้องกันตนเอง (Defense mechanism) เมื่อบรรเทาความรู้สึกว่าตนเองอยู่ในอันตรายมากกว่าการจัดการ สถานการณ์ที่ เป็นอันตราย แบ่งออกเป็น 2 ชนิดคือ 2.1 การบรรเทาที่อาการ (Symptom – direct modes) ได้แก่ การใช้แอลกอฮอล์ ยากล่อม ประสาท ยานอนหลับ การพักผ่อนคลายกล้ามเนื้อ เมื่อบรรเทาความรู้สึกเครียดและเป็นทุกข์ เป็นต้น 2.2 การบรรเทาด้านกลไกทางจิต (Intrapsychic modes) เป็นการบรรเทาโดยใช้กลไกการ ทำงานของจิตใต้สำนึก (Unconscious psychological maneuver) เพื่อปกป้องตนเอง เป็นการบรรเทาสิ่งที่ คุกคามให้ลดลงเพียงในความคิดของบุคคลและไม่เป็นไปตามสภาพความจริง เช่น การปฏิเสธที่จะรับความ จริ ง ที ่ เ กิ ด ขึ ้ น (Denial) การเก็ บ กดความคิ ด และความรู ้ ส ึ ก (Repression) การโยนความผิ ด ให้ ผ ู ้ อื่ น (Projection) การใช้เหตุผลที่ดีมาทดแทนข้อเท็จจริง (Irrationalization) การทดแทนความรู้สึกไม่สมหวัง ในทางตรงกันข้าม (Reaction formation) การถ่ายทอดความรู้สึกจากต้นเหตุไปสู่ผู้อื่น (Displacement) การมีพฤติกรรมถดถอยไปเป็นเด็กกว่าอายุ (Regression) การสร้างมโนภาพหรือเรื่องราวเพื่อชดเชยความ ผิดหวัง (Fantasy) การใช้สติปัญญาหลีกเลี่ยงต่อเหตุการณ์ (Intellectualization) 4.6 กลยุทธ์ในการจัดการกับความเครียด สิ่งสำคัญที่สุดในการจัดการกับความเครียดคือตัวเราเอง ต้องรู้ตัวเองว่าเรากำลังเครียด และรู้จักทบทวน หาสาเหตุของความเครียด โดยอาจจะพิจารณาด้วยตนเองหรือปรึกษากับคนใกล้ชิดที่ไว้วางใจได้ หรือปรึกษา กับผู้เชี่ยวชาญทางสุขภาพจิตโดยตรง เมื่อพบสาเหตุแล้วจะได้ติดตามหาทางแก้ไขต่อไป นอกจากนี้ยังต้อง รู้จักยอมรับสภาพความเป็นจริงของชีวิตในปัจจุบันและพร้อมที่จะปรับเปลี่ยนเท่าที่จะทำได้เพื่อให้ชีวิตดีขึ้น อีก

54 ทั้งมีความเต็มใจที่จะแก้ไขเปลี่ยนแปลงตัวเราก่อนเป็นอันดับแรกเมื่อมีปัญหาที่เกิดขึ้นจะต้องไม่โทษคนอื่นหรือ เกี่ยงให้คนอื่นปรับปรุงตัวก่อน สิ่งเหล่านี้เป็นสิ่งสำคัญมากสำหรับการจัดการกับความเครียด กลยุทธ์ที่สำคัญ ในการจัดการกับความเครียดมีอยูห่ ลายวิธีที่จะต้องปฏิบัติ (กรมสุขภาพจิต, 2541) ดังนี้ 1. การรับประทานอาหารที่มีประโยชน์และมีคุณค่า อาการทางร่างกายที่ผิดปกติบางอย่าง เช่น อาการท้องอืด ท้องเฟ้อ อาหารไม่ย่อย มักจะเกิดขึ้นกับคนที่มีความเครียด ดังนั้น ควรเลือกรับประทานอาหารที่ย่อยง่าย หลีกเลี่ยงอาหารรสจัด เช่น เผ็ดจัด เปรี้ยวจัด หวานจัด เค็มจัด เป็นต้น การรับประทานอาหารควรเลือกรับประทานอาหารให้ครบถ้วน โดยเฉพาะเนื้อสัตว์ ควร เลือกเนื้อปลาเพราะย่อยง่ายและมีไขมันน้อย การรับประทานผักและผลไม้ในปริมาณที่มากแล ะเพียงพอ ประมาณวันละ 400 กรัม ซึ่งเป็นที่มาที่สำคัญของใยอาหารและวิตามินที่มีคุณสมบัติเป็น antioxidant และ เกลือแร่ต่าง ๆ เช่น วิตามินซี วิตามินเอ และเบต้าแค-โรทีน และใยอาหารจะช่วยลดอัตราเสี่ยงในการเกิด โรคมะเร็งบางชนิด เช่น มะเร็งลำไส้ใหญ่และมะเร็งเต้านม เป็นต้น 2. ออกกำลังกายเป็นประจำสม่ำเสมอ การออกกำลังกาย ควรเลือกกิจกรรมการออกกำลงกายให้เหมาะสมกับเพศ และวัย ตามความ ต้องการ ความสามารถของตนเอง และเป็นกิจกรรมการออกกำลังกายที่ใช้ระยะเวลายาวนานพอสมควรและ ต่อเนื่อง เช่น การเดิน การวิ่งเหยาะ ๆ การขี่จักรยาน ว่ายน้ำ เป็นต้น ทั้งนี้จะต้องออกกำลังกายเป็น ประจำ อย่างน้อยสัปดาห์ละ 3 วัน ๆ ละ ประมาณ 30 นาทีขึ้นไป ซึ่งจะเป็นประโยชน์ต่อร่างกายเป็น อย่างมาก 3. นอนหลับพักผ่อนให้เพียงพอ คนที่เครียดมักจะมีอาหารนอนไม่หลับ หลับยาก หลับ ๆ ตื่น ๆ ทำให้เวลานอนน้อยลง ร่างกายจึงอ่อนเพลีย โดยปกติแล้วคนเราจะนอนวันละประมาณ 7 – 8 ชั่วโมงต่อวัน ดังนั้น จึงมีข้อเสนอแนะ ว่าพยายามอย่าหลับกลางวัน เพราะถ้านอนกลางวันมาก กลางคืนไม่ง่วง ออกกำลังกายตอนเย็น เข้านอนเป็น เวลา อย่าใช้ยานอนหลับเองควรปรึกษาแพทย์เพื่อความปลอดภัย 4. หลีกเลี่ยงการปฏิบัติตนที่จะก่อให้เป็นอันตรายต่อสุขภาพ บางคนมีความเชื่อว่า การคลายเครียดคือการดื่มเหล้า สูบบุหรี่ เล่น การพนัน ยาเสพติด จะ ช่วยคลายเครียดได้ แท้ที่จริงไม่เลย กลับเป็นโทษต่อร่างกาย อีกด้วย ดังนั้น ควรหลีกเลี่ยงการดื่มสุรา กาแฟ ชา เครื่องดื่มบำรุงกำลังต่าง ๆ งด สูบบุหรี่ ไม่ใช้ยาเสพติด และหลีกเลี่ยงพฤติกรรมทางเพศที่ไม่ ปลอดภัย นอกจากนีเ้ มื่อรู้ว่าความเครียดเกิดจากปัญหาใดก็ให้รีบจัดการกับปัญหานั้นโดยเร็ว เพราะถ้าเรา สามารถแก้ปัญหาที่เป็นสาเหตุของความเครียดนั้นได้ ก็จะทำให้ความเครียดลดลง ปัญหาต่างๆ ที่เกิดขึ้นใน ชีวิต เป็นสาเหตุที่กระตุ้นให้เกิดความเครียด ในช่วงที่ยังแก้ปัญหาไม่ได้ จะรู้สึกเครียดมาก เมื่อแก้ปัญหาได้แล้ว

55 ความเครียดก็จะหมดไป เราจึงจำเป็นต้องเรียนรู้วิธีการแก้ปัญหาที่ถูกต้องเหมาะสม เพื่อจะได้แก้ปัญหาได้ดี และรวดเร็วยิ่งขึ้น แต่จงละเว้นการแก้ปัญหาแบบต่างๆ ต่อไปนี้ (กรมสุขภาพจิต, 2545) อย่า! แก้ปัญหาแบบวู่วาม ใช้อารมณ์เป็นใหญ่ เมื่อเจอปัญหา ให้พยายามสงบสติอารมณ์ อย่า เพิ่งเอะอะโวยวาย ให้หายใจช้าๆ ลึกๆ สัก 4 - 5 ครั้ง หรือ นับ 1 - 10 ก่อนจะตอบโต้อะไรออกไป จะได้ไม่ ต้องมานั่งเสียใจภายหลังกับสิ่งที่ได้ทำไปเพราะอารมณ์ชั่ววูบ อย่า! หนีปัญหา แล้วหันเข้าหาบุหรี่ สุรา สารเสพย์ติด การพนัน การเที่ยวกลางคืน เพื่อช่วย ให้สบายใจขึ้นชั่วคราว จงกล้าเผชิญปัญหา และอย่าผัดวันประกันพรุ่ง รีบแก้ปัญหาเสียแต่เนิ่นๆ อย่าปล่อยให้ ค้างคาอยู่เป็นเวลานาน เพราะความเครียดจะสะสมมากขึ้นด้วย อย่า! คิดแต่จะพึ่งพาผู้อื่นอยู่ร่ำไป จงถือคติ ตนเป็นที่พึ่งแห่งตน หัดใช้ความสามารถของ ตัวเองบ้าง แล้วจะเกิดความภาคภูมิใจในตัวเอง แต่ถ้าปัญหานั้นเหลือบ่ากว่าแรงจริงๆ และลองใช้ ความสามารถของตัวเองแล้วก็ยังไม่ได้ผล การขอความช่วยเหลือจากผู้อื่นก็เป็นเรื่องที่พึงทำได้ อย่า! เอาแต่ลงโทษตัวเอง คนเราทำผิดกันได้ ถ้าพลาดไปแล้ว จงให้โอกาสตัวเองที่จะแก้ไข และอย่าได้ทำผิดในเรื่องเดิมซ้ำอีก การเฝ้าคิดลงโทษตัวเองไม่ได้ช่วยแก้ปัญหา และไม่ได้อะไรขึ้นมา นอกจาก ความทุกข์ใจเท่านั้น อย่า! โยนความผิดให้คนอื่น จงรับผิดชอบในสิ่งที่ได้ทำร่วมกัน การปฏิเสธไม่ยอมรับผิดชอบ โดยโยนความผิดให้คนอื่น ไม่ช่วยแก้ปัญหา มีแต่จะก่อความแตกแยกให้มากขึ้นเท่านั้นเอง จงแก้ปัญหาอย่างเป็นระบบ ใช้เหตุผลและใช้ความคิดพิจารณาให้ถี่ถ้วน โดย คิดหาสาเหตุของปัญหาด้วยใจเป็นธรรม ไม่เข้าข้างตัวเอง ไม่โทษคนอื่น คิดหาวิธีแก้ปัญหาหลายๆ วิธี ถ้าคิดเองไม่ออก อาจปรึกษาผู้ใกล้ชิด หรือผู้ที่มีประสบการณ์ มากกว่า ลงมือแก้ปัญหาตามวิธีที่คิดไว้ อาจต้องใช้ความกล้าหาญ อดทน หรือต้องใช้เวลาบ้าง อย่าได้ ท้อถอยไปเสียก่อน ประเมินผลดูว่าวิธีที่ใช้ได้ผลหรือไม่ ถ้าไม่ได้ผลก็เปลี่ยนไปใช้วิธีอื่นๆ ที่เตรียมไว้ จนกว่า จะได้ผลเมื่อแก้ปัญหาได้ ก็จะหายเครียด และเกิดความภาคภูมิใจในตัวเองด้วย คิดอย่างไรไม่ให้เครียด ความคิด เป็นตัวการสำคัญที่ทำให้คนเราเกิดความเครียด หากรู้จักคิดให้เป็น ก็จะช่วยให้ลด ความเครียดไปได้มาก วิธีคิดที่เหมาะสม ได้แก่ 1. คิดในแง่ยืดหยุ่นให้มากขึ้น อย่าเอาแต่เข้มงวด จับผิด หรือตัดสินผิดถูกตัวเองและผู้อื่นอยู่ ตลอดเวลา จงละวาง ผ่อนหนักผ่อนเบา ลดทิฐิมานะ รู้จักให้อภัย ไม่ถือโทษโกรธเคือง หัดลืมเสียบ้าง ชีวิตจะมี ความสุขมากขึ้น

56 2. คิดอย่างมีเหตุผล อย่าด่วนเชื่ออะไรง่ายๆ แล้วเก็บเอามาคิดวิตกกังวล ให้พยายามใช้เหตุผล ตรวจสอบหาข้อเท็จจริง ไตร่ตรองให้รอบครอบเสียก่อน นอกจากจะไม่ต้องตกเป็นเหยื่อให้ใครหลอกได้ง่ายๆ แล้ว ยังตัดความกังวลลงได้ด้วย 3. คิดหลายๆ แง่มุม ลองคิดหลายๆ ด้าน ทั้งด้านดีและด้านไม่ดี เพราะไม่ว่าคนหรือไม่ว่า เหตุการณ์อะไรก็ตาม ย่อมมีทั้งส่วนดีและไม่ดประกอบกันทั้งนั้น อย่ามองเพียงด้านเดียวให้ใจเป็นทุกข์ นอกจากนี้ควรหัดคิดในมุมของคนอื่นบ้าง เช่น สามีจะคิดอย่างไร ลูกจะรู้สึกอย่างไร เจ้านายจะแก้ปัญหานี้ อย่างไร เป็นต้น จะช่วยให้มองอะไรได้กว้างไกลกว่าเดิม 4. คิดแต่เรื่องดีๆ ถ้าคอยคิดถึงแต่เรื่องร้ายๆ เรื่องความล้มเหลว ผิดหวังหรือเรื่องไม่เป็นสุข ทั้งหลายก็จะยิ่งเครียดกันไปใหญ่ ควรคิดถึงเรื่องดีๆ ให้มากขึ้น เช่น คิดถึงประสบการณ์ที่เป็นสุขในอดีต ความสำเร็จในชีวิตที่ผ่านมา คำชมเชยที่ได้รับ ความดีของคู่สมรส ความมีน้ำใจของเพื่อน ฯลฯ จะช่วยให้สบาย ใจมากขึ้น 5. คิดถึงคนอื่นบ้าง อย่าคิดหมกมุ่นอยู่กับตัวเองเท่านั้น เปิดใจให้กว้าง รับรู้ความเป็นไปของคน ใกล้ชิดและใส่ใจที่จะช่วยเหลือ สนใจปัญหาของผู้คนในสังคมบ้าง บางทีคุณอาจจะพบว่าปัญหาที่คุณกำลัง เครียดอยู่นี้ช่างเล็กน้อยเหลือเกินเมื่อเทียบกับปัญหาของคนอื่นๆ คุณจะรู้สึกดีขึ้น และยิ่งถ้าคุณช่วยเหลือคน อื่นได้ คุณจะสุขใจขึ้นเป็นทวีคูณด้วย 4.7 แบบประเมินความเครียด ในการประเมินความเครียดนั้น ได้มีผู้พัฒนาเครื่องมือสำหรับประเมินความเครียดไว้หลายแบบด้วยกัน แต่ สำหรับในบทเรียนนี้จะขอกล่าวถึงแบบประเมิน 2 แบบด้วยกันคือ แบบประเมินผลวิเคราะห์ความเครียดด้วย ตนเอง (โรงพยาบาลศรีธ ัญญา,2550) และ แบบวัดความเครียดสวนปรุง (กรมสุขภาพจิต ,2550) โดยมี รายละเอียดดังนี้ แบบประเมินและวิเคราะห์ความเครียดด้วยตนเอง ในระยะเวลา 2 เดือนที่ผ่านมานี้ ท่านมีอาการ พฤติกรรม หรือความรู้สึกต่อไปนี้มากน้อยเพียงใด โปรดขีดเครื่องหมาย X ลงในช่องแสดงระดับอาการที่เกิดขึ้นกับตัวท่านตามความเป็นจริงมากที่สุด อาการ พฤติกรรมหรือความรู้สึก ไม่เคยเลย 1. นอนไม่หลับเพราะคิดมากหรือกังวลใจ 2. รู้สึกหงุดหงิด รำคาญใจ 3. ทำอะไรไม่ได้เลยเพราะประสาทตึงเครียด 4. มีความวุ่นวายใจ

ระดับอาการ ครั้งคราว เป็นบ่อยๆ

เป็น ประจำ

57 5. ไม่อยากพบปะผู้คน 6. ปวดหัวข้างเดียวหรือปวดบริเวณขมับทั้ง 2 ข้าง 7. รู้สึกไม่มีความสุขและเศร้าหมอง 8. รู้สึกหมดหวังในชีวิต 9. รู้สึกว่าชีวิตตนเองไม่มีคุณค่า 10. กระวนกระวายอยู่ตลอดเวลา 11. รู้สึกว่าตนเองไม่มีสมาธิ 12. รู้สึกเพลียจนไม่มีแรงจะทำอะไร 13. รู้สึกเหนื่อยหน่ายไม่อยากทำอะไร 14. มีอาการหัวใจเต้นแรง 15. เสียงสั่น ปากสั่น หรือมือสั่นเวลาไม่พอใจ 16. รู้สึกกลัวผิดพลาดในการทำสิ่งต่าง ๆ 17. ปวดหรือเกร็งกล้ามเนื้อบริเวณท้ายทอย ไหล่บเหตุการณ์ที่ไม่คุ้นเคย 18. ตืหลั ่นเต้งหรื นง่อายกั 19. มึนงงหรือเวียนศีรษะ 20. ความสุขทางเพศลดลง เกณฑ์การให้คะแนนและการแปลผล เกณฑ์การให้คะแนน ไม่เลย เล็กน้อย มาก มากที่สุด

= = = =

0 คะแนน 1 คะแนน 2 คะแนน 3 คะแนน

การแปลผล เมื่อรวมคะแนนทุกข้อแล้ว นำมาเปรียบเทียบกับเกณฑ์ปกติที่กำหนดดังนี้ ผลการประเมิน ระดับคะแนน 0 – 5 จัดอยู่ในระดับ “เครียดต่ำกว่าปกติมาก”

58 ท่านเครียดแค่ไหน คำตอบของท่านแสดงให้เห็นว่า ท่านมีความเครียดอยู่ในระดับต่ำกว่าเกณฑ์ปกติอย่างมาก ซึ่งในทาง ทฤษฎีถือว่ามีความเป็นไปได้เพียงเล็กน้อยเท่านั้นที่จะมีความเครียดในระดับต่ำมากเช่นนี้ ท่านเป็นคนอย่างไร ท่านอาจเป็นคนที่ขาดแรงจูงใจในการดำเนินชีวิต มีความเฉื่อยชา ชีวิตประจำวันซ้ำซากจำเจ น่าเบื่อ ปราศจากความตื่นเต้น ท่านจะทำอย่างไรดี ท่านลองพิจารณา สำรวจตัวเองว่า ท่านมีลักษณะดังกล่าวข้างต้นหรือไม่ ถ้าเป็นเช่นนั้นให้ถามตนเอง ว่าท่านพอใจหรือไม่กับสิ่งที่ท่านเป็นอยู่ หากท่านพอใจและสามารถดำเนินชีวิตทั้งด้านส่วนตัวและการงานโดย ไม่เดือดร้อน ท่านก็สามารถดำเนินชีวิตของท่านต่อไปได้อย่างมีความสุข แต่ถ้าท่านไม่พอใจ ท่านควรปรับเปลี่ยนการดำเนินชีวิตของตัวท่านเองโดย - หากิจกรรมที่ท่านสนใจทำเพื่อเพิ่มพลังให้กับตนเอง เช่น ดูหนัง ฟังเพลง เล่นกีฬา อ่านหนังสือ สังสรรค์กับ เพื่อน ออกกำลังกาย เป็นต้น - พิจารณาและกำหนดวางเป้าหมายชีวิตที่ทำได้และเหมาะสมให้กับตนเอง แล้วดำเนินการเพื่อไปสู่เป้าหมายที่ วางไว้ ผลประเมินระดับคะแนน 6 - 17 จัดอยู่ในระดับ “เครียดปกติ” ท่านเครียดแค่ไหนและเป็นคนอย่างไร คำตอบของท่านแสดงให้เห็นว่าท่านมีความเครียดอยู่ในเกณฑ์ปกติ นั่นหมายความว่าท่านสามารถ จัดการกับความเครียดที่เกิดขึ้นในชีวิตประจำวันและสามารถปรับตัวกับสถานการณ์ต่าง ๆ ได้อย่างเหมาะสม รู้สึกพึงพอใจเกี่ยวกับตนเองและสิ่งแวดล้อมเป็นอย่างมาก รู้สึกมีพลัง มีชีวิตชีวา กระตือรือร้น มองสิ่งเร้าหรือ เหตุการณ์รอบตัวว่าเป็นสิ่งท้าทายความสามารถ มีความสามารถในการจัดการกับสิ่งต่าง ๆ ได้อย่างเหมาะสม ผลผลิตของการปฏิบัติงานอยู่ในระดับสูง ความเครียดในระดับนี้ถือว่ามีประโยชน์ในการดำเนินชีวิตประจำวัน เป็นแรงจูงใจที่นำไปสู่ความสำเร็จในชีวิตได้ ท่านจะทำอย่างไรดี จากผลการประเมินและวิเคราะห์ความเครียดที่กล่าวแล้วข้างต้น แสดงให้เห็นว่าท่านสามารถดำเนิน ชีวิตได้อย่างเหมาะสม และมีประสิทธิภาพ สามารถจัดการกับความเครียดที่เกิดขึ้นในชีวิตประจำวันได้เป็น อย่างดี ขอให้ท่านประสบความสำเร็จในการดำเนินชีวิตยิ่งขึ้นต่อไป ผลการประเมินระดับคะแนน 18 – 25 จัดอยู่ในระดับ “เครียดสูงกว่าปกติเล็กน้อย”

59 ท่านเครียดแค่ไหนและเป็นคนอย่างไร คำตอบของท่านแสดงให้เห็นว่า ท่านมีความเครียดอยู่ในระดับสูงกว่าปกติเล็กน้อยนั่นหมายความว่า ขณะนี้ท่านมีความไม่สบายใจอันอาจเกิดจากปัญหาในการดำเนินชีวิตประจำวัน เช่น ปัญหาการเงิน ปัญหา ครอบครัว ปัญหาการทำงาน ปัญหาความขัดแย้งระหว่างบุคคลเป็นต้น โดยที่ปัญหาหรือข้อขัดแย้งของท่าน อาจจะยังไม่ได้รับการคลี่คลาย หรือแก้ไขซึ่งถือว่าเป็นความเครียดที่พบได้ในชีวิตประจำวัน ท่านอาจไม่รู้ตัวว่า มีความเครียด หรืออาจรู้สึกได้จากการเปลี่ยนแปลงของร่างกาย อารมณ์ ความรู้สึกและพฤติกรรมบ้างเล็กน้อย แต่ไม่ชัดเจนและยังพอทนได้อย่างไรก็ตาม แม้ว่าท่านจะมีความยุ่งยากในการจัดการกับปัญหาอยู่บ้างและอาจ ต้องใช้เวลาในการปรับตัวมากขึ้นกว่าเดิม แต่ในที่สุดท่านก็สามารถจัดการกับความเครียดที่เกิดขึ้นได้และ ความเครียดในระดับนี้ไม่เป็นผลเสียต่อการดำเนินชีวิตมากนัก ท่านจะทำอย่างไรดี - สำรวจตัวเองว่ามีการเปลี่ยนแปลง ทางด้านร่างกาย จิตใจ ความคิด และการกระทำหรือไม่ เช่น ปวดเมื่อย ตามส่วนต่าง ๆ ของร่างกาย, หงุดหงิดง่าย, ไม่มีสมาธิ และกระสับกระส่ายเป็นครั้งคราว - หากพบว่ามีการเปลี่ยนแปลงดังกล่าวเกิดขึ้น ให้พิจารณาว่าส่งผลกระทบต่อตนเองและบุคคลอื่นที่เกี่ยวข้อง ในชีวิตท่านหรือไม่ - จัดการคลี่คลายความเครียดของตนเองให้ลดลงโดย • ทำจิตใจให้สงบโดยการสวดมนต์ ฝึกสมาธิโดยวิธีที่สะดวกและง่าย รวมทั้งฝึกผ่อนคลายความตึงเครียด ด้วยวิธีการอื่น ๆ เช่น ฝึกหายใจเข้าลึก ๆ และหายใจออกช้า ๆ ฝึกเกร็งกล้ามเนื้อส่วนที่รู้สึกตึงหรือ ปวดเมื่อยไว้สักครู่หนึ่งแล้วค่อยคลายออก เป็นต้น • หากิจกรรมที่ท่านสนใจทำเพื่อเพิ่มพลังให้กับตนเอง เช่น ดูหนัง ฟังเพลง เล่นกีฬา อ่านหนังสือ สังสรรค์กับเพื่อน ออกกำลังกาย เป็นต้น • ทำสิ่งที่สนุกสนาน เพลิดเพลินและเกิดอารมณ์ขัน เช่น อ่านหนังสือการ์ตูนขำขัน ดูรายการตลก เป็น ต้น • พูดคุยหรือปรึกษาสิ่งที่รบกวนใจกับคนที่ไว้วางใจได้ - พิจารณาและลงมือแก้ไขปัญหาตามลำดับความสำคัญอย่างรอบคอบและมีสติ **ขอให้ท่านมั่นใจว่าท่านสามารถแก้ไขปัญหาได้** ผลการประเมินระดับคะแนน 26 – 29 จัดอยู่ในระดับ “เครียดสูงกว่าปกติปานกลาง” ท่านเครียดแค่ไหนและเป็นคนอย่างไร คำตอบของท่านแสดงให้เห็นว่าท่านมีความเครียดอยู่ในระดับสูงกว่าปกติปานกลาง นั่นหมายความว่า ขณะนี้ท่านเริ่มมีความตึงเครียดในระดับค่อนข้างสูงและได้รับความเดือดร้อน เป็นอย่างมากจากปัญหาทาง อารมณ์ที่เกิดจากปัญหาความขัดแย้งและวิกฤติการณ์ในชีวิต เช่น การเปลี่ยนวัย การทะเลาะกับคนใน

60 ครอบครัว การขัดแย้งกับเพื่อนในโรงเรียนหรือที่ทำงาน เป็นต้น โดยท่านอาจสังเกตได้จากอาการแสดงออก ของการเปลี่ยนแปลงทางร่างกาย อารมณ์ ความคิด พฤติกรรมและการดำเนินชีวิต เช่น ระบบขับถ่ายผิดปกติ หงุดหงิด วิตกกังวล ท้อแท้ ซึมเศร้า อารมณ์เปลี่ยนแปลงง่าย ไม่มีสมาธิ ตัดสินใจลำบาก นอนไม่หลับ มีการใช้ ยาหรือสารเสพติด ทำงานได้ไม่ดีเหมือนเดิม สิ่งเหล่านี้เป็นสัญญาณเตือนขั้นต้นว่าท่านกำลังเผชิญกับภาวะ วิกฤติ และความขัดแย้งซึ่งท่านจัดการหรือแก้ไขด้วยความยากลำบากและตราบใดที่ความขัดแย้งต่าง ๆ ยังคงมี อยู่ ลักษณะอาการดังกล่าวจะเพิ่มความรุนแรงมากขึ้น ความเครียดระดับนี้มีผลกระทบต่อการทำงานและการดำเนินชีวิต จึงจำเป็นอย่างยิ่งที่ท่านต้องรีบหาทาง คลี่คลายหรือแก้ไขข้อขัดแย้งต่าง ๆ ให้ลดน้อยหรือหมดไปด้วยวิธีการอย่างใดอย่างหนึ่ง ท่านจะทำอย่างไรดี - สิ่งแรกที่ต้องรีบจัดการคือคลี่คลายความเครียดของตนเองให้ลดลง โดย ▪ ทำจิตใจให้สงบโดยการสวดมนต์ ฝึกสมาธิโดยวิธีที่สะดวก และง่ายรวมทั้งฝึกผ่อนคลายความตึงเครียด ด้วยวิธีการอื่นๆ เช่น ฝึกหายใจเข้าลึก ๆ และหายใจออกช้า ๆ ฝึกเกร็งกล้ามเนื้อส่วนที่รู้สึกตึงหรือ ปวดเมื่อยไว้สักครู่หนึ่งแล้วค่อยคลายออก เป็นต้น ▪ หลังจากท่านผ่อนคลายได้ระดับหนึ่งแล้วให้นึกภาพเหตุการณ์ของตัวท่านที่ทำให้รู้สึกเป็นสุขหรือสบาย จิตใจสักครู่หนึ่งและจดจำความรู้สึกที่เป็นสุขนั้นไว้ ซึ่งจะช่วยให้ท่านผ่อนคลายได้มากขึ้น ▪ หากิจกรรมที่ท่านสนใจทำเพื่อเพิ่มพลังให้กับตนเอง เช่น ดูหนัง ฟังเพลง เล่นกีฬา อ่านหนังสือ สังสรรค์กับเพื่อน ออกกำลังกาย เป็นต้น ▪ ทำสิ่งที่สนุกสนาน เพลิดเพลินและเกิดอารมณ์ขัน เช่น อ่านหนังสือการ์ตูนขำขัน ดูรายการตลก เป็น ต้น ผลการประเมินระดับคะแนน 30 – 60 จัดอยู่ในระดับ “เครียดสูงกว่าปกติมาก” ท่านเครียดแค่ไหนและเป็นคนอย่างไร คำตอบของท่านแสดงให้เห็นว่าท่านมีความเครียดอยู่ในระดับสูงกว่าปกติมาก นั่นหมายความว่าท่าน กำลังตกอยู่ในสภาวะตึงเครียดหรือกำลังเผชิญกับวิกฤติการณ์ในชีวิตอย่างรุนแรง เช่น การเจ็บป่วยที่รุนแรง และ/หรือเรื้อรัง ความพิการทางร่างกาย การสูญเสียหรือแยกจากบุคคลอันเป็นที่รัก ปัญหาความรุนแรงใน ครอบครัว ปัญหาการตกงานหรือถูกไล่ออกจากงานและปัญหาเศรษฐกิจ เป็นต้น ส่งผลต่อสุขภาพกายและ สุขภาพจิตอย่างชัดเจน ทางด้านสุขภาพกายก่อให้เกิดโรคทางกายเรื้อรัง เช่น โรคกระเพาะ โรคหัวใจ เบาหวาน ความดันโลหิตสูง ภูมิแพ้ เป็นต้น ส่วนทางด้านสุขภาพจิต ทำให้ชีวิตไม่มีความสุข จิตใจไม่เบิกบาน เสมือนถูกบีบคั้นทางใจ ความคิดฟุ้งซ่าน คิดวกไปเวียนมา จับต้นชนปลายไม่ถูก ตัดสินใจผิดพลาด หุนหันพลัน แล่น ขาดความยับยั้งชั่งใจ อาจเกิดอุบัติเหตุได้ง่าย บางครั้งมีพฤติกรรมเอะอะโวยวาย ขว้างปาข้าวของและมี

61 พฤติกรรมก้าวร้าวรุนแรง ความเครียดในระดับนี้ถือว่ามีความรุนแรงสูงมาก หากท่านปล่อยให้ความเครียดยังคงมีอยู่ต่อไปโดยไม่ได้ ดำเนินการแก้ไขอย่างเหมาะสมและถูกวิธี อาจนำไปสู่ความเจ็บป่วยทางจิตที่รุนแรงซึ่งส่งผลเสียต่อตนเองและ บุคคลใกล้ชิดต่อไปได้ ท่านจะทำอย่างไรดี - สิ่งแรกที่ต้องรีบจัดการคือคลี่คลายความเครียดของตนเองให้ลดลง ด้วยการหาวิธีหยุดพักความคิด ความรู้สึก ที่กำลังเครียดไว้ชั่วขณะ โดย ▪ เริ่มด้วยการอยู่ในท่าที่สบาย หายใจเข้าลึก ๆ และหายใจออกช้า ๆ เท่าที่ทำได้ (ประมาณ 8 – 10 ครั้ง) ถ้าท่านสามารถหายใจเข้าได้ลึก ๆ และหายใจออกช้าๆ ได้มากเท่าไหร่ท่านจะรู้สึกผ่อนคลายได้ มากขึ้นเท่านั้น (ขอให้ท่านมุ่งความสนใจอยู่ที่ลมหายใจของท่านเท่านั้น) ▪ ยืดเส้นยืดสายเพื่อให้เกิดการผ่อนคลายของร่างกายและกล้ามเนื้อ โดย ท่าที่ 1 บริหารต้นคอ + ก้มศีรษะให้คางจรดบริเวณหน้าอกให้มากที่สุด แล้วเงยขึ้นให้อยู่ในท่าปกติ ทำ 5 – 8 ครั้ง บริเวณ ไหล่และต้นคอจะรู้สึกผ่อนคลาย + เอียงศีรษะให้หูใกล้หัวไหล่ข้างหนึ่งมากที่สุดโดยไม่ให้ไหล่อีกข้างหนึ่งยกขึ้น นับในใจ 1 – 5 (5วินาที) แล้วกลับสู่ท่าปกติ ทำเช่นนี้กลับกันกับอีกข้างหนึ่ง 5 – 8 ครั้ง ท่าที่ 2 บริเวณไหล่ + ยกไหล่ทั้ง 2 ข้าง ให้สูงขึ้นมากที่สุด โดยแขนทั้ง 2 ข้าง เหยียดตรง นับในใจ 1 – 5 (5 วินาที) แล้ว ค่อย ๆ ปล่อยกลับเข้าที่เดิม ทำเช่นนี้ 5 – 8 ครั้ง ท่าที่ 3 บริเวณลำตัว + ยืนกางแขนและแยกขาออกจากกัน หมุนลำตัวไปด้านข้าง 5 – 8 ครั้ง + ย่ำเท้าอยู่กับที่และแกว่งแขนเป็นจังหวะ ทำเช่นนี้ 10 – 15 ครั้ง ▪ ทำจิตใจให้สงบโดยการสวดมนต์ ฝึกสมาธิโดยวิธีที่สะดวกและง่าย รวมทั้งฝึกผ่อนคลายความตึงเครียด ด้วยวิธีการอื่น ๆ เช่น ฝึกหายใจเข้าลึก ๆ และหายใจออกช้า ๆ ฝึกเกร็งกล้ามเนื้อส่วนที่รู้สึกตึงหรือ ปวดเมื่อยไว้สักครู่หนึ่งแล้วค่อยคลายออก เป็นต้น ▪ หากิจกรรมที่ท่านสนใจทำเพื่อเพิ่มพลังให้กับตนเอง เช่น ดูหนัง ฟังเพลง เล่นกีฬา อ่านหนังสือ สังสรรค์กับเพื่อน ออกกำลังกาย เป็นต้น ▪ ทำสิ่งที่สนุกสนาน เพลิดเพลินและเกิดอารมณ์ขัน เช่น อ่านหนังสือการ์ตูนขำขัน ดูรายการตลก เป็นต้น ▪ พูดคุยหรือปรึกษาสิ่งที่รบกวนใจกับคนที่ไว้วางใจได้ ▪ ควรหาเวลาหยุดพักช่วงสั้น ๆ ในแต่ละวันเพื่อเติมพลังให้กับตนเองก่อนที่จะทำอะไรต่อไป ▪ หาวิธีแก้ไขปัญหาหลาย ๆ วิธี พร้อมทั้งพิจารณาผลดีผลเสียของแต่ละวิธี โดยเน้นการปรับวิธีคิดของ ตนเองให้มองโลกในแง่ดีมากขึ้น ซึ่งจะทำให้จิตใจสบายขึ้น

62

▪

▪ ▪

เลือกวิธีที่เหมาะสมกับสภาวะของตนเองมากที่สุด ทั้งนี้ต้องไม่สร้างปัญหาให้เพิ่มขึ้นหรือทำให้ผู้อื่น เดือดร้อน วางแผนแก้ไขปัญหาเป็นลำดับขั้นตอนและลงมือแก้ปัญหา วิธีสุดท้าย หากท่านไม่สามารถคลี่คลายหรือแก้ไขปัญหาด้วยตนเองได้ ท่านจำเป็นต้องไปปรึกษากับ นักวิชาชีพผู้ให้การปรึกษาหรือใช้บริการปรึกษาปัญหาสุขภาพจิตทางโทรศัพท์ ซึ่งจะช่วยให้ท่าน มองเห็นปัญหาและแนวทางแก้ไขที่ชัดเจนและเหมาะสมต่อไป

แบบวัดความเครียดสวนปรุง ( Suanprung Stress Test-20, SPST - 20 ) แบบวัดความเครียดสวนปรุงเป็นแบบวัดความเครียดที่สร้างขึ้นมาเพื่อวัดความเครียด ที่เหมาะสม สำหรับ คนไทย จากกรอบแนวคิดทางด้านชีวภาพ จิตใจ และสังคมของความเครียด ซึ่งเครื่องมือเท่าที่มีใช้อยู่ ขณะนี้ ส่วนใหญ่เป็นแบบวัดบุคลิกภาพ วัดความวิตกกังวล วัดอาการทางกายและจิตที่สัมพันธ์กับความเครียด ดังนั้น เครื่องมือชุดนี้ จึงเหมาะที่จะนำมาใช้เพื่อหาข้อมูลเกี่ยวกับความเครียดของผู้ที่จะมารับบริการ ทราบ ที่มาของ ความเครียด การใช้ชีวิตประจำวันที่มีผลต่อการเกิดความเครียดหรือการปรับตัวรับกับความเครียด และอาการของ ความเครียดที่เกิดขึ้นได้ เหมาะจะใช้ในการให้บริการปรึกษาและแนะนำในเรื่องนี้ วัตถุประสงค์ เพื่อประเมินความเครียดของบุคคลว่าอยู่ในระดับใด มากน้อยแค่ไหน ก่อนจะนำไปสู่การแก้ไข ที่ เหมาะสม วิธีการนำไปใช้ แบบวัดความเครียดสวนปรุง เป็นแบบวัดที่ผู้ตอบสามารถตอบได้ด้วยตนเอง ตามข้อความที่ตรง กับ ความรู้สึกหรือประสบการณ์จริงที่เกิดขึ้นกับผู้ตอบโดยผู้ตอบต้องอ่านหนังสือได้จะเหมาะกับคนในวัยทำงาน หรือวัยเรียน (โดยคำถามที่เกี่ยวกับงาน จะเปลี่ยนเป็นเรื่องเรียนแทน) แบบวัดความเครียดสวนปรุงจะมี 20 ข้อ แต่ละข้อมี 5 คำตอบ การนำไปใช้ประโยชน์ แบบวัดความเครียดสวนปรุงสามารถนำไปใช้ได้ทั้งในงานศึกษาวิจัยเชิงสำรวจหรือวิเคราะห์ และเป็น ประโยชน์อย่างยิ่งในงานทางคลินิก เช่น ในคลินิกคลายเครียดเป็นต้น แบบวัดความเครียดสวนปรุง ฉบับ 102 ข้อ และ 60 ข้อ เป็นแบบวัดที่ทำให้ทราบอาการของ ความเครียด ความ เปราะบางหรือความไวต่อความเครียด และสาเหตุที่มาของความเครียด ซึ่งเหมาะจะใช้ วางแผนการให้บริการ ปรึกษา และแนะนำในเรื่องนั้น ๆ และสามารถนำไปใช้ในงานวิจัยในเรื่องความเครียด ซึ่ง จะได้ข้อมูลละเอียด หลายด้านของความเครียด ข้อคำถามจะช่วยให้เกิดการสำรวจการดำเนินชีวิตและทำให้ทราบ ว่าถ้าจะปรับปรุง ตัวควรจะเริ่มที่ใด หากดำเนินชีวิตในแนวดังกล่าวจะทำให้สุขภาพทั้งร่างกายและจิตใจดีขึ้นมี ปัญหากับ ความเครียดน้อยลง ในส่วนของสาเหตุที่มาของความเครียด จะช่วยให้สำรวจว่าผู้ตอบเครียดจากอะไร บ้างเกิด

63 ความเข้าใจในปัญหาสามารถจัดการกับความเครียดได้ตรงสาเหตุและรู้ว่าจะเริ่มต้นจัดการเรื่องใดบ้าง ข้อจำกัด 1. แบบวัดความเครียดฉบับสั้น มี 20 ข้อ ไม่สามารถจะแยกสาเหตุหรืออาการต่าง ๆ ของความเครียด ได้ บอกระดับความเครียดได้เพียงค่าคร่าว ๆ แต่จะเหมาะกับงานสำรวจที่ต้องการผล รวดเร็ว การตอบที่ง่าย และ สะดวกต่อการใช้ 2. แบบวัดนี้เหมาะกับผู้ตอบในวัยทำงานหรือวัยเรียน หากจะนำไปใช้กับคนในกลุ่มอื่นที่มีลักษณะ แตก ต่างไปจากนี้ เช่น ในเด็กหรือผู้สูงอายุ ควรจะต้องทำการปรับเปลี่ยนรูปแบบ หาความแม่นตรง และ เกณฑ์การ แบ่งระดับความเครียดใหม่ 3. การประเมินระดับความเครียดของแบบทดสอบ ได้จากคะแนนรวมของแต่ละข้อคำถาม หากผู้ตอบ มี ความเครียดกับเหตุการณ์เพียงไม่กี่ข้ออย่างรุนแรง คะแนนรวมออกมาอาจจะอยู่ในระดับเดียวกับคนที่ เครียด ต่ำต่อหลาย ๆ เหตุการณ์ที่เกิดขึ้นในชีวิตก็ได้ 4. แบบทดสอบนี้ เป็นแบบวัดที่ให้ผู้ตอบรายงานตนเอง อาจเกิดความลำเอียงโดยธรรมชาติของคนที่ ย่อม อยากแสดงตนในด้านดี หรือตอบไม่ตรงกับความเป็นจริง หรือคนที่ชอบปฏิเสธต่อความเครียด อาจจะ รายงานให้ดู น้อยกว่าความเป็นจริง ผลการวัดความเครียดที่ประเมินได้จะไม่ตรงกับความเป็นจริง ผลการวัด ความเครียดที่ ประเมินได้จะไม่ตรงกับความเป็นจริง ดังนั้นการวัดความเครียด ถ้าจะให้ผลถูกต้องก็ต้องวัด หลาย ๆ ด้าน แบบทดสอบความเครียดสวนปรุง ชุด 20 ข้อ (Suanprung Stress Test - 20, SPST – 20) ให้คุณอ่านหัวข้อข้างล่างนี้ แล้วสำรวจดูว่าในระยะ 6 เดือนที่ผ่านมามีเหตุการณ์ในข้อใด เกิด ขึ้นกับตัว คุณบ้าง ถ้าข้อไหนไม่ได้เกิดขึ้นให้ข้ามไปไม่ต้องตอบ แต่ถ้ามีเหตุการณ์ใน ข้อใดเกิดขึ้นกับตัวคุณให้ประเมินว่า คุณมีความรู้สึกอย่างไรต่อเหตุการณ์นั้น แล้วทำเครื่องหมายให้ ตรงช่องตามที่คุณประเมิน โดย คะแนนความเครียด 1 คะแนน หมายถึง ไม่รู้สึกเครียด คะแนนความเครียด 2 คะแนน หมายถึง รู้สึกเครียดเล็กน้อย คะแนนความเครียด 3 คะแนน หมายถึง รู้สึกเครียดปานกลาง คะแนนความเครียด 4 คะแนน หมายถึง รู้สึกเครียดมาก คะแนนความเครียด 5 คะแนน หมายถึง รู้สึกเครียดมากที่สุด

64 ข้อ

ในระยะ 6 เดือนที่ผ่านมา 1

1 2 3 4

คะแนนความเครียด 2 3 4

5

กลัวทำงานผิดพลาด ไปไม่ถึงเป้าหมายที่วางไว้ ครอบครัวมีความขัดแย้งกันในเรื่องเงินหรือ เรื่องงานในบ้าน เป็นกังวลกับเรื่องสารพิษ หรือมลภาวะใน อากาศ น้ำ เสียง และดิน รู้สึกว่าต้องแข่งขันหรือเปรียบเทียบ เงินไม่พอใช้จ่าย กล้ามเนื้อตึงหรือปวด ปวดหัวจากความตึงเครียด ปวดหลัง ความอยากอาหารเปลี่ยนแปลง ปวดศีรษะข้างเดียว รู้สึกวิตกกังวล รู้สึกคับข้องใจ รู้สึกโกรธ หรือหงุดหงิด รู้สึกเศร้า ความจำไม่ดี รู้สึกสับสน ตั้งสมาธิลำบาก

5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 รู้สึกเหนื่อยง่าย 20 เป็นหวัดบ่อย ๆ

การให้คะแนน ให้ผู้ตอบอ่านคำถามแล้วสำรวจดูว่าในระยะ 6 เดือนที่ผ่านมามีเหตุการณ์ในข้อใดเกิดขึ้นกับผู้ตอบบ้าง ถ้าข้อไหนไม่ได้เกิดขึ้นให้ข้ามไปไม่ต้องตอบ แต่ถ้ามีเหตุการณ์ในข้อใดเกิดขึ้นกับผู้ตอบให้ประเมินว่าผู้ตอบ มี ความ รู้สึกอย่างไรต่อเหตุการณ์นั้น แล้วให้เครื่องหมายในช่อง นั้น ๆ

65 การให้คะแนนของแบบวัดความเครียดสวนปรุง เป็นมาตราส่วนประมาณค่า 5 ระดับให้คะแนน 1 – 2 – 3 – 4 – 5 ) ดังนี้ ตอบไม่รู้สึกเครียด ให้ 1 คะแนน ตอบเครียดเล็กน้อย ตอบเครียดปานกลาง

ให้ 2 คะแนน ให้ 3 คะแนน

ตอบเครียดมาก

ให้ 4 คะแนน

ตอบเครียดมากที่สุด ไม่ตอบ

ให้ 5 คะแนน ให้ 0 คะแนน

การแปลผล แบบวัดความเครียดสวนปรุง ชุด 20 ข้อ มี คะแนนรวมไม่เกิน 100 คะแนน โดยผลรวมที่ได้ แบ่ง ออกเป็น 4 ระดับ ดังนี้ คะแนน 0 – 24 เครียดน้อย คะแนน 25 – 42 เครียดปานกลาง คะแนน 43 – 62 เครียดสูง คะแนน 63 ขึ้นไป เครียดรุนแรง โดยมีรายละเอียดดังนี้ 1. ความเครียดในระดับต่ำ (Mild Stress) หมายถึงความเครียดขนาดน้อย ๆ และหายไปในระยะ เวลาอันสั้นเป็นความเครียดที่เกิดขึ้นในชีวิตประจำวัน ความเครียดระดับนี้ไม่คุกคามต่อการดำเนินชีวิต บุคคลมี การปรับตัวอย่างอัตโนมัติ เป็นการปรับตัวด้วยความเคยชินและการปรับตัวต้องการพลังงานเพียงเล็กน้อยเป็น ภาวะที่ร่างกายผ่อนคลาย 2. ความเครียดในระดับปานกลาง (Moderate Stress) หมายถึง ความเครียดที่เกิดขึ้นในชีวิต ประจำวันเนื่องจากมีสิ่งคุกคาม หรือพบเหตุการณ์สำคัญ ๆ ในสังคม บุคคลจะมีปฏิกิริยาตอบสนองออกมาใน ลักษณะความวิตกกังวล ความกลัว ฯลฯ ถือว่าอยู่ในเกณฑ์ปกติทั่ว ๆ ไปไม่รุนแรง จนก่อให้เกิดอันตรายแก่ ร่างกาย เป็นระดับความเครียดที่ทำให้บุคคลเกิดความกระตือรือร้น 3. ความเครียดในระดับสูง (Height Stress) เป็นระดับที่บุคคลได้รับเหตุการณ์ที่ก่อให้เกิดความ เครียดสูง ไม่สามารถปรับตัวให้ลดความเครียดลงได้ในเวลาอันสั้นถือว่าอยู่ในเขตอันตราย หากไม่ได้รับการ บรรเทาจะนำไปสู่ความเครียดเรื้อรัง เกิดโรคต่าง ๆ ในภายหลังได้ 4. ความเครียดในระดับรุนแรง (Severe Stress) เป็นความเครียดระดับสูงที่ดำเนินติดต่อกันมาอย่าง ต่อเนื่องจนทำให้บุคคลมีความล้มเหลวในการปรับตัวจนเกิดความเบื่อหน่าย ท้อแท้ หมดแรง ควบคุมตัวเอง ไม่ได้ เกิดอาการทางกายหรือโรคภัยต่าง ๆ ตามมาได้ง่าย

66 เอกสารอ้างอิง กรมสุขภาพจิต. (2539). คู่มือคลายเครียดด้วยตนเอง. กรุงเทพฯ : โรงพิมพ์การศาสนา. กรมสุขภาพจิต. (2541). คู่มือคลายเครียด. กรุงเทพฯ : กรมสุขภาพจิต กระทรวงสาธารณสุข. กรมสุขภาพจิต. (2545). คู่มือคลายเครียดด้วยตนเองสำหรับวัยรุ่น. กรุงเทพฯ :โรงพิมพ์องค์การสงเคราะห์ ทหารผ่านศึก. กรมสุขภาพจิต. (2550) . ดัชนีชี้วัดความสุขคนไทยฉบับสั้น 15 ข้อ . (ออนไลน์) เข้าถึงได้จาก: http://www.dmh.go.th/test/thaihapnew/thi15/thi15.asp กรมสุขภาพจิต. (2550) . แบบวัดความเครียดสวนปรุง . (ออนไลน์) เข้าถึงได้จาก: http://www.dmh.go.th/test/stress/ จำลอง ดิษยวณิช และพริ้มเพรา ดิษยวณิช . (2545). ความเครียด ความวิตกกังวล และสุขภาพ. โครงการ ตำรา คณะแพทยศาสตร์ มหาวิทยาลัยเชียงใหม่ เชียงใหม่: ห้างหุ้นจำกัด เชียงใหม่โรงพิมพ์แสงศิลป์. ธรรมศักดิ์ สายแก้ว, สุนันทา ศรีศิริ และ สมฤดี สายหยุดทอง. (2561). การพัฒนาโปรแกรมการจัดการ ความเครียดด้วยตนเองโดยกระบวนการเรียนรู้เชิงประสบการณ์และการสร้างเสริมทักษะชีวิตในการ จัดการความเครียดของนักศึกษาสาธารณสุขศาสตร์. ปริญญานิพนธ์หลักสูตรการศึกษาดุษฎีบัณฑิต สาขาวิชาสุขศึกษาและพลศึกษา บัณฑิตวิทยาลัย: มหาวิทยาลัยศรีนครินทรวิโรฒ. ทรงพล ภูมิพัฒน์. (2540). จิตวิทยาทั่วไป. พิมพ์ครั้งที่ 2. กรุงเทพฯ : เอสอาร์ปริ้นติ้ง พิจิตรา เพชรพารี. (2562). เกร็ดความรู้สุขภาพ: ทำความรู้จักประเภทของอารมณ์. สำนักงานกองทุน สนับสนุนการสร้างเสริมสุขภาพ (ออนไลน์) เข้าถึงได้จาก https://www.thaihealth.or.th/Content/47178-ทำความรู้จักประเภทของอารมณ์.html วันวิสา แพนพันธ์ุอ้วน (2559). ระบบประสาทและอวัยวะรับความรู้สึก จาก https://www.slideshare.net/TaLattapol/3-57487447 วิภาพร มาพบสุข. (2546) .จิตวิทยาทั่วไป. กรุงเทพฯ: สำนักพิมพ์ศูนย์ส่งเสริม วิชาการ สุนันทา ศรีศิริ. (2561). การพัฒนาโปรแกรมเสริมสร้างความสุขด้วยตนเองของวัยรุ่นโดยจิตวิทยาเชิงบวกและ การเจริญเมตตาภาวนา. วารสารคณะพลศึกษา. 21(1): 33-47. สืบตระกูล ตันตลานุกุล และปราโมทย์ วงศ์สวัสดิ์. (2560). ความเครียดและการจัดการความเครียดของ นักศึกษาพยาบาล. วารสารวิทยาลัยพยาบาลบรมราชชนนี อุตรดิตถ. 9(1): 81-92.

Baron, J. (1992). The effect of normative beliefs on anticipated emotions. Journal of Personality and Social Psychology, 63: 320-330.

Bernstein. D. A. (1999). Essentials of Psychology. Boston : Houghton Mifflin Company.

Dietmar Grichnik, Alexander Smeja, Isabell Welpe. (2010). The Importance of Being Emotional: How do Emotions Affect Entrepreneurial Opportunity Evaluation and Exploitation?. Journal of Economic Behavior and Organization.76 (1): 15.

67 Donatelle, Rebecca J. and Davis, Lorraine G. (1996),Access to Health. 4 th ed. Boston : Allyn and Bacon.

Hatfield, E., Bensman, L., Thornton, P. & Rapson, R. (2014). New Perspectives on Emotional Contagion: A Review of Classic and Recent Research on Facial Mimicry and Contagion.

Interpersona: An International Journal on Personal Relationships. 8: 159-179.

Quinn, Virginia Nichols. (1984). Applying Psychology. Simgapore : McGraw-Hill Book Company.

