Jason magazine (1990), jaargang 15 nummer 3 by Stichting Jason

INHOUDSOPGAVE

Jason Magazine is een twee maandelijkse uitgave van de Stichting 'ason

REDACTIONEEL

Redactie Iloufd red :\Cleur: lI an" van der Lee Eindredacti e: René Dc nlcner Frank Klel brill k

DE SOVJET-CENTRIFUGE Dr. J.H.L Löwcnh ardt van hct Docum cntati ebureau voor Oosteuropee s Recht ove r centrifu gale en cCl1lripeta lc krachte n in dc S U.

Ilan,,· Paul Andric:>sen Art hu r Cremer, Gerard KrclJcn Nl e n ~ e Kwal.. Chlel de Leeuw Jacqueh nc Lou .... c Ûll no Mallep:lard Ja:lp R eeri n~ Teu n Struyá en

ONTMOETING MET SACHAROV OP DE VALREEP

Dagelijks Bestuur

Kare l van het Reve. met wiens hulp Sac harov in 1968 het befaamde memorandum ko n publiceren. maakte vori g jaar kcnni s mct de be kendste di ssidcnt a ller tijden.

Voorzi tte r: Hendrik Jan L"'\ eur Vice · voorLiner: Wim Dc bc ts Sccrelam: Erw in Flip..e PcnlllngmeeSler: 111eo Der'l gll l Public Rcl:uions: Re bceca Meijlinl.. JC'I'·Coürdinalie: M:lri:lnne van Leeuwe n Act.· Coürdinmic: Marij kc Schui l

Algemeen Bestuur M r. 1·.e. M. Cari~ Mr.d r.. 1'.11. Goedh:lrt Mr. EA .M. \'an den Heu\'c! Or. R. Hillebr:md Or,. A.M. Kn aaJX"1l FJ . Ma rc u ~ R.H. van der Mee r 1:.e. II .M. va n de Pa~ On.. R.W Zuag llluil Drs. D.H. Zandee

Raad van Advies Prof.dr. W. Dekker. voorzitter Prof.d r. J.ThJ . van den Berg Drs. GJ .J .M. Hayen c.e. vall den Heuve l l·tAM . Hoefnageb Mr. lG.N. de I·toop Sche ITer R.D. PrJ.aning ON . W.K.N. $chmelzer Prof.d r. A. van Staden Prof.d r. H.W. Tromp

GORBATSjOV MOET DE OPPOSITIE ERKENNEN Frank Kl e ibrink over maalSchappe lij ke en polilieke oppositie.

7 DE FINISH LIGT IN MOSKOU Ecn vc rslag van het acht stc Sacharov -Cong res van 9 en JO mei jl.

8 CRISIS IN HET BALTICUM Een ve rslag van het Clingendae l-rollcnspel van 28 me i jl.

10 IK HOOP DAT HET GEEN LIBANON WORDT Hans-Pau l Andri essen sprak met Kare l van het Reve . voo rmali g correspondent van Hel Paroo l. publicist en o ud-hoog le raar Ru ss ische letterkunde . o ver recent e o nt wikke linge n in de S U.

12 SOVJET-RECHT TEGEN HET VERVAL Mr. G .P. van den Berg. medewerkc r van de vakgroep Ooste uropees Recht aan de RUL. over de staat. de panij e n het recht.

Drs. L. Wecke

Redactie/ Secretariaat Jason laan van Meerdervoo rt 96 2517 AR Den Haag telefoon: 070-3605658 De redactie behoudt zich het recht voor artikelen te weigeren. Overname van in lason Magazi ne verschenen artikelen kan slechts gesc hieden in overleg met de redactie. Dru k: Haagse Drukkerijl Sij lhoff Pers. ISSN 016S -8336

RUSSISCHE ROMANTIEK Hans van der Lee sprak met Feli x Kaplan é n Kirill Gradov. Een pol itiek-fi losofisch re laas.

18 NATIONALISME EN PERESTROJKA Ni enkc Kwak en Jacqueline Louwe spraken met Turai Atabaki. spec iali st op het geb ied van e tnicite it. nationalite it en identite itsproblemen.

RED

ACT

ION

De Sovjet-Unie. Hoe lang nog?

