Studium Generale Magazine #12

Magazine 12 — Voorja ar 2018

TV-series ontleed

Studium Generale

Bingewatchen met wetenschappers Sneak Preview

Magazine #12

Polarisering?

‘Als historicus ben ik geneigd optimistisch te zijn’ Interview met Annelien de Dijn

Wat je niet mag missen

1

2

Studium Generale

Inhoud

10

Interview met historicus Annelien de Dijn over de tirannie van de meerderheid

04 ‘Je moet je eigen handelen aan jezelf kunnen verkopen’ Commentaar Rick Berends

16 Must-sees Drie spraakmakende lezingen

Inhoud

Magazine 12 — Voorja ar 2018

18 Bingewatchen met wetenschappers

20

Wetenschappelijke verdieping bij de verhalen op je scherm

Wist je dat ...

Opmerkelijke verhalen uit de wetenschap

23 Sneak preview De najaarsprogramma’s die je echt niet mag missen

3

4

Studium Generale

‘Je moet je eigen handelen aan jezelf kunnen verkopen’ Commentaar Van klimaatverandering tot ongelijkheid. In een wereld die om grote belangen draait, voelen we ons al snel machteloos. Geen reden om je niet te verdiepen in de gevolgen van je gedrag, vindt programmamaker Rick Berends.

Rick Berends Programmamaker SG

T

wee weken geleden stond ik in een zigzaggende rij op Eindhoven Airport.

Stapje voor stapje richting de security check. Op weg naar de schitterende stranden van Corfu, Griekenland. Lekker relaxen. Toch sta ik – misschien net als jij - in zo’n rij altijd met een licht schuldbesef. Ik weet dat vliegen een van de grootste klimaatzondes is.

Maar daar stond ik toch. Rolkoffertje aan rolkoffertje. Volgend jaar maar met de auto naar Noord-Frankrijk of Zuid-Duitsland? Daar is het ook mooi. Maar de zon schijnt er minder vaak ...

Misschien moet ik niet zo streng zijn voor mezelf, denk ik, terwijl ik weer een stapje verder schuif.

Ik ben slechts een van de miljoenen Nederlanders die regelmatig het vliegtuig neemt om vakantie te vieren. Op wereldschaal is mijn individuele impact al helemaal te verwaarlozen. Positief of negatief, een zichtbaar verschil ga ik niet maken. Maar als een beter milieu niet bij jezelf begint, waar dan wel?

Commenta ar

Magazine 12 — Voorja ar 2018

5

6

Studium Generale

Ik ervoer de spanning die centraal stond in de drukstbezochte lezingenserie van het afgelopen Studium Generale-seizoen. In Groene bedoelingen zoomden we in op de spanning tussen goede intenties van individuen en schadelijke effecten van industriële, politieke en economische systemen. Moet je je schuldig voelen, als het je niet lukt ethisch te consumeren? Het dilemma tussen de kosten en baten van jouw individuele keuze in het licht van het grote geheel bleek voor velen herkenbaar.

Het liefst zie ik mezelf als autonoom persoon, verantwoordelijk voor mijn doen en laten. Maar ik ben ook geworpen in een wereld waarin grote, rigide systemen meer invloed hebben dan ik als klein radartje. Voor dat grote geheel heb ík niet gekozen.

Ik ben er toevallig in beland. Vliegtuigen bestonden al. Net als een cultuur waarin mensen die het zich kunnen veroorloven, twee keer per jaar op vakantie gaan. Daar sta je dan met je goede bedoelingen. Best frustrerend.

Je begrijpt, ik was toe aan vakantie.

Naast duurzaamheid zijn er veel meer gebieden waar je het moet doen met de situatie zoals die is.

Natuurlijk gun je niemand armoede of honger. Maar gaat een paar uur vrijwilligen bij de voedselbank iets veranderen aan de voorspelling dat in 2030 de rijkste 1% tweederde van het vermogen in handen heeft? Of aan de toenemende schuldenproblematiek?

Ook de wetenschap is een systeem met problemen.