68

บทที่ 5 แรงจูงใจ และทฤษฎีแรงจูงใจเพื่อป้องกันโรค 5.1 บทนำ เพราะเหตุใดคนเราหรือสัตว์จึงแสดงพฤติกรรมอยู่เสมอมาตั้งแต่เกิดจนตาย คำตอบก็เพราะมีแรงผลักดัน อำนาจ ความอยาก ความต้องการหรือพลังขับชักจูง กระตุ้นให้บุคคลแสดงพฤติกรรมออกมา แรงหรือพลัง อำนาจเหล่านี้เรียกได้มากมายหลายชื่อ เช่น Need, Motive, Drive, Want, Urge, Desire, Instinct, Wish, Libido, Incentive พฤติกรรมซึ่งเป็นการแสดงออกของบุคคลที่เกิดจากสิ่งที่เป็นแรงขับภายในของบุคคลซึ่งแรงขับเคลื่อนให้ เกิดการแสดงพฤติกรรมอย่างใดอย่างหนึ่งนั่นคือ แรงจูงใจ การที่บุคคลมีพฤติกรรมสุขภาพเชิงบวกหรือเชิงลบ หรือการที่จะปรับเปลี่ยนพฤติกรรมจากพฤติกรรมเสี่ยงต่อการเกิดโรคมาเป็นพฤติกรรมสุขภาพ หรือพฤติกรรม การป้องกันโรคจำเป็นต้องอาศัยแรงจูงใจเป็นสิ่งสำคัญ คนจำนวนมากไม่สามารถเปลี่ยนพฤติกรรมตนเองได้ ทั้งที่มันเป็นเรื่องสำคัญต่อชีวิตของเขา เนื่องจาก คนเรามีธรรมชาติอย่างหนึ่ง เราคิดและทำอะไรซ้ ำๆ เราก็ยังมีแนวโน้มทำสิ่งนั้นซ้ ำอีกเป็นเพราะความเคยชิน พฤติกรรมต่างๆ ของคนเราก็เป็นเช่นนี้ในทุกเรื่อง อะไรที่ทำซ้ ำ ทำจนเคยชิน เรามีแนวโน้มจะทำซ้ ำอีก แม้ สถานการณ์จ ะเปลี่ย นไปแล้ว หรือแม้ว ่าการกระทำนั้นอาจให้โ ทษก็ตามเหมือนกับที่เราเคยชินกับการ รับประทานอะไรก็ได้ตามใจปาก โดยไม่ต้องคิด อยู่มาวันหนึ่ง เราพบว่า ตัวเองป่วยเป็นเบาหวาน หรือเสี่ยงต่อ การป่วยเป็นเบาหวาน แต่เราพบว่า เราไม่สามารถเปลี่ยนพฤติกรรมของตัวเองได้ สิ่งต่างๆ เริ่มต้นที่ใจ การจะเปลี่ยนพฤติกรรมอะไรก็ตาม ก็เริ่มต้นที่ใจด้วย เช่นกัน ดังนั้นการประยุกต์ใช้ หลักการทางจิตวิทยาสุขภาพ (ข้อมูลสุขภาพธรรมชาติของคน) และจิตวิทยาการโค้ช (การสื่อสาร การจูงใจ)ใน การปรับเปลี่ยนความคิดและมีพฤติกรรมสุขภาพทีด่ ี 5.2 ความหมายของแรงจูงใจและแรงจูงใจด้านสุขภาพ แรงจูงใจมีการให้ความหมายไว้ต่างๆ กันดังนี้ แรงจูงใจ (motive) เป็นคำที่ได้ความหมายมาจากคำภาษาละตินที่ว่า “Movere” ซึ่งแปลว่า เงื่อนไขหรือ สภาวะที่เกี่ยวข้องกับพฤติกรรม 3 ทิศทาง ประกอบด้วยการทำให้เกิดพฤติกรรม การยับยั้งพฤติกรรมและการ กำหนดแนวทางการแสดงออกซึ่งพฤติกรรม (จุฑารัตน์ เอื้ออำนวย, 2553: 128) แรงจูงใจ หมายถึง สภาวะของบุคคลที่ถูกกระตุ้นให้แสดงพฤติกรรมไปยังจุดหมายปลายทาง (กมลพร กัลยาณมิตร, 2559: 177) แรงจูงใจ หมายถึง สภาวะที่อยู่ภายในตัวที่เป็นพลังทำให้ร่างกายมีการเคลื่อนไหวไปในทิศทางที ่มี เป้ า หมาย ที ่ ไ ด้ เ ลื อ กไว้ แ ล้ ว ซึ ่ ง มั ก จะเป็ น เป้ า หมายที ่ ม ี อ ยู ่ ใ นภาวะสิ ่ ง แวดล้ อ ม ( Loundon and Bitta.1988:368) แรงจูงใจ หมายถึง กระบวนการต่าง ๆ ทางร่างกายและจิตใจถูกกระตุ้นจากสิ่งเร้าให้เกิ ดการแสดงออก ของพฤติกรรม เพื่อที่จะบรรลุจุดมุ่งหมายของเป้าหมายที่ต้องการ (ณัฏฐ์พัชร์ ลาภบำรุงวงศ์, 2562: 163)

69 กล่าวโดยสรุปได้ว่า แรงจูงใจ หมายถึง ความรู้สึกหรือทัศนคติของของบุคคลที่มีต่อสิ่งใดสิ่งหนึ่ง เป้นพลัง ผลักดันที่ทำให้คนมีพฤติกรรม และยังกำหนดทิศทางและเป้าหมายของพฤติกรรมนั้นด้วย คนที่มีแรงจูงใจสูงจะ ใช้ความพยายามในการกระทำไปสู่เป้าหมายโดยไม่ลดละ แต่คนที่มีแรงจูงใจต่ำจะไม่แสดงพฤติกรรม หรือไม่ก็ ล้มเลิกการกระทำก่อนบรรลุเป้าหมาย จากความหมายนี้จะเห็นได้ว่า แรงจูงใจจะเกี่ยวข้องกับองค์ประกอบที่ สำคัญ 3 ประการ คือ (1) เป็นกลไกที่ไปกระตุ้นพลังของร่างกายให้เกิดการกระทำ (2) เป็นแรงบังคับให้กับพลังของร่างกายที่จะกระทำอย่างมีทิศทาง และ (3) เป็นสิ่งซึ่งต้องได้รับการเสริมแรง เช่น เมื่อคนเกิดแรงจูงใจ คนต้องได้รับการตอบสนอง อาจเป็น รางวัล สิ่งของเป็นการเสริมแรงภายนอก แรงจูงใจด้านสุขภาพ (Health Motivation) ฮาวเบิ้ล และ ลิตเติ้ล (Halpern & Little, 2008) ได้กล่าวว่า แรงจูงใจด้านสุ ขภาพ คือ การรัก ษา ความรู้สึก ของตนเองให้มีความมั่นคงและปลอดภัย โดยได้รับการกระตุ้นให้เกิดการปรับปรุงพฤติกรรมที่ไม่ดี ต่อสุขภาพ เพื่อให้มีสุขภาพที่ดีขึ้น ซู (Xu, 2009) ได้กล่าวว่า แรงจูงใจด้านสุขภาพ คือ กระบวนการภายในบุคคลที่เกิดการกระตุ้นให้เกิด พลัง มีการเลือกทำพฤติกรรมและพยายามทำให้ถึงเป้าหมายที่ได้กำหนดไว้ เดือนจรัส เหล่าเจริญสุข (2562) ได้กล่าวว่า แรงจูงใจด้านสุขภาพ คือ เป็นแรงกระตุ้นเชิงสุขภาพของ บุคคลที่จะทำให้เกิดพฤติกรรมสุขภาพ สามารถสรุปคำว่า แรงจูงใจด้านสุขภาพ ได้ว่า ความรู้สึกหรือทัศนคติของของบุคคล ซึ่งเป็นการกระตุ้น ความสนใจของบุคคลด้านสุขภาพ ส่งผลให้เกิดพฤติกรรมสุขภาพ นอกจากนี้การที่จะเข้าใจความหมายของแรงจูงใจและแรงจูงใจด้านสุขภาพได้ดีขึ้น ควรทำความเข้าใจ คำศัพท์ทางจิตวิทยาที่เกี่ยวข้องกับแรงจูงใจ ดังต่อไปนี้ (สิทธิพงศ์ วัฒนานนท์สกุล, 2561) 1.ความต้องการ (Needs) คือ เป็นสภาพที่บุคคลขาดสมดุล ทำให้เกิดแรงผลักดันให้บุคคลแสดง พฤติกรรมเพื่อสร้างสมดุลให้ตัวเองตามเดิม เช่น เมื่อรู้สึกว่าเหนื่อยล้าก็จะนอนหรือนั่งพัก ความต้องการมี อิทธิพลมากต่อพฤติกรรมเป็นสิ่งกระตุ้นให้บุคคลแสดงพฤติกรรมเพื่อบรรลุจุดมุ่งหมายที่ต้องการ 2.แรงขับ (Drives) หมายถึง แรงผลักดันซึ่งเกิดภายในตัวบุคคล เป็นสภาพที่สืบเนื่องมาจากความ ต้องการทางกาย ทำให้บุคคลแสดงพฤติกรรมออกมา เช่น ในการประชุมหนึ่งผู้เข้าประชุมทั้งหิว ทั้งเหนื่อย แทนที่การประชุมจะราบรื่นก็อาจจะเกิดการขัดแย้งหรือเพราะว่าทุกคนหิวก็รีบสรุปการประชุมซึ่งอาจจะทำให้ ขาดการไตร่ตรองที่ดีก็ได้ จากที่กล่าวมาจะเห็นได้ว่า ความต้องการและแรงขับนั้น มักเกิดคู่กันเสมอ คือ เมื่อเกิดความต้องการ แล้ว ความต้องการนั้นจะเป็นตัวผลักดันให้แสดงพฤติกรรม เรียกว่า แรงขับ ความต้องการและแรงขับ บางครั้ง อาจใช้ในความหมายเดียวกัน โดยเฉพาะอย่างยิ่งในด้านความต้องการทางกายภาพ ซึ่งบางครั้งเรียกว่าแรงขับ

70 ทางกายภาพ เช่น ความต้องการทางเพศ เป็นต้น แต่บางครั้งก็ใช้ประเด็นที่ว่า แรงขับเป็นผลเนื่องมาจากความ ต้องการ 3.การตื่นตัว (Arousal) เป็นสภาวะที่บุคคลพร้อมที่จะแสดงพฤติกรรม นักจิตวิทยาค้นพบว่า การ ตื่นตัวในระดับกลาง จะเป็นผลดีที่สุดต่อการแสดงพฤติกรรมของบุคคล 4.การคาดหวัง (Expectancy) คือ เป็นการตั้งความปรารถนาที่จะเกิดขึ้นของบุคคลในสิ่งที่จะเกิดขึ้น ในอนาคต การคาดหวังนี้จะเกิดในกรณีที่บุคคลมีประสบการณ์เกี่ยวกับสิ่งนั้นมาบ้างแล้ว ได้แก่ การ ตั้งเป้าหมาย หรือจุดมุ่งหมาย (Goals) เป้าหมายเป็นทิศทางหรือจุดหมายปลายทางของการกระทำกิจกรรม อันเนื่องมาจาก ความต้องการหรือแรงขับ เช่น นางสาวสุดใจ คาดหวังว่าจะลดน้ำหนัก 2 กิโลกรัมภายใน 1 เดือน การคาดหวังทำให้สุดใจอดทนทานสลัด ออกไปจ๊อกกิ้ง และเข้าร่วมการแข่งขันวิ่งมินิมาราธอน 5 กิโลเม ตอย่างสุขใจ อย่างไรก็ตามบางคนอาจสมหวัง บางคนอาจผิดหวังก็ได้ สิ่งที่เกิดขึ้นกับสิ่งที่คาดหวังมักไม่ตรงกัน เสมอไป ถ้าสิ่งที่เกิดขึ้นห่างกับสิ่งที่คาดหวังมากก็อาจจะทำให้สุดใจคับข้องใจ การคาดหวังก่อให้เกิด แรงผลักดันหรือเป็นแรงจูงใจที่สำคัญต่อพฤติกรรม 5.สิ่งล่อใจ (Incentives) เป็นสิ่งชักนำบุคคลให้กระทำการอย่างใดอย่างหนึ่งไปสู่จุดมุ่งหมายที่ตั้งไว้ถือ เป็นแรงจูงใจภายนอก อาจเป็นวัตถุคำพูด สัญลักษณ์ หรือ สิ่งเร้าประเภทอื่น เช่น ต้องการให้นาย ก. มาเข้า เรียนอย่างสม่ำเสมอก็ใช้วิธียกย่อง นักเรียนที่ไม่ขาดการเข้าเรียนโดยจัดสรรรางวัลในการคัดเลือกนักเรียนที่ไม่ ขาดการเข้าเรียนหรือมอบโล่ให้แก่นักเรียนดีเด่นประจำปี สิ่งล่อใจทำให้บุคคลพึงพอใจ การจูงใจเป็นสิ่งที่ทำได้ง่ายๆ คือ ทำให้บุคคลเกิดความต้องการขึ้นมาเสียก่อน จากนั้นหาสิ่งล่อใจเพื่อ เป็นเป้าหมายที่จะบอกให้เขารู้ว่าถ้าแสดงพฤติกรรมไปสู่เป้ าหมายแล้วจะสามารถสนองตอบต่อความต้องการ ได้ แต่ถ้าพิจารณาอย่างลึกซึ้งแล้ว จะพบว่าการที่จูงใจให้บุคคลแสดงพฤติกรรมอย่างใดอย่างหนึ่งตามที่เรา ต้องการนั้น กลับเป็นเรื่องยากและซับซ้อนมาก เนื่องจากความแตกต่างระหว่างบุคคล เวลา สถานการณ์ และ ปัจจัยอื่นๆ ที่มีผลต่อแรงจูงใจของบุคคล 5.3 ประเภทของแรงจูงใจ การจำแนกประเภทแรงจูงใจ มีหลายประเภท (สิทธิพงศ์ วัฒนานนท์สกุล, 2561)เช่น 5.3.1 แบ่งตามนักจิตวิทยา จำแนกแรงจูงใจออกเป็น 2 ประเภท ได้แก่ แรงจูงใจทางกายภาพ หรือ แรงจูงใจทางสรีระ (Physiological Motives) และแรงจูงใจทางจิตวิทยาหรือแรงจูงใจทางสังคม (Psychological Motives) 5.3.1.1 แรงจูงใจทางกายภาพ หรือ แรงจูงใจทางสรีระ (Physiological Motives) แรงจูงใจทางกายภาพ หรือ แรงจูงใจทางสรีระ เป็นแรงจูงใจที่เกิดจากความต้องการจำเป็นทาง ร่างกาย ซึ่งเป็นความขาด หรือ ความพร่องที่เกิดภายในตัวมนุษย์ เมื่อเกิดความขาดขึ้นมนุษย์ก็จะแสดง พฤติกรรมที่มีเป้าหมาย เพื่อลดความขาดนั้น และทำให้ร่างกายกลับเข้าสู่สภาพป กติ หรือ สภาพสมดุล (Homeostasis) การรักษาสภาพสมดุลนี้อาจเกิดขึ้นโดยอัตโนมัติภายในร่างกาย เช่น เมื่อร่างกายรู้สึกร้อน

71 เกินไป ก็จะมีการหลั่งของเหงื่อเพื่อระบายความร้อน แต่อย่างไรก็ตาม คนเราก็มักแสดงพฤติกรรมต่างๆเพื่อ ช่วยรักษาสมดุลเหล่านี้ด้วย นอกจากนี้ความต้อ งการจำเป็นทางกายภาพบางอย่าไม่อาจทำให้เกิดสภาพสมดุล ได้โดยกระบวนการภายใน ดังนั้น การแสดงพฤติกรรมของมนุษย์จึงมีส่วนเกี่ยวข้องในการตอบสนองแรงจูงใจ ทางกายภาพด้วย เนื่องจากแรงจูงใจทางกายภาพ เป็นแรงจูงใจที่เกิดจากความต้องการพื้นฐานจำเป็นของมนุษย์ ซึ่ง ชีวิตขาดเสียไม่ได้ จึงมักใช้ชื่อเรียกแรงจูงใจชนิดนี้ว่า แรงจูงใจปฐมภูมิ (Primary Motives) แรงจูงใจทาง กายภาพที่สำคัญและมีบทบาทมากต่อพฤติกรรมของบุคคล ได้แก่ ความหิว ความกระหาย และจูงใจที่เกิดจาก ความต้องการต่อไปนี้ คือ ความต้องการอากาศหายใจ ความต้องการพักผ่อน ความต้องการอุ ณหภูมิ ที่ เหมาะสม ความต้องการกำจักของเสียออกจากร่างกาย และความต้องการทางเพศ 5.3.1.2 แรงจูงใจทางจิต วิทยา หรือ แรงจูงใจทางสังคม (Psychological Motives/Social Motives) แรงจูงใจทางจิตวิทยา หรือ แรงจูงใจทางสังคม เป็นแรงจูงใจที่เกิดความต้องการทางจิตใจและสังคม โดยทั่วไปเกิดจากการเรียนรู้และมีพัฒนาต่อเนื่อง จากการที่บุคคลมีปฏิสัมพันธ์กับสิ่งแวดล้อม แรงจูงใจทาง จิตวิทยานี้ถึงแม้ไม่ได้ตอบสนองก็ไม่มีผลโดยตรงต่อการมีชีวิตอยู่ แต่มีผลต่ออารมณ์ ความรู้สึกและสภาพจิตใจ ของบุคคล เนื่องจากโดยธรรมชาติของมนุษย์นั้นไม่ได้ดิ้นรนแสวงหาสิ่งที่ต้องการทางร่างกานเท่านั้น แต่ยังทำ พฤติกรรมต่างๆเพื่อแสวงหาความต้องการทางอื่นด้วย เช่น เกียติยศชื่อเสียง อำนาจ และยอมรับนับถือจาก ผู้อื่น เป็นต้น 5.3.2 แบ่งตามลักษณะการเกิด โดยแบ่งแรงจูงใจออกเป็น 3 แบบ คือ แรงจูงใจที่เกิดจากความ ต้องการทางกาย แรงจูงใจที่เกิดจากความต้องการทางสังคม และแรงจูงใจส่วนบุคคลซึ่งพัฒนามาจากความ ต้องการทางกายและทางสังคมร่วมกัน 5.3.3 แบ่งตามแหล่งที่เกิด โดยแบ่งออกเป็น 2 แบบ คือ แรงจูงใจภายนอก และแรงจูงใจภายใน แรงจูงใจภายใน หมายถึง แรงจูงใจที่เกิดจากภายในตัวบุคคล เช่น ความหิว ความอยากรู้อยากเห็น ความรัก ความสนใจ ความเห็นอกเห็นใจ ความสงสาร ความพอใจ ความศรัทธา ความต้องการ เป็นต้น แรงจูงใจภายนอก หมายถึง แรงจูงใจที่เกิดจากภายนอกตัวบุคคล เช่น การแข่งขัน การร่วมมือ การ ให้รางวัล การลงโทษ เป็นต้น 5.4 กระบวนการเกิดแรงจูงใจ เนื่องจากธรรมชาติของการจูงใจเมื่อบุคลากรเกิดความต้องการ จะมีการแสดงพฤติกรรมออกมาเพื่อให้ สนองความต้องการ เมื่อความต้องการได้รับการตอบสนอง แรงขับดันจะลดลง ทำให้เกิดความพึงพอใจ ส่วน ด้านที่ความต้องการของบุคลากรไม่ได้รับการตอบสนอง จะเกิดแรงขับดันเพื่อกำหนดทิศทางหรือเป้าหมายของ ความต้องการ และมีการแสดงพฤติกรรมออกมาเพื่อสนองความต้องการ (กมลพร กัลยาณมิตร, 2559: 178) ดังนั้นกระบวนการจูงใจ จึงมีองค์ประกอบ 3 ประการ คือ

72 1. ความต้องการ (Needs) คือ ภาวการณ์ขาดบางสิ่งบางอย่างของอินทรีย์ อาจจะเป็นการขาดทางด้าน ร่างกายขาดทางด้านจิตใจก็ได้ 2. แรงขับ (Drive) เมื่อมนุษย์มีความขาดบางสิ่งบางอย่างตามข้อ 1 ที่กล่าวแล้วก็จะเกิดภาวะตึงเครียดขึ้น ภายในร่างกาย ภาวะตึงเครียดนี้จะกลายเป็นแรงขับหรือตัวกำหนดทิศทาง (Action Oriented) เพื่อไปสู่ เป้าหมายอันจะเป็นการลดภาวะความตึงเครียดนั้น 3. สิ่งล่อใจ (Incentive) หรือเป้าหมาย (Goal) จะเป็นตัวกระตุ้นหรือเป็นตัวล่อให้มนุษย์แสดงพฤติกรรม ตามที่คาดหวังหรือที่ต้องการ ซึ่งอาจจะมีได้หลายระดับตั้งแต่สิ่งล่อใจในเรื่องพื้นฐานคือปัจจัย 4 ไปจนถึงความ ต้องการทางใจในด้านต่างแรงขับ (Dive) แรงจูงใจมีอิทธิพลต่อพฤติกรรมมนุษย์ หากจะให้บุคคลแสดงพฤติกรรมออกมาตามที่มุ่งหวัง แรงจูงใจจะ ผลักดั น ให้บ ุคคลแสดงพฤติก รรมออกมา นอกจากนี้แรงจู งใจยั งจะช่ ว ยกํ า กับ พฤติ กรรมมนุ ษย์ ดังนั้ น กระบวนการจูงใจพฤติกรรมของมนุษย์ ไม่ขึ้นอยู่กับเฉพาะแต่การหนุนกำลัง (Reinforcement) เท่านั้น แต่ ร่างกายก็อาจจะแสดงพฤติกรรมออกได้ด้วยเรื่องของแรงขับ เช่น จำนวนเวลาของการอดอาหาร อดน้ำ อุ ณ หภู ม ิ ใ นร่ า งกายปกติ ฮอร์ โ มนจากต่อ มต่า งๆ ผลิ ต ออกไม่ ไ ด้ ส ัด ส่ ว น ความต้ อ งการกับ แรงขั บจะมี ความสัมพันธ์ ดังรูป 5.1

รูปที่ 5-1 โมเดลแสดงกระบวนการเกิดแรงจูงใจ ที่มา : Gunkel M, Lusk EJ, Wolff B (2009) Country-compatible incentive design.

Schmalenbach Business Review. 61:290–309 5.5 ทฤษฎีแรงจูงใจ (Theory of Motivation) ทฤษฎีแรงจูงใจ (Theory of Motivation) ที่สำคัญมี 8 ทฤษฏี (กฤศณัฏฐ์ บุญญาติ และสุนันทา ศรีศิริ, 2560; ณัฏฐ์พัชร์ ลาภบำรุงวงศ์, 2562: 164-167) ได้แก่ 1. ทฤษฎีความสัมพันธ์ระหว่างความต้องการแรงขับและเครื่องล่อ (The Need Drive Incentive Theory) มีหลักการว่า ความต้องการของบุคคลจะเป็นแรงขับให้บุคคล แสดงพฤติกรรมเพื่อให้บรรลุเป้าหมาย

73 ในเครื่องล่อที่มีอยู่ เช่น เมื่อบุคคลต้องการอาหารจะเกิดความหิว ก็จะดิ้นรนให้ได้อาหารมาบำบัดความต้องการ ของบุคคล เมื่อบุคคลอิ่มแล้วความต้องการก็หมดไป เพราะร่างกายกลับคืนสู่สภาวะสมดุลแล้ว 2. ทฤษฎีสิ่งเร้า (Cue Stimulus Theory) สิ่งเร้าเป็นตัวกระตุ้นให้บุคคลแสดงพฤติกรรม เช่น ปริญญาเป็นสิ่งเร้าให้นักเรียนที่สำเร็จมัธยมปลายดิ้นรนให้ได้ปริญญา เป็นต้น 3. ทฤษฎีการเร้าอารมณ์ (Affective Arousal Theory) บุคคลจะแสดงพฤติกรรมความต้องการ ได้ถ้ามีการเร้าอารมณ์เกิดขึ้น เช่น ชายหนุ่มอยากเห็นรอยยิ้มของหญิงชาว จะเร้าอารมณ์ด้วยการชมว่า "วันนี้ แต่งตัวเก๋ดี" หรือ "ชุดนี้สวยเป็นพิเศษ" 4. ทฤษฎีแห่งการเรียนรู้ (Cognitive Theory) บุคคลจะแสดงพฤติกรรมได้ถ้าประสงค์จะรู้ หรือ อยากจะทราบอะไร โดยการคาดคะเนเหตุการณ์ไว้ล่วงหน้า เช่น นักเรียนมีปัญหาอยากรู้บางเรื่องก็ถามครู โดย คาดหวังว่าจะยินดีด้วย 4.1 ทฤษฎีการเรียนรู้ทางสังคม (Social learning Theory) มีความเชื่อว่าพฤติกรรมเกิด จากการเรียนรู้โดยการเลียนแบบโดยเฉพาะเมื่อตัวแบบ (models) แสดงพฤติกรรมแล้วได้รับรางวัลเขาจะทำ ตามและยึดเอาบุคคลที่กระทำพฤติกรรมเป็นตัวแบบ ตัวแบบจึงเป็นแรงจูงใจให้เขาทำพฤติกรรมต่างๆ 4.2 ทฤษฎีทางการรู้การเข้าใจ (Cognitive Theories) ทฤษฎีในแนวนี้ใช้กระบวนการคิดเป็น หลักในการอธิบายพฤติกรรมที่บุคคลแสดงออก พฤติกรรมที่บุคคลแสดงออกขึ้นอยู่กับการคิดตีความหมาย ของเหตุการณ์ เช่น เมื่อมีคนเหยียบเท้าเรา เราอาจจะตีความหมายได้หลายอย่างเช่น เขาอาจตั้งใจ เขา อาจเมา เขาอาจบ้า เขาอาจใจลอย เขาอาจเป็นคนพิการ การคิดตีความหมายการกระทำของเขาจะมีผล ต่อการกระทำของเราทฤษฎีในกลุ่มนี้มี 3 ทฤษฎีได้แก่ 4.2.1 ทฤษฎีการยกสาเหตุ (Attribution Theory) พฤติกรรมของบุคคลมาจากสาเหตุหนึ่ง จาก สาเหตุพื้นฐาน 2 ชนิดคือ สาเหตุภายใน เช่น บุคลิกภาพ หรือ ความพยายามของเขา สาเหตุภายนอก เช่น สถานการณ์ทางสังคม การกระทำของคนอื่นหรือโชค เช่นเพื่อนสอบวิชาจิตวิทยาได้ A อาจเป็นเพราะ ความสามารถของเพื่อน(สาเหตุภายใน) กรอกคะแนนผิด(สาเหตุภายนอก) 4.2.2 ทฤษฎีความสอดคล้องทางการรู้การเข้าใจ (Cognitive-consistency Theory) เมื่อบุคคล เกิดความเข้าใจที่ขัดแย้งกันเขาจะเกิดความไม่สบายใจ และเมื่อเกิดความขัดแย้งทางการรู้การเข้าใจบุคคล จะต้องเปลี่ยนความคิดของเขาหรือการกระทำของเขาเพื่อพยายามทำให้เกิดความสอดคล้องขึ้น 4.2.3 ทฤษฎีการคาดหวัง (Expectancy Theory) บุคคลมีความคิดเกี่ยวกับผลที่อาจเกิดขึ้น จากการกระทำของเขาและเขาจะเลือกที่จะกระทำตามคุณค่าของผลที่เกิดขึ้นและความน่าจะเป็นไปได้ที่จะทำ ได้สำเร็จ การจูงใจ=ค่า(valance) x การคาดหวัง(expectancy) เช่น ถ้านิสิตผู้หนึ่งมีความรู้สึกว่าเกรดวิชา จิตวิทยามีคุณค่าสูงสำหรับเขาและเขามีความรู้สึกว่าเป็นไปได้สูงมาก สำหรับวิชานี้ที่เขาจะทำได้ระดับเกรด A

74 5. ทฤษฎีจิตวิเคราะห์ (Psychoanalytic Theory) มีหลักการว่าแสดงพฤติกรรมของบุคคลเป็น การสนองพฤติกรรมของบุคคล เป็นการสนองความต้องการที่เก็บกดไว้ในจิตสำนึก เช่น พี่แกล้งน้อง เนื่องมาจากความโกรธที่เคยมีต่อคุณแม่ในครั้งก่อนๆ 6. ทฤษฎีสัญชาตญาณ มีความเชื่อว่าสัญชาตญาณเป็นแรงจูงใจผลักดันให้มนุษย์ทำพฤติ กรรม สัญชาตญาณคือแบบอย่างของพฤติกรรมที่ไม่ได้เกิดจากการเรียนรู้ 7. ทฤษฎีแรงขับ ทฤษฎีนี้ให้ความสำคัญกับแรงขับทางชีวะ(biological drives) เช่นความหิว ความกระหาย ความต้องการทางเพศ ทำให้เกิดความเครียด ความเครียดที่เกิดขึ้นภายในเป็นตัวกระตุ้นให้ บุคคลกระทำพฤติกรรมต่างๆ การทำให้ความเครียดลดลงนี้เรียกว่าการเสริมแรง (reinforcement) 8. ทฤษฎีความต้องการของมาสโลว์ (Maslow 's Hierarchy of Need) อับราแฮม มาสโลว์ (Abraham Maslow, 1954) ได้แบ่งความต้องการของมนุษย์ตามลำดับขั้น ออกเป็น 5 ขั้น คือ ขั้นตอนที่ 1 ความต้องการทางร่างกาย(Physiological Need)หมายถึง ความต้องการอาหาร เครื่องนุ่งห่ม ยารักษาโรค ความต้องการทางเพศ ความสะดวกสบาย เป็นต้น ขั้นตอนที่ 2 ความต้องการความมั่นคงปลอดภัย (Safety and Security Need) หมายถึงความ ต้องการได้รับการปกป้องจากอุปสรรคและการออกจากงาน ความปลอดภัยการทำงาน เป็นต้น ขั้นตอนที่ 3 ความต้องการทางสังคม (Social Need)หมายถึง ความต้องการเพื่อน ต้องการความรัก ความเป็นเจ้าของ เป็นส่วนหนึ่งทางสังคม ขั้นตอนที่ 4 ความต้องการได้รับการยกย่องยอมรับ (Esteem Need) หมายถึง ความต้องการเป็น อิสระ ต้องการการยอมรับ ได้รับการยกย่อง ได้รับเกียรติจากผู้อื่น เป็นต้น ขั้นตอนที่ 5 ความต้องการบรรลุผลสำเร็จสูงสุด (Self-Actualization Need) หมายถึง ความต้องการ ได้รับความสำเร็จสูงสุดในสิ่งที่ปรารถนาทุกอย่างที่ตั้งใจไว้ 5.6 ทฤษฎีแรงจูงใจเพื่อป้องกันโรค (Protection Motivation Theory) ทฤษฎีแรงจูงใจในการป้องกันโรค (Motivation Prevention Theory: PMT) (Roger, 1983) เป็นหนึ่งใน กรอบทฤษฎีที่ใช้กันทั่วไปเพื่ออธิบายแรงจูงใจและพฤติกรรมสุขภาพ ที่เน้นเกี่ยวกับการประเมิน ภัยคุกคาม และการประเมินการเผชิญปัญหา การประเมินภัยคุมคามหมายถึง การรับรู้ด้านข้อมูลข่าวสารที่เป็นความรู้ หรือประสบการณ์ทางสุขภาพ และ การให้ความสำคัญกับสิ่งที่มาคุกคาม ส่วนการประเมินการเผชิญปัญหา ประกอบด้วยการรับรู้ความสามารถของตนเอง ประสิ ทธิภาพในการตอบสนอง และประสิทธิภาพต้นทุนของ การใช้พฤติกรรมป้องกัน ทั้งสองส่วนมีบทบาทสำคัญในการกำหนดระดับแรงจูงใจในการปรับพฤติกรรม บางอย่างเพื่อปกป้องบุคคลจากการเป็นโรคหรือติดเชื้อ ทฤษฎีแรงจูงใจในการป้องกันโรค มีกรอบแนวคิดว่า ความกลัวจะถูกประเมินเพื่อทำนายและส่งเสริม พฤติกรรมการป้องกัน และอธิบายกระบวนการทางปัญญาที่เกี่ยวข้องกับการประเมินภัยคุกคามและการเผชิญ ปัญหา การประเมิน การคุกคามและการเผชิญปัญหาสามารถนำไปสู่การตอบสนองแบบปรับตัว หรือไม่

75 เหมาะสม ซึ่งถือเป็นภัยคุกคามต่อสุขภาพ ใน PMT การประเมินภัยคุกคามขึ้นอยู่กับปัจจัยต่อไปนี้ (1) ความเชื ่ อ ในเรื ่ อ งความรุ น แรงของปั ญ หา (perceived severity) (2) การประมาณค่ า โอกาสที ่ จ ะได้ รั บ ผลกระทบจากโรค (perceived vulnerability); และ (3) ความเชื่อในด้านบวกของพฤติกรรมที่ไม่ดีต่อสุขภาพ (perceived rewards) ดังนั้น หากการรับรู้ความรุนแรงและความเปราะบางสูง และผลตอบแทนที่รับรู้มีนอ้ ย ก็มีแรงจูงใจที่เข้มแข็งในการมีส่วนร่วมในพฤติกรรมส่งเสริมสุขภาพ นอกจากนีใ้ น PMT การประเมินการเผชิญ ปัญหา (coping appraisal) เกี่ยวข้องกับ: (1) การประเมินประสิทธิภาพของพฤติกรรมการป้องกันในการ รับมือกับภัยคุกคาม (response efficacy) (2) ความเชื่อในความสามารถของตนเองในการจัดการพฤติกรรม ป้องกัน (self-efficacy) และ (3) การประมาณค่าใช้จ่าย (รวมถึงเงิน เวลา และพลังงาน) และความพยายามใน การดำเนินการป้องกัน (perceived response cost) โดยรวมแล้ว ประสิทธิภาพของการตอบสนองและการ รับรู้ความสามารถของตนเองนั้นคาดว่าจะช่วยเสริมการประเมินการเผชิญปัญหา ในขณะที่ค่าใช้จ่ายในการ ตอบสนองคาดว่าจะลดลง ดังรูป 5.2 (Taheri-Kharameh et al. 2020)

รูปที่ 5.2 กรอบแนวคิดของทฤษฎีแรงจูงใจในการป้องกันโรค ที่มา Taheri-Kharameh et al. 2020 page 123 ลักษณะสำคัญของทฤษฎีแรงจูงใจในการป้องกันโรคคือ การแสดงอำนาจในการควบคุมตนเอง มีความ เชื่อในตัวเอง ทฤษฎีแรงจูงใจในการป้องกันโรค เน้นแรงขับเคลื่อนภายในตัวบุคคลเห็นว่าความน่ากลัวที่เกิด ขึ้นกับสุขภาพนั้นรุนแรง บุคคลรู้สึกถึงอันตรายนั้น การตอบสนองที่เหมาะสมนั้นเป็ นวิธีที่เหมาะสมในการ เปลี่ยนแปลงความน่ากลัวนั้นให้ดีขึ้นได้ บุคคลมีความเชื่อมั่นว่าเขามีความสามารถพอที่จะตอบสนองให้ เหมาะสมได้เพื่อไม่ให้เกิดอันตรายที่มาคุกคามนั้น (อรวรรณ จุลวงษ์, 2557: 29) องค์ประกอบของทฤษฎีแรงจูงใจในการป้องกันโรค ประกอบด้วย (1) การรับรู้ถึงความรุนแรงของโรค หรือสิ่งที่กำลังคุกคาม (Noxiousness) (2) การรับรู้โอกาสเสี่ยงต่อการเป็นโรค หรือสิ่งที่กำลังคุกคาม (Perceived probability) และ (3) ความคาดหวังในประสิทธิผลของการตอบสนอง (Response efficacy)

76 ตัวอย่างเช่น บุคคลจะเลิกพฤติกรรมการสูบบุหรี่ได้ ต้องมาจากความตั้งใจภายในและการที่บุคคลสามารถ ควบคุมตนเองได้เป็นสำคัญ ก่อนที่บุคคลจะเกิดแรงจูงใจในการที่จะเลิกการสูบบุหรี่ บุคคลนั้นจะต้องมีการรับรู้ ถึงความรุนแรง โทษและพิษภัยของบุหรี่ รวมทั้งความคาดหวังของการเลิกบุหรี่จะสำเร็จได้นอกจากแรงจูงใจ ภายในแล้ว แรงจูงใจภายนอกก็มีความจำเป็น เช่น การสนับสนุนจากครอบครัว อยู่ในสิ่งแวดล้อมที่ไม่มีการยั่ว ยุให้เกิดความอยากสูบบุหรี่ เป็นต้น สรุปได้ว่า ทฤษฏีแรงจูงใจของการป้องกันโรคนี้มีความเชื่อว่า แรงจูงใจเพื่อการป้องกันโรคนั้นจะทําให้ได้ดี ที่สุดเมื่อบุคคลเห็นว่าอั นตรายต่อสุขภาพนั้นรุนแรง บุคคลมีความรู้สึกไม่มั่นคงหรือเสี่ยงต่ออันตรายนั้น บุคคลมีความเชื่อว่าการตอบสนองโดยการปรับตัวเป็นวิธีการที่ดีที่สุดที่จะกําจัดอันตรายนั้น รวมทั้งบุคคลมี ความเชื่อมั่นในตนเองว่าจะสามารถปรับตัวตอบสนอง หรือปรับเปลี่ยนพฤติกรรมนั้นได้อย่างสมบูรณ์ ผลดี จากการตอบสนองด้วยการปรับตัวแบบที่ไม่พึงประสงค์นั้นมีน้อย และอุปสรรคต่อการปรับตัวหรือปรับเปลี่ยน พฤติกรรมนั้นตํ่า 5.7 การเสริมสร้างแรงจูงใจ การเสริ ม สร้ า งแรงจู ง ใจ (Motivational Interview: MI) ได้ ร ั บ การพั ฒ นาขึ ้ น โดย Miller และ Rollnick ในปี พ.ศ. 2534 การเสริมสร้างแรงจูงใจเป็นวิธีการสนทนาที่มีประสิทธิภาพในการช่วยบุคคลให้ เปลี่ยนแปลงตนเอง โดยสนับสนุนการสำรวจและหาทางออกผ่านทางกระบวนการปรึกษาที่มีโครงสร้างทิศทาง ชัดเจน มุ่งเน้นให้เกิดบรรยากาศเป็นมิตรเพื่อนำสู่การเปลี่ยนแปลงภายในของผู้รับบริการ การที่บุคคลต้องเผชิญกับการตัดสินใจหลายอย่างที่ต้องการเปลี่ยนแปลงตนเองในทุกระยะของช่วง ชีวิต ส่วนใหญ่เห็นว่าการเปลี่ยนแปลงเป็นสิ่งที่ทำได้ยาก จึงไม่ทำการเปลี่ยนแปลง ทำให้บุคคลนั้นถูกมองว่า ขาดความรู้ ปฏิเสธ ขี้เกียจ และมีบุคลิกภาพที่ต่อต้าน ทั้งนี้พบว่าเหตุผลที่การเปลี่ยนแปลงเป็นสิ่งยากมักเกิด จากความลั ง เลใจ(Ambivalence) เป็ น ความรู ้ ส ึ ก สองฝั ก สองฝ่ า ยที ่ ต ้ อ งการหรื อ ไม่ ต ้ อ งการจะทำการ เปลี่ยนแปลงดีในเวลาเดียวกันซึ่งความลังเลใจทำให้เกิดความไม่สบายใจ และนำไปสู่การผัดวันประกันพรุ่งที่มัก เข้าใจผิดกันว่าเป็นการต่อต้าน MI สามารถช่วยจัดการกับความลังเลใจและช่วยให้บุคคลตัดสินใจเปลี่ยนแปลง โดยสร้างแรงจูงใจที่มาจากตนเอง ดังนั้นสรุปได้ว่า การเสริมสร้างแรงจูงใจ เป็นกระบวนสนทนา (Style of interaction) ที่มีโครงสร้าง ทิศทางชัดเจน ได้รับการออกแบบเพื่อช่วยแก้ไขความลังเลใจ โดยสร้างแรงจูงใจภายในและกระตุ้นให้เกิดความ มุ่งมั่นมีพันธะสัญญาที่จะทำการเปลี่ยนแปลงพฤติกรรมตนเอง โดยยึดผู้รับบริการเป็นศูนย์กลาง เป้าหมายสำคัญของ MI คือ 1. การเพิ่มประสิทธิภาพของผู้ให้บริการในการช่วยชี้แนะผู้รับบริการตัดสินใจเพื่อเปลี่ยนแปลง พฤติกรรม

77 2. ช่ ว ยผู ้ ร ั บ บริ ก ารตั ด สิ น ใจเปลี ่ ย นพฤติ ก รรมด้ ว ยการใช้ ค ำถามที ่ เ ป็ น ธรรมชาติ เ กี ่ ย วกั บ การ เปลี่ยนแปลงการสร้างแรงจูงใจด้วยวิธีการของ MI มี 2 องค์ประกอบ ได้แก่ จิตวิญญาณพื้นฐาน 4 ประการ (PACE)และกระบวนการสร้างแรงจูงใจ 4 ขั้นตอน(The four processes) รายละเอียดดังนี้ จิตวิญญาณพื้นฐาน 4 ประการของ MI ประกอบด้วย 1. การเป็นหุ้นส่วน (Partnership) เป็นการทำงานร่วมกัน และหลีกเลี่ยงบทบาท “ผู้เชี่ยวชาญ” 2. การยอมรับในตัวตน (Acceptance) จะต้องเคารพความเป็นตัวตน ศักยภาพ ความสามารถ และมุมมองของบุคคลในการยอมรับในตัวตนจะเป็นการสนับสนุนให้ตนเองมีอิสระในการเลือกและ ตัดสินใจด้วยตัวเอง (autonomy support)และชื่นชมให้ได้รับรู้ในศักยภาพ ความเข้มแข็งของตนเอง (affirmation) 3. ความเห็นอกเห็นใจ (Compassion) มีความเข้าอกเข้าใจ ใส่ใจถึงความสนใจ ความสบายใจของ บุคคลเกี่ยวกับการเปลี่ยนแปลงพฤติกรรมของตน 4. การกระตุ้นให้ทำการเปลี่ยนแปลง (Evocation) เป็นการดึงเอาความสามารถของบุคคลออกมาโดย ใช้การฟังมากกว่าการบอกหรือการถาม โดยที่ความคิดเห็นและวิธีการที่ดีที่สุดต้องมาจากตัวบุคคลเอง กระบวนการสร้างแรงจูงใจ 4 ขั้นตอน (The four processes) กระบวนการสร้างแรงจูงใจด้วยวิธีการของ MI ผู้ให้บริการจะใช้วิธีที่ทำให้ผู้รับบริการเกิดแรงจูงใจใน การปรับเปลี่ยนพฤติกรรมด้วยการให้คิดถึงพฤติกรรมที่จะปรับเปลี่ยน วางแผน และเข้าร่วมในการปรับเปลี่ยน พฤติกรรม โดยมี 4 ขั้นตอน ประกอบด้วย 1. การสร้างสัมพันธภาพ (Engaging) เป็นการสร้างสัมพันธภาพเพื่อให้เกิดความไว้วางใจและยอมรับ ซึ่งกันและกัน โดยใช้ทักษะการสื่อสารแบบจุลภาค (micro-communication skills) ในการสนทนากันเพื่อ ช่วยให้เกิดสัมพันธภาพที่ดี และตกลงใจเข้าร่วมในการปรับเปลี่ยนพฤติกรรม 2. การวางเป้าหมาย (Focusing) เป็นกระบวนการในการสำรวจและหาแนวทางปฏิบัติให้ได้อย่าง ต่อเนื่องด้วยการวางแผนปฏิบัติ การตั้งเป้าหมาย การจัดลำดับความสำคัญและมีแนวทางปฏิบัติที่ชัดเจนสิ่ง สำคัญในกระบวนการปรึกษาผู้ให้บริการจะต้องใช้ทักษะของการสร้างแรงจูงใจช่วยให้ผู้รับบริการตัดสินใจ ตั้งเป้าหมายในการเปลี่ยนแปลงพฤติกรรมซึ่งแนวทางที่กำหนดจะต้องเป็นความต้องการ ความปรารถนาและ เป้าหมายของผู้รับบริการ 3. การกระตุ้นให้ทำการเปลี่ยนแปลง (Evoking) เมื่อมีการตกลงวางเป้าหมายในการปรับเปลี่ยน พฤติกรรมแล้ว ผู้ให้บริการสำรวจความคิดเห็นของผู้รับบริการว่าทำไมต้องทำการเปลี่ยนแปลงและจะเปลี่ยน อย่างไร เพื่อให้เกิดแรงจูงใจและเอ่ยคำพูดที่แสดงความต้องการเปลี่ยนแปลงตนเอง (change talk) ออกมา ซึ่งการดึงเอาความสามารถ ความคิดเห็น และวิธีการในการสร้างการเปลี่ยนแปลงที่มาจากผู้รับบริการเป็น หัวใจของการสนทนาด้วยวิธีการ MI 4. การวางแผน (Planning) สร้างการเปลี่ยนแปลงโดยมีแผนการปรับเปลี่ยนพฤติกรรมที่เฉพาะ เจาะจงทีผ่ ู้รับบริการเห็นด้วยและนำไปปฏิบัติได้จริง

78 5.8 การประยุกต์ใช้แรงจูงใจในการเปลี่ยนพฤติกรรม ทฤษฎีแรงจูงใจในการป้องกันโรค ถูกนำมาใช้เพื่ออธิบายแรงจู งใจในการนำพฤติกรรมป้องกัน มาใช้ โดยเฉพาะในช่วงที่มีการแพร่ระบาดของโรค COVID-19 และรับการฉีดวัคซีนป้องกัน ยกตัวอย่างเช่น งานวิจัยของ Rad, et al. (2021) ศึกษาเรื่อง การประยุกต์ใช้ทฤษฎีแรงจูงใจในการป้องกันเพื่อทำนาย พฤติกรรมป้องกัน COVID-19 ในเมืองฮอร์โ มซกัน ประเทศอิห ร่าน: การศึกษาแบบภาคตัดขวาง พบว่า พฤติกรรมที่ไม่เหมาะสม ได้แก่ รางวัลและความกลัวทำนายพฤติกรรมการป้องกันในทางลบ ในทางกลับกัน ประสิทธิภาพในการตอบสนองและการรับรู้ความสามารถของตนเองสามารถทำนายพฤติกรรมการป้องกันใน เชิงบวก รวมทั้งผลกระทบของการรับรู้ความสามารถของตนเองนั้นแข็งแกร่งที่สุด ในการทำนายพฤติกรรม ป้องกัน COVID-19 งานวิจัยของ Kowalski & Black (2021) ศึกษาเรื่อง แรงจูงใจในการป้องกันและไวรัส COVID-19 พบว่า การรับรู้ความรุนแรงและประสิทธิภาพของผลลัพธ์มีความสัมพันธ์เชิงบวกกับความถี่ ความเสียใจเป็นตัวแปร แทรกกลางในความสัมพันธ์ระหว่าง PMT กับความถี่ของพฤติกรรมป้องกันสุขภาพ ผลการวิจัยชี้ให้เห็นว่าการ ประกาศด้านสาธารณสุขที่ปรับให้เข้ากับความรุนแรงของไวรัส โคโลนารี และประสิ ทธิภาพของพฤติกรรม สุขภาพในการลดการแพร่กระจายของไวรัส โคโลนารี อาจประสบความสำเร็จมากกว่าการประกาศที่เพิ่มความ เสี่ยงต่อโรคของประชาชน งานวิจัยของ Prasetyo, et al. (2020) ศึกษาเรื่อง ปัจจัยที่มีผลต่อการรับรู้ประสิทธิผลของการป้องกัน COVID-19 มาตรการระหว่างชาวฟิลิปปินส์ในช่วงการสนับสนุนชุมชนในการกักกันของลูซอน ฟิลิปปินส์: บูรณาการการป้องกันด้วยทฤษฎีแรงจูงใจและทฤษฎี พฤติกรรมตามแผน พบว่า สมการเชิงโครงสร้าง (SEM) แสดงให้เห็นว่าการทำความเข้าใจเกี่ยวกับ COVID-19 มีผลกระทบโดยตรงอย่างมีนัยสำคัญต่อจุดอ่อนที่รับรู้ และความรุนแรงในการรับรู้ นอกจากนี้ การรับรู้ถึงความเปราะบางและความรุนแรงในการรับรู้มีผลทางอ้อม อย่างมีนัยสำคัญต่อความตั้งใจที่จะปฏิบัติตาม ความตั้งใจที่จะปฏิบัติตามมีผลกระทบโดยตรงอย่างมีนัยสำคัญ ต่อพฤติกรรมที่แท้จริงและพฤติกรรมที่ดัดแปลง ซึ่งต่อมานำไปสู่การรับรู้ถึงประสิทธิผล ข้อสังเกต ความเข้าใจ เกี่ยวกับโควิด-19 มีผลทางอ้อมอย่างมีนัยสำคัญต่อประสิทธิภาพในการรับรู้ งานวิ จ ั ย ของสถาบัน วิ จ ั ย ระบบสาธารณสุข (สวรส.) ปี พ.ศ. 2560 เรื ่ อ งการสร้ า งแรงจู ง ใจในการ ปรับเปลี่ยนพฤติกรรมสุขภาพในผู้ป่วยโรคไม่ติดต่อเรื้อรัง เขตสุขภาพที่ 2 เป็น ที่ให้ความสำคัญกับการลด อัตราผู้ป่วยและผู้เสียชีวิต จากโรคไม่ติดต่อเรื้อรังตั้งแต่ต้นทางและการสร้างพฤติกรรมที่ยั่งยืน โดยประเมินการ ใช้เทคนิคการสร้างแรงจูงใจในการปรับเปลี่ยนพฤติกรรมสุขภาพในผู้ป่วยโรคไม่ติดต่อเรื้อรัง ในพื้นที่เขต สุขภาพที่ 2 เพื่อใช้เป็นแนวทางในการพัฒนาสมรรถนะการใช้เทคนิคการสร้าง แรงจูงใจ ให้มีประสิทธิภาพมาก ยิ่งขึ้น (พื้นที่เขตสุขภาพที่ 2 ประกอบด้วย อุตรดิต ถ์ พิษณุโลก ตาก สุโขทัย เพชรบูรณ์ และมีหน่วยบริการ สุขภาพ 3 ระดับคือ โรงพยาบาลศูนย์หรือโรงพยาบาลทั่วไป โรงพยาบาลชุมชน และโรงพยาบาลส่งเสริม สุขภาพตำบล) ผลการศึกษาพบว่า ผลลัพธการดําเนินงานการใชเทคนิค MI หนวยบริการสุขภาพใชเทคนิค MI ในกลุ มโรคเบาหวาน 412 แหง รอยละ 71.2 และ ในกลุ มโรคความดันโลหิตสูง 399 แหง รอยละ 68.9 กลุ

79 มโรคเบาหวานที่ไดรับการใชเทคนิค MI 34,101 คน บรรลุเปาหมายที่กําหนด13,994 คน รอยละ 41.0 ผลลัพธในป 2559 ในกลุมเสี่ยงผลลัพธสูงกวากลุมปวยโรคเบาหวาน โดยพบวาผูปวยที่ควบคุมระดับน้ำตาลใน เลือดไดตามเกณฑเปาหมายรอยละ 49.1 และ 69.1 ผู ป วยที่มีค า Hb1Ac นอยกวา 6.5 รอยละ 43.0 และ 69.6 และผูปวยที่มีการปรับเปลี่ยนพฤติกรรมรอยละ 56.1 และ 70.7 ตามลําดับ สําหรับกลุ มโรค ความดัน โลหิตสูงไดรับการใชเทคนิค MI 62,725 คน บรรลุเปาหมายที่กําหนด 34,665 คน รอยละ 55.3 ผลลัพธป 2559 ในกลุมปวยและกลุมเสี่ยงใกลเคียงกัน คือ ผูปวยที่ควบคุมความดันโลหิตไดรอยละ 63.4 และ 67 และผู ปวยที่มีการปรับเปลี่ยนพฤติกรรม รอยละ 67.0 และ 71.6 ตามลําดับ (ไชยนันท ทยาวิวัฒน์ และ กุลรัตน บริรักษวาณิชย์, 2560). เอกสารอ้างอิง กฤศณัฏฐ์ บุญญาติ และสุนันทา ศรีศิริ. (2560). ปัจจัยพยากรณ์ต่อแรงจูงใจในการเล่นกีฬาฟุตซอลของ นักกีฬาที่เข้าร่วมการแข่งขันรายการเนชั่นแมน-สพฐ. ฟุตซอลลีก. ปริญญานิพนธ์หลักสูตรการศึกษา มหาบัณฑิต สาขาวิชาสุขศึกษาและพลศึกษา บัณฑิตวิทยาลัย: มหาวิทยาลัยศรีนครินทรวิโรฒ. กฤษมันต์ วัฒนาณรงค์. (2552). เทคนิคการสร้างแรงจูงใจเรียนรู้. เอกสารประกอบการบรรยายให้กับ คณาจารย์ หมวดวิชาศึกษาทั่วไป. กรุงเทพฯ: มหาวิทยาลัยเกษตรศาสตร์. กมลพร กัลยาณมิตร. (2559). แรงจูงใจ 2 ปัจจัย พลังสู่ความสำเร็จ. วารสารวไลยอลงกรณ์ปริทัศน์ (มนุษยศาสตร์และสังคมศาสตร์). 6(3): 175-183. จุฑารัตน์ เอื้ออำนวย. (2553). จิตวิทยาสังคม. พิมพ์ครั้งที่ 3. กรุงเทพฯ : สำนักงานพิมพ์แห่งจุฬาลงกรณ์ มหาวิทยาลัย. ไชยนันท ทยาวิวัฒน์ และกุลรัตน บริรักษวาณิชย์. (2560). การประเมินการใช้เทคนิคการสร้างแรงจูงใจใน การปรับเปลี่ยนพฤติกรรมสุขภาพในผู้ป่วยโรคไม่ติดต่อเรื้อรัง เขตสุขภาพที่ 2. สถาบันวิจัยระบบ สาธารณสุข (สวรส.) ณัฏฐ์พัชร์ ลาภบ ารุงวงศ์. (2562). การประยุกต์ทฤษฎีแรงจูงใจในการปฏิบัติงาน. วารสารวไลยอลงกรณ์ ปริทัศน์ (มนุษยศาสตร์และสังคมศาสตร์). 9(2): 161-171. เดือนจรัส เหล่าเจริญสุข. (2562). อิทธิพลของแรงจูงใจด้านสุขภาพ ความรู้ด้านสุขภาพและความใส่ใจ สุขภาพต่อความตั้งใจซื้อผลิตภัณฑ์เวชสำอางผ่านข่องทางออนไลน์. วิทยานิพนธ์หลักสูตรบริหารธุรกิจ มหาบัณฑิต มหาวิทยาลัยสงขลานครินทร์. ธิดารัตน์ อภิญญา. (2559). หลักสูตรการปรับเปลี่ยนพฤติกรรมสุขภาพ สำหรับพยาบาลผู้จัดการรายกรณี โรคเรื้อรัง. กรุงเทพฯ: สำนักงานกิจการโรงพิมพ์องค์กรสงเคราะห์ทหารผ่านศึกษา. สิทธิพงศ์ วัฒนานนท์สกุล. (2561). จิตวิทยาทั่วไป. ม.ป.ท.: พริ้นท์ คอร์เนอร์. อรวรรณ จุลวงษ์. (2557). แรงจูงใจในการป้องกันโรคกับพฤติกรรมสุขภาพของพลทหารกองประจำการ. วารสารพยาบาลทหารบก. 15(2): 28-32.

80 Gunkel, M., Lusk, E.J., Wolff, B. (2009). Country-compatible incentive design. Schmalenbach Business Review. 61:290–309.

Halpern, J. & Little, M.O. (2008). Motivation health: Empathy & the normative activity of coping. Naturalized bioethics; toward responsible knowing and practice, ed. H. Lindemann, MA Verkerk, and MU Walker, 143-161.

Kowalski, R.M.; Black, K.J. (2021). Protection Motivation and the COVID-19 Virus. Health Commun. 36(1): 15–22 Loudon, D. L., & Bitta, D. A. J. (1988). Consumer Behavior: Concept and Applications. 3rd ed. New York: McGraw-Hill Matlin, M. W. (1995). Psychology. Second edition. Texas: Holt, Rinehart and Winston, Inc. Maslow, A. H. (1954). Motivation and Personality. New York: Harper and Brothers.

Prasetyo, Y.T.; Castillo, A.M.; Salonga, L.J.; Sia, J.A.; Seneta, J.A. (2020). Factors affecting perceived effectiveness of COVID-19 prevention measures among Filipinos during Enhanced Community Quarantine in Luzon, Philippines: Integrating Protection Motivation Theory and extended Theory of Planned Behavior. Int. J. Infect. Dis. 99: 312–323.

Rad, R.E.; Mohseni, S.; Takhti, H.K.; Azad, M.H.; Shahabi, N.; Aghamolaei, T.; Norozian, F. (2021). Application of the protection motivation theory for predicting COVID-19 preventive behaviors in Hormozgan, Iran: A cross-sectional study. BMC Public Health.

21: 1–11.

Rogers, R. W. (1983). Cognitive and physiological processes in fear appeals and attitude change: A revised theory of protection motivation. In J. T. Cacioppo & R. E. Petty (Eds.), Social psychophysiology: A sourcebook (pp. 153-176). New York: Guilford.

Taheri-Kharameh Z, Bashirian S, Heidarimoghadam R, Poorolajal J, Barati M, Rásky É. (2020).

Predictors of fall protective behaviors among Iranian community-dwelling older adults: an application of the protection motivation theory. Clin Interv Aging. 15:123.

Doi: 10.2147/CIA.S224224 Xu, X. (2009). Health motivation in health behavior: Its theory and application. University of Nevada, Las Vegas. .

81

บทที่ 6 ความเชื่อ เจตคติ และแบบแผนความเชื่อด้านสุขภาพ 6.1 ความหมายความเชื่อและเจตคติ คำว่า “ความเชื่อ” มีความหมายอยู่หลายความหมาย นักวิชาการและผู้รู้ได้ให้ความหมายของความเชื่อไว้ ในแง่มุมต่างๆ ดังนี้ ความเชื่อ (Beliefs) คือความโอนเอียงที่ทำให้ต้องยอมรับ เพราะเป็นข้อเท็จจริงและเป็นสิ่งที่มี การ สนับสนุนโดยความเป็นจริง เป็นสิ่งที่มีเหตุผลที่ถาวรแต่อาจจะมีหรือไม่มีความสำคัญก็ได้ (ศุภร เสรีรัตน์, 2544 อ้างอิงใน ภัทรภร เฉลยจรรยา, 2558) พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ. 2554 (2556: 274) ใหความหมายไววา “ความเชื่อ” หมายถึง เห็นตามดวย มั่นใจ และไวใจ พจนานุกรมศัพท์สังคมวิทยาอังกฤษ-ไทย ฉบับราชบัณฑิตยสถาน (2532: 127) ให้ความหมายเกี่ยวกับ ความเชื่อไว้ 2 นัยด้วยกันคือ 1. การยอมรับข้อเสนอข้อใดข้อหนึ่งได้ว่าเป็นความจริง การยอมรับเช่นนี้โดยสารัตถะสำคัญแล้วเป็นการ รับเชิงพุทธิปัญญา แม้ว่าจะมีอารมณ์สะเทือนใจเข้ามาประกอบร่วมด้วย ความเชื่อจะก่อให้เกิดภาวะทางจิตขึ้น ในบุคคลซึ่งอาจจะเป็นพื้นฐาน สำหรับการกระทำโดยสมัครใจของบุคคลนั้น ความเชื่อ อาจจะมีพื้นฐานจากหลักฐานข้อเท็จจริงที่เชื่อได้หรือมีพื้นฐานจากความเดียดฉันท์จากการนึกรู้ เอาเอง หรือจากลักษณะที่ทำให้เกิดความเข้าใจไขว้เขวก็ได้ เพราะฉะนั้น ความเชื่อจึงมิได้ขึ้นอยู่กับความจริง เชิงวัตถุวิสัยในเนื้อหาความเชื่อแปลกวิตถารก็ได้ คนเราอาจจะกระทำการอย่างแข็งขันจริงจัง หรืออย่างบ้าคลั่ง ด้วยความเชื่อที่ผิดได้เท่าๆ กับที่ทำด้วยความเชื่อที่ถูกต้อง อย่างไรก็ดี การทำที่ใช้สติปัญญาใดๆ ก็ตาม ย่อม ต้องอาศัยความเชื่ออยู่ด้วยเสมอ แต่สติปัญญาเองนั้นอาจใช้มาทดสอบความเชื่อและตรวจดูความสมบูรณ์ ถูกต้องพื้นฐานความเชื่อนั้นได้ 2. การยอมรับข้อเสนอข้อใดข้อหนึ่งว่า เป็นจริงโดยที่ยังมิได้พิสูจน์ได้โดยวิธีการของวิทยาศาสตร์ จากคำจำกัดความต่างๆ ข้างต้น จึงพอสรุปความหมายของความเชื่อไว้ว่า “ความเชื่อ” หมายถึง การ ยอมรับนับถือ เชื่อมั่นในสิ่งใดสิ่งหนึ่งที่อาจตั้งอยู บนพื้นฐานของความคิด เหตุผลที่พิสูจนได หรืออาจตั้งอยูบน พื้นฐานของการยอมรับ ศรัทธา โดยปราศจากเหตุผลหรือตองพิสูจนใด ๆ ที่เปนทั้งแนวทางในทางตัดสินใจเชื่อ ปฏิบัติ ละเวนการปฏิบัติสิ่งใด ๆ โดยมีอิทธิพลเหนือจิตใจของบุคคลและมีการปฏิบัติสืบตอกันมาจนเปนวัฒน ธรรมอยางหนึ่งของมนุษย คำว่า “เจตคติ” มีความหมายอยู่หลายความหมาย นักวิชาการและผู้รู้ได้ให้ความหมายของเจตคติไว้ใน แง่มุมต่างๆ ดังนี้ พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ. 2542 ใหความหมายไววา เจตคติ คือ “ท่าทีหรือความรู้สึกของ บุคคลต่อสิ่งใดสิ่งหนึ่ง.” และกำกับไว้ว่ามาจากภาษาอังกฤษว่า attitude คำนี้เกิดจาก เจต (เจ-ตะ) + คติ (คะติ) “เจต” เป็นบาลี (สันสกฤตใช้เจตสฺ) หมายถึงใจ หรือ สิ่งที่คิด คำนี้เมื่อนำมาใช้ในภาษาไทย เราอาจอ่าน

82 ออกเสียงเป็น เจด บ้างก็มีเช่นในคำ “เจตนา” ที่จริงคือ เจ-ตะ-นา แต่คนไทยนิยมอ่านแบบไทยเป็น เจต-ตะนา มากกว่า ส่วนคำ “คติ” เป็นบาลีเมื่อนำมาใช้ในภาษาไทยอาจแผลงเป็น คดี บ้างก็มี เช่นในชื่อ “ไทยคดี ศึกษา”ไม่ได้แปลว่าจะต้องเป็นความขึ้นโรงขึ้นศาลกัน เพราะคำ คติ หรือ คดี นี้หมายถึง เรื่อง ทางแนวทาง ความเป็ น ไป ดั ง นั ้ น “เจตคติ ” จึ ง อาจแปลได้ ว ่ า แนวทางที ่ ค ิด หรื อ ที ่ เ กิ ด ขึ ้ น ในใจ พจนานุ ก รมฉบับ ราชบัณฑิตยสถาน, 2556 กล่าวว่า ทัศนคติ หมายถึง แนวความคิดเห็น สุรางค์ โค้วตระกูล (2556 อ้างถึงใน ภัทรภร เฉลยจรรยา,.2558) ได้กล่าวไว้ว่า ทัศนคติ เป็นสิ่งที่ เรียนรู้ประกอบด้วยส่วนที่เป็นความรู้คิดหรือสติปัญญา ความรู้สึก และพฤติกรรมที่แสดงออก เจตคติบางครั้งก็เรียกทัศนคติ มีความหมายตามคำอธิบายของนักจิตวิทยา เช่น อัลพอร์ท (Allport อ้างถึงในนวลศิริ เปาโรหิต, 2545 : 125) ได้ให้ความหมายของเจตคติว่า เป็นสภาวะของความพร้อมทางจิตใจ ซึ่งเกิดจากประสบการณ์ สภาวะความพร้อมนี้เป็นแรงที่กำหนดทิศทางของปฏิกิริยาระหว่างบุคคลที่มีต่อบุคคล สิ่งของและ สถานการณ์ที่เกี่ยวข้อง เจตคติจึงก่อรูปได้ดังนี้ 1. เกิดจากการเรียนรู้ วัฒนธรรม ขนบธรรมเนียมในสังคม 2. การสร้างความรู้สึกจากประสบการณ์ของตนเอง 3. ประสบการณ์ที่ได้รับจากเดิม มีทั้งทางบวกและลบ จะส่งผลถึงเจตคติต่อสิ่งใหม่ที่คล้ายคลึงกัน 4. การเลียนแบบบุคคลที่ตนเองให้ความสำคัญ และรับเอาเจตคตินั้นมาเป็นของตน เบลกินและสกายเดล (Belkin and Skydell อ้างถึงใน จุฑารัตน์ เอื้ออำนวย, 2549 : 58) ให้ ความสำคัญ ของเจตคติว่า เป็นแนวโน้มที่บุคคลจะตอบสนองในทางที่พอใจหรือไม่พอใจต่อสถานการณ์ต่าง ๆ เจตคติจึงมีความหมายสรุปได้ดังนี้ 1. ความรู้สึกของบุคคลที่มีต่อสิ่งต่าง ๆ หลังจากที่บุคคลได้มีประสบการณ์ในสิ่งนั้น ความรู้สึกนี้จึง แบ่งเป็น3 ลักษณะ คือ ความรู้สึกในทางบวก เป็นการแสดงออกในลักษณะของความพึงพอใจ เห็นด้วย ชอบ และสนับสนุน ความรู้สึกในทางลบ เป็นการแสดงออกในลักษณะไม่พึงพอใจ ไม่เห็นด้วย ไม่ชอบและไม่ สนับสนุน และความรู้สึกที่เป็นกลางคือไม่มีความรู้สึกใด ๆ 2. บุคคลแสดงความรู้สึกทางด้านพฤติกรรม ซึ่งแบ่งพฤติกรรมเป็น 2 ลักษณะ คือ 2.1 พฤติกรรมภายนอก เป็นพฤติกรรมที่สังเกตได้ มีการกล่าวถึง สนับสนุน ท่าทางหน้าตาบ่ง บอก ความพึงพอใจ 2.2 พฤติกรรมภายใน เป็นพฤติกรรมที่สังเกตไม่ได้ ชอบหรือไม่ชอบก็ไม่แสดงออก 6.2 ประเภทของเจตคติ ศุภร เสรีรัตน (2544) (อางอิงในภัทรภร เฉลยจรรยา, 2558) ไดแบงประเภทของเจตคติไว 5ประเภท ดังนี้ 1. ความเชื่อ (Beliefs) คือความโอนเอียงที่ทําใหตองยอมรับ เพราะเปนขอเท็จจริงและเปนสิ่งที่มีการ สนับสนุนโดยความเปนจริง เปนสิ่งที่มีเหตุผลที่ถาวรแตอาจจะมีหรือไมมีความสําคัญก็ได