De Sovjet-Unie bestaat nog. Nog 路wel, maar

Belangrijker is natuurlijk de vraag of er over enige tijd nog wel sprake is van een "Unie het is de vraag of dat over een aantal jaren nog zo zal zijn. Van alle kanten wordt de van Republieken". Steeds meer leden van de eerste communistische staat in haar voortbe- "Unie" willen de band verbreken. De Litoustaan bedreigd. Het gevaar blijkt echter niet, wers achten zichzelf al geheel onafh ankelijk zoals de communi stische machthebbers tien- en ook de Esten en de Lenen ondernemen tallen jaren hebben gedacht , uit het kapitalis- serieuze stappen naar volledige onafh anketi sche Westen te komen. Binnenlandse "v ij- lijkheid. Onder de islamiti sche volken in het anden" vormen de grootste bedreiging. Het zuiden klinkt eveneens de roep om onafhanis overigens maar de vraag of het Westen kelijkheid. Ze lfs het middelpunt en de voorwe l zo blij moet zijn met het uiteenva llen naamste bindende kracht van de Unie, de Russische Republiek, slaat steeds meer een van de Sovjet- Unie. De kans is groot dat de Sovjet-U nie zoals e igen koers in. Nationalisme dre igt de splijt wij die kennen over enke le jaren verdwenen zwam van de Unie te worden. is. De naam "Sovjet-U nie" of liever "Unie De alleenheerschappij van de communisten van Socialistische Sovjet Republieken" is in de Sovjet-U nie zal waarschijnlijk verdwijonlosmakelijk verbonden met een staats- nen en daarmee de naam Sovjet-U nie. Daar vorm die gebaseerd is op een alleenheer- zullen slechts weini gen in Oost en West echt schappij van de communi sten. Het zou dus rouwig om zijn. Het uiteenvallen van de logisch zijn dat wanneer de communi sten staatkundige eenheid die we nu nog de Sovdie alleenheerschappij zouden verliezen de jet-Unie noemen, biedt echter minder reden naam ook verandert. De woorden socialis- tot j uichen . Een onoverzichte lijke situatie ti sch en Sovjet kunnen, gezien de afkalvende dreigt te ontstaan, een situatie waarbij gemacht van de communi sten, we l eens snel weld en chaos om de hoek liggen. Daar is uit de offic i毛le naam van de staat verdwij- niemand, zeker ook het Westen niet, bij genen. baat. M.P.J . de Leeuw

De Sovjet-centrifuge door John löwenhardt Dr. I.H.L Löwenhordt is universitair docent Sovjet-polWek aan het

Documentotiebureou voor Oosteuropees

Recht van de Rijksuniversiteit re Leiden.

Dr. I.HL Löwen· hardt 0050n).

V ele ti entallen jaren hee ft de So vjet-maat schappij in ee n labie l evenwi cht verkeerd , een evenwicht dal voor de buitenwere ld en vooral voor de eigen leiders werd ve rhuld door een stev ige façade opgebou wd uit propagandi sti sch beto n. Sinds het aantreden van Mi chaïl Gorbatsjov is dat veranderd . De le ider van de partij die s inds 19 17 de alleenheerschappij had en ve rantwoordelijk was voor het om zeep helpen van de eerste aanzeltcn tot een meerpartijen-democratie, is na zeven decennia de katalysator geweest die heeft gezorgd voor de kriti sc he massa waardoor hel evenwicht werd verstoord. In zijn pogin gen economi sc he he rvonnin gen te sc hrage n met een po liti eke mo biliserin g, hee ft Gorbatsjov krachten losgemaakt waarvan hij het bestaan niet had ve rmoed . Gevormd als zij waren in de Marxisti sc h-LeninÎ stÎsc he traditie, maakten hij en zijn medestanders in het midden van de jaren tachti g de fo ut de politieke kracht van maatschappelijke beweg ingen te o nderschatten. Ondertu sse n hebben zij zich gedwongen gezien te e rkennen dat het aldus in beweg ing gezette proces ni et mee r is terug te draaÎen of tegen te ho uden. Het is hoogstens nog te vertragen. Centrifugale krachten drij ve n de Sovjet-maatschappij uitee n. Dat gebe urt op tenmin ste twee dimen-