Uit grootschalige replicatiestudies die de afgelopen jaren werden uitgevoerd, bleek dat meer dan de helft van de onderzoeken bij herhaling niet hetzelfde resultaat opleverde. Dat soort onderzoek is dus nuttig, maar je kunt er als wetenschapper geen carrière mee maken. Tot voor kort was het vrijwel onmogelijk om geld te krijgen voor replicatieonderzoek en om tijdschriften te vinden die het wilden publiceren. En zonder publicaties kun je wel fluiten naar een academische carrière. Zeker voor promovendi lijkt er weinig anders op te zitten dan zich te schikken in het systeem.

Toch ben ik niet van plan om me door systemen te laten verslaan. Want belangrijker dan de uitkomst van mijn handelen – of we de Parijse akkoorden halen door die ene vlucht te laten, of dankzij mij de economische gelijkheid toeneemt – is voor mij de houding die je aanneemt. Lever je je over aan een systeem waarvan je de consequenties niet wenselijk vindt? Of verzet je je ertegen?

Commenta ar

Magazine 12 — Voorja ar 2018

‘Lever je je over aan een systeem waarvan je de consequenties niet wenselijk vindt?’

7

8

Studium Generale

Die vraag is belangrijk, niet omdat dat per se uitmaakt voor de wereld als geheel, maar wel voor de manier waarop je naar jezelf kijkt als moreel persoon. Je moet je eigen handelen aan jezelf kunnen verkopen.

Die rol serieus nemen betekent je informeren.

Proberen te begrijpen hoe systemen in elkaar steken.

Zoeken naar de rol die je daarin speelt en kan spelen, hoe klein ook. Zoeken waar de pijnpunten en belangen zitten.

Soms komt er dan iets moois uit, als je het goede probeert te doen. De afschaffing van de slavernij bijvoorbeeld, vertelde filosoof prof. dr. Marc Davidson (UvA), begon met weerstand in leessalons van de elite. Dat kan een voorbeeld zijn voor andere noodzakelijke hervormingen. ‘Groen doen’ heeft zin, aldus Davidson, “ook als collectieve maatregelen nog ontbreken. Je hebt namelijk first movers nodig, die laten zien dat het kan.” Ook psycholoog dr.

Daniël Lakens (Tu/e) liet zien dat je als individu niet altijd machteloos bent. Hij ageerde tegen statistisch

‘Zoek naar de rol die je speelt en kan spelen, hoe klein ook.’

Commenta ar

broddelwerk dat de wetenschap schaadt, en kreeg een beurs van €800.000,- om er verder onderzoek naar te doen.

Ik neem het mezelf niet kwalijk als ik geen revolutionaire verbetering tot stand breng. Ik hoef de wereldproblematiek niet op te lossen. Weinigen beschikken over die mogelijkheid. Maar ik wil niet iemand zijn die klakkeloos meegaat in wat systemen van me vragen. Daarvoor moet je wel iets doen: lezen, luisteren en blijven leren. Klaar ben je nooit.

Magazine 12 — Voorja ar 2018

Ook komend seizoen kun je daarvoor weer bij Studium Generale terecht. Zo onderzoeken we wat de samenleving verdeelt en verbindt, wat de impact van nieuwe digitale technologieën is en wat onvoorspelbare wereldleiders betekenen voor de mondiale machtsverhoudingen. Niet om definitieve antwoorden te geven, maar om aan te zetten tot denken.

Blijf op de hoogte www.sg.uu.nl

9

10

Studium Generale

Interview Annelien de Dijn

Magazine 12 — Voorja ar 2018

‘Polarisering? Als historicus ben ik geneigd optimistisch te zijn’ In een democratie krijg je niet altijd wat je wilt.

Historicus Annelien de Dijn over de tirannie van de meerderheid en het belang van voortdurend debat.

Erwin Maas Programmamaker SG

K

ort nadat de Britse kiezers in juni 2016 besloten om uit de EU te stappen, verscheen een opmerkelijk onderzoek van de London School of Economics. De helft van de tegenstemmers tussen de 18 en 24 had gehuild of stond het huilen nabij toen ze de uitslag van het referendum hoorden.