83 2. ความคิดเห็น (Opinions) คือ ความโนมเอียงที่ไมไดอยูบนพื้นฐานของความแนนอน ความคิดเห็น มักจะเกีย่ วของกับคําถามในปจจุบันและงายที่จะเปลี่ยนแปลง 3. ความรูสึก (Feelings) คือ ความโนมเอียงซึ่งมีพื้นฐานมาจากอารมณโดยธรรมชาติ 4. ความโอนเอียง (Inclination) คือ รูปแบบบางสวนของเจตคติเมื่อผูบริโภคอยูในสภาวะที่ตัดสินใจไมได 5. ความมีอคติ (Bias) คือ ความเชื่อทางจิตใจที่ทําใหเกิดอคติ หรือ ความเสียหายในทางตรงขามกับ ข้อเท็จจริง 6.3 องค์ประกอบของเจตคติ ซิมบารโด และเอบเบอเซน (Zimbardo & Ebbersen, 1970 อางถึงใน สลิลทิพย เลิศพงศ์ภากรณ์, 2554) กล่าวว่า เจตคติประกอบดวย องคประกอบ 3 ประการ คือ 1. องค์ประกอบด้านความรู้ความเข้าใจ (Cognitive Component) เป็นองค์ประกอบด้านความรู้ความ เข้าใจของบุคคลที่มีต่อสิ่งเร้านั้น ๆ เพื่อเป็นเหตุผลที่จะสรุปความ และรวมเป็นความเชื่อ หรือช่วยในการ ประเมินค่าสิ่งเร้านั้นๆ 2. องค์ประกอบด้านความรู้สึกและอารมณ์ (Affective Component) เป็นองค์ประกอบด้านความรู้สึก หรืออารมณ์ของบุคคล ที่มีความสัมพันธ์กับสิ่งเร้า ต่างเป็นผลต่อเนื่องมาจากที่บุคคลประเมินค่าสิ่งเร้านั้น แล้ว พบว่าพอใจหรือไม่พอใจ ต้องการหรือไม่ต้องการ ดีหรือเลว องค์ประกอบทั้งสองอย่างมีความสัมพันธ์กัน เจตคติบางอย่างจะประกอบด้วยความรู้ความเข้าใจมาก แต่ประกอบด้วยองค์ประกอบด้านความรู้สึกและอารมณ์น้อย เช่น เจตคติที่มีต่องานที่ทำ ส่วนเจตคติที่มีต่อ แฟชั่นเสื้อผ้าจะมีองค์ประกอบด้านความรู้สึกและอารมณ์สูง แต่มีองค์ประกอบด้านความรู้ความเข้าใจต่ำ 3. องค์ประกอบด้านพฤติกรรม (Behavioral Component) เป็นองค์ประกอบทางด้านความพร้อม หรือความโน้มเอียงที่บุคคลประพฤติปฏิบัติ หรือตอบสนองต่อสิ่งเร้าในทิศทางที่จะสนับสนุนหรือคัดค้าน ทั้งนี้ ขึ้นอยู่กับความเชื่อ หรือความรู้สึกของบุคคลที่ได้รับจากการประเมินค่าให้สอดคล้องกับความรู้สึกที่มีอยู่ เจตคติที่บุคคลมีต่อสิ่งหนึ่งสิ่งใด หรื อบุคคลหนึ่งบุคคลใด ต้องประกอบด้วยทั้งสามองค์ประกอบเสมอ แต่จะมีปริมาณมากน้อยแตกต่างกันไป โดยปรกติบุคคลมักแสดงพฤติกรรมในทิศทางที่สอดคล้องกับเจตคติที่มี อยู่แต่ก็ไม่เสมอไปทุกกรณี ในบางครั้งเรามีเจตคติอย่างหนึ่ง แต่ก็ไม่ได้แสดงพฤติกรรมตามเจตคติที่มีอยู่ก็มี 6.4 คุณลักษณะของเจตคติ เจตคติมีคุณลักษณะที่สําคัญดังนี้ ปราณี ทองคํา (2539 อางอิงในชุติมา สาเจริญ, 2557) 1. เจตคติมีที่หมาย (Attitude object) ซึ่งไดแก สิ่งที่เปนรูปธรรม เชน คน สถานที่ สิ่งของ สถานการณ หรือสิ่งที่เปนนามธรรม เชน เสรีภาพ ความรักประชาธิปไตย ฯลฯ 2. มีการระบุในแงดี-ไมดี (Evaluation aspect) มีความผันแปรในทางบวกและทางลบหรือในดานการ สนับสนุนหรือตอตาน

84 3. มีลักษณะคงทน (Relatively enduring) เจตคติของคนที่มีตอเรื่องใดเรื่องหนึ่งแมวานักจิตวิทยาจะไม ถือเปนของถาวร แตลักษณะของความคงทนก็เปนที่ยอมรับโดยทั่วไป เจตคติเปลี่ยนแปลงไดแตการ เปลี่ยนแปลงตองใชเวลานาน 4. มีความพรอมในการตอบสนอง (Readiness for response) คือ มีความพรอมที่จะตอบสนองตอสิ่ง หนึ่งสิ่งใดตามเจตคติที่เขามีอยู เชน มีความพรอมที่จะซื้อรถยนตถามีเงิน ทั้งนี้เพราะมีเจตคติที่ดีตอรถยนตอยู แลว 6.5 การเกิดและการเปลี่ยนแปลงเจตคติ เจตคติเกิดขึ้นโดยนำข้อมูลจากการเรียนรู้และประสบการณ์ของบุคคล ซึ่ง Allport (1976 อางถึงใน สลินทิพย เลิศพงศภากรณ, 2554 ) ไดกลาววา เจตคติตอสิ่งใดสิ่งหนึ่งของคนนั้นเกิดขึ้นไดตามเงื่อนไข 4 ประการ คือ 1. ประสบการณเฉพาะอยาง (Specific Experience) กระบวนการเรียนรูที่ไดจากการเพิ่มพูนและ รวมกันของการตอบสนองแนวความคิดตางๆ ซึ่งประสบการณที่ไดรับมาเดิมมีทั้งดีและไมดีรุนแรงหรือไม รุนแรง จะสงผลถึงทัศนคติตอสิ่งใหมที่คลายคลึงกัน เมื่อบุคคลมีประสบการณเฉพาะอยางตอสิ่งใดสิ่งหนึ่ง ในทางที่ดีหรือไมดี จะทําใหเขาเกิดทัศนคติตอสิ่งนั้นไปตามทิศทางที่เคยมีประสบการณมากอน 2. การติดตอสื่อสารกับบุคคลอื่น (Communication from others) จะทําใหเกิดเจตคติจากการรับรู ขาวสารจากผูอื่นได เชน เคยถูกสอยวาไมดีก็เห็นวาไมดี การสรางความรูสึกเกิดจากประสบการณสวนตัว ซึ่ง ประสบการณสวนตัวขึ้นอยูกับความแตกตางของบุคคลที่ตางมีประสบการณแตกตางกันไป นอกจากประสบ การณของคนจะสะสมขึ้นเรื่อยๆ แลว ยังทําใหมีรูปแบบเปนของตัวเองดวย ดังนั้น เจตคติบางอยางจึงเปนเรื่อง เฉพาะของบุคคลแลวแตพัฒนาการและความเจริญเติบโตของคนๆนั้น 3. สิ่งที่เปนแบบอยาง (Models) การเลียนแบบผูอื่น ทําใหเกิดเจตคติขึ้นได กลาวคือ การมองดูคน ปฏิบัติอยางไร แลวเราก็จดจําเอามาปฏิบัติตาม เชน การถายทอดเจตคติของคนบางคนจากการเลียนแบบ บุคคลอื่นที่ตนเองใหความสําคัญและรับเอาเจตคตินั้นมาเปนของตน เชน พอ แม ครูและบุคคลอื่นๆ 4. องคประกอบสถาบัน (Institutional Factors) ไดแก วัด โรงเรียน ครอบครัว หนวยงาน เปนตน สถาบันเหลานี้เปนแหลงที่สนับสนุนใหคนเกิดทัศนคติบางอยางขึ้น เมื่อเจตคติเป็นความรู้สึกนึกคิดของบุคคลที่มีต่อสิ่งใดขณะหนึ่ง ความรู้สึกนี้ไม่คงที่ ย่อมเปลี่ยนแปลง ไปตามประสบการณ์ใหม่อันเกิดจากความรู้ใหม่ในเวลาต่อมา ซึ่งในการเปลี่ยนแปลง เจตคตินั้นมีตัวแปรสำคัญ ที่ต้องพิจารณาข้อแรกคือกระบวนการกลั่นกรองข่าวสารใหม่ โดยการมีปฏิสัมพันธ์กันทางความรู้สึกนึกคิดกับ ผู้อื่น ข้อที่สองคือการคงไว้ซึ่งโครงสร้างของเจตคติ หรือ กล่าวง่าย ๆ คือ ทุกอย่างมุ่งเน้นไปยังการอนุรักษ์ เจตคติ โดยเฉพาะถ้าสอดคล้องกับความต้องการของสังคม และเข้ากับความต้องการของสังคมและเข้ากับ เจตคติของคนส่วนใหญ่

85 6.6 การวัดเจตคติ การวัดเจตคติเป็นเรื่องละเอียดอ่อนและซับซ้อน ต้องอาศัยการตอบสนองออกมาเป็นถ้อยคำภาษา หรือ พฤติกรรมภายนอก เจตคติเป็นกิริยาท่าทีรวม ๆ ของบุคคลที่เกิดจากความพร้อมหรือความโน้มเอียงของจิตใจ ซึ่งแสดงออกต่อสิ่งเร้าหนึ่ง ๆ การวัดเจตคติอาจทำได้หลายวิธี เช่น การสังเกต การสัมภาษณ์ แบบสอบถาม การรายงานตนเอง การสร้างจินตนาการ การวัดทางสรีรภาพ ในการวัดเจตคตินั้น มีผูศึกษาหลายทานได ทําการศึกษาและไดสรุปไวดังนี้ (ภัทรภร เฉลยจรรยา, 2558) ทัศนคติมีองคประกอบเดียว คือ อารมณความรูสึกในทางชอบไมชอบ ที่บุคคลมีตอทัศนคติคือ ระดับ ความรูสึกในทางบวกหรือลบ แบงไดเปน 3 วิธี คือ 1. การรายงานตนเอง (Self-Report Measure) โดยวิธีการใหผูถูกวัดรายงานตนเองถึงความรูสึกวามีต อสิ่งนั้น ๆ นักจิตวิทยาไดสรางมาตราวัดที่หมายของทัศนคติ เปนไปในทางบวกและทางลบ ดี-ไมดี สนับสนุนคัดคาน เห็นดวย-ไมเห็นดวย เปนตน 2. การสังเกตพฤติกรรม (Observation of Overt Behavior) การสังเกตพฤติกรรมภายนอกของบุคคล ทําใหเราทราบถึงทัศนคติของบุคคลได บุคคลที่มีทัศนคติตอสิ่งใดสิ่งหนึ่งเรื่องใด เรื่องหนึ่ง อยางไรนั้นอาจทําได โดยการสัมภาษณ ในระหวางที่ผูตอบแสดงความคิดเห็น ผูสัมภาษณก็ควรสังเกตกิริยาทาทางของผูตอบวามี ความเต็มใจในการตอบคําถามหรือไม กระตือรือรนหรือพยายามหลีกเลี่ยง ก็สามารถบอกถึงทัศนคติที่มีต อเรื่องที่กําลังพูดคุยกันได้ 3. การวัดปฏิกิริยาของรางกาย (Physiological Reactions) เนื่องจากเมื่อรางกายเกิดอารมณที่จะมี ปฏิกิริยาของรางกายที่สามารถวัดได เชน เครื่องวัดตอบสนองผิวหนังหรือการวัดการเตนของหัวใจ การบีบตัว ของหลอดเลือด การหดและการขยายตัวของมานตาสิ่งเหลานี้จะชวยใหรูถึงความเขมของทัศนคติ แตไม สามารถบอกทิศทางของทัศนคติวาไปในทางบวกหรือลบ นอกจากนี้ ดวงเดือน พันธุมนาวิน (2530, หน้า 9 - 22) กล่าวว่า การศึกษาเจตคติประกอบด้วย 6 วิธี ดังนี้ 1. การสังเกต หมายถึง การเฝ้ามองและจดบันทึกพฤติกรรมของบุคคลที่มีต่อสิ่งใด สิ่งหนึ่ง แล้วนาข้อมูลที่ สังเกตได้ไปอนุมานว่าบุคคลนั้นมีเจตคติต่อสิ่งนั้นอย่างไร 2. การสัมภาษณ์ คือ วิธีการถามให้ตอบด้วยปากเปล่า ผู้เก็บข้อมูลอาจจดบันทึกคาตอบ หรืออัดเสียงตอบ ไว้ได้ แล้วนามาวิเคราะห์คาตอบภายหลัง วิธีการสัมภาษณ์ให้ข้อมูลครอบคลุม ทั้งอดีต ปัจจุบัน อนาคต และ สิ่งอื่นทีเ่ กี่ยวข้อง แต่มีข้อจากัดเพราะวิธีการสัมภาษณ์เป็นการตอบ หรือเล่าพฤติกรรมของตนเองหรือผู้อื่น ซึ่ง เปิดโอกาสให้ผู้ถูกศึกษาเล่าแต่พฤติกรรมที่ตนเอง เห็นสมควรจะนามาเปิดเผยหรือเล่าพฤติกรรมที่สังคม ยอมรับ 3. แบบสอบถาม วิธีนี้ใช้กับผู้ที่มีการศึกษาพอสมควร คือสามารถอ่านออกเขียนได้ แบบวัดเจตคตินั้นจะมี ข้อคาถามและคาตอบต่าง ๆ ไว้ให้เลือกตอบ โดยทาไว้เป็นมาตรฐาน แบบแผนเดียวกันสาหรับผู้ตอบทุกคน การใช้แบบวัดเจตคติเป็นวิธีการที่ใช้มากที่สุดในการศึกษา เกี่ยวกับเจตคติ เพราะใช้เวลาน้อยและได้คาตอบ

86 เท็จจริงมากกว่าวิธีอื่น ซึ่ง ล้วน สายยศ และอังคณา สายยศ (2538, หน้า 179 - 191) ได้สรุปถึงแบบทดสอบ เจตคติว่ามีอยู่ด้วยกัน 3 วิธี คือ 3.1 วิธีของเทอร์สโตน (Thurstone’s Method) เป็นวิธีที่เรียกว่า ไพรออรีอะพรอช (Priori Approach) วิธีการนี้จะหาค่าของแต่ละมาตราของข้อความทางเจตคติก่อนที่จะนาไปใช้ใน การวิจัย และกาหนดค่ามาตรามี ค่าตั้งแต่ 0 ถึง 1 3.2 วิธีของลิเคิร์ต (Likert’s Method) วิธีนี้กาหนดมาตราเป็น 5 ชั้น แต่ละชั้น จะกาหนดค่าไว้หลังจาก ไปรวบรวมข้อมูลในการวิจัยมาแล้ว จึงมีชื่อว่า พ็อส เทียเรียไร แอ็พโรซ (Posteriori Approach) 3.3 วิธีของออสกูด (Osgood’s Method) เป็นวิธีวัดเจตคติโดยใช้ความหมายของภาษา (Semantic Differential Scales) มาใช้ในการสร้างมาตรา ทั้ง 3 วิธีดังกล่าวเป็นที่นิยมใช้กันมาก โดยเฉพาะวิธีของลิเคิร์ต ซึ่งในการวิจัยครั้งนี้ ก็ใช้วิธีการของลิเคร์ต เช่นกัน 4. การสร้างจินตภาพ เป็นวิธีการสร้างจินตนาการโดยใช้ภาพเพื่อใช้วัดเจตคติบุคลิกภาพ ของบุคคล โดย ที่ภาพจะเป็นตัวกระตุ้นให้บุคคลแสดงความคิดเห็นออกมา และสามารถสังเกตได้ว่า บุคคลนั้นมีความรู้สึก อย่างไร วิธีการวัดเจตคติโดยการสร้างจินตภาพนี้ ผู้ทาการศึกษาต้องมี ประสบการณ์และความสามารถ เพียงพอในการแปลความหมายของข้อมูลที่ได้มา 5. การวัดแบบผู้ถูกศึกษาไม่รู้ตัว วิธีการนี้ผู้ที่เก็บข้อมูลไม่จาเป็นต้องเกี่ยวข้องกับผู้ถูกศึกษา โดยตรงทั้งใน ลักษณะเป็นกลุ่มหรือรายบุคคล และผู้ถูกศึกษาไม่รู้สึกตัวว่ากาลังถูกศึกษาอยู่ 6. การวัดทางสรีระ คือการใช้เครื่องมือไฟฟ้าหรือเครื่องมืออื่น ๆ ในการสังเกต การเปลี่ยนแปลงทางด้าน ร่างกาย เนื่องด้วยเจตคติต่อสิ่งหนึ่งมีองค์ประกอบที่สาคัญ คือมีความรู้ ไปในทางชอบหรือไม่ชอบ ความรู้สึกนี้ อาจจะเพิ่มขึ้นหรือลดลงขึ้นอยู่กับเรื่องราวและบุคคล เมื่อถูกกระตุ้นด้วยสิ่งที่เขาเคยชอบหรือไม่ชอบ จะทาให้ ระดับอารมณ์ในขณะนั้นเปลี่ยนแปลงไป ถ้าใช้เครื่องมือวัดในทางสรีระที่ละเอียดก็สามารถตรวจพบความ เปลี่ ย นแปลงทางอารมณ์ได้ แต่เนื่องด้ว ยเครื่องมือวัดทางสรีระนั้นมีราคาสูงและผู้ใช้ต้องมีความรู้ทาง สรีรศาสตร์เป็นอย่างดี ดังนั้นวิธีการนี้จึงยังไม่เป็นที่แพร่หลายในการวิจัยทางเจตคติในจิตวิทยาสังคม 6.7 การสร้างเจตคติ เจตคติเป็นสิ่งที่บุคคลสร้างสะสมจากประสบการณ์ในช่วงเวลาที่นานพอสมควร เจตคติ เสริมสร้างจากสิ่ง ต่าง ๆ ดังนี้ (ฐาปนี สิริรุงเรือง, 2559: 32) 1. การอบรมเลี้ยงดูในครอบครัว เจตคติจะถูกสร้างเสริมแต่ในวัยเด็กจากการอบรมเลี้ยงดู เช่น ครอบครัว ที่พ่อแม่และลูกชายถูกยกย่องให้เหนือกว่าลูกผู้หญิง ก็จะก่อให้เกิดทัศนคติว่า ผู้ชายดีกว่า เหนือกว่าผู้หญิงขึ้นที ละน้อย 2. ประสบการณ์ตรงส่วนบุคคล เช่น คนที่เคยจมน้าในตอนเด็กจะมีเจตคติที่ไม่ดีต่อน้า เป็นต้น หรือคนที่ ถูกสุนัขกัดก็จะมีเจตคติที่ไม่ดีต่อสุนัข

87 3. ประสบการณ์ที่ฝังใจ ได้แก่ สภาพการณ์ หรือเหตุการณ์ที่มีอิทธิพลต่อความจาของเรา ไม่ว่าจะเกิด ขึ้นกับตนเองหรือผู้อื่น เช่น เครื่องบินตก คนตายมาก ก็อาจทำให้เกิดเจตคติที่ไม่ดีต่อ การเดินทางด้วย เครื่องบิน หรือขึ้นรถบริษัททัวร์เดินทางไปภาคใต้แล้วถูกปล้น ก็อาจทำให้เกิด เจตคติที่ไม่ดีต่อการเดินทางไป ภาคใต้โดยรถทัวร์ 4. การถ่ายทอดจากเจตคติที่มีอยู่แล้ว เจตคติบางอย่างมีอยู่ในครอบครัวแล้วตั้งแต่ เด็กเกิดมา และเด็กจะ รับถ่ายทอดเจตคติอันนี้จากพ่อแม่ เช่น เจตคติทางด้านการเมือง ศาสนา เป็นต้น หรือเจตคติบางอย่างอาจรับ ถ่ายทอดจากกลุ่มเพื่อน (Peer Group) การที่คนเรายอมรับ ความคิดหรือปฏิบัติตามหมู่มาก เพราะคนเรามัก คิดว่าถ้าคนหมู่มากทาอะไรมักจะถูกต้องมากกว่า คนจานวนน้อยทา และถ้าบุคคลใดทาผิดไปจากคนหมู่มาก ก็ อาจถูกทอดทิ้ง หรือจะทาให้ไม่ได้รับ การยอมรับจากสังคมก็ได้ 5. บุคลิกภาพของตนเอง การที่คนเราจะยอมรับเจตคติหรือค่านิยมจากกลุ่มหรือไม่นั้น ขึ้นอยู่กับ บุคลิกภาพของเขาอยู่มาก ถึงแม้ว่าบุคลิกภาพจะถูกอิทธิพลของสังคมช่วยหล่อหลอม ส่วนหนึ่ง แต่อีกส่วนหนึ่ง ก็ยังเป็นผลจากพันธุกรรมของเขา ซึ่งทาให้บุคลิกภาพไม่เหมือนกัน คนบางคนอาจมีลักษณะตามกลุ่ม บางคน อาจมีลักษณะเชื่อในตนเองสูง หรือเห็นตนเป็นส่วนใหญ่ เชื่อความคิดเห็นของตนเองค่อนข้างสูง 6. สื่อมวลชน เจตคติของบุคคลบางครั้งสร้างจากสื่อมวลชน เช่น หนังสือพิมพ์ วิทยุ โทรทัศน์ และ ภาพยนตร์ เพราะสิ่งเหล่านี้จะให้ข้อมูลต่าง ๆ แก่มวลชนได้มาก แม้ข้อมูลบางอย่าง อาจเป็นส่วนหนึ่งของ ข้อมูลทั้งหมด แต่ก็อาจมีอิทธิพลให้มวลชนส่วนหนึ่งมีเจตคติคล้อยตามได้ เช่น หนังสือพิมพ์ที่สนับสนุนพรรค การเมืองใด ก็จะกล่าวถึงส่วนดีของพรรคการเมืองนั้น ๆ เท่านั้น ก็อาจช่วยสร้างเจตคติที่ดีให้กับสื่อมวลชนต่อ พรรคการเมืองนั้นได้ 7. ความต้องการได้รับหรือไม่ได้รับการตอบสนอง เช่น ถ้าเราเจ็บป่วยต้องการคนรักษา แพทย์สามารถ รักษาช่วยให้เราหายเจ็บป่วยได้ เราก็มีเจตคติที่ดีต่อแพทย์ ในทางตรงกันข้ามถ้าญาติ พี่น้องของเราเจ็บป่วยไป โรงพยาบาล แต่ปรากฏว่าไม่มีเตียง แล้วญาติเราตายไป เราก็มีเจตคติที่ไม่ดี ต่อโรงพยาบาลและแพทย์ได้ 6.8 แบบแผนความเชื่อด้านสุขภาพ ( Health belief model ) แบบแผนความเชื่อทางสุขภาพเป็นแบบแผนหรือรูปแบบที่พัฒนาขึ้นมาจากทฤษฏีทางด้านจิตวิทยาสังคม เพื่อใช้อธิบายการตัดสินใจของบุคคลที่เกี่ยวข้องกับพฤติกรรมสุขภาพ โดยครั้งแรกได้นำมาในการทำนายและ อธิบายพฤติกรรมการป้องกันโรค ( preventive health behavior ) ต่อมาภายหลังได้มีการดัดแปลงไปใช้ใน การอธิบ ายพฤติกรรมการเจ็บ ป่ว ย ( illness behavior ) และพฤติกรรมของผู้ป่ว ยในการปฏิบัติตัว ตาม คำแนะนำของแพทย์ (sick – role behavior ) พัฒนาการของแบบแผนความเชื่อทางด้านสุขภาพเกิดขึ้นเมื่อ นักวิชาการได้หันเหมาสนใจพฤติกรรมของมนุษย์กันมากขึ้น เนื่องจากมีความเชื่อว่าพฤติกรรมของมนุษย์เป็น สิ่งที่สามารถศึกษาทำความเข้าใจ และทำการควบคุมได้โดยวิธีการทางวิทยาศาสตร์ สำหรับพฤติกรรมสุขภาพ ได้รับความสนใจศึกษากันมากในตอนต้นของช่วงปีค.ศ 1950-1960 ซึ่งถือว่าเป็นช่วงเริ่ มแรกของการพัฒนา แบบแผนความเชื่อด้านสุขภาพ เนื่องจากในระยะนั้นการจัดบริการด้านสาธารณสุข ที่เน้นกิจกรรมด้านการ

88 ป้องกันโรคมากกว่ากิจกรรมด้านการรักษาพยาบาล ไม่ได้รับความสนใจจากประชาชน คือ ประสบปัญหามี ประชาชนมารับบริการการป้องกันโรคกันน้อยลง (อาภาพร เผ่าวัฒนา และคณะ,2554: 35 ) ดังรูป 6.1 ซึ่ง รายละเอียดดังนี้

รูปที่ 6.1 แบบแผนความเชื่อทางสุขภาพ: องค์ประกอบและความสัมพันธ์ ที่มา Glanz, Rimer & Viswanath (2008) Page 49 1. การรับรู้โอกาสเสี่ยงของการเป็นโรค (Perceived Susceptibility)การรับรู้ต่อโอกาสเสี่ยงต่อการ เป็นโรค หมายถึง ความเชื่อของบุคคลที่มีผลโดยตรงต่อการปฏิบัติตามคำแนะนำด้านสุขภาพทั้งในภาวะปกติ และภาวะเจ็บป่วย แต่ละบุคคลจะมีความเชื่อในระดับที่ไม่เท่ากัน ดังนั้นบุคคลเหล่านี้จึงหลีกเลี่ยงต่อการเป็น โรคด้วยการปฏิบัติตามเพื่อป้องกันและรักษาสุขภาพที่แตกต่างกันจึงเป็นความเชื่อของบุคคลต่อความถูกต้อง ของการวินิจฉัยโรคของแพทย์ การคาดคะเนถึงโอกาสของการเกิดโรคซ้ำหรือการง่ายที่จะป่วยเป็นโรคต่างๆ มี รายงานการวิจัยหลายเรื่องที่ให้การสนับสนุนความเชื่อต่อโอกาสเสี่ยงของการเป็นโรคว่ามีความสัมพันธ์ใน ทางบวกกับพฤติกรรมการปฏิบัติตามคำแนะนำของเจ้าหน้าที่ เช่นเมื่อบุคคลป่วยเป็นโรคใดโรคหนึ่ง ความรู้สึก ของบุคคลที่ว่าตนเองจะมีโอกาสป่วยเป็นโรคนั้นๆอีกจะมีความสัมพันธ์เชิงบวกกับ การปฏิบัติพฤติกรรมเพื่อ ป้องกันโรคไม่ให้เกิดกับตนเองอีก 2. การรับรู้ความรุนแรงของโรค (Perceived Severity)เป็นการประเมินการรับรู้ความรุนแรงของ โรค ปัญหาสุขภาพหรือผลกระทบจากการเกิดโรคซึ่งก่อให้เกิดความพิการหรือเสียชีวิต การประเมินความ รุนแรงนั้นอาศัยระดับต่างๆของการกระตุ้นเร้าของบุคคลเกี่ยวกับการเจ็บป่วยนั้น ซึ่งอาจจะมองความรุนแรง ของการเจ็บป่วยนั้นทำให้เกิดความพิการหรือตายได้หรือไม่หรืออาจมีผลกระทบต่อหน้าที่การงาน เมื่อบุคคล เกิดการรับรู้ความรุนแรงของโรคหรือการเจ็บป่วยแล้วจะมีผลทำ ให้บุคคลปฏิบัติตามคำแนะนำเพื่อการป้องกัน โรค ซึ่ง จากผลการวิจัยจำนวนมากพบว่า การรับรู้ความรุนแรงของโรคมีความสัมพันธ์ในทางบวกกับพฤติกรรม การป้องกันโรค เช่น การปฏิบัติตนเพื่อป้องกันอุบัติเหตุ

89 3. การรับรู้ถึงประโยชน์ของการรักษาและป้องกันโรค ( Perceived Benefits ) การรับรู้ถึง ประโยชน์ของการรักษาและป้องกันโรค หมายถึง การที่บุคคลแสวงหาวิธีการปฏิบัติให้หายจากโรคหรือป้องกัน ไม่ให้เกิดโรคโดยการปฏิบัตินั้นต้องมีความเชื่อว่าเป็นการกระทำที่ดีมีประโยชน์และเหมาะสมที่จะทำให้หาย หรือไม่เป็นโรคนั้นๆ ดังนั้น การตัดสินใจที่จะปฏิบัติตามคำแนะนำก็ขึ้นอยู่กับการเปรียบเทียบถึงข้อดีและ ข้อเสียของพฤติกรรมนั้นโดยเลือกปฏิบัติในสิ่งที่ก่อให้เกิดผลดีมากกว่าผลเสีย 4. การรับรู้ต่ออุปสรรค ( Perceived Barriers ) การรับรู้ต่ออุปสรรคของการปฏิบัติ หมายถึง การ คาดการณ์ล่วงหน้าของบุคคลต่อการปฏิบัติพฤติกรรมที่เกี่ยวข้องกับสุขภาพอนามัยของบุคคลในทางลบ ซึ่งอาจ ได้แก่ ค่าใช้จ่าย หรือผลที่เกิดขึ้นจากการปฏิบัติกิจกรรมบางอย่าง เช่น การตรวจเลือดหรือการตรวจพิเศษทำ ให้เกิดความไม่สุขสบาย การมารับบริการหรือพฤติกรรมอนามัยนั้นขัดกับอาชีพหรือการดำเนินชีวิตประจำวัน ดังนั้นการรับรู้อุปสรรคเป็นปัจจัยสำคัญต่อพฤติกรรมการป้องกันโรค และพฤติกรรมของผู้ป่วยนี้สามารถใช้ ทำนายพฤติกรรมการให้ความร่วมมือในการรักษาโรคได้ 5. สิ่งชักนำให้เกิดการปฏิบัติ ( Cues to Action ) สิ่งชักนำให้เกิดการปฏิบัติเป็นเหตุการณ์หรือสิ่ง ที่มากระตุ้นบุคคลให้เกิดพฤติกรรมที่ต้องการออกมา เพื่อให้แบบแผนความเชื่อมีความสมบูรณ์นั้นจะต้อง พิจารณาถึงสิ่งชักนำให้เกิดการปฏิบัติซึ่งมี 2 ด้าน คือ สิ่งชักนำภายในหรือสิ่งกระตุ้นภายใน ( Internal Cues ) ได้แก่ การรับรู้สภาวะของร่างกายตนเอง เช่น อาการของโรคหรือ การเจ็บป่วย ส่วนสิ่งชักนำภายนอกหรือสิ่ง กระตุ้นภายนอก (External Cues) ได้แก่ การให้ข่าวสารผ่านทางสื่อมวลชนหรือการเตือนจากบุคคลที่เป็นที่รัก หรือนับถือ เช่น สามี ภรรยา บิดา มารดา เป็นต้น 6. ปัจจัยร่วม (Modifying Factors) ปัจจัยร่วม เป็นปัจจัยที่ไม่มีผลโดยตรงต่อพฤติกรรมสุขภาพ แต่ เป็นปัจจัยพื้นฐานที่จะส่งผลไปถึงการรับรู้และการปฏิบัติ ได้แก่ 6.1 ปัจจัยด้านประชากร เช่น อายุ ระดับการศึกษา เป็นต้น 6.2 ปัจจัยทางด้านสังคมจิตวิทยา เช่น บุคลิกภาพ สถานภาพทางสังคม กลุ่มเพื่อนกลุ่มอ้างอิง มีความ เกี่ยวข้องกับบรรทัดฐานทางสังคม ค่านิยมทางวัฒนธรรมซึ่งเป็นพื้นฐานทำให้เกิดการปฏิบัติเพื่อป้องกันโรคที่ แตกต่างกัน 6.3 ปัจจัยโครงสร้างพื้นฐาน เช่น ความรู้เรื่องโรค ประสบการณ์เกี่ยวกับโรค เป็นต้น 7. แรงจูงใจด้านสุขภาพ (Health Motivation)แรงจูงใจด้านสุขภาพ หมายถึง สภาพอารมณ์ที่ เกิดขึ้นจากการถูกกระตุ้นด้วยเรื่องเกี่ยวกับสุขภาพอนามัย ได้แก่ ระดับความสนใจ ความใส่ใจ ทัศนคติและ ค่านิยมทางด้านสุขภาพ เป็นต้น สรุปองค์ประกอบของแบบแผนความเชื่อด้านสุขภาพ ประกอบด้วย 4 อย่าง ได้แก่ การรับรู้ต่อ โอกาสเสี ่ ย งของการเป็ น โรค (Perceived Susceptibility) การรั บ รู ้ ค วามรุ น แรงของโรค (Perceived Severity) การรับรู้ถึงประโยชน์ของการรักษา ป้องกันโรค ( Perceived Benefits ) การรับรู้ต่ออุปสรรค ( Perceived Barriers ) และ ปัจจัยร่วม (Modifying Factors) (อาภาพร เผ่าวัฒนา และคณะ,2554)

90 6.9 การประยุกต์แบบแผนความเชื่อด้านสุขภาพไปใช้ในการสร้างเสริมสุขภาพ แบบแผนความเชื่อทางด้านสุขภาพ กล่าวว่าการปฏิบัติขิงบุคคลในการป้องกันโรคหรือการให้ความร่วมมือ ในการป้องกัน โรคนั้น ขึ้น อยู่กับ ความเชื่อด้านสุขภาพ และปัจจัยร่ว มที่ช ักนำให้เกิดการปฏิบัติ ดังนั้น นักสุขศึกษา หรือ ครู ที่ต้องชักนำให้เกิดการส่งเสริม สุขภาพในชุมชนจึงจำเป็นต้องดำเนินการดังนี้ (อาภาพร เผ่าวัฒนา และคณะ ,2554 : 41) 1. ศึกษาปัจจัยเสี่ยงทางสุขภาพของคนในชุมชนและค้นหาประชากรกลุ่มเสี่ยงโดยพิจารณจากปัญหา สุขภาพ ข้อมูลพฤติกรรมสุขภาพที่มีอยุ่แล้ว 2. เมื่อได้พฤติกรรมสุขภาพที่ต้องการปรับเปลี่ยนแล้ว ขั้นต่อไปคือการสำรวจหรือตรวจสอบความเชื่อ ด้านสุขภาพที่มีอยู่เดิมของบุคคลก่อน ได้แก่ ความเชื่อเกี่ยวกับโอกาสเสี่ยงของการเป็นโรค ความรุนแรงของ โรค ประโยชน์และค่าใช้จ่าย หรืออุปสรรคของการปฏิบัติด้านสุขภาพในเรื่องนั้น ตลอดจนปัจจัยอื่นๆที่มีส่วน กระตุ้นการปฏิบัติของคนในชุมชน 3. หลังจากนั้น จึงจัดโครงการสร้างเสริมสุขภาพที่มีเนื้อหาและกระบวนการที่มุ่งส่งเสริมให้กลุ่มเสี่ยง 3.1 มีความเชื่อต่อโอกาสเสี่ยงของการเป็นโรค โดยการวิเคราะห์ ยกตัวอย่างหรือชี้ให้เห็นถึงความ เชื่อมโยงของพฤติกรรมที่ปฏิบัติอยู่จริง กับโอกาสในการเกิดโรคหรือปัญหาสุขภาพมีความเชื่อต่อความรุนแรง ของโรค โดยเน้นให้เห็นถึงผลที่ตามมาจากพฤติกรรมเสี่ยงนั้นๆ อาจใช้ตัวอย่างจริงของบุคคลที่ได้รับผลกระทบ จากการปฏิบัติพฤติกรรมสุขภาพที่ไม่เหมาะสม เช่น ผู้ที่ถูกตัดกล่องเสียงจากการสูบบุหรี่ เป็นต้น 3.2 มีความเชื่อต่อประโยชน์ที่จะได้รับจากการปฏิบัติตามคำแนะนำ โดยให้รายละเอียดของการ ปฏิบัติที่ถูกต้อง และเน้นถึงการเกิดผลดีของการปฏิบัติในด้านของการป้องกันโรค การหายจากโรค การเป็น แบบอย่างที่ดีและอื่นๆ(อาภาพร เผ่าวัฒนา และคณะ ,2554 : 40 ) 3.3 มีความเชื่อต่อประโยชน์ที่จะได้รับจากการปฏิบัติตามคำแนะนำ โดยให้รายละเอียดของการ ปฏิบัติที่ถูกต้อง และเน้นถึงการเกิดผลดีของการปฏิบัติในการป้องกันโรค การหายจากโรค การเป็นแบบอย่างที่ ดีและอื่นๆ 3.4 ลดความเชื่อต่ออุปสรรคของการปฏิบัติ โดยการสร้างความมั่นใจต่อการปฏิบัติ ให้ข้อมูลที่ ถูกต้องหรือปรับปรุงรูปแบบการบริหารจัดการ เพื่อให้การปฏิบัติมีความสะดวก ลดขั้นตอนที่ยุ่งยากหรือลด ค่าใช้จ่ายที่มากเกินไป 4. วางแผนจัดสิ่งชักนำที่เหมาะสมที่จะเป็นตัวกระตุ้นให้บุคคลมีการปฏิบัติพฤติกรรมสุขภาพได้ดีขึ้น เช่น แรงสนับสนุนจากครอบครัวหรือเพื่อนร่วมงาน การนัด การส่งไปรษณีย์บัตรเตือน เป็นต้น เอกสารอ้างอิง ชุติมา สาเจริญ. (2557). เจตคติตอการเรียนวิชาวิทยาศาสตร ของนักเรียนระดับประกาศนียบัตรวิชาชีพ ชั้นปที่ 3 วิทยาลัยเทคโนโลยีสหะพาณิชยบริหารธุรกิจ. วิทยาลัยเทคโนโลยีสหะพาณิชยบริหารธุรกิจ. จุฑารัตน์ เอื้ออำนวย. (2549). จิตวิทยาสังคม. กรุงเทพฯ: แอคทีฟพริ้นท์.

91 ภัทรภร เฉลยจรรยา. (2558). การศึกษาความรู้ ทัศนคติ และพฤติกรรมด้านสุขาภิบาลอาหารของผู้สัมผัส อาหารที่ได้รับการอบรมสุขาภิบาลอาหารของมหาวิทยาลัยศิลปากร วังท่าพระ. กรุงเทพฯ : มหาวิทยาลัยศิลปากร, ฐาปนี สิริรงุ เรือง. (2559). ความรู เจตคติ และพฤติกรรมสุขภาพตามหลัก 3อ2ส ของพนักงานบริษัท เบทาโกร จํากัด (มหาชน). การศึกษาอิสระ หลักสูตรบริหารธุรกิจมหาบัณฑิต คณะบริหารธุรกิจ มหาวิทยาลัยเกริก. ดวงเดือน พันธุมนาวิน. (2530). การวัดและการวิจัยเจตคติที่เหมาะสมตามหลักวิชาการ. ในเอกสาร ประกอบการบรรยายพิเศษในวิชาสัมมนาสังคมศาสตร์.กรุงเทพฯ: มหาวิทยาลัยศรีนครินวิโรฒ. นวลศิริ เปาโรหิต. (2545). จิตวิทยาสังคมเบื้องต้น. กรุงเทพฯ: มหาวิทยาลัยรามคำแหง. ล้วน สายยศ และอังคณา สายยศ. (2538). เทคนิคการวิจัยทางการศึกษา. พิมพ์ครั้งที่ 5.กรุงเทพฯ: สุวีริยาสาส์น. สลิลทิพย์ เลิศพงศ์ภากรณ์. (2554). ความรู้ ทัศนคติและพฤติกรรมการปฏิบัติงานของพนักงาน. สถานีโทรทัศน์ Thai PBS ในเรื่องความรับผิดชอบต่อสังคม (CSR) ของสื่อสาธารณะ. วิทยานิพนธ์ วารสารศาสตรมหาบัณฑิต มหาวิทยาลัยธรรมศาสตร์. ราชบัณฑิตยสถาน. (2556). พจนานกรม ฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ. 2554 เฉลิมพระเกียรตีพระบาท สมเด็จพระเจ้าอยูห่ ัวเนื่องในโอกาสพระราชพิธีมหามงคลเฉลิมพระชนมพรรษา 7 รอบ 5 ธันวาคม 2554. กรุงเทพฯ: ราชบัณฑิตยสถาน. ราชบัณฑิตยสถาน. (2546). พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ. 2542.. กรุงเทพมหานคร: ราชบัณฑิตยสถาน ราชบัณฑิตยสถาน. (2532). พจนานุกรมศัพท์สังคมวิทยาอังกฤษ-ไทย ฉบับราชบัณฑิตยสถาน. กรุงเทพฯ: อมรินทร์ พริ้นติ้ง กรุ๊พ. อาภาพร เผ่าวัฒนา และคณะ (2554) การสร้างเสริมสุขภาพและป้องกันโรคในชุมชนการประยุกต์แนวคิด และ ทฤษฏีสู่การปฏิบัติ . กรุงเทพฯ.หจก. โรงพิมพ์คลังนานาวิทยา.

Glanz, K., Rimer, B. K., & Viswanath, K. (2008). Health Behavior and Health Education: Theory, Research, and Practice. 4th ed. Jossey-Bass

92

บทที่ 7 จิตวิทยาพัฒนาการที่เกี่ยวข้องกับการเรียนรู้ 7.1 บทนำ พัฒนาการของมนุษย์ เป็นสิ่งที่นักจิตวิทยาและนักการศึกษาให้ความสนใจในการศึกษาค้นคว้ากันมาก เพราะลักษณะของบุคคลในแนวทางดำเนินชีวิตที่สัมพันธ์กับบุคคลและสิ่งรอบๆ ตัว บางคนก็เชื่อว่าเพราะการ อบรมเลี้ยงดู และสิ่งแวดล้อม บ้างก็เชื่อว่าเป็นผลของการเจริญเติบโตของร่างกาย และพัฒนาการในชั้นต่างๆ ของชีวิตมนุษย์ อีกทั้งยังเน้นถึงสิ่งสำคัญ ก็คือ การพัฒนาการของแต่ละคนจะเป็นเอกลักษณ์ (Unique) ซึ่งก็ หมายถึง การพัฒนาการของแต่ละบุคคล จะมีลักษณะแบบแผนเฉพาะตนไม่เหมือนกับผู้ใด แม้แต่ฝาแฝด เหมือนที่ออกมาจากไข่ใบเดียวกัน การเจริญเติบโตเป็นการเปลี่ยนแปลงของร่างกายไปสู่วุฒิภาวะด้านปริมาณ โดยการเพิ่มจำนวนและ/ หรือขนาดของเซลล์ รวมทั้งขนาดของร่างกาย ส่วนพัฒนาการด้านการเปลี่ยนแปลงไปสู่วุฒิภาวะด้านคุณภาพ ทำให้เกิดทักษะ ความสามารถใหม่ ๆ และการปรับตัวด้านร่างกาย อารมณ์ สังคม และสติปัญญา การศึกษา พัฒนาการของมนุษย์มีหลายวิธี ซึ่งสามารถเลือกใช้ได้ตามความเหมาะสม การศึกษาพัฒนาการของมนุษย์จะ ช่วยให้นักการศึกษา นักสุขศึกษาเข้าใจตนเอง เข้าใจผู้อื่น ยอมรับในความเป็นบุคคล และความแตกต่าง ระหว่างบุคคล ซึ่งจะเป็นประโยชน์ในการให้สร้างเสริมสุขภาพแบบองค์รวม ตลอดจนการเรียนการสอนจะ ดำเนินไปได้ดีหรือไม่ขึ้นอยู่กับครูผู้สอน และครูยังต้องมีความสามารถในการถ่ายทอดความรู้แก่ผู้เรียน และใน การถ่ายทอดความรู้จะต้องรู้จักผู้เรียนเป็นอย่างดี การรู้จักผู้เรียนนั้นผู้สอนจะต้องมีความรู้เกี่ยวกับพัฒนาการ ของมนุษย์ เพื่อให้เข้าใจถึงความแตกต่างระหว่างบุคคล 7.2 ความหมายของพัฒนาการ และคำศัพท์ที่เกี่ยวข้อง 7.2.1 พัฒนาการ ราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ. 2554 กำหนดความหมายของคำว่า พัฒนาการ คือ การทำความเจริญ การ เปลี่ยนแปลงในทางเจริญขึ้น การคลี่คลายไปในทางดี อัชรา เอิบสุขสิริ (2556: 12) ได้สรุปว่า จิตวิทยาพัฒนาการ หมายถึง กระบวนการเปลี่ยนแปลงตาม ธรรมชาติของสิ ่ง มีช ีว ิต ของสิ ่ง มี ช ีว ิ ต ตั้ ง แต่ปฏิส นธิจ นถึง ตาย เกิดขึ้นจากภายในร่ า งกายประกอบด้ ว ย กระบวนการของความงอกงาม (Growth) และความเสื่อม (Decline) โดยมีพันธุกรรมและสิ่งแวดล้อมเป็น ตัวกำหนดผลของพัฒนาการ ซึ่งพัฒนาการนี้ จะนำไปสู่วุฒิภาวะและการเรียนรู้ของบุคคล การเปลี่ยนแปลงที่ เกิดจากพัฒนาการบ่างเป็น 4 ด้าน ได้แก่ ด้านร่างกาย สติปัญญา อารมณ์ และสังคม สรุปได้ว่า พัฒนาการ หมายถึง การเปลี่ยนแปลงของร่างกายด้านสมรรถภาพและหน้าที่ เป็นการ เปลี่ยนแปลงด้านคุณภาพ ทำให้เกิดทักษะ ความสามารถใหม่ ๆ และการปรับตัวด้านต่าง ๆ อย่างมีแบบแผน และดำเนินไปอย่างต่อเนื่องเป็นขั้น ๆ ทำให้มีความสามารถใหม่ ๆ เพิ่มขึ้น ได้แก่ ทักษะด้านการใช้กล้ามเนื้อ และการเคลื่อนไหว ทักษะด้านภาษาหรือการสื่อสาร พัฒนาการด้านสติปัญญา พัฒนาการด้านสังคม เป็นต้น

93 7.2.2 การเจริญเติบโต การเจริญเติบโต (Growth) เป็นกระบวนการเปลี่ยนแปลงทางด้านขนาด รูปร่าง สัดส่วน กระดูก และ กล้ามเนื้อ ที่มีคุณสมบัติดีขึ้น มีน้ำหนักเพิ่มขึ้น การเจริญเติบโตนี้รวมถึง การเปลี่ยนแปลงของพฤติกรรมในทุก ด้าน ไม่ว่าจะเป็นด้านร่างกาย สติปัญญา อารมณ์ และสังคม (กฤตวรรณ คำสม, 2557) การเจริญเติบโต (Growth) หมายถึง การเปลี่ยนแปลงด้านปริมาณ มีการเพิ่มขึ้นของขนาดตัวทั้งหมด และขนาดของส่วนต่าง ๆ ของร่างกายซึ่งสามารถวัดได้ (สุวดี ศรีเลณวัติ, 2530 อ้างถึงใน กัลยา นาคเพ็ชร์ และคณะ, 2548) สรุปการเจริญเติบโต หมายถึง การเปลี่ยนแปลงในด้านการเพิ่มขนาดของร่างกาย หรือการเปลี่ยนแปลง ด้านปริมาณ โดยการเพิ่มจำนวนเซลล์และ/หรือขนาดของเซลล์ รวมทั้งสัดส่วนของร่างกาย ซึ่งสามารถสังเกต วัดและประเมินได้อย่างชัดเจน ได้แก่ ส่วนสูง น้าหนัก ฟัน การเปลี่ยนแปลงของกระดูกและกล้ามเนื้อ 7.2.3 วุฒิภาวะ วุฒิภาวะ (Maturation) หมายถึง การที่บุคคลแต่ละคนมีความเจริญถึงภาวะสูงสุดที่จะทำอะไรได้ (อรพรรณ ลือบุญธวัชชัย, 2541) วุฒิภาวะ (Maturation) หมายถึง ความสามารถของร่างกายที่ถึงพร้อมในระยะใดระยะหนึ่งในการจะทำ หน้าที่ใด ๆ โดยเกิดจากกรรมพันธ์เป็นตัวกำหนด (Vander Zanden, 1993) สรุปวุฒิภาวะ หมายถึง การบรรลุถึงขั้นการเจริญเติบโตเต็มที่ในระยะใดระยะหนึ่งตามขั้นของพัฒนาการ และมีความพร้อมที่จะทำกิจกรรมนั้นได้เหมาะสมกับวัย 7.2.4 การเรียนรู้ นักจิตวิทยาได้อธิบายความหมายและให้ทัศนะเกี่ยวกับการเรียนรู้มากมาย ในที่นี้จะกล่าวถึง บางท่าน เพื่อเป็นแนวทางในการสร้างความคิดรวบยอดเกี่ยวกับการเรียนรู้ แอล เจ ครอนบาช (L. J Cronbach. 1990: 71) ให้แนวคิดว่า การเรียนรู้ คือ การเปลี่ยนแปลง พฤติกรรมอันเป็นผลมาจากการได้มีประสบการณ์ ฮิลการ์ด (Hilgard. 1975: 194) สรุปว่า การเรียนรู้ คือ กระบวนการเปลี่ยนแปลงของกิจกรรมในการ แสดงปฏิกิริยาตอบสนองต่อสถานการณ์อย่างใดอย่างหนึ่ง ประดินันท์ อุปรมัย (2540: 121) การเรียนรู้คือ การเปลี่ยนแปลงของบุคคลอันมีผลเนื่องมาจากการได้รับ ประสบการณ์ โดยการเปลี่ยนแปลงนั้นเป็นเหตุทำให้บุคคลเผชิญสถานการณ์เดิมแตกต่างไปจากเดิม กฤตวรรณ คำสม (2557: 81) การเรียนรู้ คือ กระบวนการเปลี่ยนแปลงพฤติกรรม ซึ่งมีผลเนื่องมาจาก ประสบการณ์ พฤติกรรมที่เปลี่ยนแปลงค่อนข้างจะถาวร สรุปได้ว่า การเรียนรู้ หมายถึง การเปลี่ยนแปลงพฤติกรรมของบุคคลอย่างถาวร ซึ่งเป็นผลมาจากการ ได้รับประสบการณ์หรือจากการฝึกหัด ไม่ใช่เป็นผลมาจากการตอบสนองตามธรรมชาติ หรือสัญชาติญาณ หรือ ลำดับขั้นของการเจริญเติบโตตามพัฒนาการ หรือความบังเอิญต่างๆ ทั้งนี้ประสบการณ์ที่ก่อให้เกิดการ เปลี่ยนแปลงพฤติกรรมหมายถึงทั้งประสบการณ์ทางตรงและประสบการณ์ทางอ้อม

94 ประสบการณ์ทางตรง คือ ประสบการณ์ที่ผู้เรียนรู้ได้พบหรือสัมผัสด้วยตนเอง เช่น เด็กเล็กทานปลา แล้ว ก้างติดคอ เด็กทั้งเจ็บและตกใจ ผู้ใหญ่พยายามแก้ไขโดยให้กลืนปั้นข้าวเหนียวพยายามให้อาเจียน สุดท้ายต้อง ส่ ง โรงพยาบาลให้ห มอแก้ ไ ข ต่ อ มาเมื ่ อ เด็ ก เห็ น ปลา จะไม่ ย อมทานปลาอี ก เลย ฉะนั ้ น อาจกล่ า วได้ว่า ประสบการณ์ตรงจากการทานปลาแล้ว ก้างติดคอ มีผลทำให้เด็กเกิด การเรียนรู้ จึงเกิดการเปลี่ยนแปลง พฤติกรรมจากเคยทานปลาเป็นไม่ยอมแตะต้องปลาอีก ในการมีประสบการณ์ตรงบางอย่างอาจทำให้บุคคลมีการเปลี่ยนแปลงพฤติกรรม แต่ไม่ถือว่าเป็นการ เรียนรู้ ได้แก่ พฤติกรรมที่เปลี่ยนแปลงเนื่องจากฤทธิ์ยา หรือสิ่งเสพติ ดบางอย่าง พฤติกรรมที่เปลี่ยนแปลง เนื่องจากความเจ็บป่วยทางกายหรือทางใจ พฤติกรรมที่เปลี่ยนแปลงเนื่องจากความเหนื่อยล้าของร่างกาย และพฤติกรรมที่เกิดจากปฏิกิริยาสะท้อนต่างๆ ประสบการณ์ทางอ้อม คือ ประสบการณ์ที่ผู้เรียนมิได้พบหรือสัมผัสด้วยตนเองโดยตรง แต่อาจได้รั บ ประสบการณ์ทางอ้อมจาก การอบรมสั่งสอนหรือการบอกเล่า การอ่านหนังสือต่างๆ และการรับรู้จาก สื่อมวลชนต่างๆ 7.3 ความสำคัญของการศึกษาพัฒนาการ 1. ทำให้เกิดความเข้าใจเกี่ยวกับตนเองและผู้อื่น การศึกษาเกี่ยวกับพัฒนาการจะช่วยให้บุคคลเข้าใจถึง ธรรมชาติของมนุษย์และความแตกต่างระหว่างบุคคล ทำให้เกิดความเข้าใจเกี่ยวกับตนเองมากขึ้น ซึ่งจะมีผล ให้เกิดความเข้าใจในผู้อื่นมากยิ่งขึ้นด้วย 2. ช่วยให้เกิดการยอมรับความเป็นปัจเจกบุคคลของแต่ละคน เพราะการศึกษาเรื่องพัฒนาการทำให้ เข้าใจแบบแผนพัฒนาการของบุคคล เข้าใจว่าบุคลิกภาพของบุคคลเป็นผลรวมของพัฒนาการในทุกระยะของ บุคคลนั้น ตั้งแต่เกิดจนถึงปัจจุบัน ทำให้เกิดการยอมรับในความเป็นปัจเจกบุคคลของเขาในปัจจุบันได้ 3. สำหรับครูผู้สอนจะช่วยให้สามารถประเมินและคัดกรองการเจริญเติบโต และพัฒนาการที่ปกติ และ ผิดปกติของนักเรียนได้ ซึ่งจะนำไปสู่การกำหนดแผนการส่งเสริมการเจริญเติบโตและพัฒนาการได้อย่าง เหมาะสม รวมทั้งการป้องกัน และแก้ไขปัญหาพัฒนาการของนักเรียนได้ 7.4 องค์ประกอบที่มีอิทธิพลต่อการเจริญเติบโตและพัฒนาการ องค์ประกอบ/ปัจจัยที่มีอิทธิพลต่อการเจริญเติบโตและพัฒนาการของมนุษย์สรุปได้เป็น 4 ปัจจัยดังนี้ (ศรีวรรณ จันทร์วงษ์, 2549: 29-30) 1. ปัจจัยทางด้านชีวภาพ (Biological Factors) อิทธิพลทางด้านชีววิทยาจะเกี่ยวข้องโดยตรงกับความเจริญทางวุฒิภาวะ (Maturation) ซึ่งจะส่งผลไป ถึงการเปลี่ยนแปลงในแต่ละช่วงของชีวิต ในการพัฒนาเบื้องต้นนั้น ความเจริญของเด็กจะเป็นไปอย่างมี ระเบียบแบบแผนที่สามารถทำนายได้เป็นขั้นตอน อย่างไรก็ดี แม้ว่าความเจริญทางด้านวุฒิภาวะจะมีแนวโน้ม ที่สูงขึ้นไปทุกทีก็ตาม แต่ก็มิใช่จะเกิดในอัตราเดียวกันทั้งหมดในทุกช่วงของอายุ หมายความว่า กราฟของความ เจริญทางวุฒิภาวะไม่ได้สูงขึ้นในอัตราส่วนที่เท่ากันกับจำนวนของอายุที่สูงขึ้น

95 2. ปัจจัยทางด้านสรีรวิทยา (Physical Maturation) ในการศึกษาเรื่องพัฒนาการ การเปลี่ยนแปลงด้านสรีรวิทยาจะเป็นสิ่งที่เห็นได้อย่างชัดเจนที่สุด นับแต่ แรกเกิดเป็นต้นมา ในระยะนั้นเด็กจะบังคับการเคลื่อนไหวตามที่เขาต้องการได้มากขึ้น ไม่ว่าจะเป็นการนั่ง นอน ยืน เดิน กิจกรรมต่างๆ เหล่านี้ จะต้องอาศัยความพร้อมทางสรีรวิทยาทั้งสิ้น กล้ามเนื้อระบบประสาท จะต้องทำงานผสานกันอย่างเป็นระเบียบแบบแผน ต่อมาเมื่อเด็กย่างเข้าสู่วัยรุ่นก็จะมีการเปลี่ยนแปลงอย่าง รวดเร็วอีกระยะหนึ่ง ในช่วงนี้ร่างกายจะมีการผลิตฮอร์โมนจากต่อมชนิดต่าง ๆ เพื่อช่วยในการเจริญเติบโต และเตรียมพร้อมบุคคลในเรื่องทางเพศอันจะนำสู่ขบวนการสืบพันธุ์อย่างสมบูรณ์ต่อไป 3. ปัจจัยทางด้านความคิดสติปัญญา (Cognitive Growth) เรื่องการเจริญทางด้านความคิด สติปัญญา การให้เหตุผล จัดเป็นหัวใจสำคัญอีกประการหนึ่งของ การศึกษาพัฒนาการ นักจิตวิทยาไม่เพียงต้องการทราบว่าเด็กรู้อะไรบ้างเท่านั้น เขายังประสงค์ที่จะทราบว่าสิ่ง ที่เด็กรู้นั้น รู้มาได้อย่างไรอีกด้วย และการศึกษาถึงความเจริญทางด้านความคิดของบุคคลก็เช่นเดียวกับ การศึกษาถึงพัฒนาการด้านอื่น กล่าวคือ ความคิดของเด็กจะมีการพัฒนาเป็นขั้นๆ ไปจากขั้นต่ำไปสู่ขั้นสูง เด็ก จะค่อยๆ มีความเข้าใจเกี่ยวกับสิ่งแวดล้อมรอบตัวเขามากขึ้นทุกทีทั้งในด้านคุณสมบัติและเชิงปริมาณ โดยเฉพาะในด้านความคิดและการให้เหตุผล การเปลี่ยนแปลงในด้านนี้ จะค่อยๆ เริ่มมาตั้งแต่วัยเด็กตอนต้น จนถึงวัยรุ่นตอนปลาย 4. ปัจจัยทางด้าน สังคมและวัฒนธรรม (Sociocultural-factors) อิทธิพลของสังคม และวัฒนธรรม จะมีบทบาทสำคัญที่จะกำหนดพฤติกรรมของบุคคลให้เป็นไปตามขั้น ของการเจริญเติบโต พัฒนาการทุกขั้นสังคมจะกำหนดแบบแผนการปฏิบัติของทุกคนในสังคมนั้น ๆ ซึ่งจะมีผล สะท้อนไปถึงพัฒนาการทางจิตใจโดยตรง กล่าวโดยสรุป ปัจจัยทางสังคม และวัฒนธรรมจะเข้ามาเกี่ยวข้องกับการพัฒนาการของบุคคลโดยตรง และจะเป็นสิ่งสำคัญในการชี้แนวให้พฤติกรรมของเขาดำเนินไปตามรูปแบบที่ได้รับปฏิบัติจากชนส่วนใหญ่ของ สังคม 7.5 ทฤษฎีพัฒนาการที่เกี่ยวข้องกับการเรียนรู้ แนวความคิดทางทฤษฎีเกี่ยวกับพัฒนาการของมนุษย์มีหลากหลาย ทฤษฎีแต่ละทฤษฎีมีจุดเด่นแตกต่างกัน แต่ความคิดที่หลายหลากนั้น มีความเกี่ยวพันจากพื้นฐานเดียวกัน ที่เชื่อว่าพัฒนาการเรียนรู้ของมนุษย์เป็น กระบวนการต่อเนื่องในช่วงชีวิต และมีลักษณะเด่นเฉพาะในแต่ละวัย การศึกษาทฤษฏีต่างๆ ที่เกี่ยวกับ พัฒนาการจะช่วยให้ผู้ศึกษาเข้าใจลักษณะของพัฒนาการแต่ละช่วงวัย ในบทนี้จะขอเสนอทฤษฏีพัฒนาการ บางทฤษฏี เพื่อประโยชน์ในการทำความเข้าใจ ทฤษฏีที่จะกล่าวถึง ได้แก่ 7.5.1 ทฤษฏีวุฒิภาวะ (Maturation Theories) ทฤษฎีวุฒิภาวะของกีเซล (Gesell อ้างถึงใน สิริมา ภิญโยอนันตพงษ์, 2547: 35) อธิบายพัฒนาการ ด้านร่างกายที่เกิดขึ้น โดยเน้นว่าการเจริญเติบโตของมนุษย์ เป็น กระบวนการพัฒนาต่อเนื่อง เป็นแบบแผน