sies. Het meest in het oog springend is uite raard de nati onale di mens ie: het streven van de ni etRuss isc he volkeren naar het herstel van hun onafuankelijkheid. De Baltische en Kaukas isc he volkere n, de Oekraïeners en Mo ldave n hebben duide lijk laten blij ken dat zij zich niet zullen laten tege nho uden. " If not now, then when?" is hun dev ies. Daarnaast is er de politi eke dimensie: nadat Gorbatsjov het s ig naal gaf dat de communi stische partij niet langer vast zou houde n aan de fi ctie van de mo noli ele eenhe id binnen de partij en tu sse n partij en volk, o ntstonden ti endui zenden info rme le cl ubs, dui zenden beweg inge n en tienta lle n volksrronten en po litieke partijen. Er kwam in de loop van 1988- 1989 weer een politiek proces o p gang: na jaren van o nde rdrukking werd de politiek zelf gerehabilitee rd . De commun istische part ij z it nu o p beide dimensies midden in een proces van des integrati e: nati ona le partij-organi saties maken zich los van de Mosko use partijcentra le, en nu a l twee fracti es binnen de partij (het radik ale " Democrati sc he Platform " en het conservati eve "Marxisti sc he Platfo rm ") stell en a lternati even voor de pl annen van het Centraal Comité. Ondertussen lopen de leden weg. De nog maar ko rt geleden naïef geachte vraag of de leiders in Mosko u bere id zouden zij n hun heerschappij over ni et-Russ ische republ ieken o p te geven, werd in de loop van 1989 snel actuee l. O p partij polit iek gebied is het he le scala aan politieke stromingen dat Rus land aan het begin van deze eeuw ke nde , van uiterst recht s to t uiterst links, weer aanwezig en actief. De centrifuge is in 1989 zo sne l gaan draaien dat de tege nkrachten zic h zijn gaan bundelen en organi seren. De belang rijk ste zijn de Russ isc he nationaliste n en het militaire apparaat. Het Russ ische nationalisme is van a ll e tij den: het kwam tot bl oe i in de 1ge

ee uw. verzoende zich na de Oktoberrevo lutie met de realite it van de bolsjew isti sc he heerschappij (het " nationaal-bolsjew isme"), het besto nd in e n o nder Stalin en het kwam tot uiting binne n de bewegi ngen van d issidenten in de jaren zes ti g en zeve nti g. De midde lpuntvli edende krac hten van de afge lope n jaren hebbe n het Ru ssische natio nali sme versterkt en ervoor gezorgd dat de natio nali sten zich zijn gaan organi sere n in volksfron te n. bewegin gen en po liti eke partijen. Sommige daarvan z ijn van ex treem-rechtse signatuur. rabiaat fasc istisc h en anti -sem iti sch; andere, soft -rec htse bewegin gen wij zen westerse nieuwlichterij (democratie. markteconom ie. w inst e n we lvaart) af en roepen de Russen op zich o p hun e igen problemen te concent reren. Ook in milit aire kring hebben de midde lpuntzoeke nde tegenkrac hten zich ve rsterk t. De milit aire n hebben immers in de afge lopen jare n hee l wat te sli kken ge krege n en de sm aak d ie dat hee ft achte rge laten is bitter. De kriti ek in de medi a op het rei len en ze ile n van de strijdkrachten. de nederlaag in Afghanistan en het " ve rlies" van MiddenEuropa. de verlag ing van het de fensie-budget en het openlij ke verzet van ni et-Russische vo lkeren tegen de inlij ving van hun jongens bij het Ru ss ische "bezett ings leger" en tenslott e de po liti sering van het mil ita ire es tablishment ze lf: deze o nt w ikke lingen hebbe n e rt oe geleid dat de hoogste o ffi cieren sinds het najaar van 1989 steeds openlijker kriti ek uiten o p de po liti eke le idi ng. Tsari sti sc he instituten, zoals de OffIc iersve rgade rin gen, zij n wee r acti ef. Zowe l de centri fugale als de centriped ale krachten hebben bijgedragen aan het veranderen van de staatsi nric hting en de ve rkiezin g van Gorbatsjov tot president op 15 m aart 1990. A I vanaf het voorjaar van 1989 kl onk in de Sovjet-med ia de roep om een ste rke man. Die sterke man is er nu en hij beschikt over vrij we l o nbegre nsde bevoegdheden om zaken tegen te ho uden. Gorbatsjo v zal er we l in s lagen het toerental van de Sovjet-ce ntrifuge eni gszins te verlage n. Maar hij zal hem niet lOt stil stand weten te brengen.

Gorbatsjov moet de oppositie erkennen door Frank Kleibrink Eén van de meest tastbare gevolgen van het beleid dat Micha',l Gorbatsjov sinds zijn aantreden als secretaris-generaal van de communistische partij van de Sovjet-Unie voert, is de glasnost. In de binnenlandse politiek heeft dit onder andere een toename van maatschappelijke en politieke oppositie tot gevolg gehad. Deze groeiende kritiek vanuit de samenleving, maar ook vanuit de partij zelf, vormt een steeds grotere bedreiging voor de positie van Gorbatsjov.