Een nog groter percentage voelde woede en frustratie nu een krappe meerderheid van 52% van de Britse bevolking over hun lot had beschikt. Weg recht op wonen en werken in de EU, weg recht op vrij reizen.

Volgens prof. dr. Annelien de Dijn (UU) legt de teleurstelling over Brexit een van de kernproblemen van de democratie bloot. “Het verschil tussen een tirannieke koning en de meerderheid die zijn wil oplegt is eigenlijk niet zo groot.”

17 miljoen mensen In de lezingenreeks 17 miljoen mensen onderzoeken we dit najaar de verhouding tussen het individu en het collectief in de huidige maatschappij. Prof. dr.

Annelien de Dijn zal op 12 september een lezing geven over de spanning tussen minderheid en meerderheid in het democratische systeem. Ze is sinds januari 2018 hoogleraar Moderne Politieke Geschiedenis aan de Universiteit Utrecht.

11

12

Studium Generale

Een regering door de demos betekent dus in de praktijk een regering door de meerderheid. Als 51% instemt met een wet, dan moet iedereen zich daaraan houden. En dat wringt soms, zeker als het gaat om ingrijpende beslissingen zoals Brexit. Het risico is dat een deel van de bevolking zich ondemocratisch bestuurd voelt. De Dijn: “Het idee van de democratie berust op een belofte van autonomie, dat we onszelf kunnen regeren, maar zelfs in het best functionerende democratische systeem kan die belofte niet helemaal waargemaakt worden.”

Polarisering

Letterlijke democratie De spanning tussen minderheid en meerderheid is zo oud als de democratie zelf. Als historicus bestudeert De Dijn de ideeën van de grondleggers van ons moderne politieke systeem. Ook zij hadden al door dat de democratie geen gemakkelijke samenlevingsvorm is. In de late achttiende eeuw, toen een revolutionaire golf door Europa en Noord-Amerika trok, maakte de monarchie plaats voor zelfbestuur. Maar een volmaakte, letterlijke democratie was onmogelijk. Wetten zouden dan alleen gelden als ieder individu er mee in zou stemmen. Omdat je ervan uit kan gaan dat dit nooit voorkomt, zou er in feite niets van regeren terecht komen. Een praktisch onhaalbaar idee.

Het probleem van de tirannie van de meerderheid is ook in het Nederlandse publieke debat opgedoken.

In de huidige gepolariseerde samenleving lijkt niet iedereen meer even goed te accepteren dat de meerderheid beslist. En daarin schuilt een gevaar.

De Dijn: “Je ziet het bijvoorbeeld bij progressieve burgers. Voor hen is de mening van de meerderheid vaak een vervelend obstakel. Hun natuurlijke reactie, in het verleden en nu, is om zich af te keren van de democratie. Ze proberen te ontsnappen aan de tirannie van de meerderheid door macht weg te nemen bij de ‘Henks en Ingrids’ en die in handen te leggen van mensen die er zogenaamd ‘echt verstand van hebben’. Met zo’n elitaire, technocratische oplossing speel je Geert Wilders en Thierry Baudet alleen maar in de kaart. Bovendien is er historisch gezien geen enkele reden te geloven dat die technocratie het beter zou doen. Alle ‘goede’ wetten zijn van na de invoering van de massademocratie.”

Een andere, meer geaccepteerde reactie is om bepaalde gevoelige issues uit de politieke sfeer te halen. Dat is het traditioneel liberale antwoord: filosofen zoals Alexis de Tocqueville en John Stuart Mill beargumenteerden dat je bepaalde onderwerpen niet mag overlaten aan de willekeur van de meerderheid. Conflicten over individuele basisrechten zoals de vrijheid van meningsuiting moeten door een onafhankelijke rechterlijke macht beslecht worden.

Interview Annelien de Dijn

Een mooi ideaal, maar de praktijk is weerbarstiger, vindt De Dijn. “Waar leg je de grens tussen wat wel en wat niet door de meerderheid beslist wordt?