96 ตามลำดับขั้นความก้าวหน้าของพัฒนาการจำเป็นต้องมีการปรับประสบการณ์ใหม่เข้ามารวมกับประสบการณ์ เก่าและเกิดความสามารถใหม่ขึ้น พฤติกรรมที่แสดงออกมาเป็นการแสดงออกของกระบวนการเปลี่ยนแปลง ของวุฒิภาวะ (maturation) ของระบบประสาทของมนุษย์ กีเซล ให้ค ำอธิบายทฤษฎีว่า พฤติกรรมเป็นผลมา จากยีนส์ ความพร้อมของกล้ามเนื้อและระบบประสาท และจะปรากฏเมื่อถึงเวลาที่เหมาะสมและในเวลาที่ ไล่เลี่ยกัน ซึ่งเป็นวงจรของพฤติกรรม (Cycle of behavior) กีเซล ใช้พฤติกรรมเป็นเครื่องวัด พัฒนาการเด็ก โดยแบ่ ง พั ฒ นาการออกเป็ น 4 ด้ า นใหญ่ ๆ คื อ พั ฒ นาการด้ า นกล้ า มเนื ้ อ มั ด ใหญ่ ( gross motor development) พัฒนาการด้านกล้ามเนื้อมัดเล็ก หรือการปรับตัว(fine motor development) พัฒนาการ ด้านภาษา (language development) พัฒนาการด้านสังคมและการช่วยเหลือตนเอง (personal – social development) 7.5.2 ทฤษฏีจิตวิเคราะห์ของฟรอยด์ (Freud’s Psychoanalytic Theory) ทฤษฏีจิตวิเคราะห์นับได้ว่าเป็นทฤษฏีที่มีอิทธิพลอย่างยิ่งต่อการศึกษาพัฒนาการของมนุษย์ โดยที่ ฟรอยด์ เป็นผู้หนึ่งที่เห็นความสำคัญของประสบการณ์และสิ่งแวดล้อมในวัยเด็กว่ามีผลต่อลักษณะพัฒนาการ และบุคลิกภาพในวัยเจริญเติบโต เขาเชื่อว่า 5 ปีแรกของชีวิตจะมีความสำคัญกับพัฒนาการทางบุคลิกภาพมาก ที่สุด และพัฒนาการทางบุคลิกภาพเป็ นไปตามลำดับขั้นตอน เรียกว่า ขั้นพัฒนาการทางเพศ (Psychosexual stages) มี 5 ระยะ (สุรางค์ โค้วตระกูล, 2553: 33-35) คือ (1) ขั้นปาก (0-18 เดือน) ฟรอยด์เรียกขั้นนี้ว่า ออรอล เพราะความพึงพอใจอยู่ที่ ช่องปาก เริ่มตั้งเกิด เด็กอ่อนจนถึงอายุราวๆ 2 ปี หรือวัยทารก เป็นวัยที่ความพึงพอใจเกิดจากการดูดนมแม่ นมขวด และดูดนิ้ว เป็นต้น ในวัยนี้ความคับข้องใจ (Frustration) จะเกิดขึ้น ถ้าเด็กหิวแต่แม่ไม่ได้ให้นมเลย หรือให้นมแต่ไม่พอใจ ถ้าหากเด็กเกิดความคับข้องใจ จะทำให้เกิดภาวะที่เรียกว่า “การติดตรึงอยู่กับที่” (Fixation) ได้ และมีปัญหา ทางด้านบุคลิกภาพเรียกว่า “Oral Personality” มีลักษณะที่ชอบพูดมาก และมักจะติดบุหรี่ เหล้า และชอบ ดูดหรือกัดอยู่เสมอ โดยเฉพาะเวลาที่มี ความเครียด บางครั้งแสดงด้วยการดูดนิ้ว หรือดินสอ ปากกา ผู้มี ลักษณะแบบนี้อาจจะชอบพูดจาถากถาง เหน็บแนม เสียดสีผู้อื่น (2) ขั้นทวารหนัก (18 เดือน-3 ปี) ฟรอยด์กล่าวว่า เด็กวัยนี้ ได้รับความพึงพอใจทางทวารหนัก คือ จาก การขับถ่ายอุจจาระ และในระยะซึ่งเป็นสาเหตุของความขัดแย้งและความคับข้องใจของเด็กวัยนี้ เพราะพ่อแม่ มักจะหัดให้เด็กใช้กระโถนและต้องขับถ่ายเป็นเวลา เนื่องจากเจ้าของความต้องการของผู้ฝึก และความต้องการ ของเด็กเกี่ยวกับการขับถ่ายไม่ตรงกันของเด็ก คือ ความอยากที่จะถ่ายเมื่อไรก็ควรจะทำได้ เด็กอยากจะ ขับถ่ายเวลาที่มีความต้องการ กับการที่พ่อแม่หัดให้ขับถ่ายเป็นเวลา บางทีเกิดความขัดแย้งมาก อาจทำให้เกิด Fixation และทาให้เกิดมีบุคลิกภาพแบบ “Anal Personality” ผู้ที่มีพฤติกรรมแบบนี้ อาจจะเป็นที่ชอบความ เป็นระเบียบเรียบร้อยเป็นพิเศษ และค่อนข้างประหยัด มัธยัสถ์ หรืออาจมีบุคลิกภาพตรงข้าม คือ อาจจะเป็น คนที่ใจกว้าง และไม่มคี วามเป็นระเบียบ เห็นได้จากห้องทำงานส่วนตัวจะรกไม่เป็นระเบียบ (3) ขั้นอวัยวะเพศ (3-5 ปี) ความพึงพอใจของเด็กวัยนี้ อยู่ที่อวัยวะสืบพันธุ์ เด็กมักจะจับจ้องลูบคลา อวัยวะเพศ ระยะนี้ ฟรอยด์กล่าวว่า เด็กผู้ชายมีปมเอ็ดดิปุส (Oedipus Complex) ฟรอยด์อธิบายการเกิดของ

97 ปมเอ็ดดิปุสว่า เด็กผู้ชายติดแม่และรักแม่มาก และต้องการที่จะเป็นเจ้าของแม่ แต่เพียงคนเดียว และต้องการ ร่วมรักกับแม่ แต่ขณะเดียวกันก็ทราบว่าแม่และพ่อรักกันและก็รู้ดีว่าตนด้อยกว่าพ่อทุกอย่าง ทั้งด้านกำลังและ อำนาจ ประกอบกับความรักพ่อและกลัวพ่อ ฉะนั้น เด็กก็จะพยายามที่จะเก็บกดความรู้สึกที่อยากเป็นเจ้าของ แม่แต่คนเดียว และพยายามทำตัวให้เหมือนกับพ่อทุกอย่าง ฟรอยด์เรียกกระบวนการนี้ว่า “Resolution of Oedipus Complex” เป็นกระบวนการที่เด็กชายเลียนแบบพ่อ ทำตัวให้เหมือน “ผู้ชาย” ส่วนเด็กหญิงมีปม อิเล็คตรา (Electra Complex) ซึ่งฟรอยด์ก็ได้ความคิดมาจากนิยายกรีก เหมือนกับปมเอ็ดดิปุส ฟรอยด์ อธิบายว่า แรกทีเดียวเด็กหญิง ก็รักแม่มากเหมือนเด็กชาย แต่เมื่อโตขึ้นพบว่า ตนเองไม่มีอวัยวะเพศเหมือน เด็กชาย จึงคิดว่า แม่เป็น คนรับผิดชอบ และมีความรู้สึกอิจฉาผู้ที่มีอวัยวะเพศชาย แต่เมื่อทำอะไรไม่ได้ก็ ยอมรับและโกรธแม่มาก ถอนความรักจากแม่มารักพ่อที่มีอวัยวะเพศที่ตนปรารถนาจะมี แต่ก็รู้ว่าพ่อและแม่รัก กันเด็กหญิงจึงแก้ปัญหาโดยใช้กลไกป้องกันตน โดยเก็บความรู้สึกความต้องการของตน (Repression) และ เปลี่ยนจากโกรธเกลียดแม่ มาเป็นรักแม่ (Reaction Formation) ขณะเดียวกันก็อยากทำตัวเหมือนแม่ จึง เลียนแบบแม่ สรุปได้ว่า เด็กหญิงมีความรักพ่อแต่รู้ว่าแย่งพ่อมาจากแม่ไม่ได้ จึงเลียนแบบแม่ คือ ถือแม่เป็น แบบฉบับหรือต้นแบบของพฤติกรรมของ “ผู้หญิง” (4) ขั้นแฝง (6-12 ปี) เป็นระยะที่ ฟรอยด์ กล่าวว่า เด็กเก็บกดความต้องการทางเพศหรือความต้องการ ทางเพศสงบลง (Quiescence Period) เด็กชายมักเล่นหรือจับกลุ่มกับเด็กชายส่วนเด็กหญิงก็จะเล่นหรือจับ กลุ่มกับเด็กหญิง (5) ขั้นสนใจเพศตรงข้าม วัยนี้จะมีความสนใจในเพศตรงข้าม ซึ่งเป็นระยะเริ่มต้น ของวัยผู้ใหญ่ สิ่งที่ สำคัญในวัยนี้คือ วัยรุ่นจะเป็ นวัยที่จะมีการเปลี่ยนแปลงทั้งทางร่างกาย และจิตใจ เช่น ปรับตัวให้เข้ากับเพศ ตรงข้าม เลียนบทบาททางเพศ ผูกพันกับเพศตรงข้าม ฟรอยด์กล่าวว่า ถ้าเด็กโชคดีและผ่านวัยแต่ล ะวัยโดยไม่มีปัญหาก็จะเจริญเติบโต เป็นผู้ใหญ่ ท ี ่ มี บุคลิกภาพปกติ แต่ถ้าเด็กมีปัญหาในแต่ละขั้นของพัฒนาการก็จะมีบุคลิกภาพผิดปกติไป ระยะลักษณะเพศขั้นทุติยภูมิ เริ่มตั้งแต่ วัยรุ่นเป็นต้นไป 7.5.3 ทฤษฏีพัฒนาการทางจิตสังคม อีริก อิริกสัน (Erik Erikson) เป็นนักจิตวิทยาชาวเยอรมัน ภายหลังอพยพไปอยู่สหรัฐอเมริกา ได้ ศึกษาแนวคิดทางจิตวิเคราะห์จาก แอนนา ฟรอยด์ (Anna Freud) ลูกสาวของฟรอยด์ แต่มีความคิดเห็นต่าง จาก ฟรอยด์ ในประเด็นที่ว่า บุคลิกภาพของมนุษย์พัฒนาเปลี่ยนแปลงไปตลอดชีวิต ด้วยพลังทางสังคมมิใช่ พลังทางเพศตามที่ ฟรอยด์ เสนอ อีริคสัน แบ่งพัฒนาการของมนุษย์เป็น 8 ขั้น โดย 5 ขั้นแรกคล้ายกับขั้นของ ฟรอยด์ พัฒนาการแต่ละขั้นติดต่อสืบเนื่องกันตลอดเวลา โดยมี พัฒนาการทางด้านร่างกายเป็นตัวนำไปสู่ พัฒนาการขั้นต่อๆ ไป ในแต่ละขั้นพัฒนาการที่แบ่ง อิริคสัน ใช้คำเรียกว่า “Sense of” ก็เพราะเขาเชื่อว่า ใน แต่ละขั้นเด็กจะต้องพบกับปัญหาเฉพาะ ซึ่งถ้าแก้ปัญหาได้สาเร็จก็จะเกิดความรู้สึกที่ดีเหลือตกค้างอยู่ก่อนที่จะ ก้าวขึ้นสู่พัฒนาการขั้นต่อไป แต่ถ้า แก้ปัญหาไม่ได้ก็จะเกิดความรู้สึกที่ไม่ดี (จิราพร รักการ, 2554: 89) สามารถสรุปทฤษฎีพัฒนาการจิตสังคม ของอีริกสันได้ดังตารางที่ 7.1

98 ตารางที่ 7.1 ทฤษฎีพัฒนาการจิตสังคมของอีริกสัน 8 ชั้นได้ดังนี้ ลำดับขั้น 1. ความไว้วางใจ VS. ความไม่ไว้วางใจ 2. ความเป็นตัวของตัวเอง อย่างอิสระ VS. ความอายและ สงสัย ไม่แน่ใจตนเอง 3. การเป็นผู้คิดริเริ่ม VS. การรู้สึกผิด

อายุ เหตุการณ์สำคัญ แรกเกิด ถึง 12- การเลี้ยงดู (Feeding) 18เดือน 18 เดือน ถึง 3 ปี การอบรมสั่งสอนการขับถ่าย (Toilet training) 3-6 ปี อยากจะทำอะไรด้วยตนเอง (Independence) 6-12 ปี วัยที่สร้างความรู้สึกผิดชอบ (School) วัยรุ่น ความสัมพันธ์ในสังคม (Peer (12-18 ปี) relationships)

4. ความต้องการที่จะทำ กิจกรรมอยู่เสมอ VS. ความรู้สึกด้อย 5. การรู้จักว่าตนเองเป็น เอกลักษณ์ VS. การไม่รู้จักตนเอง/ สับสนในบทบาทในสังคม 6. ความใกล้ชิดผูกพัน VS. วัยผู้ใหญ่ระยะต้น ความอ้างว้างตัวคนเดียว (19-40 ปี) 7. ความเป็นห่วงชนรุ่นหลัง VS. วัยผู้ใหญ่ระยะกลาง ความคิดถึงแต่ตนเอง (41-60 ปี) 8. ความพอใจในตนเอง VS. ระยะขั้นปลายของ ความสิ้นหวังและไม่พอใจในตนเอง ชีวิต (61 ปีขึ้นไป)

ความสัมพันธ์กับเพื่อนต่างเพศ (love relationships) วัยผู้ปกครอง/ที่ปรึกษา (Parenting/Mentoring) ผลรวมของ 7 วัยที่ ผ่านมาและมีความ พอใจในสภาพชีวิตของตน (Reflection on and acceptance of one’s life)

7.5.4 ทฤษฎีพัฒนาการทางสติปัญญาของเพียเจต์ จอง พี อ าเจต์ ( Jean Piaget) ค.ศ. 1896-1980 นั ก จิ ต วิ ท ยาชาวสวิ ส เป็ น ศาสตราจารย์ แ ห่ ง มหาวิทยาลัยเจนีวา ประเทศสวิตเซอร์แลนด์ ได้รับปริญญาเอกทางสัตว์วิทยา ในปี ค.ศ. 1918 เพียเจต์ เชื่อว่า มนุษย์มีแนวโน้มตามธรรมชาติที่จะจัดพฤติกรรมและความคิดให้เป็นระบบ มีความต่อเนื่อง เชื่อมโยง เป็นกลุ่ม เป็นพวก เกิดเป็นโครงสร้างทางความคิดที่จะใช้ในการเรียนรู้และทาความเข้าใจกับข้อมูลใหม่ หรือเหตุการณ์ ใหม่ๆ ที่แวดล้อมแล้วสร้างเป็นโครงสร้างทางความคิดใหม่ที่ซับซ้อนและมีประสิทธิภาพมากยิ่งขึ้น ซึ่งโครงสร้าง ความคิดใหม่นี้ ก็จะถูกนาไปใช้ในการทาความเข้าใจและเรียนรู้ข้อมูลใหม่ๆ ต่อไปอีก เกิดเป็นโครงสร้างทาง ความคิดใหม่ที่พัฒนาขึ้นเรื่อยๆ อย่างต่อเนื่อง เพียเจต์ ให้ชื่อโครงสร้างทางความคิดนี้ว่า สกีมา (Schema) สกี

99 มาจึงเป็นโครงสร้างของพฤติกรรมและความคิดต่างๆ ที่มีการจัดระบบเป็นอย่างดี โดยบางสกีมาอาจมีขนาด เล็กและมีลักษณะง่ายๆ ในขณะที่บ างสกีมามีขนาดใหญ่และมีความซับซ้อน เมื่อสกีมาใหม่ๆ ได้รับการ พัฒนาขึ้น พฤติกรรมการตอบสนองของมนุษย์ที่มีต่อสิ่งแวดล้อมก็จะได้รับ การปรุงแต่งให้มีคุณภาพและ ประสิทธิภาพมากยิ่งขึ้น (นุชลี อุปภัย, 2555: 39-40) ศรีเรือน แก้วกังวาน (2549: 56-57) กล่าวถึง หลักการของพัฒนาการด้านการรับรู้ ตามแนวคิด ของเพียเจต์ได้แบ่งพัฒนาการออกเป็น 2 ขั้นตอน คือ ขั้นตอนการรับรู้ข้อมูลใหม่เกี่ยวกับ โลก ที่ปรากฏต่อตัว บุ ค คลนั ้ น (Assimilation) และขั ้ น ตอนการปรั บ เปลี ่ ย นแนวคิ ด ของบุ ค คลในการ รั บ รู ้ ข้ อ มู ล ใหม่ (Accommodation) ทั้ง 2 ขั้นตอนนี้ จะเกิดขึ้นโดยผ่านหลักการที่มีความสัมพันธ์ซึ่งกันและกัน 3 ประการ คือ การจัดระบบ (Organization) การปรับตัว (Adaptation) และการรักษา - การจัดและรวบรวม (Organization) หมายถึง การจัดและรวบรวมกระบวนการ ต่างๆ ภายใน เข้า เป็นระบบต่อเนื่องกันเป็นระเบียบ และมีการปรับปรุงเปลี่ยนแปลงอยู่ตลอด เวลาตราบที่มีปฏิกิริยาสัมพันธ์กับ สิ่งแวดล้อม - การปรับตัว (Adaptation) หมายถึง การปรับตัวให้เข้ากับสิ่งแวดล้อม เพื่ออยู่ใน สภาพสมดุล ประกอบด้วยกระบวนการ 2 อย่างคือ 1) การซึมซาบ/ดูดซึมประสบการณ์ (Assimilation) 2) การปรับโครงสร้างทางสติปัญญา (Accommodation) พีอาเจต์ กล่าวว่า ระหว่างระยะเวลาตั้งแต่วัยทารกจนถึงวัยรุ่น คนเราจะค่อยๆ สามารถปรับตัวเข้ากับ สิ่งแวดล้อมมากขึ้น โดยพีอาเจต์ได้แบ่งพัฒนาการทางเชาว์ปัญญา ออกเป็น ขั้นใหญ่ๆ 4 ขั้น (Stage) ดังนี้ 1. ขั้นประสาทรับรู้และการเคลื่อนไหว (Sensorimotor Stage) แรกเกิด – 2 ปี วัยนี้เป็นวัยที่เด็กมีปฏิสัมพันธ์กับสิ่งแวดล้อม โดยประสาทสัมผัส และการ เคลื่อนไหวของอวัยวะ ต่างๆ ของร่างกาย และสามารถแบ่งขั้น Sensorimotor ออกเป็น 6 ขั้นย่อย ดังนี้ - ขั้นปฏิกิริยาสะท้อน (Reflexive) อายุ 0 ถึง 1 เดือน เป็นวัยที่ใช้พฤติกรรม Reflex or Automatic ที่ติดตัวมาตั้งแต่เกิด เช่น การดูด เป็นต้น พฤติกรรมที่เกิดขึ้นเพื่อสนองตอบต่อสิ่งเร้าโดยอัตโนมัติ เป็นพฤติกรรมท่ไม่เกิดจากการ เรียนรู้ - ขั้นพัฒนาอวัยวะเคลื่อนไหวด้านประสบการณ์เบื้องต้น (Primary circular reactions) อายุ 1 ถึง 3 เดือน เป็นวัยแสดงพฤติกรรมง่ายๆ และทำซ้ำๆ กันโดยไม่เบื่อ เช่น กำมือเข้าและ เปิดออกซ้ำๆ กัน พฤติกรรมที่แสดงปราศจากวัตถุประสงค์ ความสนใจอยู่ที่ความเคลื่อนไหว แต่ไม่ใช่ผลของความเคลื่อนไหว - ขั้นพัฒนาเคลื่อนไหวโดยมีจุดมุ่งหมาย (Secondary circular reactions) อายุ 4 ถึง 6 เดือน เด็กจะทำพฤติกรรมซ้ำเพราะควาสนใจในผลของพฤติกรรมนั้น เช่น สั่นเครื่องเล่น - ขั้นพัฒนาการประสานของอวัยวะ (Coordination of secondary reactions) อายุ 7 ถึง 10 เดือน เป็นวัยเริ่มที่จะแก้ปัญหาอย่างง่ายๆ โดยใช้พฤติกรรมในอดีตที่ผ่านมาช่วยแก้ ปัญหา เช่น การหาของที่ ซ่อนไว้ได้ เริ่มรู้ว่าตนเองเป็นส่วนอิสระ แยกสิ่งของที่ตน “ต้องการ” และ “ไม่ต้องการ” ออกจากกัน และ

100 สามารถเลียนแบบ หรือ เคลื่อนไหวจากผู้อื่น พฤติกรรมขั้นนี้มักเป็น เครื่องมือที่จะใช้ช่วยแก้ปัญหาในสิ่งที่ตน อยากได้ - ขั้นพัฒนาการความคิดริเริ่มแบบลองผิดลองถูก (tertiary circular reactions) อายุ 11 ถึง 18 เดือน เด็กเริ่มที่จะทดลองพฤติกรรมแบบถูกผิด (Trial and Error) มีความสนใจในผลของ พฤติกรรมใหม่ๆ มักทดลองทำดูหลายๆ แบบและสนใจผลที่เกิดขึ้น เช่น การตกของสิ่งของ พฤติกรรมเด็กมีวัตถุประสงค์ มี ความคิดริเริ่มในการแสดงพฤติกรรม - ขั้นพัฒนาโครงสร้างสติปัญญาเบื้องต้น (Beginning of thought) อายุ 18 เดือน ถึง 2 ขวบ เป็น วัยการเริ่มต้นของความคิด เด็กวัยนี้สามารถจะประดิษฐ์วิธีใหม่ๆ โดยใช้ความ คิดในการแก้ปัญหา สามารถจะ เข้าใจความสัมพันธ์ระหว่างสิ่งหนึ่งกับสิ่งหนึ่ง ในขั้นนี้ เด็กจะเรียน รู้ความสัมพันธ์ของสิ่งแวดล้อม และสามารถ อนุมานความสัมพันธ์ของเหตุและผลได้ มีจินตนาการ ก่อนที่จะเริ่มพฤติกรรม สามารถเลียนแบบพฤติกรรม ผู้ใหญ่ โดยไม่จำเป็นต้องเห็นตัวอย่าง แสดงจริงๆ แต่เลียนแบบจากความจำ สรุป ขั้น Sensorimotor เป็นขั้นพัฒนาการทางสติปัญญาความคิดก่อนระยะเวลา ที่เด็กอ่อนจะพูด และใช้ภาษาได้ สติปัญญาความคิดของเด็กจะแสดงออกโดยทางการกระทำ (Actions) เด็กสามารถแก้ปัญหา ได้ แม้ว่าจะไม่สามารถที่จะอธิบายได้ เป็นขั้นการเรียนรู้จากประสาทสัมผัส ในขั้นนี้พัฒนาการจะก้าวหน้า อย่างรวดเร็ว มีการพัฒนาการเรียนรู้ การแก้ปัญหา มีการจัดระเบียบการกระทำ มีการคิดก่อนที่จะทำ โดยทำ อย่างมีจุดมุ่งหมายด้วยความอยากรู้อยากเห็น และสามารถเลียนแบบได้ 2. ขั้นก่อนปฏิบัติการคิด (Preoperational Stage) ช่วงอายุ 2 - 7 ปี เป็นขั้นที่มีความคิดในระดับของรูปธรรม ลักษณะของเชาว์ปัญญาของเด็กวัยนี้ สรุปได้ดังนี้ - Preconceptual Phase (อายุ 18 เดือน ถึง 4 ปี) 1) เริ่มใช้ภาษา เข้าใจความหมายของสัญลักษณ์ 2) การยึดถือตนเองเป็นศูนย์กลาง ไม่สามารถที่จะเข้าใจความคิดเห็นของผู้อื่นๆ หรือไม่ได้คิดว่าผู้อื่นเขาจะคิดอย่างไร 3) ไม่เข้าใจความหมายของสิ่งที่มีหลายความหมาย 4) ไม่สามารถตั้งมโนทัศน์ (concept) การแยกหมู่ หรือ แบ่งกลุ่ม 5) เข้าใจสิ่งต่างๆ ในแง่ที่ตนเอง สามารถรับรู้สิ่งแวดล้อม - Intuitive Phase (อายุ 4 ถึง 7 ปี) 1) เริ่มมีความสัมพันธ์กับสิ่งแวดล้อม ตามความจริง ยังไม่สามารถคิดสิ่งที่เป็นนามธรรม 2) เริ่มสามารถเข้าใจภาษา 3) ยังไม่สามารถให้เหตุผลอย่างแท้จริง การตัดสินใจ ขึ้นอยู่กับการรับรู้ เป็นส่วนใหญ่ 4) เลียนแบบพฤติกรรมของผู้ใหญ่รอบตัวเขา

101 ตัวอย่างเช่น  เด็กไม่สามารถจะเข้าใจว่า ถ้า 2+2 = 4 แล้ว 4-2 =2  การเล่นขายของเด็ก หรืออาบน้ำให้ตุ๊กตา กล่องกระดาษ ทำเป็นรถยนต์ 

ก 

ข

ก

ข

ก ข

ค ก

ข

รูปที่ 7.1 ตัวอย่างพัฒนาการเรียนรู้ของเด็กอายุ 2-7 ปี สรุปได้ว่า ในระยะ 2 - 4 ปี เด็กยังยึดตนเองเป็นศูนย์กลาง มีขีดจำกัดในการรับรู้ สามารถเข้าใจได้ เพียงมิติเดียว เมื่อถึงระยะ 5 - 6 ปี เด็กจะย่างเข้าสู่ขั้น Intuitive Thought คาบเกี่ยวการคิดที่ขึ้นอยู่กับการ รับรู้กับการคิดอย่างมีเหตุผลตามความจริง เข้าสู่การรับรู้ได้ในหลายๆมิติในเวลาเดียวกันมากขึ้น และจะเริ่มมี การคิดอย่างมีเหตุผล โดยไม่ยึดอยู่กับการรับรู้เท่านั้น เด็กจะเริ่มมีความคิดรวบยอดเกี่ยวกับสิ่งต่างๆรอบตัวดี ขึ้น แต่ยังคิดและตัดสินผลของการกระทาต่างๆจากสิ่งที่เห็นภายนอก 3. ขั้นปฏิบัติการคิดด้วยรูปธรรม (Concrete Operational Stage) อายุ 7 - 11 ปี - เริ่มใช้เหตุผล รู้จักแก้ปัญหากับสิ่งต่างๆ ที่เป็นรูปธรรม สามารถคิดย้อน กลับ และเข้าใจเกี่ยวกับ การคงตัวของสสาร แต่การคิดยังต้องอาศัยการรับรู้เป็นรูปธรรมอยู่ - สามารถสร้างกฎเกณฑ์ ตั้งกฏเกณฑ์สิ่งแวดล้อมออกเป็นหมวดหมู่ สามารถเปรียบเทียบสิ่งต่างๆ ได้ พีอาเจต์สรุปความแตกต่างของขั้น Preoperational กับ Concrete operations โดยอธิบายว่าสิ่ง ต่อไปนี้เป็นสิ่งที่เด็กในวัย Concrete สามารถทำได้แต่ ขั้น Preoperational ไม่สามารถทำได้ มีดังนี้ ก. การสร้างภาพในใจ (Mental representations) ข. การคงตัวของสสาร (Conservation) ค. การคิดเปรียบเทียบ (Relational Terms) ง. การแบ่งกลุ่ม หรือจัดหมู่ (Class Inclusion) จ. การเรียงลำดับ (Serialization and Hierarchical Arrangements) ฉ. การคิดย้อนกลับ (Reversibility) เด็กจะมีความสามารถคิดเหตุผล สามารถคิดย้อนกลับ(Reversibility) เข้าใจเรื่องการอนุรักษ์ (Conservation) สามารถจัดกลุ่มหรือประเภทสิ่งของ (Classification) และจัดเรียงลาดับของสิ่งต่างๆ

102 (Seriation) ได้ เด็กในขั้นปฏิบัติการคิดด้วยรูปธรรมจะพัฒนาจากการยึดตนเองเป็นศูนย์กลางไปสู่ ความสามารถที่จะเข้าใจแนวคิดของสังคมรอบตัว และสามารถเข้าใจว่าผู้อื่นคิดอย่างไร แต่การคิดของเด็กยัง ต้องอาศัยพื้นฐานของการสัมผัสหรือสิ่งที่เป็นรูปธรรม ยังไม่สามารถคิดในสิ่งที่เป็นนามธรรมที่ซับซ้อนได้เหมือน ผู้ใหญ่ แต่อย่างไรก็ตาม ตอนปลายของขั้นนี้เด็กจะเริ่มเข้าใจสาเหตุของเหตุการณ์รอบตัวพร้อมจะแก้ปัญหา แต่อาจเริ่มที่จะสามารถแก้ปัญหาโดยอาศัยการตั้งสมมติฐานและอาศัยหลักของความสัมพันธ์ของปัญหานั้นๆ บ้างแล้ว 4. ขั้นปฏิบัติการคิดด้วยนามธรรม (Formal Operational Stage) ตั้งแต่อายุ 11 ปี จนถึงวัยผู้ใหญ่ เป็นขั้นที่โครงสร้างของความคิดอยู่ในระดับนามธรรม (Abstract Constructionism) ที่มีลักษณะดังนี้ - เป็นขั้นพัฒนาการความคิดขั้นสุดยอด - สามารถศึกษาเหตุผลนอกเหนือไปจากข้อมูลที่มีอยู่ - สามารถคิดแก้ปัญหาอย่างเป็นวิทยาศาสตร์ (มีระบบและมีเหตุผล) โดยการตั้งสมมติฐานขึ้นมาแล้วหาข้อสรุป - สามารถเข้าใจสิ่งที่เป็นนามธรรม - สนใจที่จะสร้างทฤษฎีในทุกสิ่งที่พบในสิ่งแวดล้อม ตัวอย่างเช่น การทดลองใช้ของผสมสารเคมีดังต่อไปนี้ เริ่มจากแสดงให้เด็กกว่า ดูว่ามีหลอดแก้วใส่ของเหลวไม่มีสี 4 หลอด และขวดเล็กๆ 1 ใบ ตามรูป

1

2 3 4 ก หลอดที่ 1 ใส่กรดกำมะถันอย่างอ่อน หลอดที่ 2 ใส่น้ำ หลอดที่ 3 ใส่น้ำที่มีออกซิเจนละลายอยู่ (Oxygenated Water) หลอดที่ 4 ใส่ Thiosulphate หลอดที่ 5 Patassium Iodide รูปที่ 7.2 ตัวอย่างการทดลองการผสมสารเคมีตามขั้นปฏิบัติการคิดด้วยนามธรรม จากนั้นให้ทำของเหลวสีเหลืองเหมือนกับที่ผู้ที่ทดลองทำ โดยเด็กที่มีพัฒนาการถึงขั้นนี้ จะทำดังนี้ ในตรงกันข้าม เด็กที่ไม่มีปัญญาถึงขั้นนี้ จะไม่สามาถที่จะคิดปัญหาเช่นนี้

103 1. ทดลองผสมของเหลวในขวด ก กับของเหลวทุกอย่างทีละอย่าง (ซึ่งจะไม่ทำให้เกิดสีเหลือง แสดงว่าผสมทีละอย่างจะไมได้สีเหลือง จึงต้องทำขั้นต่อไป) 2. ผสม 1 กับ 2 + ของเหลวในขวด ก 3. ผสม 1 กับ 3 + ของเหลวในขวด ก (ทำให้เกิดสีเหลือง) 4. ผสม 1 กับ 4 + ของเหลวในขวด ก 5. ผสม 1 กับ 2 และ 3 + ของเหลวในขวด ก (ทำให้เกิดสีเหลือง) สรุปได้ว่า เป็นช่วงที่เด็กจะสามารถคิดไม่เพียงแต่ในสิ่งที่เห็นหรือได้ยินโดยตรงเหมือนระยะก่อนๆ อีกต่อไป แต่จะสามารถจินตนาการเงื่อนไขของปัญหาในอดีต ปัจจุบัน และอนาคต โดยพัฒนาสมมติฐานอย่าง สมเหตุสมผลเกี่ยวกับเหตุการณ์ที่เกิดขึ้นได้ ซึ่งก็หมายถึงว่า ในระยะนี้เด็กจะมีความสามารถคิดหาเหตุผล เหมือนผู้ใหญ่นั่นเอง ทั้งนีส้ ามารถสรุปพัฒนาการเชาว์ปัญญาของพีอาเจต์ได้ ดังตาราง 7.2 ตารางที่ 7.2 สรุปพัฒนาการเชาว์ปัญญาของพีอาเจต์ Stage อายุประมาณ (ปี) บุคลิกภาพสำคัญ Sensorimotor แรกเกิด ถึง 1½ การเพิ่มขึ้นของการกระทำ ได้แก่ พฤติกรรม หรือ 2 ขวบ ที่มีทิศทาง, ความถาวรของสิ่งที่มองเห็น และจับต้องได้ Preoperations 1½ หรือ 2 ขวบ การคิดถึงแต่เรื่องของตนเป็นศูนย์กลาง, ถึง 6 หรือ 7 ปี การรวมกลุ่มซึ่งพูดคนเดียว, การตั้งใจทีละอย่าง, การเล่นแบบละคร หรือ เกินความเป็นจริง, การเล่นแบบเปรียบเทียบ หรือจับคู่, การเข้าใจภาษาและทราบว่าของ ต่างๆ มีชื่อ และใช้ภาษาเพื่อช่วยในการแก้ ปัญหา Concrete 6 หรือ 7 ปี จำแนกได้, การจัดประเภทเดียวกัน, operations ถึง 11 หรือ 12 ปี เรียงลำดับได้, การคิดย้อนกลับ.การเปลี่ยน จากสภาพหนึ่งไปอีกสภาพหนึ่ง, การคงที่ ของสสาร,ความประพฤติที่ถูกต้องในสังคม Formal operations 11 หรือ 12 ถึงวัยผู้ใหญ่ การคิดแบบนามธรรม, การมีเหตุผลทาง วิทยาศาสตร์,การทดสอบสมมติฐาน, การคิด ถึงแต่เรื่องตนเองของวัยรุ่น, สภาพที่แท้จริง ของวัยหนุ่มสาว

104 นอกจากนี้พีอาเจต์ ยังได้กล่าวถึงองค์ประกอบที่มีส่วนเสริมสร้างพัฒนาการ เชาว์ปัญญาว่า ประกอบด้วย 4 องค์ประกอบคือ 1. วุฒิภาวะ (Maturation) พีอาเจต์ กล่าวว่า การเจริญเติบโตด้านสรีรวิทยา โดยเฉพาะ เส้นประสาทและต่อมไร้ท่อ มีส่วนสำคัญต่อการพัฒนาเชาว์ปัญญา หรือต้องจัด ประสบกาณณ์ หรือ สิ่งแวดล้อม ให้เหมาะสมกับความพร้อมหรือวัยของเด็ก 2. ประสบการณ์ (Experience) มี 2 ชนิด คือ ประสบการณ์อันเนื่องมาจากปฏิสัมพันธ์กับ สิ่งแวดล้อมตามธรรมชาติ และประสบการณ์เกี่ยวกับการคิดหาเหตุผลและคณิตศาสตร์ ซึง่ มีความสำคัญ ในการแก้ปัญหา ต่าง ๆ โดยเฉพาะทางวิทยาศาสตร์ 3. การถ่ายทอดความรู้ทางสังคม (Social Transmission) หมายถึง พ่อแม่, ครูและคนที่อยู่ รอบตัวเด็ก จะถ่ายทอดความรู้ให้เด็ก หรือ สอนเด็กด้วยกระบวน การซึมซาบ ประสบการณ์ หรือการปรับ โครงสร้างทางเชาว์ปัญญา 4. กระบวนการพัฒนาสมดุล (Equilibration) คือ การควบคุมพฤติกรรมของ ตนเอง ซึ่งอยู่ใน ตัวของแต่ละบุคคล เพื่อจะปรับความสมดุลของพัฒนาการเชาว์ปัญญาขั้นต่อไป อีกขั้นหนึ่งซึ่งสูงกว่า 7.5.5 ทฤษฎีพัฒนาการทางเชาว์ปัญญาของวิก๊อทสกี้ เล็ป ซีมาโนวิช วิก๊อทสกี้ (Lev Semanovick Vygotsky) เป็นนักจิตวิทยาชาวรัสเชีย ที่ให้ ความสำคัญกับวัฒนธรรมและสังคมมาก เขาอธิบายว่ามนุษย์ได้รับอิทธิพลจากสิ่งแวดล้อมตั้งแต่แรกเกิดซึ่ง นอกจากสิ่งแวดล้อมทางธรรมชาติแล้ว ก็ยังมีสิ่งแวดล้อมทางสังคม ซึ่งก็คือวัฒนธรรมที่แต่ละสังคมสร้างขึ้น ดังนั้น สถาบันสังคมต่างๆ เริ่มตั้งแต่สถาบันครอบครัว จะมีอิทธิพลต่อพัฒนาการทางเชาวน์ปัญญาของแต่ละ บุคคล นอกจากนั้น ภาษายังเป็นเครื่องมือสำคัญของการคิดและพัฒนาปัญญาขั้นสูง พัฒนาการทางภาษาและ ทางความคิดของเด็กเริ่มด้วยการพัฒนาที่แยกจากกัน แต่เมื่ออายุมากขึ้นพัฒนาทั้งสองด้านจะไปร่วมกัน วีก็อตสกี้แบ่งระดับเชาว์ปัญญาออกเป็น 2 ขั้น คือ 1. เชาว์ปัญญาขั้นเบื้องต้น คือเชาว์ปัญญามูลฐานตามธรรมชาติโดยไม่ต้องเรียนรู้ 2. เชาว์ปัญญาขั้นสูง คือเชาว์ปัญญาที่เกิดจากการมีปฏิสัมพันธ์กับผู้ใหญ่ที่ให้การอบรม เลี้ยงดู ถ่ายทอดวัฒนธรรมให้โดยใช้ภาษา วีก็อตสกี้ ได้แบ่งพัฒนาการทางภาษาเป็น 3 ขั้น คือ 2.1 ภาษาที่ใช้ในการปฏิสัมพันธ์กับผู้อื่น เรียกว่า ภาษาสังคม (social speech) เป็น ภาษาที่เด็กใช้ ในการติดต่อสัมพันธ์กับผู้อื่น ในช่วงอายุ 0 - 3 ปี เพื่อสื่อสารความคิดความรู้สึกต่างๆที่ตนนั้น กำลังนึกคิด และต้องการที่จะแสดง ความต้องการอารมณ์ ความรู้สึกของตนเองกับผู้อื่น 2.2 ภาษาที่พูดกับตนเอง 3 – 7 ขวบ (egocentric speech) เป็นภาษาที่เด็กใช้ พูดกับตนเองในช่วงอายุ 3 -7 ปี โดยไม่เกี่ยวข้องกับผู้อื่น เพื่อช่วยในการคิด ตัดสินใจแสดงพฤติกรรม 2.3 ภาษาที่พูดในใจเฉพาะตน 7 ขวบขึ้นไป (inner speech) วีก๊อทสกี้อธิบายว่า มนุษย์ต้องใช้ภาษาในการคิด เด็กจะต้องพัฒนาภาษาในใจ ซึ่งเป็นการช่วยให้พัฒนาการทางสติปัญญาพัฒนา

105 สูงขึ้นตามระดับอายุ การพัฒนาภาษาภายในตนเองเกิดขึ้นในช่วงอายุประมาณ 7 ปี เมื่อเด็กพบปัญหาที่ ยุ่งยากมากขึ้น เขาเรียนรู้ที่จะแก้ปัญหาไปตามขั้นตอนโดยใช้ภาษาภายในตนเอง ในขณะที่เด็กเรียนรู้ที่จะ แก้ปัญหาด้วยตนเองนั้น เขาอาจพบบางปัญหาที่เขาคิดเองไม่ออก แต่หากได้รับคำแนะนำช่วยเหลือบางส่วน จากผู้ใหญ่ หรือได้รับความร่วมมือจากกลุ่มเพื่อนเขาจะสามารถแก้ปัญหานั้นได้สำเร็จวีก๊อตสกี้เรียกระดับ ความสามารถนี้ว่าจุดที่เด็กสามารถแก้ปัญหาได้สำเร็จหากได้รับความช่วยเหลือสนับสนุน นอกจากภาษาแล้วยังมีสัญลักษณ์ที่ช่วยในกระบวนการพัฒนาสติปัญญาด้วย เครื่องหมายนี้ แบ่งได้เป็น 3 ชนิดคือ 1. เครื่องหมายดัชนี ( indexical sign) เป็นเครื่องหมายที่ใช้อธิบายสิ่งที่มีลักษณะเป็นเหตุ เป็นผลต่อกัน เช่น ฝนตกหนักทำให้น้ำท่วม 2. เครื่องหมายภาพตัวแทน(iconic sign) เป็นเครื่องหมายที่เป็นสื่อสัญลักษณ์ต่างๆ เช่น สี ขาวของธงไตรรงค์เป็นสัญลักษณ์ของศาสนา 3. เครื่องหมายสัญลักษณ์ (symbolic sign) เป็นเครื่องหมายสัญลักษณ์แทนสิ่งที่เป็นนามธรรม ในการคิด เช่น ภาษา ระดับสติปัญญาที่ต่างกันของเด็ก จะทำให้เด็กเลือกใช้เครื่องหมายต่างกัน 7.5.6 ทฤษฎีพัฒนาการทางจริยธรรมของโคลเบอร์ก โคลเบอร์ก (Kohlberg, Lawrence) นักจิตวิทยาชาวสหรัฐอเมริกาเชื่อว่า พัฒนาการทางสติปัญญา เป็นรากฐานของพัฒนาการทางจริยธรรม เขาจึงขยายทฤษฎีพัฒนาการทางจริยธรรมของเปียเจต์ ให้กว้างขวาง ยิ่งขึ้น ละเอียดลออยิ่งขึ้น เขาได้ทำการวิเคราะห์เหตุผลเชิงจริยธรรม และวัดระดับการพัฒนาการทางจริยธรรม ของบุคคลในหลายสังคมและวัฒนธรรม แล้วสรุปการพัฒนาการทางจริยธรรมของมนุษย์ทั่วโลกแบ่งออกเป็น ขั้นๆ ได้ 6 ขั้น โดยที่ขั้นต่ำจะพบมากในเด็กทั่วโลก ส่วนขั้นสูงสุดจะพบแต่ในผู้ใหญ่บางคนในบางวัฒนธรรม เท่านั้น พัฒนาการทางจริยธรรมจะเป็นไปตามขั้น จากขั้นที่หนึ่งไปตามลาดับจนถึงขั้นที่หก โดยไม่มีการข้าม ขั้น เพราะการใช้เหตุผลในขั้นสูงขึ้นไป จะเกิดมีขึ้นได้ด้วยการมีความสามารถในการใช้เหตุผลในขั้นที่อยู่ต่ำกว่า เสียก่อน มนุษย์ทุกคนไม่จำเป็นต้องพัฒนาทางจริยธรรมไปถึงขั้นสุดท้าย อาจจะหยุดชะงักที่ขั้นใดขั้นหนึ่งก็ได้ โคลเบอร์กพบว่าผู้ใหญ่ส่วนมากจะมีพัฒนาการทางจริยธรรมถึงขั้นที่ 4 เท่านั้น และบางครั้งบุคคลก็อาจจะ ย้อนกลับมาใช้ในขั้นต่ำๆ ก็ได้ เพราะอารมณ์ของคนเราไม่แน่นอน (กฤตวรรณ คำสม, 2557: 63-66) ทฤษฎีพัฒนาการทางจริยธรรมของ โคลเบอร์ก ได้แบ่งพัฒนาการทางจริยธรรมออกเป็น 3 ระดับ แต่ละระดับแยกออกเป็น 2 ระยะหรือ 2 ขั้น (Stage) ตามลักษณะการให้เหตุผลทางจริยธรรมดังนี้ ระดับที่ 1 ระดับก่อนกฏเกณฑ์สังคม จะพบในเด็ก 2-10 ปี โคลเบิร์กแบ่งขั้นพัฒนาการ ระดับนี้เป็น 2 ขั้น คือ ขั้นที่ 1 ระดับจริยธรรมของผู้อื่น ในขั้นนี้เด็กจะใช้ผลตามของพฤติกรรมเป็นเครื่องชี้ว่า พฤติกรรมของตน “ถูก” หรือ “ผิด”เป็นต้นว่า ถ้าเด็กถูกทำโทษก็จะคิดว่าสิ่งที่ตนทำ “ผิด” และจะพยายาม

106 หลีกเลี่ยงไม่ทำสิ่งนั้นอีก พฤติกรรมใดที่มีผลตามด้วยรางวัลหรือคำชม เด็กก็จะคิดว่าสิ่งที่ตนทำ “ถูก” และ จะทำซ้ำอีกเพื่อหวังรางวัล ขั้นที่ 2 ระดับจริยธรรมของผู้อื่น ในขั้นนี้เด็กจะสนใจทำตามกฎข้อบังคับ เพื่อประโยชน์ หรือความพอใจของตนเอง หรือทำดีเพราอยากได้ของตอบแทน หรือรางวัล พฤติกรรมของเด็กในขั้นนี้ทำเพื่อ สนองความต้องการของตนเอง แต่มักจะเป็นการแลกเปลี่ยนกับคนอื่น เช่น ประโยค “ถ้าเธอทำให้ฉัน ฉันจะ ให้.......” ระดับที่ 2 ระดับจริยธรรมตามกฎเกณฑ์สังคม จะพบในวัยรุ่นอายุ 10 -16 ปี โคลเบิร์กแบ่ง พัฒนาการ ระดับนี้เป็น 2 ขั้น คือ ขั้นที่ 3 การยอมรับของกลุ่มหรือสังคม ใช้เหตุผลเลือกทำในสิ่งที่กลุ่มยอมรับโดยเฉพาะ เพื่อน เพื่อเป็นที่ชื่นชอบและยอมรับของเพื่อน ไม่เป็นตัวของตัวเอง คล้อยตามการชักจูงของผู้อื่น เพื่อ ต้องการรักษาสัมพันธภาพที่ดี พบในวัยรุ่นอายุ 10 -15 ปี ขั้นนี้แสดงพฤติกรรมเพื่อต้องการเป็นที่ยอมรับของ หมู่คณะ การช่วยเหลือผู้อื่นเพื่อทำให้เขาพอใจ ขั้นที่ 4 กฎและระเบียบของสังคม จะใช้หลักทำตามหน้าที่ของสังคม โดยปฏิบัติตาม ระเบียบของสังคมอย่างเคร่งครัด เรียนรู้การเป็นหน่วยหนึ่งของสังคม ปฏิบัติตามหน้าที่ของสังคมเพื่อดำรงไว้ ซึ่งกฎเกณฑ์ในสังคม พบในอายุ13 -16 ปี ขั้นนี้แสดงพฤติกรรมเพื่อทำตามหน้าที่ของสังคม โดยบุคคลรู้ถึง บทบาทและหน้าที่ของเขาในฐานะเป็นหน่วยหนึ่งของสังคมนั้น จึงมีหน้าที่ทำตามกฎเกณฑ์ต่างๆ ที่สังคม กำหนดให้ หรือคาดหมายไว้ ระดับที่ 3 ระดับจริยธรรมอย่างมีวิจารณญาณ เป็นหลักจริยธรรมของผู้มีอายุ 20 ปี ขึ้นไป ผู้ทำหรือผู้แสดงพฤติกรรมได้พยายามที่จะ ตีความหมายของหลักการและมาตรฐานทางจริยธรรมด้วยวิจารณญาณ ก่อนที่จะยึดถือเป็นหลักของความ ประพฤติที่จะปฏิบัติตาม การตัดสินใจ “ถูก” “ผิด” “ไม่ควร” มาจากวิจารณญาณของตนเอง โคลเบิร์กแบ่งพัฒนาการ ระดับนี้เป็น 2 ขั้น คือ ขั้นที่ 5 สัญญาสังคมหรือหลักการทำตามคำมั่นสัญญา ขั้นนี้เน้นถึงความสำคัญของ มาตรฐานทางจริยธรรมที่ทุกคนหรือคนส่วนใหญ่ในสังคมยอมรับว่าเป็นสิ่งที่ถูกสมควรที่จะปฏิบัติตาม โดย พิจารณาถึงประโยชน์และสิทธิของบุคคลก่อนที่จะใช้เป็นมาตรฐานทางจริยธรรม ได้ใช้ความคิดและเหตุ ผลเปรียบเทียบว่าสิ่งไหนผิดและสิ่งไหนถูก ในขั้นนี้การ “ถูก” และ “ผิด” ขึ้นอยู่กับค่านิยมและความคิดเห็น ของบุคคลแต่ละบุคคล ขั้นที่ 6 หลักการคุณธรรมสากล ขั้นนี้เป็นหลักการมาตรฐานจริยธรรมสากล เป็น หลักการเพื่อมนุษยธรรม เพื่อความเสมอภาคในสิทธิมนุษยชนและเพื่อความยุติธรรมของมนุษย์ทุกคน ในขั้น นี้สิ่งที่ “ถูก” และ “ผิด” เป็นสิ่งที่ขึ้นมโนธรรมของแต่ละบุคคลที่เลือกยึดถือ

107 7.6 การประยุกต์ใช้ทฤษฎีพัฒนาการทีเ่ กี่ยวข้องกับเรียนรู้ไปในด้านการเรียนการสอน 7.6.1 ประยุกต์ใช้ทฤษฎีของซิกมันด์ ฟรอยด์ พัฒนาการมนุษย์ตามแนวคิดของฟรอยด์เราสามารถนำมาประยุกต์ใช้ให้เด็กมีการพัฒนาการด้าน บุคลิกภาพที่เหมาะสมได้ เพราะหากเด็กผ่านแต่ละวัยมาโดยไม่มีปัญหา ไม่เกิดการชะงักที่วัยใดวัยหนึ่งก็จะโต ขึ้นมีบุคลิกภาพที่ปกติ แต่ถ้าเด็กมีปัญหาในแต่ละขั้นของพัฒนาการก็จะมีบุคลิกภาพผิดปกติ เช่น เด็กเกิดการ ชะงักที่ขั้นปาก ก็จะส่งผลต่อเด็กเมื่อโตขึ้น เช่น สูบบุหรี่ กัดนิ้ว ดูดนิ้ว รับประทานมาก เป็นต้น เราจึงควรมี การเลี้ยงดูที่เหมาะสมแต่ละช่วงวัย ในขั้นอวัยวะเพศ เด็กจะมีการแบ่งแยกบุคลิกภาพทางเพศในขั้นนี้ เด็กเริ่มมีการสนในและเรียนรู้เรื่อง ของแตกต่างด้านเพศ มีความสนใจสอบถามหรือเลียนแบบพฤติกรรม เด็กผู้ชายจะเลียนแบบพฤติกรรมของพ่อ เด็กผู้หญิงจะเรียนแบบพฤติกรรมของแม่ เพราะฉะนั้นต้องให้ความรู้ด้านเพศที่ถูกต้องแก่เด็ก หากเด็กไม่ได้รับ ความรู้ที่ถูกต้อง หรือขาดต้นแบบที่ดีอาจทำให้เด็กเกิดการสับสนทางเพศ และโตขึ้นอาจจะเบี่ยงเบนทางเพศได้ ครูผู้สอนสามารถนำทฤษฎีมาประยุกต์ใช้โดยการให้ความรู้เกี่ยวกับเรื่องเพศที่ถูกต้อง เริ่มมีการสอนใน เรื่องของบทบาทในสังคมที่ถูกต้อง และในขั้นของเพศครูก็ควรหากิจกรรมเสริมต่างๆ ให้นักเรียนได้ทำ เช่น กิจกรรมกีฬา กิจกรรมดนตรี เป็นต้น เพื่อไม่ให้เด็กหมกมุ่นแต่ในเรื่องเพศ 7.6.2 ประยุกต์ใช้ทฤษฎีของอีริค อีริคสัน ทฤษฎีนี้ได้กล่าวถึงบุคลิกภาพ โดยบุคลิกภาพของแต่ละบุคคลเป็นผลของการเลี้ยงดู และการส่งเสริมแต่ ละช่วงวัย ในการจัดการเรียนการสอนครูควรให้จัดให้มีกิจกรรมให้เด็กได้แสดงออกทั้งในด้านของความคิด ด้าน สติปัญญา ด้านความสามารถ ให้อิสระทางความคิดต่อเด็ก ให้เด็กได้สร้างผลงานต่างๆ ด้วยตนเอง ให้เด็กเกิด ความภูมิใจในตัวเอง ครูต้องให้ความเชื่อใจและไว้วางใจในตัวเด็ก เพื่อให้เด็กมีความมั่นใจในตัวเอง มีความเชื่อ ว่าตัวเองสามารถทำสิ่งต่างๆ ได้ โดยการได้ทดลองได้เรียนรู้จะทำให้เด็กได้รู้จักตนเองว่าตนมีความชอบหรือมี ความสนใจในด้านไหน และครูควรคอยส่งเสริมให้เด็กได้พัฒนาในสิ่งที่ตนชอบ ในการอยู่ร่วมกันในสังคมครูควร มีการจัดให้เด็กใช้กิจกรรมกลุ่มโดยให้เด็กแต่ละคนมีหน้าที่รับผิดชอบของตนเอง เพื่อให้เด็กรู้สึกมีส่วนร่วมใน สังคม 7.6.3 ประยุกต์ใช้ทฤษฎีของเพียเจต์ เมื่อทำงานกับนักเรียน ผู้สอนควรคำนึงถึงพัฒนาการทางสติปัญญาของนักเรียนดังต่อไปนี้ 1. นักเรียนที่มีอายุเท่ากันอาจมีขั้นพัฒนาการทางสติปัญญาที่แตกต่างกัน ดังนั้นจึงไม่ควร เปรียบเทียบเด็ก ควรให้เด็กมีอิสระที่จะเรียนรู้และพัฒนาความสามารถของเขาไปตามระดับพัฒนาการของเขา นักเรียนแต่ละคนจะได้รับประสบการณ์ 2 แบบคือ 1.1 ประสบการณ์ทางกายภาพ (physical experiences) จะเกิดขึ้นเมื่อนักเรียนแต่ละคนได้ ปฏิสัมพันธ์กับวัตถุต่าง ในสภาพแวดล้อมโดยตรง 1.2 ประสบการณ์ทางตรรกศาสตร์ (Logic mathematical experiences) จะเกิดขึ้นเมื่อนักเรียน ได้พัฒนาโครงสร้างทางสติปัญญาให้ความคิดรวบยอดที่เป็นนามธรรม

108 2. หลักสูตรที่สร้างขึ้นบนพื้นฐานทฤษฎีพัฒนาการทางสติปัญญาของเพียเจต์ ควรมีลักษณะดังต่อไปนี้คือ - เน้นพัฒนาการทางสติปัญญาของผู้เรียนโดยต้องเน้นให้นักเรียนใช้ศักยภาพของตนเองให้มากที่สุด - เสนอการเรียนการเสนอที่ให้ผู้เรียนพบกับความแปลกใหม่ - เน้นการเรียนรู้ต้องอาศัยกิจกรรมการค้นพบ - เน้นกิจกรรมการสำรวจและการเพิ่มขยายความคิดในระหว่างการเรียนการสอน - ใช้กิจกรรมขัดแย้ง (cognitive conflict activities) โดยการรับฟังความคิดเห็นของผู้อื่น นอกเหนือจากความคิดเห็นของตนเอง 3. การสอนที่ส่งเสริมพัฒนาการทางสติปัญญาของผู้เรียนควรดำเนินการดังต่อไปนี้ - ถามคำถามมากกว่าการให้คำตอบ - ครูผู้สอนควรจะพูดให้น้อยลง และฟังให้มากขึ้น - ควรให้เสรีภาพแก่นักเรียนที่จะเลือกเรียนกิจกรรมต่าง ๆ - เมื่อนักเรียนให้เหตุผลผิด ควรถามคำถามหรือจัดประสบการณ์ให้นักเรียนใหม่ เพื่อนักเรียนจะได้ แก้ไขข้อผิดพลาดด้วยตนเอง - ชี้ระดับพัฒนาการทางสติปัญญาของนักเรียนจากงานพัฒนาการทางสติปัญญาขั้นนามธรรมหรือ จากงานการอนุรักษ์ เพื่อดูว่านักเรียนคิดอย่างไร - ยอมรับความจริงที่ว่า นักเรียนแต่ละคนมีอัตราพัฒนาการทางสติปัญญาที่แตกต่างกัน - ผู้สอนต้องเข้าใจว่านักเรียนมีความสามารถเพิ่มขึ้นในระดับความคิดขั้นต่อไป - ตระหนักว่าการเรียนรู้ที่เกิดขึ้นเพราะจดจำมากกว่าที่จะเข้าใจ เป็นการเรียนรู้ที่ไม่แท้จริง 4. ในขั้นประเมินผล ควรดำเนินการสอนต่อไปนี้ - มีการทดสอบแบบการให้เหตุผลของนักเรียน - พยายามให้นักเรียนแสดงเหตุผลในการตอนคำถามนั้น ๆ - ต้องช่วยเหลือนักเรียนทีมีพัฒนาการทางสติปัญญาต่ำกว่าเพื่อร่วมชั้น 7.6.4 ประยุกต์ใช้ทฤษฎีของวีก๊อตสกี้ 1. ครูผู้สอนควรให้มีการจัดการเรียนรู้จากการปฏิบัติงานจริง ผู้เรียนจะต้องฝึกฝนการสร้างความรู้ด้วย ตนเอง 2. การสอนจะเปลี่ยนจากการถ่ายทอดให้ผู้เรียนได้รับสาระความรู้ที่แน่นอน ตายตัว ไปสู่การสาธิต กระบวนการแปลและสร้างความหมายที่หลากหลาย การเรียนรู้ทักษะต่างๆจะต้องให้มีประสิทธิภาพ ถึงขั้นทำ ได้และแก้ปัญหาจริง ได้ 3. ในการเรียนการสอน ผู้เรียนจะเป็นผู้มีบทบาทในการเรียนรู้อย่างตื่นตัว ผู้เรียนจะต้องเป็นผู้กระทำกับ ข้อมูลหรือประสบการณ์ต่างๆและจะต้องสร้าง ความหมายให้กับสิ่งนั้นด้วย ตนเอง โดยการให้ผู้เรียนอยู่ในบริบทจริง

109 4. ในการจัดการเรียนการสอน ครูจะต้องพยายามสร้างบรรยากาศทางสังคม จริยธรรม ให้เกิดขึ้น กล่าวคือ ผู้เรียนจะต้องมีโอกาสเรียนรู้ในบรรยากาศที่เอื้อต่อการปฏิสัมพันธ์ทางสังคม จะช่วยให้การเรียนรู้ของ ผู้เรียนกว้างขึ้น และหลากหลายขึ้น 5. ในการเรียนการสอน ผู้เรียนมีบทบาทในการเรียนรู้อย่างเต็มที่ โดยผู้เรียนจะนำตนเองและควบคุม ตนเองในการเรียนรู้ 6. ในการเรียนการสอนแบบสร้างความรู้ ครูจะมีบทบาทแตกต่างไปจากเดิม คือ จากการเป็นผู้ถ่ายทอด ความรู้และควบคุมการเรียนรู้ เปลี่ยนไปเป็นการให้ความร่วมมืออำนวยความสะดวก และช่วยเหลือผู้เรียนใน การเรียนรู้ คือการเรียนการสอนจะต้องเปลี่ยนจาก “การให้ความรู้” ไปเป็น “การให้ผู้เรียนสร้างความรู้” 7. ในด้านการประเมินผลการเรียนการสอน เนื่องจากการเรียนรู้ตามทฤษฎีการสร้างความรู้ด้วยตนเองนี้ ขึ้นอยู่กับความสนใจและการสร้างความหมายที่แตกต่างกันของบุคคล ผลการเรียนรู้ที่เกิดขึ้นจึงมีลักษณะ หลากหลาย 7.6.5 ประยุกต์ใช้ทฤษฎีของโคลเบอร์ก ทฤษฎีพัฒนาการทางจริยธรรมของโคห์ลเบิร์กทำให้ครูได้ทราบว่าในช่วงก่อน 10 ขวบเด็กจะเรียนด้าน จริยธรรมจากผลของการกระทำของตนเอง ในช่วงวัยนี้เราควรชี้แจงถึงสิ่งที่ถูกต้องอย่างเหมาะสม มีการใช้คำ ชมเชย ของรางวัลกับเด็กที่กระทำตนเป็นเด็กดี และมีการว่ากล่าวตักเตือนเด็กเมื่อทำผิดไม่ใช่ปล่อยเพราะคิด ว่ายังเยาว์วัยอยู่ ในการว่ากล่าวตักเตือนต้องอธิบายถึงสิ่งที่เด็กทำผิดด้วย ในระดับตามกฎเกณฑ์เด็กจะเรียนจากสังคมกลุ่มต่างๆ ไม่ว่าจะเป็นครอบครัว เพื่อน และจะเรียนรู้จาก บุคคลอื่นๆ หรือมีการเลียนแบบ ผู้ปกครองและครูควรเป็นแบบอย่างที่ดี และควรหาแบบอย่างที่ดีให้เด็กเห็น เป็นตัวอย่าง เช่น การเล่าถึงผู้ที่กระทำความดี การเล่านิทานที่ให้แง่คิด เป็นต้น ในระดับนี้ครูควรเริ่มสอนเรื่อง บทบาท หน้าที่ และกฎระเบียบการอยู่ร่วมกันในสังคม แต่ควรใช้วิธีที่เข้าใจง่ายเพื่อให้เด็กสนใจ เช่น การให้ดู วิดีโอเกี่ยวกับกฎหมาย บทลงโทษ เป็นต้น ระดับเหนือกฎเกณฑ์เด็กเริ่มมีความเป็นตัวของตัวเอง มีความคิดที่อิสระมากขึ้น เด็กเริ่มเป็นผู้ตัดสินว่า สิ่งใดถูกสิ่งใดผิดด้วยตนเอง ในช่วงวัยนี้ครูควรจัดกิจกรรมให้ผู้เรียนได้ศึกษาจากกรณีศึกษาต่างๆ ให้เด็กได้คิด วิเคราะห์และร่วมอภิปราย แสดงความคิดเห็นเกี่ยวกับสถานการณ์นั้นๆ โดยมีครูเป็นผู้ชี้แนะไปในทางที่ถูกต้อง เอกสารอ้างอิง กฤตวรรณ คำสม. (2557). เอกสารประกอบการสอนจิตวิทยาสำหรับครู. อุดรธานี : มหาวิทยาลัยราชภัฏ อุดรธานี. กัลยา นาคเพ็ชร์ และคณะ. (2548). จิตวิทยาพัฒนาการสำหรับพยาบาล. พิมพ์ครั้งที่ 2. กรุงเทพมหานคร: สำนักพิมพ์สุภา จำกัด. จิราพร รักการ.(2554). เอกสารประกอบการสอนมโนทัศน์ทางจิตวิทยาพัฒนาการ. กรุงเทพฯ: คณะ พยาบาลศาสตร์ มหาวิทยาลัยราชภัฏสวนสุนันทา.

110 นุชรี อุปภัย. (2555). จิตวิทยาการศึกษา. กรุงเทพฯ: จุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย. พรรณทิพย์ ศิริวรรณบุศย์. (2547). ทฤษฎีจิตวิทยาพัฒนาการ. กรุงเทพฯ: จุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย. ประดินันท์ อุปรมัย. (2540). เอกสารการสอนชุดวิชาพื้นฐานการศึกษา หน่วยที่ 4 มนุษย์กับการเรียนรู้. พิมพ์ครั้งที่ 15. นนทบุรี: สำนักพิมพ์มหาวิทยาลัยสุโขทัยธรรมาธิราชม. ราชบัณฑิตยสถาน. (2556). พจนานกรม ฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ. 2554 เฉลิมพระเกียรตีพระบาท สมเด็จพระเจ้าอยูห่ ัวเนื่องในโอกาสพระราชพิธีมหามงคลเฉลิมพระชนมพรรษา 7 รอบ 5 ธันวาคม 2554. กรุงเทพฯ: ราชบัณฑิตยสถาน. ศรีเรือน แก้วกังวาล. (2549). จิตวิทยาพัฒนาการชีวิตทุกช่วงวัย. พิมพ์ครั้งที่ 8. กรุงเทพมหานคร: โรงพิมพ์ มหาวิทยาลัยธรรมศาสตร์. ศรีวรรณ จันทรวงศ์. (2549). เอกสารประกอบการสอนจิตวิทยาเพื่อการเรียนรู้. อุดรธานี: มหาวิทยาลัย ราชภัฏอุดรธานี. สิริมา ภิญโญอนันตพงษ์. (2547). การวัดและประเมินแนวใหม่:เด็กปฐมวัย. กรุงเทพฯ : ภาควิชาหลักสูตร และการสอน สาขาการศึกษาปฐมวัย คณะศึกษาศาสตร์ มหาวิทยาลัยศรีนครินทรวิโรฒ. สุรางค์ โค้วตระกูล. (2553). จิตวิทยาการศึกษา. พิมพ์ครั้งที่ 9. กรุงเทพฯ: สำนักพิมพ์แห่งจุฬาลงกรณ์ มหาวิทยาลัย. อัชรา เอิบสุขสิริ. (2556). จิตวิทยาสำหรับครู. กรุงเทพฯ: สำนักพิมพ์แห่งจุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย. อรพรรณ ลือบุญธวัชชัย. (2541). การบริบาลทารกและเด็กก่อนวัยเรียน. กรุงเทพมหานคร: บริษัท บุ๊คเน็ท จำกัด.

Cronboch L.J. (1990). Essential of Psychological Testing. 5th ed. New York: Harper &Row. Hilgard, E.R. (1975). Introduction to Psychology. New York: Harcourt, Brace & World.

Vander Zanden, J. W. (1993). Human Development. 5nd ed. New York: McGrill-Hill, Inc.

111

บทที่ 8 แนวคิด ทฤษฎีทางพฤติกรรมศาสตร์ 8.1 บทนำ วิถีการดำเนินชีวิตในปัจจุบันมีการเปลี่ยนแปลงไป เทคโนโลยีได้เข้ามามีบทบาทในวิถีชีวิตมากขึ้น มี ลักษณะการทำงานที่ใช้แรงงานน้อย อาทิเช่น จากการเดินขึ้นบันไดเปลี่ยนมาใช้ลิฟต์ การเดินออกไปซื้อของ เปลี่ยนไปใช้รถแทน การสั่งอาหารหรือการสั่งซื้อสินค้าผ่านกระบวนการสื่ อสารทางอินเตอร์เน็ต เว็บไซต์ และ สังคมออนไลน์ ทำให้เกิดความสะดวกสบายต่อการดำเนินชีวิต ซึ่งมีผลทำให้การเคลื่อนไหวร่างกายน้อยลง และขาดการประกอบกิจกรรมทางกายเป็นประจำ จากรูปแบบการดำเนินชีวิตของคนไทยดังกล่าวในปัจจุบัน ทำให้เกิดปัจจัยเสี่ยงต่อการเกิดโรคภัยไข้เจ็บ ดังนั้นการปรับเปลี่ยนพฤติกรรมสุขภาพ จึงต้องเข้าใจทฤษฎีและ ปัจจัยด้านต่างๆ ได้แก่ ปัจจัยส่วนบุคคล ชุมชน สังคมและสิ่งแวดล้อมที่มีอิทธิพลต่อพฤติกรรมสุขภาพ โดยใน บทนี้จะกล่าวถึงทฤษฎีที่นํามาใช้ในกระบวนการปรับเปลี่ยนพฤติกรรมสุขภาพ ซึ่งประกอบด้วยแนวคิด 2 ส่วน ได้แก่ แนวคิดพื้นฐานการประยุกต์ทฤษฎีสู่การปฏิบัติ และ ทฤษฎีทางพฤติกรรมศาสตร์ที่สําคัญที่นํามาใช้ใน การปรับเปลี่ยนพฤติกรรมสุขภาพ 8.2 แนวคิดพื้นฐานการประยุกต์ทฤษฎีสู่การปฏิบัติ พฤติกรรมสุขภาพ (Health behavior) มนุษย์ทุกยุคทุกสมัยล้วนใช้ความพยายามอย่างหนักเพื่อศึกษา สาเหตุของพฤติกรรม สุขภาพที่ไม่พึงประสงค์ ทั้งนี้ ก็เพื่อทำให้เกิดความกระจ่างในการพรรณนา อธิบาย ทำนาย และ ควบคุมพฤติกรรมเหล่านั้น ให้เป็นไปตามต้องการให้ได้มากที่สุด และไม่ว่าเวลาจะผ่านมากี่ร้อย กี่ พันปี การปรับเปลี่ยนพฤติกรรมของมนุษย์ก็ยังคงเป็นงานยากเสมอ และต้องเผชิญกับเป้าหมาย ใหม่ ๆ ที่ท้า ทายเพิ่มมากขึ้น ทั้งจากเงื่อนไขทางสังคมที่หลากหลาย ซับซ้อน และสภาพสิ่งแวดล้อม ที่ผันแปรไปอย่าง รวดเร็ว งานสุขศึกษาและการส่งเสริมสุขภาพมีเป้าหมาย คือ ส่ งเสริมสุขภาพ ลดความเสี่ยงต่อการเกิดโรค จัดการกับโรค/การเจ็บป่วยเรื้อรัง ส่งเสริมสุขภาพชีวิตและความพอเพียงของบุคคล ครอบครัว องค์กรและ ชุมชน ดังนั้นการดำเนินงานสุขศึกษาที่มีประสิทธิภาพมักมีพื้นฐานจากความเข้าใจที่ชัดเจนในด้านพฤติกรรม สุขภาพเป้าหมาย บริบทของสิ่ งแวดล้อม รวมทั้งการวางแผนกลยุทธ์ตลอดจนการประเมินผล ซึ่งทั้งหมดก็เป็น เรื่องเกี่ยวข้องกับทฤษฎี ซึ่งทฤษฎีจะช่วยให้ผู้ปฏิบัติงานสามารถวางแผนการปฏิบัติงานและประเมินผล กิจกรรม ดังนี้ (กองสุขศึกษา สำนักงานปลัดกระทรวงสาธารณสุข, 2556: 48) 1. ทฤษฎีช่วยนำทางเพื่อค้นหาเหตุผลว่าทำไมกลุ่มเป้าหมายถึงปฏิบัติตาม/หรือไม่ปฏิ บัติตามคำแนะนำ ของบุคลากรสาธารณสุขรวมทั้งทำไมถึงไม่สนใจเรื่องการมีสุขภาพดี 2. ทฤษฎีช่วยชี้ชัดว่าผู้ปฏิบัติงานต้องรู้อะไรบ้างก่อนดำเนินงาน 3. ทฤษฎีช่วยให้ข้อมูลว่าจะจัดโปรแกรมกลยุทธ์อย่างไรเพื่อให้เข้าถึงกลุ่มเป้าหมายและก่อให้เ กิด ผลกระทบอย่างไร 4. ทฤษฎีช่วยให้ระบุขั้นตอนกิจกรรมเพื่อควบคุมกำกับวัดและประเมินผล

112 5. ทฤษฎีช่วยให้เข้าใจธรรมชาติของพฤติกรรมสุขภาพอธิบายการเคลื่อนไหวของพฤติกรรมกระบวนการ ในการเปลี่ยนแปลงรวมทั้งผลของปัจจัยภายนอกที่มีอิทธิพลต่อพฤติกรรมสุขภาพนั้นๆ 6. ทฤษฎีช่วยให้ระบุเป้าหมายของการดำเนินงานวิธีการปรับเปลี่ยนและผลลัพธ์ที่เกิดขึ้น 8. ทฤษฎีช่วยอธิบายพฤติกรรมและเสนอแนะวิธีการที่นำไปสู่การปรับเปลี่ยนให้สำเร็จ ทฤษฎีทางพฤติกรรมศาสตร์มี 2 กลุ่มใหญ่ ๆ คือ - กลุ่มที่ 1 ทฤษฎีที่ใ ช้อธิบาย (Explanatory Theory) หรือทฤษฎีเกี่ยวกับปั ญหา (Theory of Problem) เป็นทฤษฎีที่ใช้อธิบายปัจจัยหรือสถานการณ์ที่มีอิทธิพลต่อพฤติกรรมระบุว่าทำไมปัญหาจึงเกิดขึ้น ยกตัวอย่าง เช่น การขาดความรู้ มีเจตคติไม่เหมาะสม การขาดความสามารถตนเองขาดแรงสนับสนุนจาก สังคมหรือขาดทรัพยากร เป็นต้น - กลุ่มที่ 2 ทฤษฎีที่ใช้ปรับเปลี่ยน (Change Theory) หรือทฤษฎีสำหรับนำสู่การปฏิบัติ (Theory of Action) เป็นทฤษฎีที่แปลงแนวคิดสู่การปฏิบัติ ยกตัวอย่าง เช่นการสร้างเนื้อหา (message) และกลยุทธ์ที่ จะทำให้กลุ่มเป้าหมายเกิดการเปลี่ยนแปลงพฤติกรรม สรุปได้ว่าทฤษฎีพฤติกรรมศาสตร์ทั้ง 2 กลุ่มนี้มีส่วน สำคัญในการวางแผนและประเมินผลการดำเนินงาน ดังรูปที่ 8.1 การวางแผน Explanatory Theory ทำไม ? จะเปลี่ยนอะไร ?

พฤติกรรม หรือ สถานการณ์ที่เป็นปัญหา

Change Theory ใช้กลยุทธ์ เนื้อหาอะไร ? นำไปใช้อย่างไร

การประเมินผล รูปที่ 8.1 ทฤษฎีอธิบายและทฤษฎีปรับเปลี่ยนในกระบวนการวางแผนและประเมินผล ที่มา กองสุขศึกษา สำนักงานปลัดกระทรวงสาธารณสุข (2556) หน้า 49 ทฤษฎีที่นำมาใช้ในงานสุขศึกษาและส่งเสริมสุขภาพส่วนใหญ่มาจากศาสตร์ด้านพฤติกรรมศาสตร์และ สังคมศาสตร์ข้อคิดสำคัญคือไม่มีทฤษฎีเพียงทฤษฎีเดียวที่ตายตัวและสามารถนำมาใช้ปรับเปลี่ยนพฤติกรรมได้ สำเร็จรูปเนื่องจากปัญหาด้านสุขภาพพฤติกรรมวัฒนธรรมบริบทของสถานการณ์สังคมเป็ นเรื่องซับซ้อนและ เปลี่ยนแปลงอย่างรวดเร็วบางทฤษฎีเน้นการเปลี่ยนแปลงที่หน่วยระดับบุคคลบางทฤษฎีเน้นการเปลี่ยนใน ระดับกลุ่มองค์กรวัฒนธรรมสิ่งแวดล้อม

113 8.3 ทฤษฎีทางพฤติกรรมศาสตร์ที่สําคัญที่นํามาใช้อธิบายหรือเข้าใจปัญหาพฤติกรรมสุขภาพ ทฤษฎีที่นํามาใช้ในการอธิบายหรือเกี่ยวกับปัญหาพฤติกรรมสุขภาพสามารถจำแนกเป็น 3 ระดับ คือ (ประภาเพ็ญ สุวรรณและสวิง สุวรรณ, 2534; สมโภชน์ เอี่ยมสุภาษิต, 2550;สมโภชน์ เอี่ยมสุภาษิต, 2552; จักรพันธ์ เพ็ชรภูมิ, 2562) 1. ทฤษฎีหรือโมเดลระดับบุคคล (Individual/Intrapersonal Health Behavior-Models/Theories) 2. ทฤษฎีระดับระหว่างบุคคล (Interpersonal Health Behavior Theories) 3. ทฤษฎีระดับชุมชนสังคม (Community Level Models/Theories) ทฤษฎีหรือโมเดลระดับบุคคลและ ระหว่างบุคคลมีพื้นฐานแนวคิดมาจากทฤษฎีในกลุ่มพฤติกรรม - ปัญญา (Cognitive –Behavioral Theories) โดยมองความสัมพันธ์ 2 ประเด็นคือ 1. พฤติกรรม (การกระทำ) สัมพันธ์กับปัญญา (Cognition) นั่นคือบุคคลคิดรู้รู้สึกอะไรจะส่งผลต่อการ กระทำ 2. ความรู้จำเป็นต่อการเปลี่ยนพฤติกรรมแต่ความรู้อย่างเดียวไม่เพียงพอกระบวนการทางปัญญาอื่นๆ เช่น การรับรู้การจูงใจทักษะและปัจจัยด้านสังคมสิ่งแวดล้อมมีบทบาทสำคัญด้วย 8.3.1 ทฤษฎีหรือโมเดลที่ใช้ปรับพฤติกรรมระดับบุคคล ตามที่ทราบแล้วว่า ทฤษฎีหรือแบบจำลองพฤติกรรมสุขภาพระดับบุคคลมีแนวคิดพื้นฐานมาจากกลุ่ม พฤติกรรมปัญญานิยมที่เชื่อว่าพฤติกรรมของบุคคลเป็นผลมาจากกระบวนการทางความคิดของตนเอง เช่น ค่านิยม การรับรู้ แรงจูงใจ ประสบการณ์ชีวิต การคิดโดยมีสภาพแวดล้อมทางกายภาพและสภาพแวดล้อมทาง สังคมเป็นปัจจัยเอื้อและปัจจัยเสริมให้เกิดหรือไม่เกิดพฤติกรรมสุขภาพ ดังนั้น การปรับเปลี่ยนพฤติกรรม สุขภาพในระดับบุคคลจึงต้องมุ่งเน้นไปที่การจัด กระทำกับกระบวนการทางความคิดของบุคคลเป็นสำคัญ ทฤษฎีระดับบุคคลมองที่การปรับเปลี่ยนปัจจัยภายในตัวคน เช่น ความรู้ เจตคติ ความเชื่อ แรงจูงใจ อัตมโน ทัศน์ พัฒนาการของมนุษย์ประสบการณ์ในอดีต ทักษะและพฤติกรรม(การกระทำ) เนื้อหาในบทนี้จะนำเสนอ ทฤษฎีระดับบุคคล 5 ทฤษฎี ดังนี้ 8.3.1.1 แบบแผนความเชื่อด้านสุขภาพ (Health Belief Model : HBM) แบบแผนความเชื่อด้านสุขภาพเป็นโมเดลแรกๆที่พัฒนามาจากพฤติกรรมศาสตร์เพื่อที่จะศึกษาปัญหา สุขภาพโดยมีสมมติฐานว่าเมื่อบุคคลเกิดความกลัวรับรู้ภาวะคุกคามที่จะถึงตัวบุคคลจะปฏิบัติตามคำแนะนำ เพื่อป้องกันโรคและจัดการกับปัญหาโดยคำนึ งถึงประโยชน์ที่ตนจะได้รับ โครงสร้างของแบบแผนความเชื่อ ด้านสุขภาพมี 4 องค์ประกอบ คือ 1) การรับรู้โอกาสเสี่ย งต่อการเกิดโรค (Perceived Susceptibility) เป็นความคิดความเชื่ อ ของ บุคคลว่าตนมีโอกาสที่จะเกิดโรคนั้นๆ 2.) การรับรู้ความรุนแรงของโรค (Perceived Severity) เป็นความคิดความเชื่อที่บุคคลประเมิน ความรุนแรงของโรคที่มีต่อตนในด้านการเจ็บป่วยพิการเสียชีวิตความยากลำบากการเกิดโรคแทรกซ้อนการรับรู้

114 โอกาสเสี่ยงกับการรับรู้ความรุนแรงของโรคทำให้บุคคลรับรู้ถึงภาวะคุกคาม (Perceived Threat) ของโรคว่ามี มากน้อยเพียงใดซึ่งบุคคลมีความโน้มเอียงที่จะหลีกเลี่ยง 3) การรับรู้ประโยชน์ที่จะได้รับเป็นความคิดความเชื่อว่าการกระทำตามที่รับคำแนะนำเป็นสิ่งที่มี ประโยชน์ลดความเสี่ยงหรือความรุนแรงลงได้ 4) การรับรู้อุปสรรค/ค่าใช้จ่ายเป็นความคิดความเชื่อว่าการกระทำตามที่ได้รับคำแนะนำนั้นเป็นสิ่ง ยุ่งยากเสีย ค่าใช้จ ่ายทำได้ย าก ฯลฯ การที่บุคคลจะตั ดสิน ใจทำตามคำแนะนำก็ขึ ้น อยู่ กับ การที่ บ ุ ค คล เปรียบเทียบข้อดีข้อเสียของการกระทำนั้นๆและพบว่าการทำตามคำแนะนำมีข้อดีมากกว่าตัวแปรอีกตัวที่ สําคัญ คือ สิ่งชักนำสู่การปฏิบัติ (Cues to Action) ซึ่งเป็นเหตุการณ์ทั้งภายในและภายนอกที่กระตุ้นให้บุคคล เกิดความพร้อมที่จะลงมือทำ เช่นการให้เอกสารสิ่งพิมพ์การรณรงค์ทางสื่อมวลชนคำแนะนำจากเพื่อนบุคลากร ทางสาธารณสุขอยู่ในรูปของการให้คำปรึกษารายบุคคลและการให้ข้อมูลผ่านสื่อมวลชนต่อมาในปี 1988 มีการ เพิ ่ ม องค์ ป ระกอบความสามารถตนเอง (Self - efficacy) ซึ ่ ง ได้ น ำมาจากทฤษฎี ป ั ญ ญาสั ง คม (Social Cognitive Theory) ของ Bandura เพื่อใช้อธิบายการเปลี่ยนแปลงพฤติกรรมที่ไม่เหมาะสมเช่นการสูบบุหรี่ การบริโภคเกินการขาดการออกกำลังกาย HBM พัฒนาขึ้นเพื่อใช้อธิบายพฤติกรรมที่สัมพันธ์กับสุขภาพการ ตอบคำถามว่าทำไมพฤติ กรรมเหล่านี้จึงเกิดขึ้นและจะปรับเปลี่ยนได้อย่างไร HBM จึงเป็นกรอบที่ใช้สร้าง ข่าวสารทางสุขภาพ (health massage) เพื่อจูงใจให้บุคคลตัดสินใจที่จะมีสุขภาพที่ดีข้อจํากัดของแบบแผน ความเชื่อด้านสุขภาพมี 2 ประการ คือ 1) อาจจะมีความเชื่อและเจตคติอื่นที่มีอิทธิพลต่อพฤติกรรมนอกเหนือจากองค์ประกอบ ทั้ง 4 2) ยังมีงานวิจัยไม่เพียงพอที่จะชี้ให้เห็นว่าความเชื่อต้องเกิดก่อนจึงจะทำให้พฤติกรรมเปลี่ยนจริงๆ แล้วพฤติกรรมเปลี่ยนก่อนความเชื่อก็อาจจะเป็นไปได้ 8.3.1.2 โมเดลการประมวลข่าวสารข้อมูลของผู้บริโภค (Consumer Information Processing Model : CIP) โมเดลการประมวลข่าวสารข้อมูลของผู้บริโภค(CIP) พัฒนาขึ้นเพื่อศึกษาการตัดสินใจและประมวล ข่าวสารไม่ใช่เฉพาะเจาะจงด้านสุขภาพอย่างเดียว แต่เรื่องของข่าวสารข้อมูลเป็นเครื่องมือสำคัญของงาน สุขศึกษาประเด็นที่น่าสนใจก็คือทำไมคนจึงไม่สามารถรับรู้เข้าใจยอมรับข่าวสารได้ทั้งหมด CIP อธิบายว่า บุ ค คลมี ค วามสามารถในการประมวลข่า วสารอย่ า งจำกั ด (Information processing capacity) ในด้ าน ปริมาณและความจำนักสุขศึกษาจะต้องเข้าใจว่าทำไมบุคคลจึงใช้หรือไม่ใช้ข้อมูลที่ได้รับรวมทั้งเข้าใจว่าการรับ ข้อมูลรวมทั้งการประเมินข้อมูลว่าจำเป็นกับตัวเขามากแค่ไหนขึ้นอยู่กับแรงจูงใจความใส่ใจสภาพการณ์การ รับรู้ในขณะนั้น CIP สามารถนำมาประยุกต์ใช้ในงานสุขศึกษาได้ดังนี้ 1) ข่าวสารข้อมูลจะต้องเข้าถึงได้ง่าย 2) ข่าวสารต้องใหม่มีประโยชน์ 3) การนำเสนอควรน่าสนใจไม่ข่มขู่ดังนั้นในการออกแบบข่าวสารจำเป็นอย่างยิ่ง

115 ที่จะต้องเลือกประเด็นที่สำคัญที่สุดมีประโยชน์มากที่สุดนำเสนอไว้ในส่วนแรกและหรือส่วนท้ายของ เนื้อหาเพื่อเอื้อให้จำได้ดีที่สุดหาวิธีการใช้สื่อเพื่อเรียกร้องความใส่ใจข่าวสารบางส่วนอาจถูกแปลงเป็นคำวลี สั้นๆ ง่ายๆ หรือรูปภาพสัญลักษณ์เช่นการติดฉลากไขมันต่ำแคลอรี่ 0% เป็นต้น CIP ประกอบด้วย ๒ แนวคิด หลัก คือ บุคคลมีข้อจำกัดในการรับข้อมูลในแต่ละครั้ง และ การจะเพิ่มความสามารถในการรับข้อมูลจะต้องใช้ กลยุทธ์การเพิ่มความจำ เช่น การจัดกลุ่มข้อมูล การให้กฎวิธีการคิดที่รวดเร็ว เป็นต้น 8.3.1.3 ทฤษฎีการกระทำด้วยเหตุผล (Theory of Reasoned : TRA) TRA เป็นทฤษฎีทางเจตคติที่พัฒนาขึ้นเพื่อใช้อธิบายพฤติกรรมที่ควบคุมได้ด้วยตนเอง Volitional (willful) Control บุคคลที่มีเจตนา (Intention) จะกระทำพฤติกรรมที่เฉพาะเจาะจง (Specific behavior) มาจาก 2 ปัจจัย คือ ปัจ จัยที่หนึ่ง : เจตคติต ่อพฤติกรรมนั้น (Attitude toward behavior) เจตคติต่อพฤติกรรมถูก กำหนดโดยความเชื่อเกี่ยวกับผลกรรมและการประเมินคุณค่าของผลกรรมนั้นตามทฤษฎีนี้ถ้าบุคคลเชื่อว่าการ ทำพฤติกรรมจะนำไปสู่ผลกรรมทางบวก (Positive outcome) เขาก็จะมีเจตคติในทางที่เห็นด้วยต่อพฤติกรรม นั้นตรงกันข้ามถ้าบุคคลเชื่อว่าถ้าทำพฤติกรรมแล้วจะได้รับผลกรรมทางลบที่ไม่พึงปรารถนา ( Negative outcome) เขาก็จะมีเจตคติไม่เห็นด้วยหรือต่อต้านพฤติกรรมนั้น ปัจจัยที่สอง : อิทธิพลของกลุ่มอ้างอิงต่อการทำพฤติกรรม (Subjective norms) อิทธิพลของกลุ่ม อ้างอิงถูกกำหนดโดยความเชื่อว่าบุคคลหรือกลุ่มที่สำคัญสำหรับเขาคิดว่าเขาควรทำ/ไม่ควรทำพฤติกรรมนั้น และแรงจูงใจที่จะคล้อยตามบุคคลหรือกลุ่มบุ คคลว่ามีมากน้อยแค่ไหนถ้าบุคคลเชื่อว่าคนอื่นหรือกลุ่มคนที่ สำคัญต่อเขาเชื่อว่าเขาควรทำพฤติกรรมนั้นและยิ่งถ้ามีแรงกดดันจากสังคมเพิ่มมากขึ้นเขาก็จะยิ่งมีแรงจูงใจที่ จะทำตามเพิ่มมากขึ้นตรงกันข้ามถ้าเขาเชื่อว่าคนที่สำคัญของเขาไม่เห็นด้วยหรือคัดค้านไม่ให้ทำพฤติกรรมและ เขารับรู้ว่ามีแรงกดดันทางสังคมต่อต้านเพิ่มขึ้นเขาก็จะไม่คล้อยตามและไม่ทำพฤติกรรมนั้น 8.3.1.4 ทฤษฎีพฤติกรรมตามแผน (Theory of Planned Behavior : TPB) Ajzenได้ เ สนอ TPB ขึ ้ น มาใหม่ โ ดยแยกตั ว มาจาก TRA โดยเพิ ่ ม ตั ว กำหนดเจตนาอี ก 1 ตั ว นอกเหนือจากเจตคติต่อพฤติกรรมอิทธิพลของกลุ่มอ้างอิงคือการรับรู้การควบคุมพฤติกรรม (Perceived Behavioral Control : PBC) ดังรูป 8.2 ซึ่ง Ajzen อธิบายความหมายไว้ว่าเป็นการรับรู้ของบุคคลว่าเขามี ความสามารถที่จะทำพฤติกรรมนั้นและความเชื่อเกี่ยวกับการควบคุมปัจจัยที่เกี่ยวข้องกับพฤติกรรม TPB กล่าวถึงความเชื่อเป็น 3 ชนิด คือ 1) ความเชื่อเกี่ยวกับผลกรรมและการประเมินผลกรรมนั้น (Behavioral beliefs) 2) ความเชื่อเกี่ยวกับกลุ่มอ้างอิงและแรงจูงใจที่จะคล้อยตามกลุ่มอ้างอิง (Normative beliefs) 3) ความเชื่อเกี่ย วกับ การจะควบคุมปัจจัยต่างๆและความสามารถที่จ ะทำพฤติ กรรม ( Control beliefs)ดังนั้นเจตคติต่อการทำพฤติกรรมอิทธิพลของกลุ่มอ้างอิงการรับรู้การควบคุมพฤติกรรมจึงร่วมกันมีผล ต่อเจตนาเชิงพฤติกรรมซึ่งถ้าบุคคลมีเจตคติเห็นด้วยต่อพฤติกรรมได้รับอิทธิพลจากกลุ่มอ้างอิงสนับสนุนและ เชื่อว่าตนควบคุมพฤติกรรมนั้นได้มากเท่าไรบุคคลนั้นยิ่งจะมีเจตนาที่จะทำพฤติกรรมนั้นมากขึ้นเท่านั้นและ

116 เมื ่ อ มี เ จตนาที ่ ห นั ก แน่ น ก็ จ ะนำไปสู ่ ก ารทำพฤติ ก รรมนั ้ น โดยเฉพาะอย่ า งยิ ่ ง ถ้ า บุ ค คลยั ง มี ร ะดั บ ของ ความสามารถที่จะควบคุมปั จจัยต่างๆและมีความสามารถที่จะทำพฤติกรรมนั้นได้เขาจะยิ่งมีเจตนาที่จะทำ พฤติกรรมเพิ่มขึ้นนำไปสู่โอกาสที่จะทำพฤติกรรมนั้นมากขึ้น

รูปที่ 8.2 ทฤษฎีการกระทำด้วยเหตุผล (TRA) และ ทฤษฎีพฤติกรรมตามแผน (TPB) ที่มา Glanz, Rimer & Viswanath. (2008) page 70.

8.3.1.5 ขั้นตอนการเปลี่ยนแปลงหรือแบบจําลองการเปลี่ยนแปลง (Stages of Change Model or Transtheoretical Model : TTM) โมเดลนี้มองบุคคลว่ามีความพร้อมหรือระดับของการถูกจูงใจ(Readiness or levels of motivation) แตกต่างกันซึ่งจะแตกต่างจากทฤษฎีที่กล่าวมาแล้วข้างต้นที่คาดว่าการใส่กิจกรรมทางสุขศึกษาเหมือนๆกันจะ ทำให้บ ุคคลเกิดการเปลี่ย นแปลงได้เหมือนกันจริงๆ แล้ว บุคคลน่าจะมีความพร้อมเจตนาที่จะเปลี่ ย น พฤติกรรมแตกต่างกัน บุคลากรที่ทำงานสุขศึกษาคงจะประสบกับปัญหาที่ว่า กว่าพฤติกรรมใหม่จะเกิดการ ปฏิบัติอย่างต่อเนื่องบุคคลมักเลิกปฏิบัติกลางคันซึ่งมักมาจากตัวบุคคลขาดแรงจูงใจที่หนักแน่นขาดความ อดทนที่จะต้านทานต่อความต้องการลักษณะของพฤติกรรมใหม่นั้นซับซ้อนยุ่งยากหรือขาดการสนับสนุนให้ กำลังใจจากบุคคลใกล้ชิดTTM จึงถูกพัฒนาขึ้นโดยมองการเปลี่ยนแปลงพฤติกรรมเป็นกระบวนการซึ่งบุคคล จะอยู่ในขั้นของกระบวนที่แตกต่างกัน ดังนั้นการวางแผนกลยุทธ์กลวิธีจึงต้องสอดคล้องกับขั้นของบุคคลนั้น ๆ TTM แบ่งขั้นตอนการเปลี่ยนแปลงพฤติกรรมเป็น 5 ระดับคือ 1. ขั้นไม่สนใจ (Precontemplation หรือ Ignorance)เป็นขั้นที่บุคคลไม่คิดที่จะเปลี่ยนพฤติกรรมไม่ คิดว่าตนมีปัญหาจากพฤติกรรมที่ไม่เหมาะสมนั้นเช่นคนที่สูบบุหรี่จะคิดว่าตนเองสามารถควบคุมการสูบได้จะ หยุดเมื่อไรก็ได้ทันทีที่ต้องการหยุดและยังมีความสุขจากการได้สูบมองไม่เห็นผลเสียที่เกิดขึ้น 2. ขั้นลังเลใจ (Contemplation หรือLearning) เป็นขั้นที่บุคคลเริ่มรับรู้ปัญหาว่าหากทำพฤติกรรม เดิมอยู่ เช่น สูบบุหรี่ตนเองมีโอกาสเสี่ยงต ่อการเกิดโรคถ้าเป็นโรคจะเกิดความรุนแรงต่อชีวิตของตนและคน

117 ใกล้ชิดเริ่มประเมินประโยชน์ที่จะได้รับและอุปสรรคที่จะเกิดขึ้นแต่ก็ยังเชื่อว่าบุหรี่หรือสารเสพติดมีคุณ มากกว่าโทษ 3. ขั้นตัดสินใจ (Preparation หรือ Planning) เป็นขั้นที่บุคคลคิดที่จะเปลี่ยนพฤติกรรมใหม่โดยเริ่ม วางแผน (Action-oriented Program เช่น มาพบแพทย์ซื้อหนังสือเกี่ยวกับวิธีการเลิกบุหรี่หรือวิธีการออก กำลังกาย เป็นต้น 4. ขั้นลงมือปฏิบัติ (Action หรือ Doing) เป็นการลงมือทำ เช่น หยุดหรือลดจำนวนมวนบุหรี่ที่สูบซึ่ง อาจจะทำได้ไม่สม่ำเสมอ 5. ขั้นกระทำต่อเนื่อง (Maintenanceหรือ Habit) เป็นขั้นที่เกิดการปฏิบัติอย่างต่อเนื่องอาจจะ เริ่มทำจนกลายเป็นวิถีชีวิตแต่อย่างไรก็ตามสำหรับผู้ที่เ ลิกบุหรี่ได้หรือเลิกใช้สารเสพติดอื่นๆได้อาจไม่ได้ หมายความว่าเขาจะไม่กลับไปสูบอีก (Relapse) ขั้นตอนทั้ง 5 ขั้นนี้ อธิบายง่ายๆ ตามรูปที่ 8.3

รูปที่ 8.3 ขั้นตอนการเปลี่ยนแปลงพฤติกรรม ที่มา: ประยุกต์จากNaidoo, J., & Wills, J. Health Promotion: Foundations for Practice, 2000 : 232) สำหรับพฤติกรรมที่เกี่ยวข้องกับสารเสพติดอาจจะเพิ่มมาอีก 1 ขั้นคือขั้นยุติ (Termination) ซึ่ง หมายถึงทำพฤติกรรมใหม่จนกลายเป็นชีวิตประจำวัน เช่น หยุดสูบบุหรี่ไม่ว่าจะอยู่ในสถานการณ์ใดก็ไม่หัน กลับไปสูบอีกจากขั้ นตอนการเปลี่ยนแปลงพฤติกรรมนี้แสดงว่าจะต้องวิเคราะห์ว่าบุคคลนั้นอยู่ในขั้นไหน เพื่อที่จะจัดกิจกรรมให้สอดคล้องเพื่อจะทำให้บุคคลนั้นขยับไปสู่ขั้นตอนถัดไปได้เมื่อคัดกรองระดับของขั้นได้ แล้วTTM ได้เสนอกระบวนการในการเปลี่ยนแปลง (Process of Change) ไว้ 10 องค์ประกอบด้วยกัน ดังนี้

118 1. การกระตุ้นให้ตื่นตัว (Conscious raising) โดยการให้ข้อมูลความรู้ความเข้าใจที่ถูกต้องเกี่ยวกับ พฤติกรรมเสี่ย งที่จ ะนำไปสู่อัน ตรายต่อตนเองเป็นการให้ข้อมูล เรื่องโอกาสเสี่ยงความรุนแ รงหากยังคง พฤติกรรมเดิม 2. การแสดงออกด้านอารมณ์ (Drama tic relief) เป็นการจัดกิจกรรมกระตุ้นอารมณ์ความรู้สึกที่ สัมพันธ์กับพฤติกรรมเสี่ยงเช่นให้ดูภาพยนตร์ดูภาพพูดคุยเรื่องอันตรายจากการสูบบุหรี่เพื่อจะเร้าให้เกิด ความรู้สึกต้องการจะเปลี่ยนพฤติกรรม 3. การประเมินตนเอง(Self re-evaluation) เป็นกิจกรรมที่จัดขึ้นให้บุคคลได้สะท้อนข้ อดีข้ อเสี ย ปัญหาอุปสรรคของพฤติกรรมเสี่ยงนั้นเพื่อให้เกิดความคาดหวังในประโยชน์จากการเลิกทำพฤติกรรมเสี่ยง 4. การประเมินสิ่งแวดล้อม (Environmental re-evaluation) เป็นกิจกรรมที่ให้บุคคลได้สะท้อนถึง ผลของการกระทำพฤติกรรมเสี่ยงที่กระทบหรือมีผลเสียต่อบุคคลอื่นที่มี ความสำคัญสำหรับเขารวมทั้งบรรทัด ฐานทางสังคมเช่นการสูบบุหรี่มีผลกระทบกับสุขภาพของคนในครอบครัวถ้าเลิกสูบจะช่วยทำให้คนที่รักไม่เสี่ยง ต่อการรับควันพิษจากบุหรี่และสังคมก็เห็นด้วยกับการไม่สูบบุหรี่ 5. ความสมดุลในการตัดสินใจ (Counter conditioning) หมายถึงการให้บุคคลได้พิจารณาประเมิน น้ำหนักของประโยชน์ (Pros) หรือข้อดีข้อเสีย (Cons) หากจะเปลี่ยนพฤติกรรมเพื่อนำมาสู่การตัดสินใจ 6. การรับรู้ความสามารถตนเอง (Self-efficacy) เป็นการจัดกิจกรรมเพื่อสร้างให้บุคคลเกิดความเชื่อ ว่าตนเองมีความสามารถที่จะทำพฤติกรรมใหม่ได้และถ้าทำแล้วจะเกิดผลลัพธ์ในทางที่ดีต่อตนเองครอบครัว และสังคม (การสร้างให้เกิดการรับรู้ความสามารถตนนี้เป็นแนวคิดของทฤษฎีปัญญาทางสังคมของ Bandura) 8. ความสัมพันธ์แบบช่วยเหลือ (Helping relationship) การมีความสัมพันธ์ในเชิงช่วยเหลือสนับสนุน ให้กำลังใจจะเป็นการช่วยเอื้อให้ พฤติกรรมใหม่เกิดง่ายขึ้น เช่น คนที่ต้องการเลิกสูบบุหรี่ต้องการคนที่เข้าใจ ยอมรับให้กำลังใจซึ่งได้แก่ครอบครัวเพื่อนสนิทรวมถึงบุคลากรสาธารณสุข 8. การจัดการเงื่อนไขผลกรรม (Contingency management) เป็นการให้ตัวเสริมแรงทางบวกหาก ทำพฤติกรรมใหม่ได้ 9. การควบคุมสิ่งเร้า (Stimulus control) เป็นกิจกรรมที่เกี่ยวข้องกับการเปลี่ยนแปลงสิ่งแวดล้อมลด โอกาสของการถูกกระตุ้นให้เกิดพฤติกรรมเสี่ยงนั้น 10. การประกาศอิสรภาพต่อสังคมเป็นการสัญญาหรือแสดงตนต่อสังคมว่าตนจะยืนหยัดทำพฤติกรรม ใหม่นี้อย่างต่อเนื่อง เช่น ไม่สูบบุหรี่รวมทั้งแสดงตนว่ายินดีจะช่วยคนที่ยังมีพฤติกรรมเสี่ยงในอดีตเช่นตนเอง สรุปได้ว่าสามารถนําโมเดลนี้ไปประยุกต์ใช้ปรากฏตามตาราง 8.1 ดังนี้ ตารางที่ 8.1 การประยุกต์ใช้ของขั้นตอนการเปลี่ยนแปลงหรือแบบจําลองการเปลี่ยนแปลง แนวคิด ความหมาย การนำไปประยุกต์ใช้ Pre-contemplation ไม่ตระหนักถึงปัญหาไม่สนใจ เพิ่มความตระหนักให้เกิดความต้องการจะเปลี่ยน ที่จะเปลี่ยนพฤติกรรม พฤตกรรมให้ข้อมูลที่เฉพาะเจาะจงด้านความ เสี่ยงและประโยชน์ที่จะได้รับ

119 แนวคิด Contemplation

Preparation Action

Maintenance

ความหมาย เริ่มสนใจที่จะเปลี่ยนมองว่า พฤติกรรมเดิมเป็นปัญหาแต่ ยังลังเล ลงมือวางแผนที่จะ เปลี่ยนแปลงพฤติกรรม ลงมือปฏิบัติตามแผน

ทำซ้ำต่อเนื่องจนกลายเป็น วิถีชีวิต

การนำไปประยุกต์ใช้ จูงใจกระตุ้นให้วางแผนการปรับเปลี่ยนที่เฉพาะ เจาะจง สนับสนุนให้วางแผนที่สามารถนําไปปฏิบัติได้วาง เป้าหมายทีละขั้น สนับสนุนให้ข้อมูลป้อนกลับให้กําลังใจและ สนับสนุนทางสังคมสอนวิธีการแก้ปัญหาให้ การเสริมแรง สนับสนุนการเผชิญปัญหากระตุ้นเตือนหา ทางเลือกที่เหมาะสมป้องกันการเลิกปฏิบัติ กลางคัน

8.3.2 ทฤษฎี ห รื อ โมเดลที ่ ใ ช้ ป รั บ พฤติ ก รรมระดั บ ระหว่ า งบุ ค คล (Interpersonal Health Behavior Theories) “ทารกหญิงคนหนึ่ง ถ้าเกิดในประเทศญี่ปุ่นหรือประเทศสวีเดนจะมีโอกาสมีอายุยืนยาวมากกว่า 80 ปี ถ้าเกิดในบราซิลหรืออินเดียจะมีอายุยืนยาวประมาณ 82 ปีและ 63 ปี แต่ถ้าเกิดในแถบแอฟริกาในหลาย ๆ ประเทศ ทารกคนนั้นจะมีอายุยืนยาวน้อยกว่า 50 ปี” (ศุภสิทธิ์ พรรณารุโณทัย, 2552) ข้อมูลข้างต้นสะท้อนถึงวิกฤตความไม่เท่าเทียมและบ่งชี้ถึงความท้าทายของโลกในศตวรรษที่ 21 ที่มี สาเหตุปัญหาที่โยงใยซับซ้อนอยู่เบื้องหลัง กล่าวคือ เป็นปั ญหาของโลกยุคใหม่ที่เกิดจากพหุปัจจัยที่มีความ เกี่ยวข้องกับปัจจัยที่หลากหลาย เช่น ระบบการเมืองการปกครอง ระบบการศึกษา ระบบสาธารณสุ ข ระบบสังคมและเศรษฐกิจ ในขณะเดียวกันปัญหาของโลกยุคใหม่ก็มีลักษณะทับซ้อนเป็นพหุระดับครอบคลุม ทั้งระดับบุคคล ครอบครัว ชุมชน และอาจก้าวเลยไปถึงหน่วยทางสังคมใหม่ ๆ เช่น กลุ่มเครือข่ายสังคม ออนไลน์ ประชาคม โลกไร้พรมแดน หน่วยทางสังคมใหม่ ๆ เช่น กลุ่มเครือข่ายสังคมออนไลน์ ประชาคม โลกไร้พรมแดนแน่นอนที่สุดว่า หน่วยของปัญหาสาธารณสุขของโลกที่เปลี่ยนไปดังกล่าวข้างต้นย่อมทำให้นักสาธารณสุขยุคปั จจุบันต้องเผชิญ กับโจทย์ปัญหาสุขภาพที่ท้าทายและซับซ้อนมากขึ้น กล่าวคือ ไม่สามารถจัดการหรือแก้ไขปัญหาใด ๆ ได้ด้วย ลำพังทฤษฎีใดทฤษฎีหนึ่ง หรือ เพียงทฤษฎีระดับใดระดับหนึ่งได้อีกต่อไป แต่จำเป็นต้องใช้ทฤษฎีในระดับ มหภาค (Macro level) ที่เกิดจากการประยุกต์ผสมผสานและบูรณาการทฤษฎีหรือแนวคิดที่หลากหลาย เพื่อให้ร่วมกันส่งผลทำให้เกิดผลลัพธ์ด้านสุขภาพตามที่คาดหวัง ทฤษฎีในกลุ่มนี้มีความเชื่อว่าบุคคลมีความสัมพันธ์กับสิ่งแวดล้อมบุคคลจะได้รับคำแนะนำการ สนั บ สนุ น ช่ ว ยเหลื อ ด้ านข้ อ มูล ความคิด อารมณ์จ ากคนในครอบครั ว เพื ่อ นร่ว มงานกลุ่ มเพื ่อ นบุ ค ลากร

120 สาธารณสุขและกลุ่มสังคมอื่นๆและความสัมพันธ์ดังกล่าวนี้จะมีผลต่อความคิดความรู้สึกและพฤติกรรมของ บุคคลนั้น เนื้อหาบทนี้จะนำเสนอทฤษฎีระดับระหว่างบุคคล 2 ทฤษฎี ดังนี้ 8.3.2.1. ทฤษฎีปัญญาสังคม (Social Cognitive Theory : SCT) SCT มองพฤติกรรมบุคคลเกิดขึ้น และเปลี่ยนแปลงโดยถูกกำหนดจากปัจจัยทางสภาพแวดล้อม (Environment factors) และปัจจัยภายในตัวคน (Personal factors) ในลักษณะแบบการกำหนดซึ่งกันและ กัน (Reciprocal determinism) กล่าวคือบุคคลสามารถปรับสิ่งแวดล้อมได้เท่ากับที่สิ่งแวดล้อมปรับบุคคล SCT เน้ น แนวคิด 3 ประการคื อ (1) การเรี ย นรู้ โ ดยการสั ง เกต (Observational learning) (2) การรับรู้ ความสามารถตนเอง (Self-efficacy) และ (3) การกำกับตนเอง (Self-regulation) (1) แนวคิดการเรียนรู้โดยการสังเกต เป็นกระบวนการที่บุคคลเปลี่ยนแปลงพฤติกรรมของตนซึ่งเป็น ผลมาจากการสังเกตการฟังการอ่านเกี่ยวกับพฤติกรรมของคนอื่นหรือเกิดขึ้นเมื่อบุคคลสังเกตการกระทำของ คนอื่น (เรีย กว่าตัว แบบ: Modeling) และการเสริมแรงที่ตัว แบบได้รับแล้ว บุ คคลนั้นเกิด ความคาดหวั ง (Expectation) ว่าตนจะได้รับ เช่น เดียวกันหากทำพฤติกรรมกระบวนการนี้เรียกว่า Vicarious experience การเสนอตัวแบบจึงเป็นเทคนิคสำคัญของ SCT ในการนำไปใช้ในการปรับพฤติกรรม (2) การรับรู้ความสามารถตนเอง บุคคลจะต้องถูกสอนหรือฝึกให้เกิดความสามารถทางพฤติกรรม (Behavioral capability) เพื่อให้รู้ว่าเขาจะต้องทำอะไรและทำอย่างไรโดยใช้การสร้างให้เกิดความคาดหวัง หากทำพฤติกรรมและสร้างให้เกิดความมั่นใจว่าตนสามารถทำพฤติกรรมนั้นได้ แหล่งของการพัฒนาความสามารถตนเองมี 4 แหล่ง คือ 1. การเรียนรู้จากการประสบความสำเร็จด้วยตนเอง (Mastery learning) 2. การเรียนรู้จากการใช้ตัวแบบ (Vicarious learning) 3. การชักจูงด้วยวาจา (Verbal persuasion) 4. การกระตุ้นทางอารมณ์(Emotional arousal)เมื่อบุคคลเกิดความมั่นใจในความสามารถตนเองเขา ก็จะมีแรงจูงใจที่จะเผชิญกับอุปสรรคอดทนมีความพยายามที่จะทำพฤติกรรมนั้นให้สำเร็จกลวิธีการเพิ่ม ความสามารถตนเองทำได้โดยการตั้งเป้าหมายแต่ต้องเริ่มจากเป้าหมายระยะสั้นง่ายเป็นไปได้แล้วค่อยๆ เพิ่มขึ้นเช่นการออกำลังกายควรเริ่มจาก 10 นาทีต่อวันถ้าทำสำเร็จค่อยเพิ่มระยะเวลาความถี่ในการออกกำลัง การตั้งเป้าหมายนี้ควรควบคู่ไปกับการทำสัญญาการปฏิบัติตัวโดยกำหนดรางวัลการให้ข้อมูลป้อนกลับการ ชมเชยรวมทั้งการใช้วิธีการควบคุมกำกับตนเองด้วย (3) การกำกับตนเอง Bandura เชื่อว่าพฤติกรรมบุคคลไม่ได้เป็นผลมาจากการเสริมแรงและการ ลงโทษจากคนอื่นเพียงอย่างเดียวแต่บุคคลสามารถทำบางสิ่งบางอย่างเพื่อควบคุมความคิดความรู้สึกการ กระทำของตนด้วยการจัดหาผลกรรมด้วยตนเองได้การกำกับตนเอง ประกอบด้วย 3 กระบวนการคือ 1. การสังเกตตนเอง (Self-observation) บุคคลต้องรู้ว ่าตนเองกำลัง ทำอะไรทำอย่า งถูก ต้ อ ง สม่ำเสมอมากน้อยแค่ไหนเพื่อให้ข้อมูล ที่จำเป็นต่อการกำหนดมาตรฐานของการกระทำและประเมิ นว่า พฤติกรรมของตนใกล้เคียงหรือห่างจากมาตรฐานระดับใด

121 2. กระบวนการตัดสินใจ (Judgement process) เมื่อสังเกตพฤติกรรมที่ทำอยู่ได้และจะต้องนำมา เทียบเคียงกับมาตรฐานโดยเปรียบเทียบกับกลุ่มอ้างอิงมาตรฐานส่วนบุคคล 3. การแสดงปฏิกิริยาต่อตนเอง (Self reaction) การพัฒนามาตรฐานในการประเมินและตัดสินใจ นำไปสู่การแสดงปฏิกิริยาต่อตนเองทั้งทางบวกทางลบมีการกำหนดรางวัลให้ตนเองหากทำพฤติกรรมนั้นได้ 8.3.2.2. เครือข่ายทางสังคม/แรงสนับสนุนทางสังคม เครือข่ายทางสังคมได้แก่ กลุ่ม ครอบครัว เพื่ อนสนิทเพื่ อนร่ว มงานเพื่ อนบ้าน ฯลฯ ที่มีล ักษณะ 3 ประการ คือ 1) มีโครงสร้าง (Structural) เช่น จำนวนคนการรู้จักมักคุ้นกัน 2) มีการปฏิสัมพันธ์ (Interactional) เช่นการแบ่งปันความช่วยเหลือระยะเวลาของการมีปฏิสัมพันธ์ ความถี่ของการพบปะกันความง่ายในการพบปะและ 3) มีหน้าที่ (Functional) เช่น ให้แรงสนับสนุนทางสังคมพันธะสัญญาต่อกันและให้ความรู้สึกมีคุณค่า ทางสังคมแรงสนับสนุนทางสังคมหมายถึง ชนิดของการช่วยเหลือที่สมาชิกที่เป็นเครือข่ายทางสังคมให้การ สนับสนุนให้เกิดพฤติกรรม ได้แก่ (1)การสนับสนุนด้านอารมณ์ความรู้สึก(Emotional support) เช่น การฟัง แสดงให้เห็นว่าสนใจยอมรับไว้วางใจ (2)การสนับสนุนด้านวัตถุสิ่งของ (Instrumental support) ได้แก่การให้ อุปกรณ์สิ่งของเงินเวลาเพื่อเอื้อให้เกิดพฤติกรรม (3) การสนับสนุนด้านข้อมูล (Informational appraisal support) เช่นการให้ข้อมูลป้อนกลับ 8.3.3 ทฤษฎีหรือโมเดลที่ใช้ปรับพฤติกรรมระดับชุมชน เนื ้ อ หาในทฤษฎี ใ นกลุ ่ ม นี ้ บทนี ้ น ำเสนอ 4 ทฤษฏี ไ ด้ แ ก่ 1. องค์ ก รชุ ม ชน (Community Organization) 2. ทฤษฎีการกระจายด้านนวัตกรรม (Diffusion of Innovation Theory) 3. ทฤษฎีการ เปลี่ยนแปลงองค์กร (Organizational Change Theories) ประกอบด้วย Stage Theory of Organizational Change และ Organizational Development Theory และ 4. โมเดลเชิงนิเวศวิทยา (Ecological Models) 8.3.3.1. องค์กรชุมชน (Community Organization) เป็นกระบวนการที่บุคคลกลุ่มผู้นำชุมชนใช้ระบุปัญหาแสวงหาทรัพยากรวางแผนดำเนินงานเพื่อ แก้ปัญหาของชุมชนกระบวนการนี้สามารถนำแนวคิดทฤษฎีทางด้านระบบของสังคมเครือข่ายสังคมการ สนับสนุนทางสังคมโมเดลเชิงนิเวศวิทยาทฤษฎีปัญญาสังคมเข้ามาประยุกต์ใช้โดยก่อให้เกิดการเปลี่ยนแ ปลง 3 แบบ คือ 1) การพัฒนาชุมชน (Locality development) เป็นโมเดลที่เน้นกระบวนการเปลี่ยนแปลงที่มาจาก ความร่วมมือการเห็นพ้องต้องกัน การสร้างความเข้มแข็งในชุมชนของสมาชิกชุมชนเพื่อที่ช่วยกันระบุปัญหา ดำเนินงานแก้ไขปัญหาของชุมชนบุคลากรสาธารณสุขจัดว่าเป็นบุคคลภายนอกที่จะช่วยประสานและเอื้อให้ กิจกรรมต่างๆบรรลุเป้าหมาย

122 2) การวางแผนทางสังคม (Social planning) เป็นกิจกรรมที่ชุมชนลงมือวางเป้าหมายหาแนวทางใน การแก้ปัญหาร่วมกับผู้ทรงคุณวุฒิภายนอกชุมชนช่วยชี้แนะเทคนิคต่างๆที่ชุมชนจะนำไปใช้ 3) การกระทำทางสังคม (Social action) เป็นทั้งกิจกรรมและกระบวนการที่ชุมชนลงมือดำเนินการ แก้ไขปัญหาทำให้ เกิ ดการเปลี่ ย นแปลงอย่า งเป็ นรูปธรรมมี การใช้ก ารชี้แ นะสาธารณะผ่ านสื่ อ ( Media advocacy) หรือการใช้สื่อสารมวลชนเพื่อกระตุ้นให้เกิดนโยบายสาธารณะแนวคิดที่นำมาใช้เพื่อให้เกิดการ เปลี่ยนแปลงระดับชุมชนมี 2 แนวคิดหลัก คือ การสร้างพลังอำนาจ (Empowerment) และ ความตระหนัก (Critical consciousness) การสร้างพลังอำนาจ หมายถึง กระบวนการที่บุคคลและชุมชนเกิดความรู้สึกมีพลังที่จะควบคุมจัดการ เพื่อเปลี่ยนแปลงชุมชนของตนการสร้างพลังอำนาจ มี 2 ระดับ ระดับแรกเป็นเรื่องที่บุคคลเกิดการมีส่วนร่วมทางสังคมได้รับแรงสนับสนุนทางสังคมจนเกิด ความรู้สึกว่าตนเองมีความสามารถที่จะควบคุมสิ่งต่างๆ ได้ ระดับที่ 2 เป็นความรู้สึกของชุมชนที่มีความมั่นใจและมีทักษะที่จะจัดการแก้ไขปัญหาแนวคิด critical consciousness เป็นการที่ชุมชนได้รับโอกาสพูดคุยทำความเข้าใจเกี่ยวกับแก่นแท้ของปัญหาทั้งนี้ยึด หลักการ 2 ข้อ คือ หลักการมีส่วนร่วม (Principle of participation) และ หลักของความสัมพันธ์ (Principle of relevance) ซึ่งจะต้องเริ่มจากเรื่องที่ชุมชนต้องการมองเห็นว่าเป็นปัญหาจะได้เกิดความรู้สึกความเป็น เจ้าของเพื่อนำไปสู่การสร้างพลังความสามารถของทั้งบุคคลและชุมชนรวมทั้งการใช้นโยบายสาธารณะเพื่อการ ปรับเปลี่ยนสิ่งแวดล้อมโดยใช้การชี้แนะสาธารณะผ่านสื่อมวลชนเป็นกลวิธีที่สำคัญ 8.3.3.2. ทฤษฎีการกระจายด้านนวัตกรรม (Diffusion of Innovation Theory) ทฤษฎีนี้กล่าวถึงวิธีการที่จะขยายแนวคิดใหม่ผลิตภัณฑ์ใหม่เทคโนโลยีและการปฏิบัติที่เกิดขึ้นในสังคม หนึ่งไปสู่ชุมชนหรือสังคมอีกแห่งหนึ่งโดยใช้ช่องทางในการสื่อสาร (Communication channels) และระบบ สังคม (Social system) เช่นเครือข่ายบรรทัดฐานโครงสร้างทางสังคมเพื่อให้ชุมชนตระหนักถึงประโยชน์หรือ รู้สึกว่าดีขึ้นกว่าเดิมสอดคล้องกับความต้องการปฏิบัติได้ง่ายได้ผลชัดเจนเป็นรูปธรรมการใช้ช่องทางในการ สื่อสารเน้นการสื่อสารสองทาง(Two-way communication) ที่มีการแลกเปลี่ยนความรู้ความเข้าใจระหว่าง ผู้รับผู้ส่งรวมทั้งการใช้การสื่อสาร ๒ ขั้นตอน (Two-step flow of communication) ที่ใช้กลุ่มผู้นำทาง ความคิด (Opinion leaders) เป็นผู้ถ่ายทอดลงสู่ชุมชนเพื่อนำไปสู่การตัดสินใจที่จะยอมรับนวัตกรรมนั้น 8.3.3.3. ทฤษฎีการเปลี่ยนแปลงองค์กร Organizational Change Theories ในการปรับเปลี่ยนพฤติกรรมนอกจากการปรับที่ระดับบุคลระหว่างบุคคลกลุ่มแล้วการใช้นโยบายการ จัด/ปรับสิ่งแวดล้อมให้เอื้อต่อการเกิดพฤติกรรมที่พึงประสงค์ก็เป็นสิ่งสำคัญจะเห็นได้ชัดเจนคือเรื่องการ ควบคุมการสูบบุหรี่ที่มีกฎหมายห้ามสูบ/ห้ามขาย/ห้ามแสดงรวมทั้งกำหนดพื้นที่ห้ามสูบบุหรี่ก็เป็นตัวอย่างที่ดี องค์กรเป็นหน่วยที่ค่อนข้างซับซ้อนที่เกี่ยวพันกับระบบสังคมทรัพยากรสมาชิกบทบาทที่มีวัฒนธรรมเฉพาะตัว ดังนั้นถ้าจะเปลี่ยนแปลงองค์กรจะต้องส่งเสริมให้เกิดนโยบายสิ่งแวดล้อมที่เอื้อต่อการมีสุขภาพรวมทั้งเพิ่ม

123 ความสามารถในการแก้ปัญหาทฤษฎีการเปลี่ยนแปลงองค์กรที่จะกล่าวในบทนี้มี 2 ทฤษฎีคือ Stage Theory และ Organizational Development Theory Stage Theory ทฤษฎีนี้มีฐานคิดที่มองการปรับเปลี่ยนต้องเริ่มทีละขั้นเริ่มจากสร้างความตระหนัก โดยการวิเคราะห์ปัญหาการริเริ่มดำเนินงานโดยการให้ผู้บริหารผู้กำหนดนโยบายได้มีส่วนร่วมการลงมือปฏิบัติ โดยการจั ด การฝึ ก อบรมการสนั บ สนุ น ทรั พ ยากรเครื ่ อ งมื อ เพื ่ อ ช่ ว ยแก้ ป ั ญ หาและเมื ่ อ องค์ ก รเ กิ ด การ เปลี่ยนแปลงแล้วก็ถึงขั้นคงไว้ซึ่งนโยบายหรือโปรแกรมใหม่ๆ ที่บุคลากรทุกระดับในองค์กรช่วยกันคิดค้นขึ้นมา Organizational Development Theory ทฤษฎี น ี ้ ม ององค์ ก รที ่ เ ชิ ง โครงสร้ า งและระบบที่มี อิทธิพลต่อพฤติกรรมของคนทำงานและแรงจูงใจการมุ่งค้นหาวิเคราะห์ปัญหาที่มุ่งเน้นที่มนุษยสัมพันธ์และ ปัจจัยที่เกี่ยวข้องกับคุณภาพของวิถีการทำงานใช้การวางแผนการจัดกิจกรรมและการประเมินผลโดยมี ผู้เชี่ยวชาญจากภายนอกเป็นผู้ช่วยในการระบุปัญหาและเอื้อให้เกิดกระบวนการวางแผนและกลวิธีที่นำมาใช้ให้ เกิดการเปลี่ยนแปลง 8.3.3.4. โมเดลเชิงนิเวศวิทยา (Ecological Model) การดำเนินงานสุขศึกษาและส่งเสริมสุขภาพไม่ใช่เป็นแค่การจัดกิจกรรมทางการศึกษาอย่างเดียวแต่ จะต้องเกี่ยวข้องกับ การชี้แนะสาธารณะ ความพยายามที่จะเปลี่ยนแปลงองค์กรการพัฒ นานโยบายการ สนับสนุนด้านงบประมาณ การเปลี่ยนแปลงสิ่งแวดล้อมซึ่งต้องอาศัยกลวิธีที่หลากหลายและดำเนิ นงานใน ระดับพหุปัจจัยทั้งปัจจัยที่เกี่ยวข้องระดับบุคคลปัจจัยที่เกี่ยวข้องกับสิ่งแวดล้อมแนวคิดของโมเดลนี้มองว่า 1.) พฤติกรรมถูกกำหนดโดยพหุปัจจัยได้แก่ปัจจัยภายในตัวบุคคล ปัจจัยระดับบุคคลปัจจัยที่เกี่ยวข้อง กับองค์กรชุมชนและนโยบายสาธารณะตัวอย่างเช่นการที่ผู้หญิ งไม่ไปตรวจมะเร็งเต้านมโดยเมมโมแกรม นอกจากมาจากความกลัวว่าจะตรวจพบว่าเป็นมะเร็งซึ่งเป็นปัจจัยระดับบุคคลแล้วยังขึ้นกับความยากในการ นัดตรวจค่าใช้จ่ายที่มีราคาสูงแพทย์อาจจะไม่แนะนำให้ตรวจโดยใช้เมมโมแกรมซึ่งเป็นปัจจัยที่เกี่ ยวกับ ความสัมพันธ์ระหว่างบุคคลกฎระเบียบด้วย 2.) มีความเป็นไปได้ในเรื่องของการสัมพันธ์แบบกำหนดซึ่งกันและกัน (Reciprocal causation) ระหว่างบุคคลภายใต้สภาพแวดล้อมของเขา ดังนั้นพฤติกรรมจึงถูกกำหนดและกำหนดสภาพสังคมสิ่งแวดล้อม ดังนั้นการนำโมเดลนี้ไปใช้จะต้องจัดกิจกรรมให้เกิดการปรับเปลี่ยนในหลายๆระดับเช่น คลินิกงดสูบบุหรี่ที่ ให้บริการกับคนงานจะทำให้คนงานเลิกสูบบุหรี่ได้ก็ต่อเมื่อมีนโยบายห้ามสูบบุหรี่ในที่ทำงานหรือสถานที่ ทำงานปลอดบุหรี่รวมทั้งผู้ที่สูบบุหรี่จะต้องเกิดความตระหนักเห็นถึงโทษของการสูบยอมรับประโยชน์ของการ เลิกสูบบุหรี่และเพื่อนๆ ที่ทำงานทั้งหญิ งและชายจะต้องไม่สนับสนุนให้สูบบุหรี่เป็นต้น โดยใช้ทฤษฎี/โมเดล การปรับเปลี่ยนพฤติกรรมระดับบุคคล ระหว่างบุคคลองค์กร 8.4 ทฤษฎีทางพฤติกรรมศาสตร์ที่สําคัญที่นํามาใช้ในการปรับเปลี่ยนพฤติกรรมสุขภาพ พฤติกรรมของมนุษย์เป็นเรื่องซับซ้อนและผูกโยงอยู่กับเหตุปัจจัยจำนวนมากทั้งเรื่องกรรมพันธุ์ ระบบ ชีวเคมีทางร่างกาย การกระตุ้น จากสิ่งเร้าทั้งจากภายในและภายนอกร่างกาย กระบวนการคิดและปัจจัยด้าน