Moet de beslissing over Brexit bij burgers of bij rechters gelegd worden?” Volgens De Dijn moeten we voorzichtig zijn met het depolitiseren van issues, ook als het gaat om kwesties die het land verdelen, zoals de ‘Minder Marokkanen’-uitspraak van Wilders waarvoor hij onlangs berecht werd. “Op die manier leggen we de macht neer bij een groep onverkozen individuen. Dat kan nooit de bedoeling zijn van een democratie. Daarmee gooi je je eigen ruiten in. We moeten juist met elkaar blijven praten.”

Magazine 12 — Voorja ar 2018

‘Het verschil tussen een tirannieke koning en de meerderheid die zijn wil oplegt is eigenlijk niet zo groot.’

13

14

Studium Generale

Doorlopend debat

Bewijs het maar

Als technocratie en depolitisering geen oplossingen zijn voor het probleem van de tirannie van de meerderheid, wat dan wel? De Dijn gelooft heilig in de kracht van het politieke debat. “Waar we voor moeten zorgen is dat de politieke discussie nooit kan worden afgesloten, dat groepen nooit de mond wordt gesnoerd. Als je het als minderheid oneens bent met een bepaalde politieke beslissing, mag je die tot in het einde der dagen blijven aanvechten. Dat was een van de standpunten van de Amerikaanse denker en politicus James Madison. Hij pleitte voor een level playing field in het politieke debat.”

Dat het Nederlandse politieke bestel zucht en steunt onder de tegenstellingen, valt volgens De Dijn mee.

Er is polarisering, maar het debat kan nog wel op een eerlijke manier gevoerd worden. De Dijn: “Bovendien is politieke versplintering niet per se een negatief gegeven. Waar we volgens James Madison vooral voor moeten waken is dat er een meerderheid ontstaat die groter is dan alle andere meerderheden, een groep gelijkgestemden die langdurig haar wil tot wet kan maken, zonder dat minderheden zich daartegen kunnen beschermen. Hoe hard Baudet en Wilders ook roepen namens het hele Nederlandse volk te spreken, zo’n meerderheid bestaat op dit moment niet in ons land. Tegen hen zou ik zeggen: als jullie denken dat jullie de meerderheid zijn, bewijs het maar. Word de grootste partij en dan praten we verder.”

Toch beklagen sommige minderheden zich erover dat het debat niet op evenwichtige wijze wordt gevoerd.

Een bus met anti-Zwarte Piet demonstranten die bij Dokkum wordt geblokkeerd, dat is geen voorbeeld van een constructief debat. Zo’n gebeurtenis, waarbij een minderheid monddood wordt gemaakt, keurt De Dijn af. “Maar als historicus ben ik geneigd optimistisch te zijn. De geschiedenis laat zien dat als minderheden zich goed organiseren en een sterk verhaal hebben, ze erin slagen hun medeburgers te overtuigen. En dat gebeurt tegenwoordig nog steeds.

Kijk eens naar Ierland. Wie had verwacht dat ze in 2015 voor het homohuwelijk zouden stemmen?

Het lukte de voorstanders om het referendum in hun voordeel te beslissen. En dat in een overwegend christelijk land.”

‘Tegen Wilders en Baudet zou ik zeggen: word de grootste partij en dan praten we verder.’

Interview Annelien de Dijn

Magazine 12 — Voorja ar 2018

15

16

Studium Generale

Must-sees Ieder seizoen telt een paar lezingen die je wereldbeeld op z’n kop zetten. Hier zetten we de meest spraakmakende voor je op een rijtje. Over plastic, problematische schulden en het mysterie van de zwaartekracht.

Afval bestaat niet Een betere wereld begint bij het scheiden van plastic. Of toch niet?

Volgens recyclingexpert prof. dr. Peter Rem (TU Delft) heeft het weinig zin. Het grootste gedeelte van het plastic afval gaat alsnog de verbrandingsovens in.

Hoe nu verder? Volgens Rem moeten we naar een circulaire economie toe, waarin we elke grondstof opnieuw gebruiken. Hij schetst verschillende toekomstscenario’s, maar is ook pessimistisch: “De kennis en techniek is er, maar politieke en financiële belangen houden vooruitgang tegen.”

Must-sees

Magazine 12 — Voorja ar 2018

Zwaartekracht: een illusie?