124 จิตวิทยาในระดับบุคคล และปฏิสัมพันธ์หรือความสัมพันธ์ระหว่างบุคคลรอบข้างและสังคมที่อยู่อาศัยรวมถึง อิทธิพลทางด้านสิ่งแวดล้อมและนโยบายสุขภาพในระดับชาติและภูมิภาค และซับซ้อนมากยิ่งขึ้นเมื่อในสภาพ ตามธรรมชาติเหตุปัจจัยต่าง ๆ เหล่านี้ไม่ได้อยู่อย่างเป็นอิสระจากกัน แต่มีความสัมพันธ์ต่อกันอย่างยุ่งเหยิง หรือไร้ระเบียบแบบแผนที่แน่ชัด หนทางเดียวที่จะทำให้เข้าใจถึงพฤติกรรมของมนุษย์ในสภาพตามธรรมชาติได้อย่างถ่องแท้ คือ ต้อง ศึกษามันในแบบที่มันเป็นอยู่ ไม่ใช่ศึกษาภายใต้อุดมคติทางห้องทดลองที่จะควบคุม แยกส่วน และลดส่วน อะไรต่อมิอะไรได้ดั่งใจ อุปมาดั่งเช่น หากเราสนใจพฤติกรรมของนกนางนวลที่กำลังบินเล่นลมอยู่บนท้องฟ้าสี คราม ก็เป็นไปไม่ได้เลยที่เราจะเข้าใจวิถีชีวิตของนกนางนวลด้วยการเอามันมาขังไว้ในกรง ถอนขน และ ชำแหละอวัยวะออกเป็นส่วน ๆ เนื้อหาในส่วนนี้ ประกอบด้วย 3 ทฤษฎ๊ที่สำคัญ คือ (ประภาเพ็ญ สุวรรณ และสวิง สุวรรณ, 2534; สมโภชน์ เอี่ยมสุภาษิต, 2550;สมโภชน์ เอี่ยมสุภาษิต, 2552; จักรพันธ์ เพ็ชรภูมิ, 2562) 8.4.1 ทฤษฎีความสามารถตนเอง (Self-Efficacy Theory) ทฤษฎีความสามารถตนเองเป็นทฤษฎีที่ Albert Bandura นักจิตวิทยาชาวแคนาดาได้พัฒนามาจาก ทฤษฎีการเรียนรู้ทางปัญญาสังคม (Social learning theory) สาเหตุของพฤติกรรมที่เกิดขึ้นตามแนวคิด พื้นฐานของทฤษฎีการเรียนรู้ทางปัญญาสังคมของBandura นั้น Bandura มีความเชื่อว่าพฤติกรรมของคนเรา นั้นไม่ได้เกิดขึ้นและเปลี่ยนแปลงไปเนื่องจากปัจจัยทางสภาพแวดล้อมแต่เพียงอย่างเดียว หากแต่ว่าจะต้องมี ปัจจัยส่วนบุคคลร่วมด้วยและการร่วมของปัจจัยส่วนบุคคลนั้นจะต้องร่วมกันในลักษณะที่กำหนดซึ่งกันและกัน (Reciprocal Determinism) กับปัจจัยทางด้านพฤติกรรมและสภาพแวดล้อมซึ่งอาจจะเขียนได้ดังรูป 8.4

รูปที่ 8.4 การกำหนดซึ่งกันและกันของปัจจัยทางพฤติกรรม (B) สภาพแวดล้อม (E) และส่วนบุคคล (P) ที่มา: สมโภชน์ เอี่ยมสุภาษิต, 2550 การที่ปัจจัยทั้ง 3 ทำหน้าที่กำหนดซึ่งกันและกันนั้นไม่ได้หมายความว่าทั้ง 3 ปัจจัยนั้นจะมีอิทธิพลใน การกำหนดซึ่งกันและกันอย่างเท่าเทียมกันบางปัจจัยอาจมีอิทธิพลมากกว่าอีกบางปัจจัยและอิทธิพลของปัจจัย ทั้ง 3 นั้นไม่ได้เกิดขึ้นพร้อมๆกันหากแต่ต้องอาศัยเวลาในการที่ปัจจัยใดปัจจัยหนึ่งจะมีผลต่อการกำหนดปัจจัย อื่นๆ (Bandura, 1989 อ้างถึงใน สมโภชน์ เอี่ยมสุภาษิต,2550)

125 ทฤษฎีความสามารถตนเองประกอบด้วยแนวคิดที่สำคัญคือการรับรู้ความสามารถตนเองและความ คาดหวังในผลลัพธ์ของการปฏิบัติซึ่งความแตกต่างระหว่างการรับรู้ความสามารถตนเองกับความคาดหวังใน ผลลัพธ์ที่เกิดขึ้น (Outcome Expectation) ดังนี้ บุคคล

พฤติกรรม ความคาดหวังในผลลัพธ์ที่เกิดขึ้น (Outcome Expectation)

ผลลัพธ์ที่เกิดขึ้น การรับรู้ความสามารถของตนเอง (Perceived Self-Efficacy)

รูปที่ 8.5 ความแตกต่างระหว่างการรับรู้ความสามารถของตนเองและความคาดหวังผลที่จะเกิดขึ้น ที่มา: Bandura, 1988 อ้างถึงในจุฬาภรณ์ โสตะ, 2546 จากภาพที่ 8.5 แสดงให้เห็นแนวคิดที่สำคัญ คือ 1. การรับรู้ความสามารถตนเอง (Perceived Self-Efficacy) ซึ่ง Bandura ได้ให้ความหมายว่าเป็น การตัดสินความสามารถตนเองว่าสามารถทำงานในระดับใดหรือความเชื่อของบุคคลเกี่ยวกับความสามารถใน การกระทำสิ่งใดสิ่งหนึ่งซึ่งมีอิทธิพลต่อการดำรงชีวิตความเชื่อในความสามารถตนเองพิจารณาจากความรู้สึก ความคิดการจูงใจและพฤติกรรม 2. ความคาดหวังในผลลัพธ์ของการปฏิบัติ (Outcome expectation) หมายถึงความเชื่อที่บุคคล ประเมินค่าพฤติกรรมเฉพาะอย่างที่ปฏิบัติอันจะนำไปสู่ผลลัพธ์ที่คาดหวังไว้เป็นการคาดหวังในสิ่งที่เกิดขึ้น สืบเนื่องจากพฤติกรรมที่ได้กระทำจากรูปแบบความสัมพันธ์ระหว่างการรับรู้ความสามารถตนเองกับความ คาดหวังผลลัพธ์นั้นบุคคลจะกระทำพฤติกรรมใดพฤติกรรมหนึ่งหรือไม่ขึ้นอยู่กับการรับรู้ความสามารถตนเอง ว่าจะกระทำพฤติกรรมนั้นหรือไม่และความคาดหวังในผลลัพธ์ที่จะเกิดจากการกระทำพฤติกรรม เนื่องจาก มนุษย์เรียนรู้ว่าการกระทำใดนำไปสู่ผลลัพธ์ใดแต่ความสามารถของมนุษย์แต่ละคนที่จะกระทำกิจกรรมต่างๆมี ขีดจำกัดไม่เท่ากันดังนั้น การที่บุคคลจะตัดสินใจว่าจะกระทำพฤติกรรมนั้นหรือไม่ส่วนหนึ่งจึงขึ้นอยู่กับการรับรู้ ความสามารถตนเองและอีกส่วนหนึ่งขึ้นอยู่กับความคาดหวังในผลลัพธ์ของการกระทำ การรับรู้ความสามารถตนเองและความคาดหวังในผลลัพธ์ของการกระทำนั้นไม่สามารถแยกจากกันได้ เด็ดขาดเพราะบุคคลมองผลของการกระทำที่เกิดขึ้นว่าเป็นสิ่งแสดงถึงความเหมาะเพียงพอของพฤติกรรมที่ได้ กระทำไปและยังเป็นสิ่งที่ช่วยในการตัดสินใจอีกว่าจะกระทำพฤติกรรมนั้นหรือพฤติกรรมอื่นใดต่อไปอีกหรือไม่ ถ้าสามารถควบคุมตัวแปรต่างๆในการวิเคราะห์ผลทางสถิติแล้วจะพบว่าการรับรู้ความสามารถตนเองจะเป็นตัว ทำนายแนวโน้มการกระทำพฤติกรรมได้ดีกว่าความคาดหวังในผลลัพธ์ของการปฏิบัติ

126

รูปที่ 8.6 ความสัมพันธ์ระหว่างการรับรู้ความสามารถของตนเองกับความคาดหวังผลที่จะเกิดขึ้น ที่มา: Bandura, 1988 อ้างถึงในจุฬาภรณ์ โสตะ, 2546 จากภาพที่ 8.6 Bandura กล่าวว่าผู้ที่จะรับรู้ความสามารถตนเองสูงจะส่งผลต่อความสำเร็จของ บุคคลโดยที่บุคคลกล้าเผชิญต่อปัญหาต่างๆแม้กระทำความล้มเหลวหรือสิ่งที่ยากและพยายามทำให้สำเร็จโดย มีความคาดหวังเกี่ยวกับผลที่จะเกิดขึ้นสูงสำหรับบุคคลที่มีความรับรู้ความสามารถตนเองต่ำจะไม่มั่นใจต่อการ กระทำของตนเพื่อให้เกิดผลสำเร็จได้จะพยายามหลีกเลี่ยงการเผชิญต่อปัญหาคิดว่าสิ่งที่เป็นปัญหาหรือสิ่งที่ตน จะต้องทำนั้นยากซึ่งจะมีความคาดหวังเกี่ยวกับผลที่จะเกิดขึ้นต่ำหรือปานกลางจนอาจทำให้บุคคลไม่พยายาม เพื่อให้บรรลุเป้าหมายตามที่คาดหวังไว้ (Bandura, 1988 อ้างถึงในจุฬาภรณ์ โสตะ, 2546) 1. การรับรู้ความสามารถตนเอง (Perceived Self-Efficacy) Bandura ได้ให้ความหมายว่าเป็น การตัดสินความสามารถตนเองว่าสามารถทำงานในระดับใดหรือความเชื่อของบุคคลเกี่ยวกับความสามารถใน การกระทำสิ่งใดสิ่งหนึ่งซึ่งมีอิทธิพลต่อการดำรงชีวิตความเชื่อในความสามารถตนเองพิจารณาจากความรู้สึก ความคิดการจูงใจและพฤติกรรมซึ่งบุคคลที่มีการรับรู้ความสามารถตนสูงจะช่วยให้เขาประสบความสำเร็จและ มีความเป็นอยู่ที่ดีเมื่อเผชิญปัญหาหรืองานที่ยากจะเป็นสิ่งที่ท้าทายให้เขาแก้ไขโดยใช้ความพยายามถึงแม้จะ ล้มเหลวเขาก็จะมองความผิดพลาดไปที่พยายามไม่เพียงพอหรือขาดความรู้หรือทักษะในทางตรงกันข้ามผู้ที่มี การรับรู้ความสามารถของตนเองต่ำจะมองงานที่ยากว่าเป็นภาวะคุกคามจะหลีกหนีและล้มเลิกการกระทำนั้นๆ เมื่อมีความผิดพลาดจะมองว่าตนเองด้อยขาดความสามารถ (สุปรียา ตันสกุล, 2548) ปัจจัยที่เกี่ยวข้องกับการ รับรู้ความสามารถตนเองนั้น Bandura เสนอว่ามีอยู่ด้วยกัน 4 ปัจจัย (Evans, 1989 อ้างถึงในสมโภชน์ เอี่ยม สุภาษิต, 2550) คือ 1.1 การประสบความสำเร็ จ (Mastery Experiences) ซึ ่ ง Bandura เชื ่ อ ว่ า เป็ น วิ ธ ี ก ารที ่ มี ประสิทธิภาพมากที่สุดในการพัฒนาการรับรู้ความสามารถของตนเองเนื่องจากว่าเป็นประสบการณ์โดยตรง ความสำเร็จ ทำให้เพิ่มความสามารถของตนเองบุคคลจะเชื่อว่าเขาสามารถที่จะทำได้ดังนั้น ในการที่จ ะ พัฒนาการรับรู้ความสามารถของตนเองนั้นจำเป็นที่จะต้องฝึกให้เขามีทักษะเพียงพอที่จะประสบความสำเร็จได้ พร้อมๆกับการทำให้เขารับรู้ว่าเขามีความสามารถจะกระทำเช่นนั้นจะทำให้เขาใช้ทักษะที่ได้รับการฝึกได้อย่าง มีประสิทธิภาพมากที่สุดบุคคลที่รับรู้ว่าตนเองมีความสามารถนั้นจะไม่ยอมแพ้อะไรง่ายๆแต่จะพยายามทำงาน ต่างๆเพื่อให้บรรลุถึงเป้าหมายที่ต้องการ

127 1.2 การใช้ตัวแบบ (Modeling) การที่ได้สังเกตตัวแบบแสดงพฤติกรรมที่มีความซับซ้อนและได้รับผล กรรมพึงพอใจก็จะทำให้ผู้ที่สังเกตฝึกความรู้สึกว่าเขาก็สามารถที่จะประสบความสำเร็จได้ถ้าเขาพยายามจริง และไม่ย่อท้อลักษณะของการใช้ตัวแบบที่ส่งผลต่อความรู้สึกว่าเขามีความสามารถที่จะทำได้นั้นได้แก่ การ แก้ปัญหาของบุคคลที่มีความกลัวต่อสิ่งต่างๆโดยที่ให้ดูตัวแบบที่มีลักษณะคล้ายกับตนเองก็สามารถทำให้ลด ความกลัวต่างๆเหล่านั้นได้ (Kazdin, 1984 อ้างถึงในสมโภชน์ เอี่ยมสุภาษิต, 2550) การเสนอตัวแบบหลายๆ ตัวจะช่วยทำให้มีการเสนอตัวแบบที่มีประสิทธิภาพเพิ่มมากขึ้นเนื่องจากผู้สังเกตจะพบว่ามีตัวแบบบางตัวมี ลักษณะคล้ายกับตนตลอดจนทำให้ได้เรียนรู้การแสดงพฤติกรรมหลายๆ อย่างทำให้ผู้สังเกตมีความยืดหยุ่นมาก ขึ้นในการแสดงออกในหลายๆสภาพการณ์ 1.2.1 ตัวแบบนั้นแบ่งออกเป็น 2 ประเภท 1.2.1.1 ตัวแบบที่เป็นบุคคลจริงๆ (Live Model) คือ ตัวแบบที่บุคคลได้มีโอกาสสังเกตและ ปฏิสัมพันธ์โดยตรง 1.2.1.2 ตัวแบบที่เป็นสัญลักษณ์ (Symbolic Model) เป็นตัวแบบที่เสนอผ่านสื่อต่างๆ เช่น วิทยุโทรทัศน์การ์ตูนหรือหนังสือนวนิยายเป็นต้น 1.2.2 แนวทางในการเลือกตัวแบบนั้นมีหลักการในการเลือกอย่างกว้างๆดังต่อไปนี้ 1.2.2.1 ตัวแบบควรจะมีลักษณะที่คล้ายคลึงกับผู้สังเกตทั้งในด้านเพศเชื้อชาติและทัศนคติ ซึ่งการที่ตัวแบบมีลักษณะที่คล้ายคลึงกับผู้สังเกตนั้นจะทำให้ผู้สังเกตมั่นใจได้ว่าพฤติกรรมที่ตัวแบบแสดงออก นั้นเหมาะสมและสามารถทำได้เพราะบุคคลนั้นมีลักษณะคล้ายคลึงกับตนซึ่งจะทำให้เขาเกิดความรู้สึกว่าเขา เองก็น่าจะทำได้เช่นกัน 1.2.2.2 ตัวแบบควรจะเป็นผู้ที่มีชื่อเสียงในสายตาของผู้สังเกตแต่ถ้ามีชื่อเสียงมากจนเกินไป ก็จะทำให้เขามีความรู้สึกว่าพฤติกรรมที่ตัวแบบกระทำนั้นเป็นสิ่งที่ไม่น่าจะเป็นจริงสำหรับเขาได้ 1.2.2.3 ระดับความสามารถของตัวแบบนั้นควรจะมีระดับที่ใกล้เคียงกับผู้สังเกตเพราะถ้าใช้ ตัวแบบที่มีความสามารถสูงมากก็จะทำให้ผู้ที่สังเกตคิดว่าเขาไม่น่าจะทำตามได้ทำให้เขาปฏิเสธที่จะทำตามตัว แบบนั้นควรจะเลือกตัวแบบที่มีความสามารถสูงกว่าผู้ที่สังเกตเพียงเล็กน้อยหรือเริ่มจากสภาพการณ์ที่ คล้ายคลึงกับผู้สังเกตแล้วค่อยๆ เพิ่มความสามารถขึ้นไป 1.2.2.4 ตัวแบบนั้นควรจะมีลักษณะที่เป็นกันเองและอบอุ่น 1.2.2.5 ตัวแบบเมื่อแสดงพฤติกรรมแล้วได้รับการเสริมแรงจะทำให้ได้รับความสนใจจากผู้ สังเกตมากขึ้น 1.3 การใช้คำพูดชักจูง (Verbal Persuasion) เป็นการบอกว่าบุคคลนั้นมีความสามารถที่จะประสบ ความสำเร็จได้วิธีการดังกล่าวนั้นค่อนข้างใช้ง่ายและใช้กันทั่วไปซึ่ง Bandura ได้กล่าวว่าการใช้คำพูดชักจูงนั้น ไม่ค่อยจะได้ผลนักในการที่จะทำให้คนเราสามารถที่พัฒนาการรับรู้ความสามารถของตนเอง (Evans, 1989 อ้างถึงในสมโภชน์ เอี่ยมสุภาษิต, 2550) ซึ่งถ้าจะให้ได้ผลควรจะใช้ร่วมกับการทำให้บุคคลมีประสบการณ์ของ ความสำเร็จซึ่งอาจจะต้องค่อยๆสร้างความสามารถให้กับบุคคลอย่างค่อยเป็นค่อยไปและให้เกิดความสำเร็จ

128 ตามลำดับขั้นตอนพร้อมทั้งการใช้คำพูดชักจูงร่วมกันก็ย่อมที่จะได้ผลดีในการพัฒนาการรับรู้ความสามารถของ ตน 1.4 การกระตุ ้ น ทางอารมณ์ (Emotional Arousal) การกระตุ ้ น ทางอารมณ์ ม ี ผ ลต่ อ การรั บ รู้ ความสามารถของตนบุคคลที่ถูกกระตุ้นอารมณ์ทางลบเช่นการอยู่ในสภาพที่ถูกข่มขู่จะทำให้เกิดความวิตก กังวลและความเครียดนอกจากนี้อาจจะทำให้เกิดความกลัวและจะนำไปสู่การรับรู้ความสามารถของตนต่ำลง ถ้ า อารมณ์ ล ั ก ษณะดั ง กล่ า วเกิ ด มากขึ ้ น ก็ จ ะทำให้ บ ุ ค คลไม่ ส ามารถที ่ จ ะแสดงออกได้ ด ี อ ั น จะนำไปสู่ ประสบการณ์ของความล้มเหลวซึ่งจะทำให้การรับรู้เกี่ยวกับความสามารถของตนต่ำลงไปอีกแต่ถ้าบุคคล สามารถลดหรือระงับการถูกกระตุ้นอารมณ์ทางลบได้จะทำให้การรับรูความสามารถของตนดีขึ้นอันจะทำให้ การแสดงออกถึงความสามารถดีขึ้น ในทางตรงกันข้ามการกระตุ้นให้เกิดอารมณ์ทางบวก เช่น การสร้าง บรรยากาศที่เป็นมิตรมีความสุขเป็นกันเองก็จะช่วยให้เกิดความรู้สึกเชื่อมั่นในตนเองดีขึ้นด้วย (สุปรียา ตันสกุล, 2548) 2. ความคาดหวังในผลลัพธ์ของการปฏิบัติ (Outcome expectation) หมายถึงความเชื่อที่บุคคล ประเมินค่าพฤติกรรมเฉพาะอย่างที่ปฏิบัติอันจะนำไปสู่ผลลัพธ์ที่คาดหวังไว้เป็นการคาดหวังในสิ่งที่เกิดขึ้น สืบเนื่องจากพฤติกรรมที่ได้กระทำประกอบด้วยความคาดหวังทางบวกคือสิ่งจูงใจให้กระทำและทางลบคือสิ่งที่ ไม่จูงใจให้กระทำความคาดหวังในผลลัพธ์ ของการปฏิบัติยังแบ่งออกได้เป็น 3 ด้านดังนี้ (Bandura, 1988 อ้าง ถึงในจุฬาภรณ์ โสตะ, 2546) 2.1 ด้านกายภาพ (Physical effects) หมายถึงความเชื่อว่าภายหลังปฏิบัติหรือกระทำสิ่งนั้นแล้วจะ ส่งผลต่อร่างกายทางบวกคือทำให้สุขสบายทางกายส่วนทางลบคือทำให้เกิดความไม่สุขสบายทางกาย 2.2 ด้านสังคม (Social effects) หมายถึงความเชื่อว่าภายหลังปฏิบัติหรือกระทำสิ่งนั้นจะส่งผลต่อ สังคมทางบวกเช่นการได้รับความสนใจจากสังคมการได้รับสิ่งตอบแทนเป็นรางวัลเกียรติยศชื่อเสียงเป็นต้นทาง ลบเช่นถูกสังคมต่อต้านการถูกเพิกถอนอภิสิทธิ์ต่างๆ เป็นต้น 2.3 ด้านประเมินด้วยตนเอง (Self-evaluation) หมายถึงความเชื่อว่าภายหลังการปฏิบัติหรือการ กระทำสิ่งนั้นจะส่งผลต่อตนเองทางบวกเช่นความพึงพอใจตนเองความรู้สึกมีคุณค่าในตนเองเป็นต้นทางลบเช่น การตำหนิตนเองความรู้สึกไม่พอใจตนเองเป็นต้นการรับรู้ความสามารถตนเองและความคาดหวังในผลลัพธ์ของ การกระทำนั้นไม่สามารถแยกจากกันได้เด็ดขาดเพราะบุคคลมองผลของการกระทำที่เกิดขึ้นว่าเป็นสิ่งแสดงถึง ความเหมาะเพียงพอของพฤติกรรมที่ได้กระทำไปและยังเป็นสิ่งที่ช่วยในการตัดสินใจอีกว่าจะกระทำพฤติกรรม นั้นหรือพฤติกรรมอื่นใดต่อไปอีกหรือไม่ถ้าสามารถควบคุมตัวแปรต่างๆในการวิเคราะห์ผลทางสถิติแล้วจะ พบว่าการรับรู้ความสามารถตนเองจะเป็นตัวทำนายแนวโน้มการกระทำพฤติกรรมได้ดีกว่าความคาดหวังใน ผลลัพธ์ของการปฏิบัติจากการทบทววรรณกรรมพบว่ามีผู้นำทฤษฎีความสามารถตนเองมาประยุกต์ใช้ใน การศึกษาดังนี้ 8.4.2 รูปแบบจำลองการเปลี่ยนแปลง (Transtheoretical Model: TTM)

129 Stages of Change หรือขั้นตอนการเปลี่ยนแปลงพฤติกรรม เป็นทฤษฎีของ James O. Prochaska, Ph.D. และ Carlo DiClemente, Ph.D. ที่มีโครงสร้างขั้นตอนการเปลี่ยนแปลงเป็นหัวใจหลักในการอธิบายถึง การเปลี่ยนแปลงพฤติกรรมของบุคคล ซึ่งเป็นปรากฏการณ์ที่เกิดขึ้นต่อเนื่องไม่ใช่เป็นเพียงเหตุการณ์หนึ่งๆ เท่านั้น ดังนั้นการเปลี่ยนแปลงจึงเป็นกระบวนการที่เกิดขึ้นอย่างต่อเนื่อง เริ่มจากขั้นไม่สนใจปัญหาไปจนถึงขั้น ลงมือปฏิบัติเพื่อเปลี่ยนแปลงแก้ไขไปสู่พฤติกรรมใหม่ดังต่อไปนี้ Precontemplation – ขั้นไม่สนใจปัญหา เป็นขั้นที่บุคคลยังไม่ตั้งใจที่จะเปลี่ยนแปลงตนเอง ไม่รับรู้ ไม่ใส่ใจต่อพฤติกรรมที่เป็นปัญหาของตน อาจเป็นเพราะไม่ได้รับรู้ข้อมูลถึงผลกระทบของพฤติกรร มนั้น เช่น คนส่วนใหญ่มักไม่ค่อยรู้ข้อมูลความสัมพันธ์ของการควบคุมอาหาร การออกกำลังกายและสุขภาพ หรือบางคน ไม่รู้เรื่องความเสี่ยงของการสูบบุหรี่ เป็นต้น เมื่อคนเราไม่รู้ข้อมูลหรือขาดข้อมูลที่จำเป็นเกี่ยวปัญหาของ พฤติกรรมก็จะไม่เอาใจใส่หรือสนใจต่อการเปลี่ยนพฤติกรรมนั้น อาจจะมีคำถามว่า“...ก็ฉันชอบสูบบุหรี่..ทำไม ต้องเลิกสูบด้วยล่ะ”หรืออาจเป็นเพราะเบื่อที่จะเปลี่ยนแปลงตัวเองและคิดว่าไม่สามารถเปลี่ยนได้บุคคลที่อยู่ ในขั้นนี้มักจะหลีกเลี่ยงที่จะอ่านพูดคุยหรือคิดเรื่องเกี่ยวกับพฤติกรรมเสี่ยง ทฤษฎีการปรับพฤติกรรมอื่นมักจะ มองการแสดงออกในลักษณะนี้ว่าเป็นการต่อต้านหรือขาดแรงจูงใจหรือไม่มีความพร้อม สำหรับ TTM แล้วถือ ว่าเป็นโอกาสที่ผู้ช่วยเหลือจะหาวิธีการต่างๆ มาใช้ให้เหมาะสมกับความต้องการของแต่ละบุคคล ในขั้นนี้บุคคล จำเป็นต้องได้รับข้อมูลสะท้อนกลับได้รับความรู้ความเข้าใจโดยเน้ นสิ่งที่เป็นข้อเท็จจริงเป็นเหตุเป็นผลเป็น กลาง ไม่ชี้นำหรือขู่ให้กลัว Contemplation – ขั ้ น ลั ง เลใจ เป็ น ขั ้ น ที ่ บ ุ ค คลมี ค วามตั ้ ง ใจที ่ จ ะเปลี ่ ย นแปลงพฤติ ก รรม ใน ระยะเวลาอันใกล้นี้ มีความตระหนักถึงข้อดีของการเปลี่ยนแปลงพฤติกรรมแต่ก็ยังคงกังวลกับข้อเสียในการ เปลี่ยนแปลงพฤติกรรมด้วยเช่นกัน การชั่งน้ำหนักระหว่างการลงทุนกับกำไรที่จะได้เมื่อมีการเปลี่ยนแปลง พฤติกรรม อาจทำให้เกิดความลังเลใจอย่างมากจนทำให้บุคคลต้องติดอยู่ในขั้นนี้เป็นเวลานานเหมือนกับการ ผัดวันประกันพรุ่ง (behavioral procrastination) จึงยังไม่พร้อมที่จะเปลี่ยนแปลงในทันทีในขั้นนี้ควรมีการ พูดคุยถึงข้อดี-ข้อเสียของพฤติกรรมเก่าและใหม่ เปิดโอกาสให้ได้ชั่งน้ำหนักและอาจมีการให้ข้อมูลที่ถูกต้องได้ ด้วย Preparation – ขั้นตัดสินใจและเตรียมตัว เป็นขั้นที่บุคคลตั้งใจว่าจะลงมือปฏิบัติในการเปลี่ยนแปลง พฤติกรรมเร็วๆ นี้ (ภายใน 1 เดือน) เมื่อตัดสินใจแล้วว่าจะเปลี่ยนพฤติกรรมใดของตน อย่างเช่น เลิกบุหรี่ ลด น้ำหนัก หรือออกกำลังกาย บางคนอาจวางแผนว่าจะต้องทำอะไรบ้าง เช่น เข้าร่วมฟังการบรรยายเรื่องสุขภาพ ขอคำปรึกษาพูดคุยกับแพทย์ค้นคว้าข้อมูลหรือซื้อหนังสือเกี่ยวกับการปรับพฤติกรรมตนเองมาอ่าน กำหนด วันที่จะเริ่มเปลี่ยนพฤติกรรมเป็นต้น บุคคลที่อยู่ในขั้นนี้ควรได้มีทางเลือกในการเปลี่ยนพฤติกรรม โดยให้เขา ตัดสินใจเลือกเองและส่งเสริมศักยภาพในการกระทำของเขา Action – ขั้น ลงมือปฏิบัติเป็นขั้น ที่บุคคลลงมือปฏิบัติหรือกระทำพฤติกรรมที่พึงประสงค์ โดย ปรับเปลี่ยนพฤติกรรมภายนอกตามที่ได้ตั้งเป้าหมายไว้เป็นเวลาไม่น้อยกว่า 6 เดือน โดยสังเกตจากการกระทำ ที่ปรากฏให้เห็น สำหรับ TTM แล้ว การลงมือปฏิบัติเป็นเพียง 1 ใน 6 ของขั้นตอนการเปลี่ยนแปลงพฤติกรรม

130 เท่านั้น ฉะนั้นพฤติกรรมที่เปลี่ยนไปอาจไม่นับว่าเป็นขั้นลงมือปฏิบัติ (action) ได้ทั้งหมด เพราะพฤติกรรมของ บุคคลนั้นจะต้องบรรลุตามข้อกำหนดที่ผู้เชี่ยวชาญหรือเจ้าหน้าที่วิชาชีพเห็นด้วยว่าเพียงพอที่จะลดพฤติกรรม เสี่ยงได้อย่างเช่น การสูบบุหรี่ -การลดจำนวนบุหรี่ที่สูบ หรือการเปลี่ยนมาสูบบุหรี่ที่มีทาร์และนิโคตินต่ำถือว่า เป็นขั้นลงมือปฏิบัติแต่ในปัจจุบันนี้มีข้อสรุปเป็นมติว่าการหยุดสูบบุหรี่เท่านั้นที่ถือว่าเป็น ขั้นลงมือปฏิบัติการ ควบคุมน้ำหนัก-จะต้องได้รับแคเลอรี่จากไขมันน้อยกว่า 30% ต่อวัน นอกจากนี้ ยังถือว่า การเฝ้าระวังการ กลับไปเสพซ้ำ (relapse) ถือเป็นเรื่องสำคัญในขั้นลงมือปฏิบัตินี้ด้วย บุคคลในขั้นนี้ควรได้รับการส่งเสริมให้ลง มือกระทำตามวิธีการที่เขาเลือกอย่างต่อเนื่อง โดยช่วยหาทางขจัดอุปสรรค และให้กำลังใจแก่เขา Maintenance – ขั้นกระทำต่อเนื่อง เป็นขั้นที่บุคคลกระทำพฤติกรรมใหม่อย่างต่อเนื่องเกินกว่า ๖ เดือน โดยที่ยังคงทำกิจกรรมที่เป็นการป้องกันการกลับไปเสพซ้ำของตนต่อไปแม้จะไม่เข้มข้นเท่ากับในขั้นลง มือปฏิบัติก็ตาม ในขั้นนี้ตัวกระตุ้นเร้าต่างๆ จะลดอิทธิพลลงและมีความเชื่อมั่นว่าตนสามารถเปลี่ยนแปลงได้ ต่อไปเพิ่มขึ้น ระยะนี้ถือว่าเป็นการสร้างความมั่นคงของพฤติกรรมจนกลายเป็นนิสัยใหม่โดยที่บุคคลจะต้องทำ พฤติกรรมใหม่ที่พึงประสงค์น ี้ได้อย่างสม่ำเสมอเหมือนกับว่ามันเป็นส่ว นหนึ่งของชีวิตประจำวันโดยไม่ จำเป็นต้องเตรียมตัวไว้ล ่วงหน้าอีกแล้ว บุคคลที่อยู่ ่ในขั้นนี้ควรมีการป้องกันการกลับไปเสพซ้ำโดยการดำเนิน ชีวิตที่สมดุลอย่างมีคุณค่า มีการจัดการกับชีวิตประจำวันได้ดีบริหารเวลาอย่างเหมาะสม ดูแลสุขภาพตนเอง และอื่นๆ อาจมีคำถามว่า“...นานเท่าไรสิ่งที่กระทำจะกลายเป็นนิสัยใหม่ได้?”ก็ขึ้นกับว่าการกระทำนั้นเป็น พฤติกรรมเกี่ยวกับอะไรถ้าหากพฤติกรรมใหม่เป็นการใช้ประตูเปิด-ปิดอัตโนมัติก็น่าที่ จะกลายเป็นนิสัยใหม่ได้ใน 2 - 3 วัน ถ้าพฤติกรรมใหม่นั้นเป็นการใช้ไหมขัดฟันทุกวันก็อาจต้องใช้ เวลา 6 - 8 สัปดาห์ที่จะทำให้กลายเป็นนิสัยได้และถ้าหากพฤติกรรมใหม่คือการเอาชนะภาวะเสพติดให้ได้ อย่างเช่นการเลิกสูบบุหรี่ ก็ต้องใช้เวลาเป็นปีๆ กว่าที่จะสามารถเลิกสูบบุหรี่ได้อย่างเด็ดขาด Relapse – การกลับไปมีปัญหาซ้ำ คือการที่บุคคลนั้นถอยกลับไปมีพฤติกรรมแบบเดิมก่อนที่จะ เปลี่ยนแปลงอีก โดยที่บุคคลจะนำพาตนเองไปสู่สถานการณ์เสี่ยงการปล่อยให้ตนเองมีภาวะอารมณ์จิตใจที่ เปราะบาง ไม่สามารถจัดการกับความอยากได้ประมาทเลินเล่อ จนพลั้งพลาดกลับไปมีพฤติกรรมเดิมบ้างหรือ กลับไปมีปัญหาซ้ำหรือเสพซ้ำอย่างเต็มตัว หากบุคคลมีการกลับไปเสพซ้ำควรจะต้องดึงเขากลับเข้าสู ่เส้นทาง การเปลี่ยนพฤติกรรมให้เร็วที่สุด มีการให้กำลังใจ มองสิ่งที่เกิดขึ้นอย่างตรงไปตรงมามีการสรุปบทเรียนเพื่อ ไม่ให้เกิดซ้ำอีก และมุ่งมั่นในการเปลี่ยนพฤติกรรมต่อไป 8.4.3 PRECEDE FRAMEWORK ในการวิเคราะห์พฤติกรรมของบุคคลว่ามีสาเหตุของการเกิดพฤติกรรมหรือปัจจัยที่มีอิทธิพลต่อ พฤติกรรมมาจากปัจจัยอะไรบ้างนั้นมีแนวคิดในการวิเคราะห์อยู่ 3 กลุ่มใหญ่ๆ คือ กลุ่มที่ 1 แนวคิดเกี่ยวกับปัจจัยภายในตัวบุคคล (Intra Individual Causal Assumption) กลุ่มนี้มี แนวคิดว่าสาเหตุของการเกิดพฤติกรรมหรือปัจจัยที่มีอิทธิพลต่อพฤติกรรมมาจากองค์ประกอบภายในบุคคล ได้แก่ ความรู้เจตคติความเชื่อ ค่านิยมแรงจูงใจ หรือความตั้งใจใฝ่พฤติกรรม เป็นต้น

131 กลุ่มที่ 2 แนวคิดเกี่ยวกับปัจจัยภายนอกบุคคล (Extra Individual Causal Assumption)กลุ่มนี้มี แนวคิดว่าสาเหตุของการเกิดพฤติกรรมมาจากปัจจัยภายนอกตัวบุคคลซึ่งเป็นปัจจัยทางด้านสิ่งแวดล้อมและ ระบบโครงสร้างทางสังคม เช่น ระบบการเมืองการเศรษฐกิจการศึกษาการศาสนาองค์ประกอบด้านประชากร และลักษณะทางภูมิศาสตร์เป็นต้น กลุ่มที่ 3 แนวคิดเกี่ยวกับปัจจัยหลายปัจจัย (Multiple Causal Assumption) กลุ่มนี้มีแนวคิดว่า พฤติกรรมของบุคคลมีสาเหตุจากทั้งปัจจัยภายในบุคคลและปัจจัยภายนอกบุคคลซึ่งจากการศึกษาของนัก พฤติกรรมศาสตร์ในกลุ่มนี้ได้สรุปว่าปัจจัยที่มีอิทธิต่อพฤติกรรมสุขภาพของบุคคลคือ - ความยากง่ายในการเข้าถึงบริการสาธารณสุข - การประเมินผลประสิทธิภาพของบริการสาธารณสุข - โลกทัศน์เกี่ยวกับอาการของโรค ความรุนแรงและการเสี่ยงต่อการเกิดโรค - องค์ประกอบทางสังคมและเครือข่ายทางสังคม - ความรู้ - องค์ประกอบด้านประชาชน โดยแนวคิดในกลุ่มที่ 3 จะนำทฤษฎีจิตวิทยาการเรียนรู้ จิตวิทยาสังคม สังคมศาสตร์ ประชากรศาสตร์ และสาขาอื่นๆ เข้ามาประยุกต์ใช้ในการวิเคราะห์หาสาเหตุของพฤติกรรมและพยายามหาทางแก้ปัญหาโดย การผสมผสานในวิชาชีพสาขาต่างๆเข้ามาร่วมดำเนินการด้วยกัน PRECEDE Framework เป็นคำย่อมาจาก Predisposing , Reinforcing and Enabling Causes in Educational Diagnosis and Evaluation. เป็นกระบวนการวิเคราะห์เพื่อการวางแผนการดำเนินงานสุ ข ศึกษามีแนวคิดว่าพฤติกรรมบุคคลมีส าเหตุมาจากหลายปัจจัย (Multiple Factors) ดังนั้นจะต้องมีการ วิเคราะห์ถึงปัจจัยสำคัญๆ ที่มีผลต่อพฤติกรรมนั้นๆ เพื่อนำมาเป็นข้อมูลในการวางแผนและกำหนดกลวิธีใน การดำเนินงานสุขศึกษาเพื่อเปลี่ยนแปลงพฤติกรรมต ่อไปกระบวนการวิเคราะห์ใน PRECEDE Framework เป็นการวิเคราะห์แบบย้อนกลับโดยเริ่มจาก Outcome ที่ต้องการ หรืออีกนัยหนึ่งคือคุณภาพชีวิตของบุคคลที่ พึงประสงค์แล้วพิจารณาถึงสาเหตุหรือปัจจัยที่เกี่ยวข้องโดยเฉพาะสาเหตุที่เนื่องมาจากพฤติกรรมของบุคคล การวิเคราะห์ประกอบด้วยขั้นตอนต่างๆ 8 ขั้นตอน ดังรูป 8.7

132

รูปที่ 8.7 PRECEDE-PROCEED model ที่มา Green & Krueter. (1999) page 14 ขั้นตอนที่ 1 การวิเคราะห์ทางสังคม (Phase 1 : Social Diagnosis) เป็นการพิจารณาและวิเคราะห์ “คุณภาพชีวิต” ซึ่งถือว่าเป็นขั้นตอนแรกของการวิเคราะห์โดยการ ประเมินสิ่งที่เกี่ยวข้องหรือตัวกำหนดคุณภาพชีวิตของประชากรกลุ่มเป้าหมายต่างๆ เช่นผู้ป่วย นักเรียน กลุ่ม คนวัยทำงาน ผู้ใช้แรงงาน หรือผู้บริโภคสิ่งที่ประเมินได้จะเป็นเครื่องชี้วัดและเป็นตัวกำหนดระดับคุณภาพชีวิต ของประชาชนกลุ่มเป้าหมายนั้นๆ ขั้นตอนที่ 2 การวิเคราะห์ทางระบาดวิทยา (Phase 2 : Epidemiological Diagnosis) เป็นการวิเคราะห์ว่ามีปัญหาสุขภาพที่สำคัญอะไรบ้าง ซึ่งปัญหาสุขภาพเหล่านี้จะเป็นส่วนหนึ่งของ ปัญหาสังคม หรือได้รับผลกระทบจากปัญหาสังคมในขณะเดียวกันปัญหาสุขภาพก็มีผลกระทบต่อคุณภาพชีวิต เช่นกัน ข้อมูลทางระบาดวิทยาจะชี้ให้เห็นถึงการเจ็บป่วยการเกิดโรคและภาวะสุขภาพ ตลอดจนปัจจัยต่างๆที่ ทำให้เกิดการเจ็บป่วย และเกิดการกระจายของโรคการวิเคราะห์ทางระบาดวิทยาจะช่วยให้สามารถจัด เรียงลำดับความสำคัญของปัญหาเพื่อประโยชน์ในการวางแผนการดำเนินงานสุขศึกษาได้อย่างเหมาะสมต่อไป ขั้นตอนที่ 3 การวิเคราะห์ทางพฤติกรรมและสิ่งแวดล้อม (Phase 3 : Environment and Behavioral Diagnosis) ขั้นตอนนี้จะมุ่งเน้นที่การระบุบ่งชี้พฤติกรรมสุขภาพและปัจจัยอื่น ๆ อย่างเป็นระบบระเบียบ ซึ่งอาจ ส่งผลต่อสุขภาพในระยะที่ 2 ในขั้นตอนนี้อาจรวมถึงสาเหตุที่ไม่ใช่พฤติกรรมด้วย ปัจจัยส่วนบุคคลและปัจจัย สิ่งแวดล้อมซึ่งสามารถจะช่วยให้เกิดปัญหาสุขภาพได้ เป็นต้น แต่ไม่สามารถควบคุมได้โดยพฤติกรรม ปัจจัย เหล่านั้นอาจรวมถึงพันธุกรรม อายุ เพศ และการเจ็บป่วยที่เป็นอยู่แล้ว ดินฟ้าอากาศ สถานประกอบการ และความเพียงพอของการบริการสุขภาพ เป็นต้น สิ่งสำคัญอีกประการหนึ่ง ในระยะนี้ก็คือ การจัดลำดับ

133 ความสำคัญ ของสาเหตุพฤติกรรม ในประเด็นพฤติกรรมที่สำคัญ และความสามารถในการเปลี่ยนแปลงของ พฤติกรรมนั้น ๆ การวินิจฉัยพฤติกรรมจะต้องให้สอดคล้องกับปัญหาสุขภาพ และคุณภาพชีวิตในแต่ละ ประเด็นในระยะที่ 2 ซึ่งจะช่วยให้ผู้วางแผนสามารถเลือกพฤติกรรมเป้าหมายนำมาวางแผนแก้ไขปัญหาด้วย การศึกษาได้โดยสรุป การวินิจฉั ยพฤติกรรมอะไรบ้างที่เกี่ยวข้องกับปัญหาสุขภาพและปัญหาสังคมที่ได้ระบุ บ่งชี้ไว้ในระยะที่ 1 – 2 การวินิจฉัยสิ่งแวดล้อมเป็นการวิเคราะห์ปัจจัยด้านสิ่งแวดล้อมทางกายภาพและ สังคมควบคู่ไป ซึ่งเกี่ยวข้องกับพฤติกรรมด้วย ตารางจัดอันดับความสำคัญของพฤติกรรม (The Behavioral Matrix) การวิเคราะห์พฤติกรรมตามตารางสัมพันธ์ จะช่วยให้สามารถระบุบ่งชี้พฤติกรรมเป้าหมายหรื อ สิ่งแวดล้อมเป้าหมายที่จะต้องนำมาใช้วางแผนแก้ปัญหา และสามารถวัดได้ ประเมินได้ต่อไป ความสำคัญ / สำคัญมาก สำคัญน้อย ความสามารถในการ เปลี่ยนแปลง สามารถเปลี่ยนแปลงได้มาก

1.ความสำคัญมากและ 3. สำคัญน้อยแต่เปลี่ยนแปลงได้ เปลี่ยนแปลงได้มาก มาก สามารถเปลี่ยนแปลงได้น้อย 2. สำคัญมาก แต่เปลี่ยนแปลงได้ 4. สำคัญน้อยและเปลี่ยนแปลงได้ น้อย น้อย ควรทำพฤติกรรมเป้าหมายและสิ่งแวดล้อมเป้าหมายในช่อง 1 และ 2 มากำหนดวัตถุประสงค์ของ แผนงานโครงการ ส่วนช่องที่ 3 อาจนำมาใช้ด้วยเหตุผลทางการเมือง ส่วนช่องที่ 4 ไม่นำมาพิจารณาในการ กำหนดเป็นพฤติกรรมเป้าหมายหรือสิ่งแวดล้อมเป้าหมาย โดยกระบวนการสุขศึกษาจะให้ความสนใจประเด็น ที่เป็นสาเหตุอันเนื่องมาจากพฤติกรรมของบุคคลเป็นสำคัญ ขั้นตอนที่ 4 การวิเคราะห์ทางการศึกษา (Phase 4 : Educational Diagnosis) ในขั้นตอนนี้เป็นการวิเคราะห์เพื่อหาปัจจัยด้านต่างๆ ที่มีผลต่อพฤติกรรมสุขภาพทั้งที่เป็นปัจจัย ภายในตัวบุคคลและปัจจัยภายนอกตัวบุคคลเพื่อนำมาเป็นข้อมูลในการวางแผนสุขศึกษาโดยขั้นตอนนี้จะแบ่ง ปัจจัยที่เกี่ยวข้องออกเป็น 3 กลุ่ม ได้แก่ ปัจจัยนำ ปัจจัยเอื้อและปัจจัยเสริม ปัจจัยนํา (Predisposing Factors) หมายถึง ปัจจัยที่เป็นพื้นฐานและก่อให้เกิดแรงจูงใจในการ แสดงพฤติกรรมของบุคคล หรือในอีกด้านหนึ่งปัจจัยนี้จะเป็นความพอใจ (Preference) ของบุคคล ซึ่งได้มา จากประสบการณ์ในการเรียนรู้ (Education Experience) ความพอใจนี้อาจมีผลทั้งในทางสนับสนุนหรือยับยั้ง การแสดงพฤติกรรมทั้งนี้ขึ้นอยู่กับแต่ละบุคคล ปัจจัยซึ่งเป็นองค์ประกอบของ ปัจจัยนำ ได้แก่ ความรู้ทัศนคติ ความเชื่อ ค่านิยมการรับรู้นอกจากนี้ยังรวมไปถึงสถานภาพทางสังคมเศรษฐกิจ (Socio-Economic Status) และอายุ เพศ ระดับการศึกษา ขนาดของครอบครัวซึ่งปัจจัยเหล่านี้จะมีผลต่อการวางแผนโครงการทางสุข ศึกษาด้วย

134 ความรู้ เป็นปัจจัยนำที่สำคัญที่จะส่งผลต่อการแสดงพฤติกรรม แต่การเพิ่มความรู้ไม่ก่อให้เกิดการ เปลี่ยนแปลงเสมอไปถึงแม้ความรู้จะมีความสัมพันธ์กับพฤติกรรมและความรู้เป็นสิ่งจำเป็นที่จะก่อให้เกิดการ แสดงพฤติกรรมแต่ความรู้อย่างเดียวไม่เพียงพอที่จะก่อให้เกิดการเปลี่ยนแปลงพฤติกรรมสุขภาพได้จะต้องมี ปัจจัยอื่นๆ ประกอบด้วย การรับรู้ หมายถึง การที่ร่างกายรับสิ่งเร้าต่างๆ ที่ผ่านมาทางประสาทสัมผัสส่วนใดส่วนหนึ่งแล้ว ตอบสนองเอาสิ่งเร้านั้นออกมาเป็นลักษณะของจิตที่เกิดขึ้นจากการผสมกันระหว่างพวกประสาทสัมผัสชนิด ต่างๆและความคิด ร่วมกับประสบการณ์เดิมที่มีอยู่ การรับรู้เป็นตัวแปรทางจิตสังคมที่เชื่อว่ามีผลกระตุ้นต่อ พฤติกรรมสุขภาพของบุคคล ความเชื่อ คือ ความมั่นใจในสิ่งต่างๆ ซึ่งอาจเป็นปรากฏการณ์หรือวัตถุว่าสิ่งนั้นๆ เป็นสิ่งที่ถูกต้องเป็น จริงให้ความไว้วางใจ เช่น แบบแผนความเชื่อทางสุขภาพ (Health Belief Model) ของ Becker (อ้างใน Green 1980 : 82) ซึ่งเน้นว่าพฤติกรรมสุขภาพจะขึ้นอยู่กับความเชื่อใน 3 ด้าน คือความเชื่อต่อโอกาสเสี่ยง ของการเป็นโรคหรือได้รับเชื้อโรคความเชื่อเกี่ยวกับความรุนแรงของสิ่งที่เป็นอันตรายต่อสุขภาพและความเชื่อ เกี่ยวกับผลตอบแทนที่จะได้จากการแสดงพฤติกรรมที่ถูกต้อง ค่านิยม หมายถึง การให้ความสำคัญให้ความพอใจในสิ่งต่างๆ ซึ่งบางครั้งค่านิยมของบุคคลก็ขัดแย้ง กันเอง เช่นผู้ที่ให้ความสำคัญต่อสุขภาพแต่ขณะเดียวกันเขาก็พอใจในการสูบบุหรี่ด้วยซึ่งความขัดแย้งของ ค่านิยมเหล่านี้ก็เป็นสิ่งที่จะวางแผนในการเปลี่ยนแปลงพฤติกรรมด้วย ทัศนคติ หมายถึง ความรู้สึกที่ค่อนข้างจะคงที่ของบุคคลที่มีต่อสิ่งต่างๆ เช่น บุคคลวัตถุ การกระทำ ความคิดความรู้สึกดังกล ่าวมีทั้งที่มีผลดีและผลเสียในการเปลี่ยนแปลงพฤติกรรม ปัจจัยเอื้อ (Enabling Factors) หมายถึง สิ่งที่เป็นแหล่งทรัพยากรที่จำเป็นในการแสดงพฤติกรรม ของบุคคลชุมชนรวมทั้ง ทักษะที่จะช่วยให้บุคคลสามารถแสดงพฤติกรรมนั้นๆได้และความสามารถที่จะใช้ แหล่งทรัพยากรต่างๆ ซึ่งมีส่วนเกี่ยวข้องกับ ราคาระยะทาง เวลาฯลฯ นอกจากนั้นสิ่งที่สำคัญก็คือ การหาได้ ง่าย (Available) และความสามารถเข้าถึงได้ (Accessibility) ปัจจัยเอื้อจึงเป็นสิ่งช่วยให้การแสดงพฤติกรรม นั้นๆ เป็นไปได้ง่ายยิ่งขึ้น ปัจจัยเสริม (Reinforcing FactorsError! Bookmark not defined.) หมายถึง ปัจจัยที่แสดงให้ เห็นว่าการปฏิบัติหรือพฤติกรรมสุขภาพได้รับการสนับสนุนหรือไม่เพียงใด ลักษณะและแหล่งของปัจจัยเสริม จะแตกต่างกันไปขึ้นอยู่กับปัญหาในแต่ละเรื่อง เช่น การดำเนินงานสุขศึกษาในโรงเรียนหรือสถานศึกษาใน กลุ่มเป้าหมายที่เป็นนักเรียนปัจจัยเสริมที่สำคัญ ได้แก่ เพื่อนนักเรียน ครูอาจารย์หรือบุคคลในครอบครัวเป็น ต้น ปัจจัยเสริม อาจเป็นการกระตุ้นเตือน การให้รางวัลที่เป็นสิ่งของคำชมเชยการยอมรับ การเอาเป็น แบบอย่าง การลงโทษ การไม่ยอมรับการกระทำนั้นๆ หรืออาจเป็นกฎระเบียบที่บังคับควบคุมให้บุคคลนั้นๆ ปฏิบัติตามก็ได้ซึ่งสิ่งเหล่านี้บุคคลจะได้รับจากบุคคลอื่นที่มีอิทธิพลต่อตนเองและอิทธิพลของบุคคลต่างๆ นี้ก็ จะแตกต่างกันไปตามพฤติกรรมของบุคคลและสถานการณ์โดยอาจจะช่วยสนับสนุนหรือยับยั้งการแสดง พฤติกรรมนั้นๆ ก็ได้

135 การดำเนินงานในขั้นตอนการวิเคราะห์ทางการศึกษาจะเป็นการพิจารณาว่าปัจจัยต่างๆ ที่เป็นปัจจัย นำ ปัจจัยเอื้อ และ ปัจจัยเสริมนั้นมีปัจจัยเฉพาะอะไรบ้าง ที่จะทำให้เกิดพฤติกรรมสุขภาพในลักษณะที่ ต้องการได้ถ้าได้มีการปรับปรุงแก้ไขหรือเปลี่ยนแปลงใหม่ ่ให้เหมาะสม จัดลำดับความสำคัญของปัจจัยจัดกลุ่ม ปัจจัย และ ความยากง่ายของการเปลี่ยนแปลงปัจจัยต่างๆเหล่านั้นก็จะทำให้การวางแผนในขั้นต่อไปมีความ เหมาะสมมากยิ่งขึ้น ขั้นตอนที่ 5 การเลือกกลยุทธ์ทางการศึกษา (Selection of Educational Strategies) เมื่อวิเคราะห์หาปัจจัยที่มีผลต่อพฤติกรรมได้แล้วขั้นต่อไปจะเป็นการเลือกกลยุทธ์และเทคนิคในการ ดำเนินงานด้านสุขศึกษามาใช้ทั้งนี้โดยพิจารณาถึงความเหมาะสมและสอดคล้องกับผลการวิเคราะห์ปัจจัยที่มี ผลต่อพฤติกรรมทั้ง 3 ด้านข้างต้นด้วยเพื่อก่อให้เกิดการเปลี่ยนแปลงพฤติกรรมสุขภาพในที่สุด นอกจากนี้การ กำหนดกลยุทธ์การดำเนินงานจะต้องคำนึงถึงการผสมผสานเทคนิคกลวิธีด้านสุขศึกษาที่หลากหลายเข้าด้วยกัน เพื่อให้เกิดประสิทธิภาพสูงสุด ขั้นตอนที่ 6 การวิเคราะห์ทางการบริหาร (Phase 6 : Administrative Diagnosis) ในขั้นตอนนี้เป็นการวิเคราะห์เพื่อประเมินถึงปัจจัยด้านการบริหารจัดการที่จะมีผลต่อการดำเนิน โครงการที่ได้วางแผนไว้โดยปัจจัยดังกล่าวอาจมีผลทั้งในด้านบวก คือ ทำให้โครงการสำเร็จบรรลุเป้าหมายหรือ มีผลตรงข้าม คือ กลายเป็นข้อจำกัดของโครงการ ปัจจัยเหล่านี้ได้แก่ งบประมาณระยะเวลา ความสามารถ ของผู้ดำเนินการ ตลอดจนทรัพยากรอื่นๆ ในองค์กรดังนั้นในการวางแผนเพื่อดำเนินงานสุขศึกษาใดๆจะต้องให้ ความสำคัญกับขั้นตอนนี้ไม่น้อยไปกว่าในขั้นตอนอื่นๆและจะต้องมีการวิเคราะห์และพิจารณาให้ครอบคลุมทุก ด้านเหมือนกับการวิเคราะห์หาปัจจัยที่มีต่อพฤติกรรม ขั้นตอนที่ 7 การประเมินผลกระทบ (Impact Evaluation) ชั้นตอนนี้เป็นการวัดประสิทธิผลของแผนงานโครงการตามวัตถุประสงค์ระยะสั้นที่ส่งผลต่อการ เปลี่ยนแปลงปัจจัยนำ ปัจจัยเอื้อ และปัจจัยเสริมแรง (predisposing, enabling ,and reinforcing factors ) ขั้นตอนที่ 8 การประเมินผลลัพธ์ (Phase 8 : Outcome Evaluation) ขั้นตอนนี้เป็นการประเมินผลรวบยอดของวัตถุประสงค์ที่มีการเปลี่ยนแปลงเกิดขึ้นและประโยชน์ที่ ได้รับด้านสุขภาพหรือคุณภาพชีวิต ซึ่งอาจจะใช้เวลานาน ผลเหล่านี้จึงจะเกิดขึ้น ซึ่งอาจจะเป็นปีๆ จึงจะ สามารถประเมินคุณภาพชีวิตของกลุ่มเป้าหมายได้ ดังนั้นจึงไม่มีแสดงอยู่ในแผนภูมิแต่จะมีปรากฏอยู่ในทุก ขั้นตอนของการดำเนินงานโดยทั้งนี้ต้องมีการกำหนดหลักเกณฑ์ในการประเมิน และดัชนีชี้วัดไว้อย่างชัดเจน แล้วการประเมินผลใน PRECEDE Framework จะประกอบด้วยการประเมินใน 3 ระดับ คือการประเมิน โครงการหรือโปรแกรมสุขศึกษาการประเมินผลกระทบของโครงการหรือโปรแกรมที่มีต่อปัจจัยทั้ง 3 ด้าน และ ท้ายสุดคือการประเมินผลลัพธ์ของโครงการที่มีผลต่อคุณภาพชีวิตของบุคคลซึ่งการประเมินในขั้นตอนนี้จะเป็น การดำเนินงานระยะยาว

136 เอกสารอ้างอิง กองสุขศึกษา สำนักงานปลัดกระทรวงสาธารณสุข. (2556) แนวทางการดำเนินงานปรับเปลี่ยนพฤติกรรม สุขภาพระดับจังหวัด. นนทบุรี:โรงพิมพ์กองสุขศึกษาสำนักงานปลัดกระทรวงสาธารณสุข. จักรพันธ์ เพ็ชรภูมิ (2562). พฤติกรรมสุขภาพ : แนวคิดทฤษฎีและการประยุกต์ใช้. พิษณุโลก: สำนักพิมพ์ มหาวิทยาลัยนเรศวร. จุฬาภรณ์ โสตะ. (2546). กลยุทธ์การพัฒนาพฤติกรรมสุขภาพ. ขอนแก่น: ภาควิชาสุขศึกษา คณะ สาธารณสุขศาสตร์ มหาวิทยาลัย ขอนแก่น. สุปรียา ตันสกุล. (2549).จิตวิทยากับการปรับพฤติกรรม. กรุงเทพฯ: โรงพิมพ์วิฑูรย์การปก. สมโภชน์ เอี่ยมสุภาษิต. (2550). ทฤษฎีและเทคนิคการปรับพฤติกรรม. พิมพ์ครั้งที่ 10. กรุงเทพฯ: มหาวิทยาลัยจุฬาลงกรณ์. สมโภชน์ เอี่ยมสุภาษิต. (2552). การปรับพฤติกรรม, เอกสารประกอบการบรรยายในโครงการ ปรับเปลี่ยน พฤติกรรมสุขภาพของกลุ่มเสี่ยงโรคเมตาบอลิกของสถานพยาบาลภาครัฐ. ประภาเพ็ญ สุวรรณ และ สวิง สุวรรณ. (2534). พฤติกรรมศาสตร์ พฤติกรรมสุขภาพ และสุขศึกษา. กรุงเทพฯ: เจ้าพระยาการพิมพ์ Green, L. & Krueter , M. (1999). Health Promotion Planning An Education Approach.

3rd ed. Toronto : Mayfield Publishing Company.

Glanz, K., Rimer, B.K. & Viswanath, K. (2008). Health behavior and health education : theory, research, and practice. 4th ed. CA: Jossey-Bass a Wiley Imprint.

Naidoo, J., & Wills, J. (2016). Health Promotion: Foundations for Practice. 4th ed. London, United Kingdom: Elsevier Health Sciences.

137

บทที่ 9 การปรับเปลี่ยนพฤติกรรมสุขภาพ 9.1 บทนำ การมีสุขภาพดี เริ่มต้นที่การมีพฤติกรรมสุขภาพที่ถูกต้อง การที่จะมีพฤติกรรมสุขภาพที่ถูกต้อง ต้อง อาศัยตัวเราเองและการมีส่วนร่วมของครอบครัวและชุมชนเป็นสำคัญ การปรับเปลี่ยนพฤติกรรมสุขภาพ (Chang Behavior) หมายถึง การปรับเปลี่ ยนทางด้านที่เกี่ยวข้องกับสุขภาพซึ้งเกิดขึ้นทั้งภายใน (Covert Behavior) และภายนอก (Overt Behavior) พฤติกรรมสุขภาพจะรวมถึง การปฏิบ ัติ ที ่ส ัง เกตได้ และการ เปลี่ยนแปลง ที่สังเกตไม่ได้ แต่สามารถวัดได้ว่าเกิดขึ้น ดังนั้นการปรับเปลี่ยนพฤติกรรมสุขภาพในบทนี้มี เนื้อหาสาระสำคัญ ประกอบด้วย ทำไมการเปลี่ยนพฤติกรรมจึงเป็นเรื่องยาก ความสัมพันธ์ระหว่างสุขภาพกับ พฤติกรรมสุขภาพ พฤติกรรมสุขภาพเกิดขึ้นได้อย่างไร การปรับเปลี่ยนพฤติกรรมสุขภาพทำได้อย่างไร การ จัดทำแผนการปรับเปลี่ยนพฤติกรรมสุขภาพมีลักษณะอย่างไร และข้อแนะนำในการปรับพฤติกรรมสุขภาพ 9.2 ทำไมการเปลี่ยนพฤติกรรมจึงเป็นเรื่องยาก คำถามที่เราอาจสงสัยกัน คือ ทำไมคนจำนวนมากจึงไม่สามารถเปลี่ยนพฤติกรรมตนเองได้ ทั้งที่มัน เป็นเรื่องสำคัญต่อชีวิตของเขา พฤติกรรมคนเรามีธรรมชาติอย่างหนึ่ง เราคิดและทำอะไรซ้ำๆ เราก็ยังมี แนวโน้มทำสิ่งนั้นซ้ำอีกเป็นเพราะความเคยชิเปรียบเสมือนน้ำที่ไหลไปตามร่อง ยิ่งน้ำไหลผ่านมากและบ่อย เท่าไร ร่องน้ำก็ยิ่งลึกและกว้างออกมากขึ้นเท่านั้น และยิ่งร่องน้ำลึกและกว้างเท่าไร เมื่อน้ำไหลผ่านมาอีก ก็จะ ไหลลงร่องเดิมต่อไป การจะเปลี่ยนเส้นทางน้ำให้ไหลไปทางอื่นจึงเป็นเรื่องยาก พฤติกรรมต่างๆ ของคนเราก็เป็นเช่นนี้ในทุกเรื่อง อะไรที่ทำซ้ำ ทำจนเคยซิน เรามีแนวโน้มจะทำซ้ำ อีกแม้สถานการณ์จะเปลี่ยนไปแล้ว หรือแม้ว่าการกระทำนั้นอาจให้โทษก็ตาม เหมือนกับที่เราเคยชินกับการ รับประทานอะไรก็ได้ตามใจปาก โดยไม่ต้องคิด อยู่มาวันหนึ่ง เราพบว่าตัวเองป่วยเป็นเบาหวาน หรือเสี่ยงต่อ การป่วยเป็นเบาหวาน แต่เราพบว่า เราไม่สามารถเปลี่ยนพฤติกรรมของตัวเองได้ ดังภาพที่ 9.1 สิ่งที่เราทำโดยไม่คิด ทำโดยไม่ค่อยรู้ตัว ทำอย่าง เป็นอัตโนมัติ บางกรณี เป็นพฤติกรรมที่เสพติด

พฤติกรรมอัตโนมัติ

สิ่งแวดล้อม ได้แก่ สถานที่ บุคคล เวลา สภาพจิตใจ ได้แก่ อารมณ์ความรู้สึก ความ นึกคิด สิ่งที่พึ่งทำ

สิ่งกระตุ้น

รางวัล

สิ่งที่เราได้รับ เมื่อเราทำพฤติกรรมนั้น เช่น แก้เครียด แก้เบื่อ ให้ความตื่นเต้น เร้าใจ รู้สึกสดชื่น ได้รับการยอมรับ สะใจ ประชด เป็นต้น

ภาพที่ 9.1 แสดงความสัมพันธ์ระหว่างธรรมชาติพฤติกรรมคนกับวงจรความเคยชิน

138 โดยวิวัฒนาการของมนุษย์ สมองของเราได้รับการออกแบบใหม่ การปรับโครงสร้าง เมื่อคิดหรือทำ อะไรซ้ำๆ โดยเส้นใยประสาทที่เกี่ยวข้องจะมีการหนาตัวขึ้น ทำให้ส่งผ่านกระแสประสาทได้รวดเร็วขึ้นเราจึงทำ สิ่งนั้นได้ง่าย คล่องแคล้ว สามารถทำได้โดยไม่ต้องใส่ใจ ไม่ต้องคิด ทำอย่างเป็นอัตโนมัติเหมือนกับตอนที่เราหัด ขี่จักรยานใหม่ๆ เราต้องใช้พลังานและความตั้งใจมาก เมื่อฝึกฝนซ้ำๆ ทำบ่อยๆ ก็จะเกิดความคล่องแคล้ว สามารถขี่ได้โดยไม่ต้องตั้งใจ แถมแย้งอาจทำอย่างอื่นพร้อมกันไปด้วย ทั้งการพูดคุยกับเพื่อนหรือชมวิวทิวทัศน์ เราทำเช่นนี้ได้ก็เพราะสมองมีการปรับโครงสร้างวงจรสำหรับการขี่จักรยาน การปรับโครงสร้างเส้นใยสมอง ตามสิ่งที่ทำซ้ำๆ นี้ มีข้อดี คือช่วยประหยัดพลังงาน เราจึงสามารถเก็บพลังานไว้ใช้กับเรื่องอื่น ที่เป็นสิ่งใหม่ หรือสิ่งที่อาจเป็นอันตราย เช่น สังเกตเห็นงูเลื้อยผ่านมา จึงขี่หลบไปอีกทางแต่ความเคยชินนี้ก็ส่งผลเสีย เพราะ ทำให้เราติดกับร่องความเคยชินเดิม ๆ ไม่สามารถปรับพฤติกรรมตัวเองเสียใหม่ให้เหมาะสมกับสถานการณ์ที่ เปลี่ยนไปในวัยเด็ก เราเคยชินกับการรับประทานอาหาร โดยไม่ค่อยจะต้องห่วงเรื่องปริมาณพลังงานที่มีอยู่ใน อาหาร แต่เมื่อมีอายุมากขึ้น ร่างกายทำงานต่างไปจากเดิม มีการเผาผลาญพลังงานลดน้อยลง อาหารที่เคยกิน เท่าเดิมก็ให้พลังานมากเกินความต้องการของร่างกาย จนเกิดปัญหาน้ำหนักตัวเกินถ้าสถานการณ์ชีวิตของเรา เปลี่ยน และเราต้องการเปลี่ยนพฤติกรรมตัวเองเสียใหม่ เราต้องรู้วิธีสร้างพฤติกรรมใหม่ทคกว่าเดิม เหมาะสม กับสถานการณ์ใหม่ โดยไม่ติดกับความเคยซินเดิม ไม่ติดกับร่องพฤติกรรมเดิม ๆ ดังนั้น การเปลี่ยนพฤติกรรมให้ได้อย่างต่อเนื่องเป็นสิ่งยาก จึงต้องทำความเข้าใจถึงความพร้อมต่อ การเปลี่ยนแปลงของคน ทั้งนี้ขึ้นอยู่กับว่าบุคคลแต่ละคนจะมีสภาวะความพร้อมที่แตกต่างกัน บุคคลเป็นผู้ ตัดสินใจเปลี่ยนแปลงด้วยตนเอง และการกลับไปสู่พฤติกรรมเดิมซ้ำๆ เป็นเรื่องปกติที่เกิดขึ้นได้ โดยพิจารณา ความพร้อมต่อการเปลี่ยนแปลงตามองค์ประกอบ แสดงดังภาพที่ 9.2

ภาพที่ 9.2 องค์ประกอบของความพร้อมต่อการเปลี่ยนแปลง

139 9.3 ความสัมพันธ์ระหว่างสุขภาพกับพฤติกรรมสุขภาพ พฤติกรรมสุขภาพเป็นการกระทำ การแสดงออกและท่าทีที่จะกระทำ ซึ่งจะก่อให้เกิดผลดีหรือผลเสีย ต่อสุขภาพของตนเอง ครอบครัวหรือชุมชน ซึ่งถ้ากระทำในสิ่งที่เป็นผลดีต่อสุขภาพ จะก่อให้เกิ ดพฤติกรรม สุขภาพที่พึงประสงค์ ซึ่งจะส่งผลต่อการมีสุขภาพที่ดีแต่ถ้ากระทำในสิ่งที่เป็นผลเสียต่อสุขภาพ จะก่อให้เกิด พฤติกรรมสุขภาพที่ไม่พึงประสงค์ อันเป็นต้นเหตุของปัญหาสุขภาพ/โรคต่างๆ ได้แก่ 9.3.1 พฤติกรรมการบริโภคอาหารที่ไม่สมดุล พฤติกรรมการบริโภคอาหารที่ไม่สมดุลส่งผลต่อสุขภาพที่เสื่อมถอยก่อนวัยอันควร และที่พบมากที่สุด คือ บริโภคผักและผลไม้น้อย ไม่เพียงพอต่อความต้องการของร่างกาย ผักและผลไม้เป็นแหล่งวิตามิน แร่ธาตุ และใยอาหารซึ่งเป็นผลดีต่อสุขภาพ ใยอาหารจะทำให้อาหารผ่านทางเดินอาหารด้วยระยะเวลาที่สั้นกว่า อาหารประเภทเนื้อสัตว์ จึงเป็นการลดเวลาที่แบคทีเรียในลำไส้จะสร้างสารก่อมะเร็ง และใยอาหารยังช่วยลด คอเลสเตอรอลไม่ดีในเลือด ช่วยให้การย่อย การดูดซึมคาร์โบไฮเดรตจากอาหารช้าลง ทำให้น้ำตาลที่ถูกดูดซึม เข้ากระแสเลือดเพิ่มขึ้นอย่างช้าๆ นอกจากนั้นยังพบว่า มีการบริโภค หวาน มัน เค็ม มากไป หวานมาก: จะทำให้เกิดโทษและโรคอ้วน โรคเบาหวานที่เกิดจากระดับน้ำตาลในเลือดขาดความสมดุลและความหวานยังทำให้มีอัตราเสี่ยงต่อโรคหัวใจ และโรคไตมันมาก ไขมันจะสะสมอยู่ในร่างกายทำให้เป็นโรคอ้วนโดยเฉพาะคอเลสเตอรอลชนิดไม่ดี ( LDL) มัม มาก:เกินไปจะไปอุดตันเส้นเลือด และเป็นต้นเหตุ ของโรคหัวใจ หลอดเลือดสมองตีบ ความดันโลหิตสูงและ โรคมะเร็งบางชนิด เค็มมาก: เกิดความเสี่ยงต่อโรคความดันโลหิตสูง เพราะรสเค็มทำให้ร่างกายกักเก็บน้ำ มากขึ้นจึงทำให้เลือดในร่างกายไหลเวียนช้า ทำให้เกิดความดันโลหิตสูง หัวใจและไตทำงานหนักขึ้น 9.3.2 พฤติกรรมการออกกำลังกายไม่เพียงพอหรือไม่ออกกำลังกาย พฤติกรรมการออกกำลังกายไม่เพียงพอหรือไม่ออกกำลังกายเป็นสาเหตุสำคัญของการเกิดโรคหัวใจ และหลอดเลือด ความดันโลหิตสูง อ้วนและโรคมะเร็ง เนื่องจากการออกกำลังกาย เป็นการเพิ่มปริมาณเลือด ช่วยให้หลอดเลือดไม่เปราะ มีความยืดหยุ่นดี ทำให้คอเลสเตอรอลซึ่งเป็นไขมันที่จะไปเกาะตามผนังหลอด เลือด เกิดการอุดตันลดลง ดังนั้น การออกกำลังกายอย่างสม่ำเสมอ สัปดาห์ละอย่างน้อย 3-5 วัน วันละอย่าง น้อย 30 นาที จะช่วยป้องกันโรคหัวใจ ทำให้ความดันโลหิ ตลดลง ช่วยลดน้ำหนักตัวและลดรอบเอวและ นอกจากนั้นการออกกำลังกายทำให้สุขภาพจิตดีขึ้น ช่วยลดความเครียด 9.3.3 พฤติกรรมความเครียด บุคคลเมื่อเกิดความเครียด จะแสดงออกทางร่างกาย จิตใจ และพฤติกรรม เช่นทางร่างกาย : อัตรา การเต้นของหัวใจและระบบการหายใจผิดปกติ ปวดศรีษะในระยะยาวจะส่งผลให้เกิดโรคความดันโลหิตสูง โรคหัวใจโรคกระเพาะอาหารทางจิตใจ: ความเบื่อหน่าย ความคิดเชิงลบ หลงลืม ไม่ใส่ใจทางพฤติกรรม : เบื่อ อาหาร น้ำหนักลดหรือเพิ่มผิดปกติ มีพฤติกรรมการสูบบุหรี่พฤติกรรมดื่มสุราร่วมด้วย

140 9.3.4 พฤติกรรมการสูบบุหรี่ ดื่มสุรา การสูบบุหรี่และดื่มสุราจะเกิดโทษต่อร่างกาย หลายประการด้วยกันเช่น เกิดโรคความดันโลหิตสูง โดยเฉพาะผู้สูงอายุหากดื่มมากความดันก็จะสูงยิ่งดื่มมากยิ่งสูงมาก ความดันโลหิตสูงเป็นปัจจัยเสี่ยงทำให้เกิด โรคหัวใจและโรคหลอดเลือดสมอง และผู้ที่ดื่มสุราเป็นปริมาณมากและเรื้อรังจะมีโอกาสเป็นโรคหัวใจวาย และ นอกจากนั้นการดื่มสุรายังมีผลทำให้สมองฝ่อก่อนวัยโรคตับแข็ง มะเร็งปาก ปอด หลอดอาหาร ตับอ่อนและคอ หากสูบบุหรี่ร่วมด้วยจะทำให้ความเสี่ยงเพิ่มขึ้น 9.3.5 พฤติกรรมการล้างมือ โรคติดเชื้อระบบทางเดินหายใจ เช่น หวัด วัณโรค ไข้หวัดใหญ่ โรคหัดนอกจากจะติดต่อผ่านการ หายใจเอาเชื้อโรคเข้าไปแล้ว ยังติดต่อได้จากการที่มือสัมผัสกับสิ่งของ เครื่องใช้หรือสิ่งคัดหลั่งของผู้ป่วย(น้ำมูก น้ำลาย เสมหะ เลือด)การปฏิบัติได้ง่าย มีต้นทุนต่ำและมีประสิทธิภาพในการลดความเสี่ยงและป้องกันการติด เชื้อก็คือ การล้างมือ นั่นเอง 9.4 ปรับเปลี่ยนพฤติกรรมสุขภาพด้วยตนเองได้อย่างไร การปรับเปลี่ยนพฤติกรรมสุขภาพ จำเป็นต้องเริ่มตั้งแต่ตนเองและการที่จะทำให้บุคคลเกิด การ ปรับเปลี่ยนพฤติกรรมสุขภาพ เพื่อนำไปสู่การมีสุขภาพที่ดี บุคคลนั้นต้องมีความรู้ ความเข้าใจที่ถูกต้อง มี ความรู้สึกตระหนักจากภายในตนเองก่อน จนรู้สึกอยากปรับเปลี่ยนพฤติกรรมสุขภาพด้วยตนเอง โดยบุคคลนั้น ต้องรับรู้ความสามารถของตนเองว่า ตนเองจะมีความอดทน อุตสาหะ ไม่ท้อถอย รวมทั้งมีการตั้งเป้าหมาย วางแผนและกระทำพฤติกรรมสุขภาพที่เหมาะสมกับตนเอง ยกตัวอย่าง เช่น คุณป้าผู้ป่วยเบาหวานวัยหกสิบเศษท่านหนึ่ง รับประทานข้าวสวยเกินกว่าสองถ้วยในแทบทุกมื้อทั้งที่รู้ ว่าจะทำให้ระดับน้ำตาลในเลือดของเธอเพิ่มสูงขึ้น เธอบอกว่า "ถ้าท่านข้าวน้อยกว่านี้ จะรู้สึกเหมือนไม่อิ่ม ไม่ สบายท้อง" แต่การทำเช่นนี้เป็นประจำทำให้เธอเสี่ยงต่อการเกิดโรคแทรกซ้อนต่างๆ นอกจากนี้เธอยังไม่อ อก กำลังกาย รู้สึกเครียด ทั้งที่ไม่มีปัญหาอะไรในชีวิต หลับยากตอนเข้านอน ตื่นง่ายในตอนกลางดึก หากถามว่าเธอรู้หรือไม่ว่าควรปฏิบัติตัวอย่างไร เพื่อให้มีสุขภาพดี ควบคุมระดับน้ำตาลในเลือดได้ เธอ รู้คำตอบที่ถูกต้องทุกอย่าง ลูกๆ ก็คอยดูแล เป็นกำลังใจ และคอยจัดการสิ่งต่างๆ ให้ เพียงแต่เธอทำไม่ได้ และ ดูเหมือนจะไม่มีแรงจูงใจใการทำอย่างจริงจังเพื่อประโยชน์กับสุขภาพของตัวเองเสียด้วย สิ่งต่างๆ เริ่มต้นที่ใจการจะเปลี่ยนพฤติกรรมอะไรก็ตาม ก็เริ่มต้นที่ใจด้วย เช่นกัน เมื่อเราป่วยเป็นเบาหวานหรือเสี่ยงที่จะป่วยเป็นเบาหวาน ต้องถามตัวเองว่า เรามีแรงจูงใจในการปรับ พฤติกรรมตนเองเสียใหม่มากน้อยเพียงใด เราเห็นปัญหาหรือไม่ ว่าเราจะต้องปรับพฤติกรรมตนเองเสียใหม่ ความตระหนักในปัญหามากน้อยเพียงใด หากท่านต้องการสร้างแรงจูงใจให้กับตัวเองในเรื่องนี้ลองใช้คำถามสามข้อต่อไปนี้ ถามตัวเองดูเมื่อ ถามตัวเองแล้วสังเกตดูว่า มันมีผลต่อแรงจูงใจในการปรับพฤติกรรมของท่านอย่างไร

141 คำถามแรก คือ "ที่เป็นอยู่มันเป็นปัญหาอย่างไร" คำว่า "ที่เป็นอยู่" ในกรณีนี้หมายถึง รูปแบบการกิน การออกกำลังกาย การจัดการอารมณ์ การนอน และอื่นๆกับการที่เรารู้ตัว เช่ น ป่วยเป็นเบาหวาน เท่าที่ เป็นอยู่มันเป็นปัญหาอย่างไร คำตอบที่ได้อาจเริ่มต้นที่ว่ามันทำให้เรามี "น้ำหนักเกิน" เมื่อได้คำตอบในขั้นที่ หนึ่งนี้แล้วให้ถามต่อไปอีกว่า "แล้วน้ำหนักเกินเนี่ยมันเป็นปัญหาอย่างไร " เราอาจมีคำตอบได้หลากหลาย เช่น "ทำให้วลาใส่เสื้อผ้าแล้วดูไม่สวย" "ทำให้ต้องเสียเงินซื้อเสื้อผ้าใหม่" "ทำให้เสียความมั่นใจ" "ทำให้เหนื่อยเวล เดินขึ้นบันไดหรือทำให้เหนื่อยง่าย" "ทำให้เสี่ยงต่อการป่วยเป็นโรคแทรกซ้อน" "ทำให้อดเที่ยวในสถานที่บาง แห่ง" "ทำให้เสียเงินค่ารักษาพยาบาล" "แฟนบ่น" "แฟนบอกเลิก" "ตกสัมภาษณ์ เวลาสมัครงานเพราะปัญหา บุคลิกภาพ" ซึ่งเมื่อได้คำตอบในขั้นที่ส องแล้วก็ให้ถ ามต่อไปอีกเป็นขั้นที่สามว่า "แล้วมันเป็นปัญหาอย่างไร" (ตัวอย่าง เช่น "แล้วการใส่เสื้อผ้าแล้วดูไม่สวยเนี่ยมันเป็นปัญหาอย่างไร", "แล้วความรู้สึกเหนื่อยเวลาเดินขึ้น บันไดมันเป็นปัญหาอย่างไร", "แล้วการที่แฟนบ่นเกี่ยวกับน้ำหนักตัวเกินมันเป็นปัญหาอย่างไร" เป็นต้น) การถามซ้ำเช่นนี้ไปเรื่อย ๆ จะช่วยให้เรามองเห็นผลกระทบที่เกิดตามมาเป็นลูกโชในแต่ละด้านของ ชีวิตเราเราถามตัวเองซ้ำไปเรื่อย ๆ ให้ได้มากที่สุดเท่าที่จะทำได้ เมื่อเรามองเห็นผลกะทบที่เกิดขึ้นต่อชีวิตของเราความรู้สึกถึงปัญหาก็จะเพิ่มมากขึ้นซึ่งเป็นแรงจูงใจใน การเปลี่ยนแปลงอย่างหนึ่งจากเดิมที่ไม่ค่อยเห็นเป็นปัญหาก็อาจเห็นปัญหาได้ชัดเจนขึ้น การมองเห็น เช่นนี้จะช่วยกระตุ้นให้เราเห็นปัญหาและเกิดแรงจูงใจในการเปลี่ยนแปลงได้มากขึ้น คำถามแรกนี้เป็นการประเมินผลกระทบที่เกิดขึ้นแล้วในปัจจุบันในขณะที่คำถามที่สองจะเป็นการประเมินผล กระทบที่อาจเกิดขึ้นไร" คือหากเรายังคงกินเกินน้ำหนักเกินไม่ออกกำลังกายเครียดง่ายเช่นนี้ไปเรื่อย ๆ มันจะ เป็นอย่างไรมันจะเป็นปัญหาอย่างไร หากเราตอบว่าถ้าปล่อยให้เป็นเช่นนี้เราจะเสี่ย งต่อการเกิดโรคแทรกซ้อนต่างๆไม่ว่าจะเป็นไตวาย ตา บอดเราก็ถามตัวเองต่อในขั้นถัดมาว่า "ถ้าเกิดไตวายขึ้นมามันจะเป็นปัญหาอย่างไร" "ถ้าเราตาบอดมันจะเป็น ปัญหาอย่างไร" เราจะเห็นผลกระทบที่จะเกิดขึ้นได้ในอนาคตหากยังเป็นเช่นนี้ต่อไปทั้งภาวะไตวายหรือตา บอดทำให้คุณภาพชีวิตเสียไปเสียค่าใช้จ่ายเพิ่มขึ้นช่วยเหลือตัวเองไม่ได้เป็นภาระกับลูกหลานก่อให้เกิดปัญหา ทางการเงินของครอบครัวทำให้เราเป็นทุกข์ทำให้ลูก ๆ ต้องคอยกังวลใจกับปัญหาของเรา เป็นต้น คำถามที่สอง เป็นการชวนให้มองไปในอนาคตมองให้เห็นว่าสิ่งที่อาจดูเป็นเรื่องเล็กๆในวัน นี้หาก สะสมต่อไปเรื่อย ๆ อาจก่อตัวเป็นปัญหาที่ใหญ่โตมากขึ้นจนเป็นปัญหาที่ยุ่งยากซับซ้อนยากแก่การแก้ไขจน อาจเกิดความรู้สึกกลัวที่จ ะปล่อยไปเรื่อย ๆ เกิดเป็นแรงจูงใจในการเปลี่ยนแปลงสองคำถามแรกนี้ อ าจ ก่อให้เกิดความกังวลใจหรือกลัวแต่ไควรปล่อยให้ตัวเองจมอยู่กับความกังวลใจหรือกลัวจนเกินไปให้แปลงความ กังวลใจหรือความกลัวนี้เป็นแผนการลงมือทำแต่ก่อนจะไปถึงขั้นนั้นให้ถามคำถามที่สามกับตัวเองเสียก่อน คำถามที่สาม คือ "ถ้าเปลี่ยนไจได้มันจะดีอย่างไร" คำถามนี้ชวนมองถึงสิ่งดีๆที่จะเกิดขึ้นหากเราปรับ พฤติกรรมตัวเองได้สำเร็จหากเราปรับพฤติกรรมการกินได้มันจะดีอย่างไรหากเราปรับพฤติกรรมการออกกำลัง กายได้มันจะตีอย่างไร คุณอาจให้คำตอบว่าหากฉันปรับพฤติกรรมการกินได้คือหยุดดื่มน้ำอัดลมหยุดสูบบุหรี่

142 ลดของหวานหรืออาหารจำพวกแป้งลงได้น้ำหนักตัวก็จะลดลงเดินเหินสบายคล่องตัวไม่ต้องเสียค่าใช้จ่ายใน เรื่องเสื้อผ้าเพิ่มสุขภาพดีขึ้นรู้สึกเชื่อมั่นตัวเองมากขึ้นประหยัดค่าใช้จ่ายด้านสุขภาพไปเที่ยวกับลูกหลานได้ง่าย ขึ้นไม่เป็นภาระลูกหลานและอื่นๆอีกมากมายรวมถึงลดความเสี่ยงในการเป็นโรคแทรกซ้อนต่างๆที่นกลัวได้อีก ด้วย คำถามที่สามนี้ จึงเป็นคำชวนมองไปในอนาคตมองให้ เห็นสิ่งดีๆที่จะเกิดขึ้นได้หากปรับพฤติกรรมสำเร็จ เพื่อให้เกิดกำลังใจในการเปลี่ยนแปลง 3 คำถามนี้เป็นคำถามเพื่อสร้างแรงจูงใจ ใช้ได้ในทุกกรณีใช้ได้กับทุกเรื่องของชีวิตและใช้ได้กับ ตัวเองและผู้อื่นแต่หากคุณจะนำไปถามคนอื่นเพื่อสร้างแรงจูงใจให้เขาแล้วควรถามด้วยความเมตตาไม่ควรเป็น การข่มขู่หรือเร้าให้เขารู้สึกผิดถ้าคุณอ่านมาถึงตรงนี้แล้วยังไม่ได้ถามคำถามสามข้อนี้กับตัวเองขอแนะนำให้ หยุดอ่านสักพักแล้วลองตอบคำถาม 3 ข้อนี้กับตัวเองก่อนตอบให้ดีที่สุดเท่าที่จะทำได้จากนั้นลองสังเกตดูว่ามัน ส่งผลอย่างไรกับความรู้สึกเป็นปัญหาและส่งผลอย่างไรกับแรงจูงใจในการปรับพฤติกรรมของตัวคุณเอง 9.5 การจัดทำแผนการปรับเปลี่ยนพฤติกรรมสุขภาพ พฤติกรรมต่างๆของคนเราเป็นไปตามความเคยชิน การปรับพฤติกรรมจึงต้องรู้วิธีเอาชนะความเคยชิน ซึ่งก็คือ การมีแผนที่ดี แผนการปรับเปลี่ยนพฤติกรรมสุขภาพที่ดีช่วยให้เราได้คิดล่วงหน้าว่าเราจะทำอะไรทำ มากน้อยแค่ไหน ทำในโอกาสใดเวลาใด กำหนดรายละเอียดที่ทำให้เรามีภาพในใจไว้ล่วงหน้า อันเป็นการสร้าง ความเคยชินในทางความคิด ก่อนที่จะลงมือทำจริง หากเราไม่คิดวางแผนล่วงหน้า เรามีแนวโน้มจะทำสิ่งต่างๆในแบบเดิมตามความเคยซิน หลายคน พยายามจะสู้กับความเคยซินเดิมของตัวเอง เช่น จะเลิกกินหวาน เลิกกินของทอด เลิกนั่งเล่นอยู่หน้าจอ คอมพิวเตอร์นานๆ ซึ่งเป็นการเปลี่ยนแปลงที่ทำได้ยาก และต้องใช้เวลา เพราะสมองได้ใช้เวลาค่อยๆเปลี่ยน โครงสร้างเส้นใยสมองที่เกี่ยวข้อง เพื่อทำสิ่งที่เราเคยชินไว้แล้ว โครงสร้างนี้จะไม่เปลี่ยนแปลงในเวลาสั้นๆเมื่อ ทำแล้วไม่เห็นผลสำเร็จที่ชัดเจน ก็เกิดความรู้สึกท้อใจ ทั้งที่ความจริแ ล้ว มีวิธีที่ให้ผลที่ดีกว่า คือ แทนที่จะ พยายามกำจัดพฤติกรรมเดิมทิ้งไป เราควรเน้นที่การค่อยๆสร้างพฤติกรรมใหม่เข้ามาแทนที่อย่างเป็นขั้นเป็น ตอน สิ่งนี้คือ แผนการปรับเปลี่ยนพฤติกรรมสุขภาพที่ดี เนื่องจากแผนที่ดีจะช่วยเพิ่มโอกาสความสำเร็จในการ ปรับพฤติกรรม และเป็นแผนที่เหมาะกับคน ๆ นั้น เหมาะกับวิถีชีวิตสภาพจิตใจแรงจูงใจ และความพร้อมใน การลงมือทำของคนๆนั้น องค์ประกอบของแผนการเปลี่ยนแปลงที่ดี ได้แก่ 1) การมีเป้าหมายที่ดี เป้าหมายที่ดี คือเป้าหมายที่บอกกับเราว่าเราจะทำอะไรมากน้อยเพียงใดเป้าหมายเช่น นี้อาจ เรียกว่า"เป้าหมายชิงพฤติกรรม" เช่น จะรับประทานข้าวไม่เกินมื้อละหนึ่งทัพพีหรือครึ่งทัพพีจะรับประทาน อาหารเข้าทุกวันจะออกกำลังกายด้วยการเดินอย่างน้อยวันละ 15 นาที จะฝึกหายใจเพื่อให้จิตใจสงบผ่อน คลายทุกคืนๆละ 20 ลมหายใจจะหยุดดื่มน้ำอัดลม

143 เป้าหมายเชิงพฤติกรรมช่วยให้เราประเมินตัวเองได้ตลอดเวลาว่าเราได้ทำหรือไม่ หากได้ทำก็รู้สึก ได้ถึงความสำเร็ว หากไม่ได้ทำก็เป็นโอกาสในการค้นหาสาเหตุที่ทำให้เราไม่ได้ทำ เกิดเป็นการเรียนรู้ต่อเนื่อง ช่วยให้เราคิดหาวิธีการให้ดีขึ้นเรื่อย ๆ จนสามารถค่อยๆ ลงมือทำพฤติกรรมใหม่ ให้กลายเป็นความเคยชินใหม่ ที่ดีกว่าเดิม การตั้งเป้าหมายที่ดีเป็นหัวใจสำคัญของการปรับพฤติกรรมให้ได้ผล บางคนตั้งเป้าหมายว่าต้องการ ลดน้ำหนักให้ได้ 10 กิโลกรัมภายในสามเดือนหรือลดรอบเอวลง 3 นิ้วในเวลาครึ่งปี ซึ่งเป็นเป้าหมายที่บอกถึง ผลลัพธ์ปลายทางที่ต้องการเป้าหมายชิง ผลลัพธ์เช่นนี้ มีข้อจำกัดที่สำคัญคือกว่าที่เราจะรู้ว่า เราทำได้สำเร็จ หรือไม่ก็เมื่อครบกำหนดเวลาแล้ว จึงไม่ค่อยเกิดการเรียนรู้ระหว่างทางเหมือนกับเป้าหมายเชิงพฤติกรรม 2) การจัดสิ่งแวดล้อม สิ่งแวดล้อมส่งผลต่อพฤติกรรมต่างๆ ของคนเรา แผนการปรับพฤติกรรมจึงควรกำหนดให้ชัดว่า เราจะจัดสิ่งแวดล้อมอย่างไรให้เราสามารถลงมือทำพฤติกรรมที่เราต้องการทำได้ดีขึ้น ในกรณีของการควบคุม การกินของหวาน การจัดสิ่งแวดล้อมที่สำคัญ คือการงดชื้อของหวานของเคี้ยวไว้ในบ้านหรือหากจะซื้อมาเก็บ ไว้ในบ้าน ก็ควรวางในตำแหน่งที่หยิบฉวยได้ยาก ไม่อยู่ในตำแหน่งที่ยั่วตายั่วใจ นอกจากนี้การจัดพื้นที่ภายใน บ้านให้ได้ออกกำลังกายแบบง่ายๆ เช่น จัดพื้นที่หน้าทีวีเพื่อบริหารร่างกาย 3) หาคนช่วย คนรอบข้างส่งผลต่อพฤติกรรมของคนเราด้วยเช่นกัน คนรอบตัวบางคนอาจมีเจตนาดีอยากให้ เราได้รับประทานของที่ชอบ แต่หากมันส่งผลเสียต่อสุขภาพ ท่านควรหาวิธีพูดคุยกับเขา ให้เขาได้ช่วยท่าน ปรับพฤติกรรม ควรบอกกับเขาว่าเขาจะช่วยท่านได้อย่างไร เพื่อให้ท่านมีสุขภาพดี สำหรับบางคนที่คุยแล้วไม่ ได้ผล ท่านอาจเลือกที่จะอยู่ห่างๆเขาไว้ หรือไม่ก็ต้องเพิ่มความสามารถของตัวเองในการอดทนต่อสิ่งยั่วใจที่เขา อาจนำมาวางใกล้ตัวท่านให้ดียิ่งขึ้น แผนที่ดีจึงควรคิดถึงคนที่จะช่วยให้เราปรับพฤติกรรมได้สำเร็จ อาจเป็น การหาคนช่วยหรือการอยู่ ห่างๆ คนที่จะเป็นอุปสรรคในการปรับพฤติกรรมของเรา 4) เลือกคำพูดสร้างพลังใจ ชายหนุ่มที่กำลังจะเป็นจ้าบ่าวรายหนึ่งมีน้ำหนักตัวเกินไปมาก แม้ใกล้ถึงวันงานแต่งงานแต่เขายัง ติดกับการทานของหวานของมัน เขาเลือกคำพูดบอกกับตัวเองเพื่อสร้างพลังใจในการเปลี่ ยนแปลงว่า "แกยัง อ้วนไม่พออีกหรือ" เพื่อเตือนตัวเองในวลาที่จะหยิบของหวานเข้าปากการทบทวนดูว่าในช่วงเวลาที่เราจะหยิบ ของหวานหรือขนเค้กเข้าปากทั้งที่รู้ว่าไควรทานนั้นเราพูดกับตัวเองว่าอย่างไรท่านอาจค้นพบว่าท่านมีคำพูดที่ เป็นการอนุญาตให้ตัวเองหยิบทานได้ในจังหวะที่ กำลังจะทานของหวานชิ้นนั้น เช่น คำว่า "นิดหน่อยน่ะไม่ เป็นไร" "พรุ่งนี้ค่อยคุมก็ได้" หรือ "วันนี้ทำงานมาเหนื่อยให้รางวัลตัวเองซะหน่อย" เมื่อมองเห็นความคิดตัวเอง ที่พูดอนุญาตให้ทำพฤติกรรมเดิมที่เราไม่ต้องการได้ชัดเจนขึ้นแล้ว เราจะตระหนักในอิทธิพลของคำพูดนั้น เมื่อ ตระหนักในคำพูดนั้นก็จะควบคุมตัวเองได้ดีขึ้น นอกจากนี้ยังเป็นโอกาสที่จะคิดหาคำพูดใหม่ที่ช่วยสร้างพลังใจ ในการเปลี่ยนแปลงอาจเป็นคำว่า "เพื่อลูก" หรือ "ไม่ได้นะ"

144 5) เติมความรู้และทักษะ ผู้ต้องการปรับเปลี่ยนพฤติกรรมสุขภาพควรมีความรู้ ในการดูแลตนเองที่ดี เนื่องจากความรู้มอี ยู่ มากมายจึงควรค่อยๆสะสม เพื่อนำมาใช้ประโยชน์ เช่น การมีความรู้วิธีคำนวณปริมาณพลังงนในอาหาร ประเภทต่างๆ รู้ว่าไข่ต้มมีพลังงาน 90 กิโลแคลอรี่ไข่ดาวมี 150 ไข่เจียวมี 240 จะช่วยให้เราวางแผนปรับ พฤติกรรมได้ตรงเป้าดียิ่งขึ้น นอกจากนี้ยังมีทักษะจำนวนหนึ่งที่เป็นประโยชน์กับการดูแลโรคเบาหวาน เช่น ทักษะการจัดการอารมณ์และความเครียดทักษะการหายใจเพื่อความผ่อนคลายทักษะการปฏิเสธ (เวลามีคน ชวนรับประทานของหวานที่ต้องการเลี่ยง) เป็นต้น ดังนั้นการเติมความรู้และฝึกฝนทักษะต่างๆจะช่วยให้เรา จัดการตนเองได้ดียิ่งขึ้น 6) เพิ่มพลังความสามารถในการควบคุมตนเอง ถ้าลองสังเกตตัวเองดูให้ดี จะพบว่าในแต่ละขณะเรามีความสามารถในการควบคุมตัวเองไม่เท่ากัน ตอนเช้าหลังจกได้หลับพักเต็มอิ่ม เราควบคุมตัวเองได้ดีกว่าตอนเย็น เวลาที่กำลังเครียดเบื่อหน่ายหรือรู้สึก เศร้าใจเราควบคุมตัวเอได้น้อยลง เช่นเดียวกับเวลาผ่อนคลายจิตใจสงบสบาย เราจะควบคุมตัวเองได้ดีขึ้น เวลาที่เราควบคุมตัวเองได้ดีเราทำในสิ่งที่รู้วดีและเลี่ยงจกการทำสิ่งที่รู้ว่าไม่ดี การเพิ่มความสามารถในการ ควบคุมตนเอง จึงเป็นทักษะที่สำคัญสำหรับชีวิต ซึ่งมีวิธีง่ายๆในการเพิ่มความสามารถนี้อยู่ด้วยกัน 3 วิธี ดังนี้ 1. หายใจด้วยท้อง การหายใจเข้าออกลึกๆช้าๆ ช่ วยให้จิตใจและร่างกายสงบลง เรารู้สึกเป็นสุขควบคุมตัวเองได้ดีขึ้น สามารถจัดการกับสิ่งยั่วใจได้ดีขึ้น มีความอดทนอดกลั้นมากขึ้น เราจึงควรฝึกหายใจด้วยท้องให้เป็นนิสัย เพื่อ จะเพิ่มความสามารถในการควบคุมตนเอง 2. ออกกำลังกายเคลื่อนไหวร่างกาย การออกกำลังกายช่วยให้เราควบคุมตัวเองได้ดีขึ้น เพิ่มสมาธิ ไม่วอกแวก มีพฤติกรรมสุขภาพที่ดี คือ ทำให้เราเลือกรับประทานอาหารที่ดีต่อสุขภาพ ใช้เวลาดูทีวีน้อยลง ใช้เงินซื้อสิ่งไม่จำเป็นน้อยลง จัดการ อารมณ์ได้ดีขึ้น อ่านหนังสือมากขึ้น ที่สำคัญออกกำลังกายเพียง 5 นาทีก็ให้ประโยชน์แล้ว 3. นอนพักให้เพียงพอ การอดนอนทำให้เราควบคุมตัวเองได้น้อยลง ควบคุมอารมณ์และจัดการกับสิ่งยั่วใจได้ลดลง ไม่มีสมาธิ และที่สำคัญราจะกินมากขึ้น สมองส่วนควบคุมตัวเองจะทำงานเสียไป เมื่อนอนพักไม่เพียงพอควรพยายามเข้า นอน และตื่นนอนตรงเวลาเป็นประจำ หากมีเหตุให้นอนน้อย การนอนชดเชยช่วงวันหยุด หรือการนอนตุนเก็บไว้ล่วงหน้า หรือการนอนงีบ พักเอาแรงในระหว่างวัน มีส่วนช่วยชดเชยได้ แม้จะไม่ดีเท่ากับการนอนให้เต็มอิ่มเป็นประจำก็ตาม

145 9.6 ข้อแนะนำในการปรับพฤติกรรมสุขภาพ 9.6.1 ข้อแนะนำในการปรับพฤติกรรมการกิน หัวใจสำคัญของการปรับพฤติกรรมการกิน คือการฝึกกินโดยรู้ตัว เพื่อควบคุมสิ่งที่หยิบเข้าปาก เลือก กินสิ่งที่มีประโยชน์ซึ่งเราอาจไม่ชอบรสชาติ เช่น ผักและจำกัดปริมาณการกินของที่ไม่มีประโยชน์ซึ่งเราอาจติด ในรสชาติและมีแนวโน้มกินมากเกิน เช่น ของหวาน ขนมเค้ก ไอศกรีม ของทอด ของรสจัด ที่มีเกลือและ น้ำตาลสูง ดังนั้นมีข้อแนะนำ/เคล็ดลับสำคัญในการปรับพฤติกรรมการกิน ดังนี้ - รับประทานอาหารช้าเป็นประจำ เพื่อเพิ่มพลังานให้ร่างกาย และลดความเสี่ยงในการกินของขบ เคี้ยวหรืออาหารไม่มีประโยชน์ เมื่อหิวในช่วงสายของวัน ดื่มน้ำเปล่าให้เพียงพอเป็นนิสัย - เรียนรู้การคำนวณปริมาณพลังงานของอาหารแต่ละประเภท โดยเฉพาะอาหารที่ทานประจำ หาก อาหารที่ชอบมีพลังานสูง ให้เรียนรู้วิธีการปรุงอาหารที่ช่วยลดปริมาณพลังงานลง - ฝึกทำอาหารด้วยตนองเพื่อควบคุมส่วนผสมและวิธีปรุง - จัดบรรยากาศการรับประทานอาหารที่สงบไม่วุ่นวาย หรือมีสิ่งเร้าอื่นที่ทำให้กินโดยขาดสติ เช่น ไม่ทานไปดูที่วีไป ทานไปคุยไป หรือทานไปทำงน หรือดูหน้าจอคอมพิวเตอร์ หรือคุยโทรศัพท์ไป - ฝึกรับประทานของที่ไชอบให้รู้สึกอร่อยได้ เช่น ฝึกรับประทานผักคำเล็กๆข้าๆให้รับรู้รสชาติ โดยไม่ด่วนปฏิเสธในใจ ค่อยๆเพิ่มปริมาณเมื่อคุ้นกับรสชาติมากขึ้น - ฝึกรับประทานของที่ชอบ แต่ผลเสียต่อสุขภาพในปริมาณน้อย เช่น ตักขนมเค้กคำเล็กรับรู้รสชาติ อาหารในปากให้นานกลืนช้าๆ และทานในปริมาณที่น้อย ควรตักแบ่งส่วนที่ จะรับประทานให้พอเหมาะตั้งแต่ ต้นก่อนเริ่มรับประทาน - สร้างนิสัยการไม่รับประทานอาหารระหว่างมื้อ โดยเฉพาะขนมหวานน้ำหวาน - หากเข้าร่วมประชุมที่มีบริการอาหารว่าง ควรตัดสินใจล่วงหน้าที่จะไม่รับประทานอาหารว่างที่ เป็นขนมหวานเค้กหรือน้ำหวาน - ไม่ควรปล่อยให้ตัวเองหิว เพระจะควบคตัวเองได้น้อยลง หากรู้ว่าตัวเองอาจอยู่ในสถานการณ์ที่ รู้สึกหิวควรเตรียมอาหารว่างที่มีประโยชน์ไว้รับประทานก่อนจะรู้สึกหิวมากจนควบคุมตัวเองไม่ได้ฝึกแยกแยะ ว่าความรู้สึกอยากกินเป็นความหิวหรือความอยากจากสาเหตุอื่น โดยเฉพาะสาเหตุทางอารมณ์ เช่น ความรู้สึก เหนื่อยล ความเบื่อหน่าย กังวล โกรร กดดันความรู้สึกเหล่านี้ อาจกระตุ้นให้เราอยากทานทั้งที่ไม่ได้หิวจึงต้อง ฝึกรู้ทันอารมณ์ - หยุดสู้กับตัวเองเพระมีแต่จะทำให้ยิ่งเครียดและท้ใจและทำให้ควบคุมตัวเองได้น้อยลงวิธีที่ดีกว่า คือตั้งเป้าหมายที่ทำได้ และวัดผลที่การได้ทำเมื่อได้ทำอย่างต่อเนื่อง ผลดีๆก็จะเกิดตามมาเองตัวอย่าง เช่น เพียงเราหยุดรับประทานขนมหวานสักหนึ่งรายการต่อวัน ก็จะลดน้ำหนักได้ประมาณหนึ่งกิโลกรัมในหนึ่งเดือน - เรียนรู้วิธีจัดการปัญหาต่างๆในชีวิต และจัดการอารมณ์ความรู้สึกให้ดีขึ้น ฝึกบอกเล่าความรู้สึกนึก คิดกับคนที่ไว้ใจใส่ใจกับความรู้สึกนึกคิดของตัวเอง เพื่อที่จะได้สามารถจัดการตัวเองได้ดีขึ้น

146 - ฝึกความเคยชินใหม่ที่ดีกว่าเดิม สร้างนิสัยการรับประทานอาหารเช้า ดื่มน้ำเปล่าตักอาหารใน ปริมาณที่เหมาะสม - สังเกตรูปแบบการกินของตัวเองว่า มีแนวโน้มการกินที่ไม่ถูกต้องในสถานการณ์เช่นใดอยู่ใน บรรยากาศ เช่นใดและตั้งเป้าหมายการกินที่เหมาะสมในสถานการณ์ เช่น นั้นในบางครั้งเราอาจเลือกที่จะ หลีกเลี่ยง สถานการณ์ที่เป็นความเสี่ยงต่อการกินเกินไปเลย เช่น เลี่ยงจากการไปรับประทานอาหารบุฟเฟต์ 9.6.2 ข้อแนะนำในการปรับพฤติกรรมการออกกำลังกาย หัวใจสำคัญของการปรับพฤติกรรมการออกกำลังกาย คือการวางแผนจัดเวลาเพื่อการออกกำลังกาย และการฝืนความรู้สึกขี้เกียจไม่มีแรงอยากนั่งพักเฉยๆ ดูทีวี เล่นคอมพิวเตอร์ แชท ให้ลุกขึ้นมาเคลื่อนไหวให้ นานพอ เมื่อได้ออกกำลังกายไปสักพักจะเริ่มสดชื่นมีพลังมากขึ้น ซึ่งมีเคล็ตลับสำคัญในการปรับพฤติกรรม การออกกำลังกาย ดังนี้ - อย่ารอจนกว่าจะพร้อมจึงค่อยลงมือทำให้ถือหลัก "ทำได้แค่ไหนให้ทำแค่นั้น" เริ่มตันง่ายๆ ด้วยการ เดินเร็วเพียงวันละไม่กี่นาทีค่อยๆ เพิ่มวลาและระยะทางจนครบตามกำหนดการรอจนกว่าจะพร้อมมักทำให้ ไม่ได้เริ่มต้น - เลือกกิจกรรมการออกกำลังกายที่รู้สึกสนุกสนานเพลิดเพลิน และมีความหลากหลายทั้งที่เป็นการ ออกกำลังกายในร่มและกลางแจ้ง ทั้งที่เป็นการออกกำลังกายกับเพื่อนและที่ทำเองคนเดียว เพื่อจะได้ยืดหยุ่น ทำได้ในทุกสถานการณ์ - เข้าร่วมกลุ่มออกกำลังกายชวนกันทำเป็นประจำ - เพิ่มกิจกรรมการเคลื่อนไหวทุกครั้งที่มีโอกาส เช่น เดินขึ้นลงบันไดแทนการขึ้นลิฟท์ทำงานบ้าน จอดรถไว้ไกลตึกเพื่อจะได้มีโอกาสเดินมากขึ้น - เลือกวิธีการออกกำลังกายที่เหมาะสมกับเพศวัยและสภาพร่างกายของตน - อย่าออกกำลังกายเกินตัว หรือฝืนสภาพร่างกาย เพราะอาจทำให้บาดเจ็บปวดเมื่อยกลับเป็นการ ทำโทษตัวเอง ทำให้ไม่อยากทำอีกในครั้งหน้า - การมีสัตว์เลี้ยงโดยเฉพาะสุนัขช่วยเพิ่มโอกาสในการออกกำลังกาย 9.6.3 ข้อแนะนำในการปรับพฤติกรรมการจัดการอารมณ์ หัวใจสำคัญของการจัดการอารมณ์ คือการมีสติรู้ทันความรู้สึกนึกคิด และอาการทางกายที่เกิดขึ้นใน แต่ละขณะ โดยเฉพาะเมื่อมีความเครียดเกิดขึ้นขณะเดียวกันก็มีวิธีสร้างความสุขในชีวิต โดยมีเคล็ดลับสำคัญ ในการจัดการอารมณ์ ดังนี้ - เมื่อพบกับปัญหาที่ทำให้เครียดเรามีโจทย์สองด้านด้านหนึ่งคืออารมณ์ความเครียดซึ่งเป็นเรื่อง ภายในอีกด้านหนึ่งคือปัญหาที่ทำให้เครียดซึ่งเป็นเรื่องภายนอก - หมั่นสังเกตและเรียนรู้ตัวเองว่าอะไรที่ทำให้เครียดเวลาที่เครียดมีอคารอย่างไรตนเองมีแนวโน้ม ใช้วิธีอะไรในการจัดการความเครียดวิธีที่ใช้ให้ผลอย่างไร

147 - เคล็ดลับสำคัญในการจัดการอารมณ์คือการตระหนักว่าอารมณ์ทุกชนิดเมื่อเกิดขึ้นแล้วย่อมคลาย ลงไปตามเวลาการพยายามปฏิเสธหรือกำจัดอารมณ์ความรู้สึกของตนเองกลับทำให้เราติดกับอารมณ์นั้นมาก ยิ่งขึ้น - ทักษะการผ่อนคลายต่างๆ เช่น การหายใจคลายเครียดช่วยคลายอารมณ์ให้สงบลงช่วยเราคิด แก้ปัญหาหรือทำใจยอมรับสภาพปัญหาได้ดีขึ้น - การแก้ปัญหาที่ทำให้เครียดเป็นส่วนหนึ่งของการจัดการความเครียดปัญหาบางอย่างเราควบคุม แก้ไขได้ควรลงมือทำปัญหาบางอย่างเราควบคุมไม่ได้ควรทำใจยอมรับ - การมีความชัดเจนในจุดหมายของชีวิตช่วยให้เราอดทนและฝ้าฟันความยากลำบากในชีวิตได้ดีขึ้น เช่นเดียวกับการมีสายสัมพันธ์ที่เกื้อหนุนและมีความภาคภูมิใจในตนเอง - เรียนรู้การสร้างสุขในชีวิตตามบัญญัติสุข 10 ประการ ได้แก่ออกกำลังกายประจำ คันหาจุดแข็ง ความถนัดและศักยภาพฝึกหายใจคลายเครียด และทักษะผ่อนคลาย คิดทบทวนสิ่งดีๆในชีวิต บริหารเวลาให้ สมดุลระหว่างการงานสุขภาพและครอบครัว คิดและจัดการปัญหาเชิงรุกมองหาโอกาสในการมอบสิ่งดีๆให้กับ ตนเอง เอกสารอ้างอิง กรมควบคุมโรค กระทรวงสาธารณสุข. (2559). หลักสูตรการปรับเปลี่ยนพฤติกรรมสุขภาพ สำหรับพยาบาล ผู้จัดการรายกรณีโรคเรื้อรัง. กรุงเทพมหานคร:สำนักงานกิจการโรงพิมพ์องค์กรสงเคราะห์ทหารผ่าน ศึกษา ในพระบรมราชูปถัมภ์. กองสุขศึกษา กรมสนับสนุนบริการสุขภาพ. (2556). หลักสูตรผู้นำการปรับเปลี่ยนพฤติกรรมสุขภาพ. จาก http://hed.go.th/likhed/file/650. สำนักโรคไม่ติดต่อ กระทรวงสาธารณสุข. (2559). คู่มือการปรับเปลี่ยนพฤติกรรมในคลินิก NCD คุณภาพ. กรุงเทพฯ: โรงพิมพ์ชุมนุมสหกรณ์การเกษตรแห่งประเทศไทย. สำนักโรคไม่ติดต่อ กระทรวงสาธารณสุข. (2555). หลักสูตรการปรึกษาเพื่อปรับเปลี่ยนพฤติกรรมสุขภาพลด เสี่ยงลดโรคไม่ติดต่อ สำหรับบุคลากรสาธารณสุข. กรุงเทพฯ: โรงพิมพ์ชุมนุมสหกรณ์การเกษตรแห่ง ประเทศไทย. ศิริเนตร สุขดี. (2560). การพัฒนารูปแบบการปรับเปลี่ยนพฤติกรรมสุขภาพของกลุ่มเสี่ยงโรคไม่ติดต่อ เรื้อรังด้วยการมีส่วนร่วมของชุมชน. ปริญญานิพนธ์ ปร.ด.(การวิจัย. พฤติกรรมศาสตร์ประยุกต์). มหาวิทยาลัยศรีนครินทรวิโรฒ. อัจฉรา ภักดีพินิจ. (2564). การปรึกษาเพื่อปรับเปลี่ยนพฤติกรรมสุขภาพด้วยหลักการ Health Coaching. จาก http://dental2.anamai.moph.go.th/download/elderly/การสนทนาสร้างแรงจูงใจเพื่อการ ปรับเปลี่ยน.pdf

148 อัจฉรา ภักดีพินิจ และเมตตา คำพิบูลย์. (2555). มีเพื่อนคิด ชีวิตก็เปลี่ยน(พฤติกรรม). นนทบุรี: สยามศิลป การพิมพ์.

Gale, J. (2010). The HCA Model: An integrated model of health behavior change for chronic disease prevention and chronic disease self-management. from www.healthcoachingaustralia.com.au

149

บทที่ 10 แบบอย่างที่ดีและการประยุกต์ใช้ทฤษฎีการปรับเปลี่ยนพฤติกรรมสุขภาพ 10.1 แบบอย่างที่ดีด้านการปรับเปลี่ยนพฤติกรรมการบริโภค กรณีศึกษา นายสมาน อายุ 67 ปี อาชีพค้าขาย ป่วยด้วยความดันโลหิตสูง นาน 20 ปี “...ลดเกลือลง ครึ่งหนึ่งทันที บอกตามตรงผมทำไม่ ได้ หรอก คนมันเคยกินเค็มจัดอยู่ ๆ จะให้ ลดทันที พอทำไม่ได้จะท้อ เพราะกินอาหารไม่ลง ต้องค่อยๆลด ลงทีละน้อย ใช้เวลานานพอสมควร ในที่สุดก็เคยชิน เพราะเกลือใน ปัสสาวะผมลดลงกว่าเท่าตัว ที่สำคัญ คือ ความดันของผมลดลงเป็นปกติ...”

1. สถานการณ์ปัญหา : คนไข้มีอาชีพค้าขายอาหารตามสั่ง และเป็นผู้ปรุงอาหารให้ตนเองและ ครอบครัวรับประทำนเองทุกมื้อ และแม้ว่ำจะมีคนในครอบครัวและลูกค้าบอกว่าทำอาหารรสเค็ม รสจัด แต่ไม่ ส่งผลให้คุณสมาน ปรับปรุงรสมือตนเอง จนได้ฉายา “พ่อครัวจอมเค็ม” คุณสมาน มีปัญหากวนใจ คือ อาการ เวียนศีรษะเป็นประจำ จึงปรึกษาแพทย์ที่ตนเองรักษาอยู่ประจำ (รพ.เชียงรายประชานุเคราะห์) จากผลการ ตรวจ ร่างกาย พบว่า ค่าเกลือในปัสสาวะสูง และคุณสมานเป็นโรคความดันโลหิตสูงอยู่ แล้วด้วย จึงแนะนำคุณ สมานเข้าโครงการลดเกลือ ลดเค็ม ลดโรค ก่อนเข้าโครงการคนไข้ มีพฤติกรรมดังนี้ - มีนิสยั ชอบทำและชอบกินอำหำรเค็ม อำหำรรสจัด - บนโต๊ะอำหำร ต้องมีพริกน้ ำปลำอยู่ตลอด และต้องเติมทุกครัง้ โดยไม่ชมิ อำหำรจำนนัน้ ก่อน อำหำรจำนโปรดทีก่ นิ บ่อยๆ คือ คะน้ำปลำเค็ม - มีอำกำรเวียนศีรษะเป็ นประจำ 2. กิ จกรรมสำคัญ : เข้ำร่วม โครงกำรลดเกลือ ลดเค็ม ลดโรคโดย - เจ้ำหน้ำทีใ่ ช้ แผ่น Urine paper จุ่มในปั สสำวะให้ดวู ่ำอยู่ในระดับสูง เพือ่ เกิดควำมตระหนัก - เข้ำกลุ่มสุขศึกษำ ประเด็น “ลดเค็ม ลดเกลือ อย่ำงไร?” โดยกำรลดปริมำณเครื่องปรุงรสทีใ่ ห้ รสเค็ม คือ เกลือ, กะปิ , ปลำร้ำ ให้เหลือหนึ่งอย่ำงแทนกำรใส่ทุกอย่ำงรวม และลดอำหำรรสเค็มจัดทีเ่ คย ชอบกินเป็ นประจำ เริม่ จำก - สำรวจพฤติกรรมกำรบริโภคประจำวันทีบ่ ำ้ น - ครอบครัวมีสว่ นร่วม คอยเตือนเมื่ออำหำรมีรสชำติเค็ม - ติดตำม ประจำทุกครัง้ ทีม่ ำพบแพทย์ตำมนัด 3. ปัญหำ อุปสรรค ได้แก่ กินอำหำรไม่ลง ท้อใจเพรำะหมอบอกให้ลดเค็มลงครึง่ หนึ่ง แต่ ช่วงแรกทำไม่ได้ รูส้ กึ อยำกอำเจียน เพรำะไม่ชนิ กับอำหำรจืด ใช้เวลำ 8-10 เดือนจึงค่อยๆ ลดเค็มลงที ละน้อย จนเกิดควำมเคยชิน 4. ผลลัพธ์ควำมสำเร็จ คือ - ค่ำเกลือในปั สสำวะ ลดจำก 17.6 เหลือ 8.10 กรัม/ลิตร - ร่ำงกำยแข็งแรง ไม่เวียนศีรษะ - เคยชินกับอำหำรรสจืด กินอำหำรของโปรดของเมื่อก่อน เช่น ปลำเค็มไม่ได้ รูส้ กึ ขม

150 10.2 แบบอย่างที่ดีด้านการปรับเปลี่ยนพฤติกรรมการเลิกบุหรี่ กรณีศึกษา ผู้สูบบุหรี่ โรงพยาบาลเกษตรสมบูรณ์ อาชีพรับจ้างขับรถ “...การเลิกบุหรี่ครั้งนี้ผมคิดว่า ทำได้แน่นอน เพราะตอนนี้ผมไม่ได้ทำงานขับรถแล้ว แต่ กลับมาทำนาที่บ้าน พอดีแฟนท้องลูกคนเล็ก ลูกคนนี้ ผมรักมากเพราะเป็นลูกหลง ห่างจาก พี่ๆ 10 ปี ผมก็ตั้งใจเลยว่าจะเลิกให้ลูก ผมมี บุหรี่เหลืออยู่ในตัว 10 มวน ก็เอามานั่งสูบให้ หมดซอง เสร้จแล้วเดินเอาไฟแช็คไปส่งให้แฟน บอกให้เอาไปหุงข้าว จะไม่สูบแล้ว แฟนดีใจ มากที่ผมบอกจะเลิก ตอนเลิกใหม่ๆ มันเพลียมาก นอนทั้งวัน ลุกไม่ไหวเลยไม่มีแรง แฟนก็ไม่ว่าอะไร ไม่ เรียกว่า ทำงาน ได้แต่คอยหาข้าวให้กิน ผมอยากกินหวานๆ ก็หาขนมให้กิน เอาอก เอาใจทุกอย่าง เป็นอย่างนี้ อยู่ 2 อาทิตย์ ก็ดีขึ้น กลับมาทำนาได้เหมือนเดิม ต่อจากนั้นก็ไม่อยากสูบอีกเลย จนลูกสาวคลอดออกมา ไม่ อยากให้ลูกได้กลิ่น เลย นิ้วมือที่เคยเหลือง กลิ่นตัว กลิ่นปากหายหมด กอดลูกอย่างมั่นใจ.......”