Eigen schuld?

Zwaartekracht is zo vanzelfsprekend dat we er nooit bij stil staan. Maar waarom

Een derde van de Nederlandse huishoudens heeft betalingsachterstanden. Bijna een op de vijf heeft problematische schulden. Een groep die niet profiteert van de aantrekkende economie. Lector Schulden & Incasso dr.

Nadja Jungmann (HU) maakt zich zorgen.

“We denken onterecht dat het allemaal vanzelf wel goedkomt.” In de lezing vertelt ze over de verlammende werking van stress, de wirwar aan regelgeving en ontoegankelijke hulp. Waarom is het zo lastig om uit de schulden te komen?

de zwaartekracht er is weten we eigenlijk niet. Natuurkundige prof. dr. Erik Verlinde (UvA) heeft er radicale ideeën over. Zwaartekracht is volgens hem geen fundamentele kracht, het komt voort uit iets diepers: informatie. Volledig uit het hoofd, niet gehinderd door slides of andere hulpmiddelen, zet hij zijn theorie uiteen. Een intiem inkijkje in hoe het is om natuurkundige te zijn en te werken aan de meest fundamentele vragen die er zijn.

17

18

Studium Generale

Bingewatchen met wetenschappers Mindhunter Maakt jouw mediabox of laptop ook overuren in de vakantie, omdat je al die topseries nog moet inhalen? Wij geven je wetenschappelijke verdieping bij de verhalen op je scherm.

In de Netflix-serie Mindhunter interviewen twee FBI-agenten seriemoordenaars. Ze proberen denken gedragspatronen te ontdekken die ze vervolgens kunnen inzetten om lopende moordzaken sneller op te lossen. Psycholoog en jurist mr. dr. Lydia Dalhuisen (UU) legt uit waarom hun methode van ‘profiling’ tekortschiet.

T v-series ontleed

Magazine 12 — Voorja ar 2018

Homeland Het succes van de tv-serie Homeland verraadt onze fascinatie voor terrorisme. Moeten we meer inzetten op harde maatregelen of gaan we voor een softere aanpak? Historicus prof. dr. Jacco Pekelder (UU) pleit voor een combinatie van beide. Maar het belangrijkste is dat we ons niet laten leiden door angst. ‘Keep calm and carry on’, zoals de Britten zouden zeggen.

The Walking Dead

The Crown

Elke popcultuurkenner zal je zeggen dat zombie-

In de populaire tv-serie The Crown zien we

films nooit écht over zombies gaan. Dat geldt ook

dat de Britse koninklijke familie steeds meer

voor de tv-serie The Walking Dead . Niet de ‘walking

tegemoetkomt aan de wensen van de media

dead’ zijn belangrijk, maar de overlevenden die

en het publiek. Een historische trend, volgens

reageren op de constante dreiging. Wat leert dit

historicus dr. Jeroen Koch (UU). Hij legt uit hoe de

ons over onze samenleving? Bestuurskundige prof.

leden van de koninklijke familie door de eeuwen

dr. Albert Meijer (UU) legt uit.

heen langzaam celebrities zijn geworden.

19

20

Studium Generale

Wist je dat ...

...alleen al toerisme ervoor zorgt dat we de Parijs-doelstellingen waarschijnlijk niet halen?

“Het is zorgelijk dat een luxegoed zoveel impact heeft op het milieu,” zegt socioloog prof. dr. René van der Duim (WUR). “En de luchtvaartbranche blijft maar groeien.” Tegen 2050 zal de uitstoot van de toeristische sector naar verwachting zo groot zijn, dat met enkel de bijdrage van deze sector het CO2- limiet, zoals vastgesteld in Parijs, bereikt is.

Dus zonder de impact van landbouw of industrie meegerekend.

Bekijk de video

...zongedroogde tomaatjes vervuilender zijn dan vlees?

“Ons eetgedrag is dé grote ellende in het klimaatprobleem,” zegt milieuonderzoeker dr.