1. สถำนกำรณ์ปัญหำ: - สูบบุหรีม่ ำนำน ต้องสูบหลังมือ้ อำหำรเช้ำ-กลำงวัน-เย็น อย่ำงน้อย 2-3 ตัว และก่อนนอน - มีปัญหำด้ำนบุคลิภำพ มีกลิน่ ตัว กลิน่ ปำก - นิ้วมือเหลือง 2. กิ จกรรมสำคัญ: เข้ำรับกำรบำบัดเพือ่ กำรเลิกบุหรี่ แบบมีสว่ นร่วมของครอบครัว ของ โรงเกษตรสมบูรณ์โดย - เข้ำรับกำรประเมินควำมรุนแรง และรับกำรปรึกษำโดยพยำบำลวิชำชีพด้วยเทคนิค5A 5R 5D - เน้นกำรมีสว่ นร่วมของครอบครัว ในกำรช่วยให้ผปู้ ่ วยเลิกสูบบุหรี่ 1. มีส่วนร่วมในการวางแผนและเลือกรูปแบบในการเลิกสูบบุหรี่ 2. มีส่วนร่วมในการปฏิบัติการในทุกระยะของการปรับเปลี่ยนพฤติกรรม 3. มีส่วนร่วมในการร่วมรับประโยชน์ เช่น สุขภาพ เงิน 4. มีส่วนร่วมในการติดตามประเมินผลความสำเร็จ ในทุกขั้นตอน - มีการติดตามดูแล แบบเสริมแรง อย่างต่อเนื่อง 3. ปัญหา อุปสรรค ได้แก่ รูส้ ึกเพลีย ทำงานไม่ไหว และ หงุดหงิด 4. ผลลัพธ์ความสำเร็จ - ความรักที่มีต่อลูก ภรรยา และครอบครัว - ภาคภูมิใจในตนเองที่สามารถเลิกบุหรี่ได้ และภูมิใจที่เป็นแบบอย่างที่ดีให้ลูก - สุขภาพแข็งแรงขึ้น ทำนาได้เหมือนเดิม รวมถึงกลิ่นไม่พึงประสงค์ที่แต่ก่อนทำให้ไม่มั่นใจหายไป ทำ ให้กล้าพูดกล้าคุย เข้าสังคมมากขึ้น

151 10.3 แบบอย่างที่ดีด้านการปรับเปลี่ยนพฤติกรรมการดูแลสุขภาพตนเอง กรณีศกึ ษำ คุณยำยวิไล ภำโสม อำชีพเกษตรกรรม ป่ วยเป็ นโรคควำมดันโลหิตสูง “...ปลูกผักกิน เองมาหลายปีแล้ว ทามาตลอด ปลูกผักคะน้า สลัด เขียวปลี ผักชี มีทุกอย่าง ยายกินผักทีป่ ลูกเอง 3 มื้อต่อ วัน เวลากินก็เอาผักทีป่ ลูกเองมาลวก บางทีกก็ นิ สด และนาผักไปถวายพระทีว่ ดั ทุกวัน ผักเสี้ยนทีป่ ลูก ไม่ได้ฉีดยาฆ่าแมลง ยายทานผักทีป่ ลูกเองทุกวันป้ องกันมะเร็งได้ บางครัง้ นาผักไปดอง ตืน่ มาก็เอาไป ถวายพระทีว่ ดั บางครัง้ ก็นาผักทีป่ ลูกไปขายบ้าง ป่ วยเป็นความดันโลหิตสูงมา 2 ปีแล้ว 3 เดือนไปเอายา ทีโ่ รงพยาบาลครัง้ หนึง่ และปฎิบตั ติ ามทีห่ มอบอกว่า ไม่ให้กนิ เค็ม ให้กนิ จืด ให้ออกกาลังกายทุกวัน และ ทานผักทุกมื้อ ปั จจุบนั ความดันโลหิตเป็ นปกติ 110-115 แล้ว” 1. สถำนกำรณ์ปัญหำ: - ป่ วยเป็ นโรคควำมดันโลหิตสูงมำ 2 ปี - ชอบรับประทำนอำหำรรสเค็ม ไม่ขอบออกกำลังกำย และทำนผักน้อย 2. กิ จกรรมสำคัญ: เข้ำรับโครงกำรหมู่บำ้ นปรับเปลีย่ นพฤติกรรมสุขภำพ ของโรงพยำบำล ส่งเสริมสุขภำพตำบลโคกกว้ำง โดย - เข้ำรับกำรประเมินควำมรุนแรงของโรค และ รับกำรปรึกษำโดยนักวิชำกำรส่งเสริมสุขภำพ ของโรงพยำบำล - เน้นกำรดูแลตนเอง และกำรมีสว่ นร่วมของครอบครัว ดังนี้ 1. มีสว่ นร่วมในกำรวำงแผนและเลือกรูปแบบในกำรดูแลสุขภำพตนเอง ลดอำหำรหวำน มัน เค็ม ออกกำลังกำยเป็ นประจำ และทำนผักทุกมือ้ 2. มีส่วนร่วมในการปฏิบัติการในทุกระยะของการปรับเปลี่ยนพฤติกรรม 3. มีส่วนร่วมในการร่วมรับประโยชน์ เช่น สุขภาพ เงิน 4. มีส่วนร่วมในการติดตามประเมินผลความสำเร็จ ในทุกขั้นตอน - มีการติดตามดูแล แบบเสริมแรง อย่างต่อเนื่อง 3. ปัญหา อุปสรรค ได้แก่ รูส้ ึกท้อแท้ ไม่มีกำลังใจบางครั้ง 4. ผลลัพธ์ความสำเร็จ - ความรักที่มีต่อตนเอง และครอบครัว - ภาคภูมิใจในตนเองที่สามารถควบคุมความดันโลหิตให้กลับมาปกติได้ และภูมิใจที่เป็นแบบอย่างที่ดี ให้ชุมชน สุขภาพแข็งแรงขึ้น ทำนาได้เหมือนเดิม 10.4 แบบอย่างที่ดีด้านการปรับเปลี่ยนพฤติกรรมการออกกำลังกาย ทนงศักดิ์ ดาราบ้าวิ่งตัวพ่อ อานิสงส์ส่งต่อสังคมไทย....“ผมมองเห็นเรื่องความทุกข์ ของคนที่เจ็บป่วยจาก การที่สุขภาพไม่ดี เพราะเคยเจออุบัติเหตุ เคยสูญเสียภรรยา..” คำบอกเล่าของทนงศักดิ์ ศุภการ ดารา นักแสดง ชื่อจริงตามบัตรประชาชน “ทนงศักดิ์ ศุภทรัพย์” ชีวิตนอกจอมีชีวิตอยู่ กับการวิ่ง และชวนคนอื่น ออกมาวิ่งด้วย

152 “ผมไม่เคยคิดว่าตัวเองเป็นดารา คิดแต่ว่าเป็นคนหนึ่งที่รับจ้างทำงานแสดง และช่างภาพ เป็นงานที่ผมรัก ชื่นชอบ โชคดีที่งานของผมเป็นงานที่ออกสู่สังคม ไปไหนมาไหน มีคนรู้จัก ผมจึงรู้สึกว่าผมมีลำโพงที่ใหญ่กว่า คนอื่นนิดนึง” ลำโพงใหญ่ เขาหมายถึงว่า ใครสักคนที่พูดอะไรจะเสียงดังคนหันมาฟังง่ายกว่า อย่างการชวน คนมาออกกำลังกายที่เขาใช้ความเป็นนักแสดงมาชักชวนคนอื่น ก็ทำได้ง่ายกว่าชาวบ้านทั่วไป “มีคนพูดว่า การที่ดารา นายแบบ นักร้อง จะตื่นเช้ามาวิ่ง เพราะได้รับค่าจ้างมาโชว์ตัว ส่วนใหญ่ จะมาวิ่งแค่ 1-2 กิโลเพื่อ ถ่ายรูปเสร็จก็กลับ ซึ่งก็เป็นอย่างนั้นจริงๆ เพราะคนที่ถูกกล่าวถึงอาจยั งมองไม่เห็นว่าสิ่งที่เขาทำนั้น มันได้ ประโยชน์อะไร” ทนงศักดิ์ออกมาวิ่งด้วยความชอบส่วนตัว ทำสิ่งนี้อย่างมีความสุข ผลตามมาคือสุขภาพดี ส่งผลดีต่องาน แสดงงานถ่ายภาพ เพราะยังรักษารูปร่างไม่อ้วนทำให้คล่องตัว สิ่งที่เขายืนหยัดทำมาตลอด ไม่เกิดขึ้นแค่ตัว เขาเองแต่ยังเป็นแรงบันดาลใจให้ดาราทั่วฟ้าเมืองไทย ที่รับมางานวิ่งต่างๆ มีมุมมองเปลี่ยนไป หลายคนเลิก มองตัวเองในฐานะดารารับเชิญในงาน แต่เปลี่ยนมาในฐานะของผู้ออกกำลังกายเต็มตัว เพราะได้เห็นมิตรภาพ งดงามบนสนามวิ่ง “ทุกคนในสนามนี้เหมือนกันหมด ไม่มีใครเป็นพนักงานส่งเอกสาร ไม่มีใครเป็นผู้จัดการ ไม่ มีใครเป็นดาราหรืออะไรทุกคนเป็นนักวิ่งเท่าเทียมเสมอภาค กินน้ำก็ต้องต่อคิว รับอาหารก็ต้องต่อคิว ไม่มีใคร เป็น VIP ซึ่งเป็นที่ที่ผมชอบ”เขามองว่าการที่เกิดกระแสดาราบ้าวิ่ง ช่วยชาวบ้านหันมาวิ่งมากขึ้น แต่หลายคน ได้โอกาสเปิดโลกทัศน์เรียนรู้ของจริง “การปฏิบัติธรรมของดารา การกินอาหาร การซื้อของถ้ามองเป็น แฟชั่นก็ไม่เกิดประโยชน์ ความยั่งยืนอยู่ที่ต้องหาเหตุผลว่าจะได้ประโยชน์อะไร การบ้าวิ่งตามแฟชั่นอยู่ไม่ได้ นานหรอก อาจจะเจ็บหรือเบื่อ จนหลุดจากวงโคจร” ตัวของทนงศักดิ์วิ่งมาตั้งแต่เด็ก เขาชอบเล่นกีฬาทุกอย่าง ฟุตบอล ตะกร้อ บาสเกตบอล มวย แบดมินตัน ไม่ว่ากีฬาชนิดไหนการวิ่งเป็นพื้นฐานเพื่อรักษาแรงให้อยู่ตัวเขาจึงวิ่งระยะทาง 4-5 กิโลเมตร สัปดาห์ละ 3 วัน มาวิ่งทางไกลจริงจัง ในปี 2545 เนื่องจากโรงเรียนลูกมีการแข่งวิ่งระหว่างผู้ปกครองกับครู ระยะทาง 5 กิโลเมตร และในปี 2546 เขาเพิ่มมาที่10 กิโลเมตร “ภรรยาผมป่วยปี 2545 แล้วมาเสียชีวิตในปี 2548 ผมก็มองเห็นว่าการมีชีวิตอยู่ สุขภาพเป็นเรื่องสำคัญ ถ้ามีชีวิตอยู่โดยสุขภาพไม่ดี อะไรที่มันสำคัญมันก็ไม่สำคัญแล้ว” จากวิกฤติส่วนตัว เขาเลยเริ่มบอกกล่าว แนวคิดกับผู้คนว่าหากคนร่างกายแข็งแรง จะช่วยให้ไม่ต้องสูญเสียค่ารักษาพยาบาล เริ่มรณรงค์จากพื้นที่ ตัวเอง ครอบครัว คนใกล้ตัวและในหมู่บ้าน เมื่อเขามาเจอกับสมาพันธ์ชมรมวิ่งเพื่อสุขภาพไทย มองเห็นว่าถ้า หากคิดจะรณรงค์สุขภาพ น่าจะจับมือกับ สสส.เพราะว่าเป็นหน่วยงานที่จะทำงานไปในแนวทางเดียวกัน “ผมมองว่าหลายคนลำโพงตัวเล็กกว่าเรา แต่เขายังทำงานอยู่ด้วยความสุข เพื่อส่งความสุขนี้ไปให้สังคม คำ ว่าปิดทองหลังพระน้อยไปสำหรับพวกเขาเหล่านี้ บางคนติดทองใต้ฐานพระเสียด้วยซ้ำไป นี่เป็นกระบวนการที่ เราได้เรียนรู้กับมันด้วย” การวิ่งอย่างต่อเนื่องทำให้ระยะเวลา 10 ปีที่ผ่านมาทนงศักดิ์ พบว่าตัวเขาเองไม่เคยป่วยเลย แม้ตรากตรำ งานถ่ายละคร เล่นหนัง ถ่ายรูป ต้องตากฝน อดนอน เขาเชื่อว่าเป็นผลมาจากการวิ่งโดยตรง“ผมเองไม่ใช้

153 เครื่องสำอางใดๆ ไม่กินยาบำรุง ไม่ทำอะไรสิ่งเดียวที่ทำก็คือการออกกำลังกาย ดื่มน้ำสะอาด กินอาหาร ที่เป็น ประโยชน์และพักผ่อน” สิ่งที่เขาทำคือสุขบัญญัติ 10 ประการ ที่เรียนและทำมาตั้งแต่สมัยเด็กๆ จึงทำให้ดาราคนนี้ยังดูหนุ่ม สุขภาพดี แม้ผ่านอายุ 57 ปีมาแล้ว บริษัทอาหารเสริม ครีมนวดหน้า สินค้าสุขภาพหลายรายการ เข้าแถวเข้า มาเสนอให้เขาเป็นพรีเซ็นเตอร์สินค้าแต่เขาไม่รับ ด้วยเหตุผลสำคัญว่าเขาไม่ได้ใช้สินค้าเหล่านั้นในชีวิตจริง “สิ่งที่เราใช้คือรองเท้าวิ่ง ชุดวิ่ง แค่นั้น ถ้าจะให้พูดเราก็จะพูดว่าเราใช้ รองเท้าวิ่งและกางเกงวิ่ง ไม่จำเป็นต้อง เป็นยี่ห้อดังด้วย อะไรก็ได้ที่เหมาะกับกระเป๋าสตางค์ของแต่ละคนแล้วเรียนรู้กับมัน” 10.5 การประยุกต์ใช้ทฤษฎีการปรับเปลี่ยนพฤติกรรมสุขภาพสำหรับโรคเรื้อรัง โรคเรื้อรังเป็น ปั ญหาสาธารณสุ ข ที่ ส ำคั ญ ของประเทศไทยเช่นเดี ยวกับ ประเทศอื ่น ๆ ทั่ว โลก อัน เนื่องมาจากการเปลี่ย นแปลงการพัฒ นาเศรษฐกิจและสังคมของประเทศจากสังคมเกษตรกรรมสู่ส ังคม อุตสาหกรรม ส่งผลกระทบต่อการเปลี่ยนแปลงของลักษณะชุมชนและวัฒนธรรม ประกอบกับความก้าวหน้ า ทางการแพทย์และสาธารณสุข ส่งผลให้มีการเปลี่ยนแปลงโครงสร้างของประชากรและลักษณะของครอบครัว คือประชาชนมีอายุยืนยาวมากขึ้น รูปแบบการเจ็บป่วยในปัจจุบันเปลี่ยนจากโรคติดต่อสู่โรคไม่ติดต่อ (Non-communicable diseases) ซึง่ เป็นโรคที่สามารถป้องกันได้เพิ่มขึ้น เช่น โรคเบาหวาน โรคความดันโลหิตสูง โรคไขมันในเลือดสูง สาเหตุหลัก ของโรคเรื้อรัง ส่วนใหญ่ร้อยละ 100 เกิดจากพฤติกรรม อาทิ ขาดการออกกำลังกาย น้ำหนักตัวเกิน สูบบุหรี่ ดื่มสุรา การเปลี่ยนแปลงวิถีการดำรงชีวิต ทั้งชนิดของอาหารที่รับประทาน กินอาหารไม่เหมาะสม เช่น อาหาร หวานมันเค็ม กินผักน้อยลง การประกอบอาชีพ ความเครียดในที่ทำงานเพิ่มขึ้น เนื่องจากมีการแข่งขันเพิ่มขึ้น ในเรื่องของธุรกิจหรือตำแหน่งหน้าที่การงาน จากวิถีชีวิตที่เปลี่ยนแปลงไป ทำให้โรคไม่ติดต่อได้ทวีเพิ่มมากขึ้น โรคเรื้อรัง หมายถึง โรคที่รักษาไม่หาย การรักษาเป็นการประคับประคองไม่ให้มีการสูญเสียการทำงาน ของร่างกายมากขึ้น โรคเรื้อรังมีหลายประเภท เช่น โรคเบาหวานโรคความดันโลหิตสูง โรคหัวใจและหลอด เลือด โรคมะเร็ง เป็นต้น ลักษณะของการเกิดโรคมีลักษณะการดำเนินของโรคยาว (Long duration) ระยะ การแฝงตัวของโรคนาน (Long latent period) การสะสมของโรคและการก่อตัวของโรคเกิดขึ้นทีละน้อย) จากการที่สุขภาพของคนไทยในปัจจุบันมีแนวโน้มดีขึ้นเรื่อย ๆ อายุเฉลี่ยทั้งชายและหญิงก็เพิ่ มขึ้น เนื่องจากว่ามีการพัฒนาทางด้านสาธารณสุข ระบบบริการสาธารณสุขดีขึ้น การพัฒนาด้านเทคโนโลยีต่าง ๆ ที่ เกี่ยวข้องกับการดูแลรักษาเพิ่มมากขึ้นเรื่อย ๆ ทำให้แนวโน้มผู้สูงอายุในประเทศไทยเพิ่มขึ้นเรื่อย ๆ จาก แนวโน้มประชากรผู้สูงอายุที่เพิ่มขึ้นทำให้ส่งผลกระทบต่อด้านเศรษฐกิจและสังคมของประเทศตามมารูปแบบ การเจ็บป่วยเปลี่ยนจากโรคติดต่อสู่โรคไม่ติดต่อ ซึ่งมีสาเหตุจากหลายปัจจัยและมีความซับซ้อน (Complex and multifactorial) และปัจจัยส่วนใหญ่เกี่ยวข้องกับพฤติกรรมสุ ขภาพของบุคคล ครอบครัว และชุมชน ซึ่ง อยู่ในวิถีการดำเนินชีวิต (Behavioral and life style consideration) (อารีย์ เสนีย์, 2557).

154 จากทฤษฎีการปรับเปลี่ยนพฤติกรรมสุขภาพ เรื่องการดูแลตนเองของโอเร็ม มีความเชื่อว่าเมื่อบุคคลเกิด ความเจ็บป่วย จะส่งผลกระทบทำให้บุคคลมีความบกพร่องในการดูแลตนเอง ปัจจุบันผู้ป่วยรับรู้และมีความ เข้าใจในเรื่องโรคมากขึ้น แต่การปฏิบัติก็ยังจำกัดอยู่เนื่องจากว่า ผู้ป่วยยังต้องทำงานหาเลี้ยงตัวเองและ ครอบครัว ทำให้ไม่ค่อยมีเวลาในการดูแลสุขภาพของตนเอง ยกตัวอย่างเช่นผู้ป่วยที่มีปัญหาเรื่องน้ำหนักตัวเกิน ก็มีปัญหาเรื่องปวดข้อ เหนื่อยง่าย ไม่สามารถออกกำลังกายได้ ผู้ป่วยบางคนก็ต้องฉีดยาเองที่บ้านหรือเจาะ น้ำตาลเอง ก็ยังไม่มั่นใจว่าจะทำได้ถูกต้องหรือไม่ ดังนั้นการสอนให้ผู้ป่วยดูแลตนเอง ให้มีความรู้เรื่องการ จัดการตนเองสำคัญที่สุด ในประเทศสหรัฐอเมริกาหลักการเรื่องการจัดการตนเองได้เน้นในการดูแลผู้ป่วยโรคเบาหวานและโรค เรื้อรังอื่น ๆ ในข้อมูลของสมาคมโรคเบาหวานของประเทศสหรัฐอเมริกา ได้อธิบายไว้ว่าเป็นองค์กรที่ฝึก ปฏิบัติการจัดการตนเองเพื่อให้ผลลัพธ์เป็นไปตามเป้าหมายที่ตั้งไว้ของผู้ป่วยโรคเบาหวาน อย่างไรก็ตาม ขณะนั้นการจัดการตนเองได้ผลดีเฉพาะกับผู้ป่วยที่เป็นโรคเรื้อรังเท่านั้น ต่อมาNorris และคณะ ได้ทำการ ทดลองโดยนำโปรแกรมการจัดการตนเองมาใช้กับผู้ป่วยโรคเบาหวานเพียงไม่กี่สัปดาห์ ผลการศึกษาพบว่า ค่า Glycosylate hemoglobin ลดลงจาก 0.76 เปอร์เซ็นต์ เหลือ 0.26 เปอร์เซ็นต์ นอกจากนี้ยังทำให้ผู้ป่วยมี น้ำหนักลดลง สูบบุหรี่ลดลง Norris และคณะ สรุปความหมายของคำว่า การจัดการตนเอง คือ การสอน เกี่ยวกับทักษะการลดน้ำหนัก การจัดการในเรื่องกิจกรรมแต่ละวัน การออกกำลังกาย การรับประทานยา และ การจัดการกับค่าน้ำตาลในเลือด (อารีย์ เสนีย์, 2557) สุนันทา ศรีศิริ (2555) ศึกษาเรื่องผลของโปรแกรมการส่งเสริมสมรรถนะแห่งตนในการปรับเปลี่ ย น พฤติกรรมสุขภาพของผู้สูงอายุโรคความดันโลหิตสูง ศูนย์บริการสาธารณสุข 19 วงศ์สว่าง กรุงเทพมหานคร ซึง่ ประยุกต์ใช้ทฤษฎีการรับรู้สมรรถนะของตนเองกลยุทธ์ในการพัฒนาโปรแกรมโดยใช้กระบวนการมีส่วนร่วม (Participatory) คำนึงถึงหลัก 3 self คือ การให้ประชาชนมีส่วนร่วมในการดูแลตนเอง (Self care) กำกับ ตนเอง (Self regulation) ให้มีสุขภาพที่ ดีอย่างต่อเนื่ องได้ด้วยความเชื่ อในความสามารถของตนเอง (Self efficacy) ที่จะปรับเปลี่ ยนพฤติกรรม (Behavior modification) ผลการศึกษาพบว่ า การจัดกิจกรรมตาม โปรแกรมการส่งเสริมสมรรถนะแห่งตนในการปรับเปลี่ยนพฤติกรรมสุขภาพของผู้สูงอายุโรคความดันโลหิตสูง ทำให้กลุ่มตัวอย่างมีความสามารถตนเองเพิ่มขึ้นอย่างมีนัยสำคัญทางสถิติที่ร ะดับ 0.05 ในด้านการรับรู้ สมรรถนะของตนเองในการปรับพฤติกรรมด้านการกำกับพฤติกรรมสุขภาพตนเอง และพฤติกรรมด้านการดูแล สุขภาพตนเอง 2) ภายหลังการทดลอง 12 สัปดาห์ กลุ่มทดลองมีค่าเฉลี่ ยระดับความดันโลหิต ค่าบน และค่า ล่าง ต่ำกว่าก่อนได้รับโปรแกรมอย่างมี นัยสำคัญทางสถิติที่ระดับ .05 เช่นเดียวกับการลดลงของค่าดัชนีมวล กาย (BMI) ผลการวิจัยแสดงให้เห็นว่า โปรแกรมการส่งเสริมสมรรถนะแห่งตนในการปรับเปลี่ ยนพฤติกรรม สุขภาพของผู้สูงอายุโรคความดันโลหิตสูงมี ประสิทธิผลทำให้เพิ่มการรับรู้สมรรถนะของตนเอง การดูแลตนเอง และการกำกับพฤติกรรมสุขภาพ ส่งผลให้พฤติกรรมสุขภาพดีขึ้น ทำให้ผู้สูงอายุสามารถควบคุมความดันโลหิต ให้อยู่ในเกณฑ์ที่เหมาะสม

155 จุฑามาศ จันทร์ฉายและคณะ (2555) ได้ศึกษาโปรแกรมการเรียนรู้เรื่องเบาหวานและการจัดการตนเอง ของผู้ที่เป็นโรคเบาหวานชนิดที่ 2 กลุ่มตัวอย่าง เป็นผู้ป่วยเบาหวานชนิดที่ 2 จำนวน 40 รายที่ไม่สามารถ ควบคุมระดับน้ำตาลได้ ซึ่งโปรแกรมการเรียนรู้เรื่องเบาหวานและการจัดการตนเอง ที่พัฒนาขึ้นได้ประยุกต์มา จากทฤษฎีการรับรู้ความสามารถของตนเอง (Self-Efficacy) แนวคิดการจัดการตนเอง (Self-Management) ร่วมกับแรงสนับสนุนทางสังคม ใช้เวลาทดลอง 13 สัปดาห์ ประกอบด้วยกิจกรรมการสร้างเสริมความรู้การรับรู้ และพัฒนาทักษะ สร้างการรับรู้ความสามารถและทักษะการจัดการตนเอง การสนับสนุนการให้กำลังใจและ การกระตุ้นเตือน ผลการวิจัยพบว่า ภายหลังการทดลอง กลุ่มทดลองมีคะแนนความรู้เรื่องการจัดการตนเอง การรับรู้ความสามารถตนเอง และความคาดหวังในผลลัพธ์ของการบริโภคอาหารและการออกกำลังกายเพิ่มขึ้น มากกว่าก่อนการทดลองอย่างมีนัยสำคัญทางสถิติเช่นเดียวกัน (p<0.001) รุ่งทิวา ขันธมูล และ สมจิต แดนสีแก้ว (2560) ศึกษาเรื่อง การจัดการตนเองของผู้ป่วยความดันโลหิตสูงที่ ควบคุมความดันโลหิตไม่ได้ พบว่า ผู้ป่วยประเมินตนเองเพื่อจัดการตนเองจากการสังเกตอาการผิดปกติ ระดับ ความดันโลหิต ค่าระดับน้ำตาลจากปลายนิ้ว แต่ไม่สามารถประเมินตนเองจากผลการตรวจทางห้องปฏิบัติการ และปฏิ บ ั ต ิ ต ามคำสั ่ ง แพทย์ ตั ้ ง เป้ า หมายเพี ย งอยากหายจากโรค อยากหยุ ด กิ น ยาและไม่ อ ยากเกิ ด ภาวะแทรกซ้อน ซึ่งเป็นเป้าหมายที่วัดไม่ได้ จึงไม่มีการวางแผนปฏิบัติเพื่อให้บรรลุเป้าหมาย เป็นเพียงการ ปฏิบัติตามคำสั่ง ส่งผลให้ไม่สามารถจัดการตนเองเพื่อลดบริโภคเค็ม เพื่อการควบคุมน้ำหนักและเพื่อลดการ สัมผัสบุหรี่และควันบุหรี่ได้ สุพัตรา สิทธิวัง , ศิวพร อึ้งวัฒนา และ เดชา ทำดี (2563) ศึกษาผลของโปรแกรมส่งเสริมการจัดการ ตนเองต่อพฤติกรรมสุขภาพและระดับความดันโลหิต ของผู้ที่เป็นโรคความดันโลหิตสูงที่ควบคุมไม่ได้ พบว่า ผู้ ที่เป็นโรคความดันโลหิตสูงที่ควบคุมไม่ได้ ภายหลังเข้าร่วมโปรแกรมส่งเสริมการจัดการตนเองมีระดับความดัน โลหิตต่ำกว่าผู้ที่ได้รับการพยาบาลตามปกติ และต่ำกว่าก่อนเข้าร่วมโปรแกรม อย่างมีนัยสำคัญทางสถิติ ( p< .05) ผลการวิจัยครั้งนี้ชี้ให้เป็นถึงประสิทธิผลของโปรแกรมส่งเสริมการจัดการตนเอง ในการส่งเสริมและ สนับสนุนให้ผู้ที่เป็นโรคความดันโลหิตสูงที่ควบคุมไม่ได้ให้มีการปรับเปลี่ยนพฤติกรรมสุขภาพได้อย่างต่อเนื่อง และช่วยให้สามารถควบคุมระดับความดันโลหิตได้ดีขึ้น จากการศึกษาที่กล่าวข้างต้น มีการนำแนวคิดการจัดการตนเองมาประยุกต์ใช้ในผู้ป่วยโรคเรื้อรังชนิดต่าง ๆ เช่น โรคเบาหวาน และโรคความดันโลหิตสูง พบว่าประสบความสำเร็จเป็นอย่างมาก มีตัวแปรสุขภาพ คือ ค่า ความดันโลหิต ค่า BMI และค่าฮีโมโกลบินที่มีน้ำตาลเกาะ เปลี่ยนแปลงในทางที่ดีขึ้น มีความรู้เรื่องการจัดการ ตนเองเพิ่มขึ้น ใช้แนวทางรักษาโดยวิธีไม่ใช้ยา แต่เปลี่ยนมาใช้วิธีการปรับเปลี่ยนพฤติกรรมสุขภาพแทน อย่างเช่น การรับประทานอาหาร การออกกำลังกาย และการจัดการทางด้านอารมณ์ นอกจากนี้มีการนำ โปรแกรมการจัดการตนเองไปใช้กับผู้ป่วยโรคหัวใจล้มเหลว และโรคหืด พบว่าผู้ป่วยมีพฤติกรรมการจัด การ ตนเองได้ดีขึ้น ควบคุมอาการของโรคได้ และสามารถประกอบกิจกรรมต่าง ๆ ในชีวิตประจำวันได้อย่างปกติ จะเห็นว่าเป้าหมายของการดูแลผู้ป่วยโรคเรื้อรังก็คือการที่ผู้ป่วยมีคุณภาพชีวิตที่ดี เข้าถึงบริการด้านการ ป้องกันและรักษาโรค รวมทั้งกลุ่มผู้ด้อยโอกาสต่าง ๆ เช่น ผู้ยากไร้ ชนกลุ่มน้อยและผู้อยู่ในสถานที่จำกัดต่าง ๆ

156 การเพิ่มศักยภาพให้คนเหล่านั้นสามารถใช้ชีวิตได้ปกติทั้ง ๆ ที่ยังมีโรคอยู่ ดังนั้นการรักษาที่ดีที่สุดก็คือการที่ ผู้ป่วยได้หันกลับมาดูแลตนเองโดยมีครอบครัว แพทย์ หรือเจ้าหน้าที่ทีมสุขภาพคอยสนับสนุน ให้กำลังใจ การ ปรับเปลี่ยนวิถีชีวิต เพื่อลดโอกาสหรือ ชะลอระยะเวลาการเกิดโรค การจัดการตนเองโดยการปรับเปลี่ยน พฤติกรรมสุขภาพ เช่น การควบคุมอาหาร การออกกำลังกาย และการลดน้ำหนักในผู้ที่มีภาวะน้ำหนักเกิน สามารถลดความเสี่ยงหรือยืดระยะเวลาการเกิดโรคเบาหวาน โรคความดันโลหิตสูง และโรคเรื้อรังอื่น ๆ ได้ ดังนั้น บุคลากรด้านสุขภาพ ควรนำหลักการการจัดการตนเอง (Self-management) ประยุกต์ใช้กับผู้ป่วยโรค เรื้อรังชนิดอื่น ๆ ที่หลากหลาย เช่น โรคมะเร็ง โรคในระบบหัวใจและหลอดเลือด เป็นต้น ซึ่งจะช่วยลดโอกาส เกิดภาวะแทรกซ้อนของโรคและลดค่าใช้จ่ายให้กับประเทศชาติอีกมหาศาลอีกด้วย 10.6 สรุปข้อคิดเกี่ยวกับการปรับเปลี่ยนพฤติกรรมสุขภาพ 1. ความรู้และคำแนะนำมักไม่สามารถเปลี่ยนพฤติกรรมคนได้ ตัวอย่างที่เห็นได้ชัด คือ บุคลากร สุขภาพซึ่งมีความรู้สุขภาพมากมายก็ยังมีพฤติกรรมสุขภาพที่ไม่เหมาะสม หลายคนทำสิ่งที่เป็ นผลเสียต่อ สุขภาพตนเองทั้งที่รู้ดีว่าไม่ควรทำ เราจึงพบบุคลากรด้านสุขภาพจำนวนมากที่มีน้ำหนักเกิน เจ็บป่วยด้วยโรคที่ ป้องกันได้ เช่นเดียวกับกับผู้ป่วยด้วยโรคต่างๆ ที่แพทย์ แนะนำให้ปรับพฤติกรรม ส่วนใหญ่จะไม่เปลี่ยน พฤติกรรมของตนเอง แม้แต่ผู้ป่วยที่เพิ่งมีอาการหัว ใจขาดเลือด ก็มีงานวิจัย พบว่า ส่วนใหญ่ไม่ปรับพฤติกรรม ตามคำแนะนำ 2. จุดเริ่มต้นของการปรับพฤติกรรมสุขภาพเกิดขึ้น เมื่อคนเราเกิดความตระหนักในปัญหา อาจเป็น การรับรู้สัญญาณเตือนของร่างกาย หรือตรวจพบปัญหาสุขภาพบางอย่างที่เขาเห็นว่าจะส่งผลต่อเป้าหมายใน ชีวิตที่เขาให้คุณค่าและมีความเสี่ยงหากไม่ทำอะไรบางอย่างให้ดีขึ้น เช่น รู้สึกเหนื่อย เมื่อเดินขึ้นบันไดเพียงครึ่ง ชั้นน้ำหนักขึ้นจนใส่เสื้อผ้าที่มีอยู่ไม่ได้ ตรวจพบว่าตัวเองป่วยเป็นโรคเบาหวานความดันโลหิตสูงหรือมะเร็ง ซึ่ง เป็นโรคร้ายทำให้ต้องหันกลับมาดูแลตัวเองขั้นตอนแรกที่สำคัญในการเปลี่ยนพฤติกรรม จึงเป็นการประเมิน และสร้างความตระหนักในปัญหา ซึ่งอาจเป็นการให้ข้อมูล การตั้งคำถามที่ช่วยให้ฉุกคิดได้หันมามองดูตัวเอง เห็นภาพความเคยชินของตนเอง จนเกิดความตระหนักในปัญหาและเกิดแรงจูงใจในการเปลี่ยนแปลง 3. แต่ละคนมีระดับความพร้อมในการเปลี่ยนแปลงไม่เท่ากัน บางคนอาจไม่คิดว่าเป็นปัญหาเลย (ทั้ง ที ่ ญ าติ พ ี ่ น ้ อ งพยาบาลและแพทย์ ค ิ ด ว่ า เป็ น ปั ญ หาสำคั ญ ) บางคนอาจเห็ น ว่ า เป็ น ปั ญ หาแต่ ล ั ง เลที ่ จ ะ เปลี่ยนแปลง บางคนต้องการเปลี่ยนแปลงแต่ยังไม่ได้เริ่มต้นลงมือทำ ขณะที่บางคนอาจพยายามเปลี่ยนแปลง แต่ยังทำได้ไม่ สม่ำเสมอ ทำได้บ้างไม่ได้บ้างและบางคนเปลี่ยนแปลงได้อย่างต่อเนื่องเป็นประโยชน์ต่อสุขภาพและความสุขใน ชีวิต 4. ปัจจัยที่จะช่วยให้คนเราเปลี่ยนพฤติกรรมได้สำเร็จแตกต่างกันไปในแต่ละบุคคล บางคนขาด ความรู้และข้อมูลที่ถูกต้อง เมื่อได้ข้อมูลความรู้ที่ตรงกับส่วนที่ขาดก็อาจช่วยให้เกิดการเปลี่ยนแปลงได้ เช่น เมื่อรู้ว่าน้ำผลไม้และนมเปรี้ยวมีน้ำตาลสูงมากไม่ควรดื่มก็อาจหยุดดื่ม ได้ หรือเมือ่ รู้ว่า อาหารสำเร็จ รูปมีเกลือ

157 สูงก็อาจรับประทานน้อยลงได้ เราจึงจำเป็นต้องประเมินความรู้ความเข้าใจผู้รับบริการก่อนเพื่อเลือกข้อมูลที่ ตรงจุด อย่างไรก็ตามโดยทั่วไปแล้วความรู้เพียงอย่างเดียวมักไม่เพียงพอกับการเปลี่ยนแปลง เอกสารอ้างอิง โรงพยาบาลส่งเสริมสุขภาพตำบลโคกกว้าง. (2563). บุคคลต้นแบบหมู่บ้านปรับเปลี่ยนพฤติกรรมสุขภาพ. จาก https://www.govesite.com/048105/content.php?cid=20200116110023txwv4aM กมลรัตน์ เกตุบรรลุ, ศิริพร บารมี, กมลมาลย์ วิรัตน์เศรษฐสิน. (25510). การสร้างบุคคล/องค์กรต้นแบบ ตามนโยบายสาธารณะต้นแบบด้านสุขภาพ (Health Model)เขตนครชัยบุรินทร์. นครราชสีมา: โรง พิมพ์เลิศศิลป์ ศูนย์อนามัยที่ 10 นครราชสีมา. กรรณิกา สายแดง. (2554) กระบวนการปรับเปลี่ยนพฤติกรรมผู้ป่วยโรคเบาหวาน ศูนย์สุขภาพชุมชนแม่ห ล่าย อำเภอเมือง จังหวัดแพร่ . มหาวิทยาลัยเชียงใหม่/เชียงใหม่. จาก https://doi.nrct.go.th/ListDoi/listDetail?Resolve_DOI=10.14457/CMU.the.2011.72 ถนอม ขุนเพ็ชร์. (2561). ขยับเขยื้อนเคลื่อน PA บทเรียนภาคีขจัดความเนือยนิ่งโดยกิจกรรมทางกาย ภายใต้การสนับสนุน สสส. สงขลา: สถาบันการจัดการระบบสุขภาพ มหาวิทยาลัยสงขลานครินทร์. จุฑามาส จันทร์ฉาย, มณีรัตน์ ธีระวิวัฒน์ และนิรัตน์ อิมามี. (2555). โปรแกรมการเรียนรู้เรื่องเบาหวานและ การจัดการตนเองของผู้ที่เป็นโรคเบาหวานชนิดที่ 2 จังหวัดประจวบคีรีขันธ์. สาธารณสุขมหาวิทยาลัย บูรพา. 7 (2): 610 – 83. สุพัตรา สิทธิวัง, ศิวพร อึ้งวัฒนา และ เดชา ทำดี. (2563). ผลของโปรแกรมส่งเสริมการจัดการตนเองต่อ พฤติกรรมสุขภาพและระดับความดันโลหิต ของผู้ที่เป็นโรคความดันโลหิตสูงที่ควบคุมไม่ได้. วารสาร พยาบาลสาร. 47(2): 85-97 สุนันทา ศรีศิร.ิ (2555) ศึกษาเรื่องผลของโปรแกรมการส่งเสริมสมรรถนะแห่งตนในการปรับเปลี่ยนพฤติกรรม สุขภาพของผู้สูงอายุโรคความดันโลหิตสูง ศูนย์บริการสาธารณสุข 19 วงศ์สว่าง กรุงเทพมหานคร. วารสารคณะพลศึกษา. 15 (ฉบับพิเศษ): 308-315. รุ่งทิวา ขันธมูล และ สมจิต แดนสีแก้ว. (2560). การจัดการตนเองของผู้ป่วยความดันโลหิตสูงที่ควบคุมความ ดันโลหิตไม่ได้. วารสารการพยาบาลและการดูแลสุขภาพ. 35(2): 89-97. อารีย์ เสนีย์. (2557). โปรแกรมการจัดการตนเองในผู้ป่วยโรคเรื้อรัง. วารสารพยาบาลทหารบก. 15(2): 1210-134.

158

ดัชนีคำค้น

I

Action ....................................................................... 114 Administrative Diagnosis ....................................... 133

Impact Evaluation .................................................. 133 Interpersonal Health Behavior Theories ........... 116 introspection ............................................................. 37 Intuitive Phase ........................................................ 100

B

L

Behavioral Matrix .................................................. 130

Live Model............................................................... 124

C

M

Community Organization ..................................... 119 Concrete Operational Stage ................................ 102 Consumer Information Processing Model : CIP111 Contemplation ....................................................... 114

Maintenance ........................................................... 114 Mastery Experiences.............................................. 124 Modeling .................................................................. 124

D

Organizational Change Theories ......................... 120 Organizational Development Theory ................ 120 Outcome Evaluation ............................................. 133 Outcome expectation.................................. 123, 126

A

Diffusion of Innovation Theory ........................... 120 E Ecological Model ................................................... 120 Educational Diagnosis ........................................... 131 Elementary mental processes ............................ 106 Emotional Arousal ................................................. 125 Enabling Factors ..................................................... 132 Environment and Behavioral Diagnosis............. 130 Epidemiological Diagnosis .................................... 130

O

P

Formal Operational Stage .................................... 103

Perceived Self-Efficacy................................. 123, 124 PRECEDE FRAMEWORK .......................................... 128 Preconceptual Phase ............................................ 100 Precontemplation .................................................. 114 Predisposing Factors.............................................. 131 Preoperational Stage ............................................. 100 Preparation .............................................................. 114 Process of Change ................................................. 115

H

R

Health behavior ..................................................... 108 Health Belief Model : HBM .................................. 110 Higher mental processes...................................... 106

Reinforcing Factors ................................................ 132

F

S Selection of Educational Strategies ................... 132 Self-Efficacy Theory ............................................... 121

159 Sensorimotor Stage ..................................................99 Social Cognitive Theory : SCT ............................. 117 Social Diagnosis ...................................................... 130 Stage Theory ........................................................... 120 Stages of Change Model or Transtheoretical Model : TTM .................................................... 113 Symbolic Model ..................................................... 125 T Theory of Planned Behavior : TPB ..................... 112 Theory of Reasoned : TRA ................................... 112 Three explanation views of human behavior ....30 Transtheoretical Model: TTM.............................. 126 V Verbal Persuasion .................................................. 125 ก กฎหมาย........................................................................31 กระทรวงสาธารณสุข.....................................................21 กระบวนการของจิต......................................................... 5 กระบวนการจูงใจ ..........................................................73 กระบวนการทางจิต ......................................................... 2 กระบวนการในการเปลีย่ นแปลง ................................ 115 กระบวนการพัฒนาสมดุล ........................................... 105 กลยุทธ์ในการจัดการกับความเครียด .............................54 กลุ่มเกสตัลต์..................................................................34 กลุ่มโครงสร้างของจิต ....................................................33 กลุ่มจิตวิเคราะห์............................................................34 กลุ่มชีววิทยา .................................................................33 กลุ่มปัญญานิยม.............................................................34 กลุ่มเป้าหมายของงานสุขศึกษา.....................................26 กลุ่มพฤติกรรมนิยม .......................................................33 กลุ่มมนุษยนิยม .............................................................34 กลุ่มหน้าที่ของจิต ..........................................................33 การกระตุ้นทางอารมณ์............................................... 125 การกระทำซ้ำ ................................................................45

การกำกับตนเอง ......................................................... 118 การเกิดพฤติกรรม......................................................... 29 การเกิดและการเปลี่ยนแปลงเจตคติ ............................. 86 การคาดหวัง.................................................................. 71 การคิด .............................................................................5 การเคลื่อนไหว.............................................................. 45 การจัดการความเครียด................................................. 54 การจัดสิ่งแวดล้อม ...................................................... 141 การจำ..............................................................................5 การเจริญเติบโต ............................................................ 95 การใช้คำพูดชักจูง ....................................................... 125 การใช้ตัวแบบ ............................................................. 124 การใช้อิทธิพลทางสังคม ............................................... 46 การตอบสนอง .............................................................. 44 การตื่นตัว ..................................................................... 71 การถ่ายทอดความรู้ทางสังคม..................................... 105 การทำงานของจิต ......................................................... 38 การทำงานของจิตตามแนวคิดโครงสร้าง....................... 38 การทำงานและโครงสร้างของจิตใจตามแนวคิดจิต วิเคราะห์................................................................ 39 การประเมินผลกระทบ ............................................... 133 การประเมินผลลัพธ์ .................................................... 133 การประยุกต์แบบแผนความเชื่อด้านสุขภาพไปใช้ในการ สร้างเสริมสุขภาพ .................................................. 92 การประสบความสำเร็จ .............................................. 124 การปรับเปลี่ยนพฤติกรรมสุขภาพ ..................... 135, 138 การรับรู้ .................................................................... 5, 44 การรับรูค้ วามรุนแรงของโรค ........................................ 90 การรับรูค้ วามสามารถตนเอง .................... 117, 123, 124 การรับรูต้ ่ออุปสรรค...................................................... 91 การรับรู้ถึงประโยชน์ของการรักษาและป้องกันโรค ...... 91 การรับรูโ้ อกาสเสี่ยงของการเป็นโรค ............................. 90 การรูส้ ึก ........................................................................ 44 การเรียนรู้..................................................................... 95 การลืม .............................................................................5 การเลือกกลยุทธ์ทางการศึกษา................................... 132 การวัดเจตคติ................................................................ 87

160 การวิเคราะห์ทางการบริหาร ...................................... 133 การวิเคราะห์ทางการศึกษา ........................................ 131 การวิเคราะห์ทางพฤติกรรมและสิง่ แวดล้อม............... 130 การวิเคราะห์ทางระบาดวิทยา.................................... 130 การวิเคราะห์ทางสังคม ............................................... 130 การศึกษาเชิงวิทยาศาสตร์ ............................................... 5 การสร้างเจตคติ .............................................................88 การเสริมสร้างแรงจูงใจ..................................................78 การเห็นคุณค่า ...............................................................47 ข ข้อแนะนำในการปรับพฤติกรรมการกิน...................... 143 ข้อแนะนำในการปรับพฤติกรรมการจัดการอารมณ์ ... 144 ข้อแนะนำในการปรับพฤติกรรมการออกกำลังกาย .... 144 ข้อแนะนำในการปรับพฤติกรรมสุขภาพ ..................... 143 ขอบเขตของสุขศึกษา ....................................................27 ขอบเขตของสุขศึกษาตามลักษณะของกลุ่มเป้าหมาย....26 ขั้นกระทำต่อเนื่อง ...................................................... 114 ขั้นก่อนปฏิบัติการคิด ................................................. 100 ขั้นตอนการเปลี่ยนแปลงหรือแบบจําลองการเปลี่ยนแปลง ............................................................................ 113 ขั้นตัดสินใจ................................................................. 114 ขั้นปฏิบัติการคิดด้วยนามธรรม .................................. 103 ขั้นปฏิบัติการคิดด้วยรูปธรรม ..................................... 102 ขั้นประสาทรับรู้และการเคลื่อนไหว ..............................99 ขั้นไม่สนใจ ................................................................. 114 ขั้นลงมือปฏิบัติ ........................................................... 114 ขั้นลังเลใจ................................................................... 114 ค ควบคุมพฤติกรรม ............................................................ 5 ความกลัว ......................................................................48 ความโกรธ .....................................................................48 ความเข้มและขนาด .......................................................45 ความเข้าใจต่อตนเอง....................................................... 6 ความเข้าใจต่อผู้อื่น .......................................................... 6 ความเข้าใจต่อสังคม ........................................................ 6

ความคาดหวัง ............................................................... 46 ความคาดหวังในผลลัพธ์ของการปฏิบัติ ............. 123, 126 ความเครียด .................................................................. 50 ความเชื่อ ...................................................................... 83 ความต้องการ .........................................................47, 70 ความเป็นมาของจิตวิทยา ................................................9 ความแปลกใหม่ ............................................................ 46 ความผิดแผกกัน............................................................ 45 ความพร้อมต่อการเปลี่ยนแปลง ................................. 136 ความพึงพอใจ ............................................................... 48 ความรูส้ ึก...................................................................... 17 ความสนใจ.................................................................... 46 ความสำคัญของการศึกษาพัฒนาการ ........................... 96 ความหมายของความเครียด ......................................... 50 ความหมายของสุขศึกษา .............................................. 22 ความหมายของอารมณ์ ................................................ 48 ความหมายจิตวิทยาสุขศึกษา ....................................... 27 คอมินิอัส....................................................................... 10 คุณลักษณะของเจตคติ ................................................. 85 เครือข่ายทางสังคม/แรงสนับสนุนทางสังคม ............... 118 โครงสร้างของจิต .......................................................... 37 โครงสร้างทางจิต .......................................................... 12 โครงสร้างและการทำงานของจิตใจตามแนวคิดหน้าที่ทาง จิต ......................................................................... 38 โครงสร้างและการทำงานของจิตตามแนวคิดโครงสร้าง 37 จ จอห์น บี วัตสัน............................................................. 11 จอห์น ล็อค ................................................................... 10 จารีตประเพณี .............................................................. 31 จิตก่อนสำนึก (Preconscious) .................................... 41 จิตใต้สำนึก (Subconscious ) ..................................... 41 จิตไร้สำนึก (unconscious) ......................................... 42 จิตวิเคราะห์ .................................................................. 13 จิตวิทยา...........................................................................1 จิตวิทยาการศึกษา ...........................................................7 จิตวิทยาเกสตอลท์ ........................................................ 14

161 จิตวิทยาคลินิก................................................................. 8 จิตวิทยาธุรกิจ.................................................................. 8 จิตวิทยาพัฒนาการ.......................................................... 7 จิตวิทยาสังคม ................................................................. 8 จิตวิทยาอุตสาหกรรมและองค์การ .................................. 8 จิตสำนึก (Conscious) ..................................................41 เจตคติ ...........................................................................83 เจตคติต่อพฤติกรรม ................................................... 112 เจมส์..............................................................................11

ตัวแบบที่เป็นบุคคลจริงๆ............................................ 124 ตัวแบบที่เป็นสัญลักษณ์.............................................. 125 ตารางจัดอันดับความสำคัญของพฤติกรรม ................. 130 เติมความรู้และทักษะ ................................................. 141

ทฤษฎีพฤติกรรมตามแผน........................................... 112 ทฤษฎีพัฒนาการทางเชาว์ปัญญาของเคส................... 105 ทฤษฎีพัฒนาการทางเชาว์ปัญญาของวิก๊อทสกี้ .......... 105 ทฤษฎีพัฒนาการทางสติปญ ั ญาของเพียเจต์ ................. 99 ทฤษฎีแรงขับ ................................................................ 75 ทฤษฎีแรงจูงใจ ............................................................. 74 ทฤษฎีสัญชาตญาณ ...................................................... 75 ทฤษฎีสำหรับนำสู่การปฏิบตั ิ ...................................... 109 ทฤษฎีสิ่งเร้า.................................................................. 74 ทฤษฎีหรือโมเดลที่ใช้ปรับพฤติกรรมระดับชุมชน ....... 118 ทฤษฎีหรือโมเดลที่ใช้ปรับพฤติกรรมระดับบุคคล ....... 110 ทฤษฎีหรือโมเดลที่ใช้ปรับพฤติกรรมระดับระหว่างบุคคล ............................................................................ 116 ทฤษฎีแห่งการเรียนรู้ .................................................... 74 ทฤษฏีจิตวิเคราะห์ของฟรอยด์ ..................................... 97 ทฤษฏีพัฒนาการทางจิตสังคม ...................................... 98 ทฤษฏีวุฒิภาวะ............................................................. 97 ทำนายพฤติกรรม ............................................................5

ท

ธ

ทฤษฎีการกระจายด้านนวัตกรรม............................... 120 ทฤษฎีการกระทำด้วยเหตุผล...................................... 112 ทฤษฎีการเปลีย่ นแปลงองค์กร ................................... 120 ทฤษฎีการเร้าอารมณ์ ....................................................74 ทฤษฎีเกี่ยวกับปัญหา ................................................. 109 ทฤษฎีความต้องการของมาสโลว์ ...................................75 ทฤษฎีความสัมพันธ์ระหว่างความต้องการแรงขับและ เครื่องล่อ ................................................................74 ทฤษฎีความสามารถตนเอง ........................................ 121 ทฤษฎีจิตวิเคราะห์.........................................................75 ทฤษฎีทางพฤติกรรมศาสตร์ ....................................... 108 ทฤษฎีทางพฤติกรรมศาสตร์ที่สําคัญที่นํามาใช้ในการ ปรับเปลีย่ นพฤติกรรมสุขภาพ ............................. 121 ทฤษฎีที่เกี่ยวข้องกับพัฒนาการเรียนรู้...........................97 ทฤษฎีที่ใช้ปรับเปลี่ยน ................................................ 109 ทฤษฎีที่ใช้อธิบาย ....................................................... 109 ทฤษฎีปัญญาสังคม..................................................... 117

ธรรมชาติของมนุษย์และพฤติกรรม .............................. 30 ธรรมชาติของอารมณ์ ................................................... 47 ธอร์นไดค์ ...................................................................... 11

ซ ซุปเปอร์อีโก้ (SUPEREGO) ...........................................40 ต

น แนวคิดการเรียนรูโ้ ดยการสังเกต ................................ 117 แนวคิดเกี่ยวกับจิตวิทยาสุขศึกษา................................. 27 แนวคิดทวินิยม ............................................................. 29 แนวคิดทางจิตวิทยา ..................................................... 32 แนวคิดทางพุทธศาสนา ................................................ 32 แนวคิดทางมานุษยวิทยา .............................................. 30 แนวคิดทางสังคมวิทยา ................................................. 31 แนวคิดหลักของงานด้านสุขศึกษา ................................ 26 แนวคิดเอกนิยม ............................................................ 29 บ แบบประเมินและวิเคราะห์ความเครียดด้วยตนเอง ....... 57

162 แบบแผนความเชื่อด้านสุขภาพ .................................. 110 แบบแผนความเชื่อด้านสุขภาพ ( Health belief model ) ..............................................................................89 แบบอย่างที่ดีด้านการปรับเปลี่ยนพฤติกรรมการดูแล สุขภาพตนเอง...................................................... 148 แบบอย่างที่ดีด้านการปรับเปลี่ยนพฤติกรรมการบริโภค ............................................................................ 146 แบบอย่างที่ดีด้านการปรับเปลี่ยนพฤติกรรมการเลิกบุหรี่ ............................................................................ 147 แบบอย่างที่ดีด้านการปรับเปลี่ยนพฤติกรรมการออกกำลัง กาย ..................................................................... 149 ป ประเภทของเจตคติ .......................................................84 ประเภทของอารมณ์ ......................................................48 ประเภทแรงจูงใจ ...........................................................71 ประสบการณ์.............................................................. 105 ปัจจัยกำหนดสุขภาพ.....................................................18 ปัจจัยกำหนดสุขภาพทางสังคม .....................................18 ปัจจัยนํา ..................................................................... 131 ปัจจัยร่วม ......................................................................91 ปัจจัยเสริม ................................................................. 132 ปัจจัยเอื้อ.................................................................... 132 เปลี่ยนแปลงเจตคติ .......................................................25 เปลี่ยนแปลงด้านการปฏิบัติ ..........................................25 เปลี่ยนแปลงด้านความรู้ ................................................24 เป้าหมายของการศึกษาพฤติกรรมมนุษย์ ......................33 เป้าหมายของสุขศึกษา ..................................................24 เป้าหมายทีด่ ี ............................................................... 140

พฤติกรรมการรับรู้ ........................................................ 45 พฤติกรรมการล้างมือ.................................................. 138 พฤติกรรมการสูบบุหรี่ ดืม่ สุรา .................................... 138 พฤติกรรมการออกกำลังกายไม่เพียงพอหรือไม่ออกกำลัง กาย ..................................................................... 137 พฤติกรรมความเครียด................................................ 137 พฤติกรรมนิยม.............................................................. 14 พฤติกรรมปกปิดหรือพฤติกรรมภายใน......................... 28 พฤติกรรมป้องกันโรค ................................................... 28 พฤติกรรมเปิดเผยหรือพฤติกรรมภายนอก ................... 28 พฤติกรรมภายนอก..........................................................4 พฤติกรรมภายใน .............................................................3 พฤติกรรมเมื่อเจ็บป่วย.................................................. 28 พฤติกรรมเมื่อรู้ว่าตนเองเป็นโรค .................................. 28 พฤติกรรมโมลาร์..............................................................4 พฤติกรรมโมเลกุล............................................................4 พฤติกรรมสุขภาพ ................................................ 26, 108 พันธุกรรม ..................................................................... 96 เพลโต ........................................................................... 10 เพิ่มพลังความสามารถในการควบคุมตนเอง ............... 142 ม มุมมองทางจิตวิทยา หรือ มุมมองภายในจิต ................. 30 มุมมองทางชีววิทยา ...................................................... 30 มุมมองทางสังคมวิทยา หรือ มุมมองพฤติกรรมทางสังคม .............................................................................. 30 โมเดลการประมวลข่าวสารข้อมูลของผู้บริโภค ........... 111 โมเดลเชิงนิเวศวิทยา................................................... 120 โมเดลแสดงกระบวนการเกิดแรงจูงใจ .......................... 73

ผ

ร

ผลกระทบที่เกิดจากความเครียด ...................................52 แผนการปรับเปลี่ยนพฤติกรรมสุขภาพ ....................... 140

รูปแบบจำลองการเปลีย่ นแปลง.................................. 126 รูปแบบพฤติกรรม......................................................... 28 รูสโซ ............................................................................. 10 แรงขับ .......................................................................... 70 แรงจูงใจ ....................................................................... 69 แรงจูงใจทางกายภาพ หรือ แรงจูงใจทางสรีระ............. 72

พ พฤติกรรม........................................................................ 3 พฤติกรรมการบริโภคอาหารที่ไม่สมดุล ...................... 137

163 แรงจูงใจทางจิตวิทยา หรือ แรงจูงใจทางสังคม .............72 แรงจูงใจที่เกิดจากความต้องการทางกาย ......................72 แรงจูงใจที่เกิดจากความต้องการทางสังคม ....................72 แรงจูงใจภายนอก ..........................................................73 แรงจูงใจภายใน .............................................................72 แรงจูงใจส่วนบุคคล .......................................................72 โรคเรื้อรัง.................................................................... 151 ล ลักษณะของจิตมนุษย์ ....................................................37 ลักษณะของสุขศึกษา ....................................................24 ลัทธิคู่ขนาน ...................................................................29 ลัทธิปฏิสมั พันธ์ .............................................................29 ลัทธิผลพลอยได้.............................................................30 เลือกคำพูดสร้างพลังใจ .............................................. 141 ว วงจรการรับรู้ .................................................................44 วงจรความเคยชิน ....................................................... 135 วิถีประชา ......................................................................31 วิธีการเชิงวิทยาศาสตร์ .................................................... 3 วิธีของเทอร์สโตน ..........................................................88 วิธีของลิเคิร์ต .................................................................88 วิธีของออสกูด ...............................................................88 วุฒิภาวะ ...............................................................95, 105 วุนด์ ...............................................................................11 ไวเวส.............................................................................10 ส สิ่งชักนำให้เกิดการปฏิบัติ ..............................................91 สิ่งล่อใจ .........................................................................71 สิ่งแวดล้อม ....................................................................97 สุขภาพ ................................................................... 15, 26 สุขภาพกับพฤติกรรมสุขภาพ ...................................... 137 สุขภาวะ ........................................................................15

สุขภาวะทางจิตใจ ......................................................... 17 สุขภาวะทางจิตวิญญาณ ............................................... 18 สุขภาวะทางร่างกาย ..................................................... 16 สุขภาวะทางสังคม ........................................................ 17 สุขภาวะทางอารมณ์ ..................................................... 17 สุขศึกษาในชุมชน ......................................................... 26 สุขศึกษาในโรงเรียน...................................................... 26 สุขศึกษาในสถานบริการสาธารณสุขหรือสุขศึกษาใน โรงพยาบาล ........................................................... 26 ห หน้าที่ของจิต ................................................................ 12 หาคนช่วย ................................................................... 141 แหล่งของความเครียด .................................................. 51 อ องค์กรชุมชน .............................................................. 119 องค์การอนามัยโลก ...................................................... 18 องค์ประกอบของเจตคติ ............................................... 85 องค์ประกอบของสุขศึกษา ............................................ 26 องค์ประกอบด้านความรู้ความเข้าใจ ............................ 85 องค์ประกอบด้านความรู้สึกและอารมณ์ ....................... 85 องค์ประกอบด้านด้านจิตวิทยา ..................................... 46 องค์ประกอบด้านพฤติกรรม ......................................... 85 องค์ประกอบทางด้านสรีระ........................................... 46 องค์ประกอบที่มีอิทธิพลต่อการเจริญเติบโตและ พัฒนาการ ............................................................. 96 องค์ประกอบอันเนื่องมาจากตัวบุคคล .......................... 46 องค์ประกอบอันเนื่องมาจากสิ่งเร้า ............................... 45 อริสโตเติล..................................................................... 10 อารมณ์ ......................................................................... 17 อิด (ID) ......................................................................... 40 อิทธิพลของกลุ่มอ้างอิงต่อการทำพฤติกรรม ............... 112 อีโก้ (EGO) ................................................................... 40