Sanderine Nonhebel (RUG). De voedselindustrie in Nederland gebruikt 30% van het land, 70% van al het zoet water en 20% van de energie. Vooral vlees is een boosdoener. Maar dat betekent niet dat een vega-maaltijd per definitie milieuvriendelijk is.

Nonhebel: “Een potje gedroogde tomaatjes in olie is nog slechter dan een stuk vlees.” De productie van de plantaardige olie die ervoor gebruikt wordt, kost namelijk veel land, energie en water.

Bekijk de video

Wist je dat...

Magazine 12 — Voorja ar 2018

…de Champions League niet minder spannend is dan vroeger?

Real Madrid won dit jaar voor de vierde keer in vijf jaar de Champions League. Dat lijkt het beeld te bevestigen dat het toernooi al lang niet meer spannend is. De kleine landskampioenen maken immers geen kans. Uit het dataonderzoek van stagiair Merlijn Staps kwam een genuanceerder beeld naar voren: de verschillen met 25 jaar geleden zijn niet wereldschokkend.

Lees het blog

…mensenrechten de meest kwetsbare mensen juist niet beschermen?

Het is een vreemde paradox: juist degenen voor wie de mensenrechten bedoeld zijn, kunnen er vaak geen gebruik van maken, vertelt schrijver en filosoof Maxim Februari. Je hebt er alleen iets aan als je ze kunt opeisen bij een overheid. Oftewel: als je burger bent. Maar voor veel vluchtelingen geldt dit niet. En dus, concludeerde filosoof Hannah Arendt, bieden mensenrechtenverdragen geen bescherming tegen totalitaire overheersing.

Bekijk de video

21

22

Studium Generale

...grote ongelijkheid desastreus is voor de samenleving én de economie?

Dit werkt op twee manieren, vertelt econoom dr.

Robert Went (WRR). Grote inkomensongelijkheid leidt ertoe dat hulpbronnen ongelijker zijn verdeeld over de samenleving. Dit heeft onder andere gevolgen voor de kwaliteit van huisvesting, de sociale mobiliteit en het aantal lichamelijke klachten. Daarnaast zijn er psychologische effecten: sociaal en institutioneel vertrouwen neemt af (ook in de bovenlaag!), meer mensen krijgen geestelijke gezondheidsproblemen en politieke participatie vermindert.

Bekijk de video

...lichamelijke klachten te vaak worden gepsychologiseerd?

In de gezondheidszorg zijn klachten óf lichamelijk óf psychisch. Als fysieke klachten niet lichamelijk kunnen worden verklaard, verwijst de arts je dus door naar de geestelijke gezondheidszorg. Maar als patiënt ben je daar vaak helemaal niet mee geholpen, waarschuwt prof. dr. Jenny Slatman (Tilburg University). Volgens haar is dat de schuld van filosoof René Descartes. Zijn harde scheiding tussen lichaam en geest is nog steeds dominant in de gezondheidszorg.

Beluister de opname

Magazine 12 — Voorja ar 2018

Sneak preview Het najaarsseizoen gaat in september weer van start.

Hier lichten we alvast een aantal reeksen uit die je echt niet mag missen. Binnenkort vind je op onze website het hele programma.

Science Café Utrecht vanaf 17 september Dit najaar onderzoeken wetenschappers in het Science Café het belang van familie, de staat van de Nederlandse misdaad en onze liefde voor suiker. Schuif aan en laat je verrassen bij het slimste café van Utrecht!

Tv-series ontleed vanaf 10 september

Technotopia vanaf 16 oktober

Van seks als studieobject in de jaren vijftig tot macht en misdaad in het Amerika van begin 2000.

Dit seizoen kijken we met wetenschappers naar series die een interessante blik werpen op het verleden. Met Masters of Sex, Mad Men, The Americans en The Wire. Nog niets gezien?

Begin dan nu met bingen!

Kwantumcomputers, algoritmes en blockchain: wie de wereld wil blijven begrijpen kan niet om deze digitale ontwikkelingen heen. Maar hoe werken ze eigenlijk? Gaan ze onze levens ingrijpend veranderen? Een serie over de potentie en problemen van de nieuwste digitale technologie.

23

24

Studium Generale

Studium Generale www.sg.uu.nl