D e ex plosieve groei van hel aanla l infa nne le groeperingen is weIIicht één van de grootste gevolgen van Gorbatjovs glasnost en perestrojka. Het beslaan van meer dan 60.000 van derge lijke groeperingen in 1989, die deels politiek, deel s apolitiek zijn, word t officieel erkend. Dit we kt mi ssc hien de indruk dat er in de Sovjet-Uni e een krachtige, georgani seerde oppositionele beweging

bestaat. Dit is ec hter nauwelijks het geval. Ten eerste dient men een duide lijk ondersc he id tussen jeugd-belangen groeperingen en organi sati es van soc ia le e n politieke aard te maken. Tot de eerste categorie horen o nder andere voetba lsupporters, pop en rockmu ziek fans, punks en antÎ -

punks, hippi es en re li gieuze jongerengroeperin gen. Over hel algemeen wo rdt deze groep gekenme rkt door een slec hte organisatie structuu r en het ontbreken

van politieke doel stellingen. De tweede groep, de groeperingen van sociale en politieke aard, heeft een duidelijker omschreven politieke lading. De ze groep valt in tweeën uitéén. Systeemconfo nnerende groepen (organi saties met namen a ls " Radicale Perestrojka", "Perestrojka '88" en "Democratische Perestrojk a", die zich achter de hervonningen van Gorbatsjov en de zijnen sc haren) en non-conformi stisc he g roepe ringe n. Het

zijn deze groeperingen, die hun oorsprong in de di ss identenreweging va n de jaren '60-'70 vinden, d ie daadwerkelijk kriti sc h ten opzichte van het Sovjet-regime staan. De eisen van deze groeperin gen gaan verder dan het o nde rsteunen van de perestrojka. Zij ~ise n o nder meer invoering van een meerpartijenstel sel en afschaffing van het in artikel 6 van de grondwet vastgelegde machtsmonopolie van de communisti sche partij. Recentelijk is dit art ikel afgesc haft. De druk van de opposi tie heeft hier ze ker aan bijgedragen.

De Democratische "Beweging" Hoewe l in het Ru sland van vóór de revolutie a l ee n belangrijke traditie van di ss identie restond. is de dissidentenreweg ing zoa ls we die nu kennen in de Sovjet-U ni e pas na 1965 opgekomen. Met name in de periode dat Stalin aan de macht was, waren er gee n mogelijkheden om afwijkende ge luiden te laten horen. Onder Chroesjtsjov was er weliswaar ee n voorzichtige ontwikkeling van opposi tionele g roeperingen waar te nemen, maar pas na 5 december 1965, toen er landelijk protest ontstond tegen de processe n tege n Sinyavsky en Daniel, ontwikkelde zich een belangrijke maatschappel ijke oppositie, In deze tijd gi ng ook de samizdat (dit zij n zelf, dat wil zegge n niet

door de officië le instanties, uit gegeve n publicaties die in objec tieve info nnatiev oorziening trachtte n te voorzien) een steeds relangrijkere rol spelen en werd Andrej Sacharov één van de bekendste Sovjetdi ss identen. Eén van de belangrij kste, uit de samizdat voortgekomen bewegingen is de Democratische "Beweging" van de jaren zeve nti g. Het aanta l aanhangers van de Beweg ing was, zoal s Amalrik het omschrijft , echter even onbepaald al s haar doel stellingen. Hi erbij kwam nog dat academici de voomaamste steunpilaar van de Democratisc he Beweging vonnden. Academici die , door de aard van hun werk en hun pos it ie in de Sovjet-maatsc happij en door hun denkwijze. hel min st in staat zouden zijn tot daadwerkelijk handelen volgens Amalrik. Zij zouden zich gaarne "rezinnen" , maar uiterst aarzelend hande len. Het gevolg van deze twee aspec ten was dat men eigenlijk niet kon spreken van een Beweging. in die zin dat er geen fonne le organi sati e-structuur en geen lidmaatschap bestond. Bovendien ontbrak het de Democ rati sche Beweg in g aan cohesie en een (politiek ) programma. De tenn Democrati sc he Beweging is du s een noemer die wordt gebruikt om naar ee n diversite it van democratische oppositie in de jaren zestig en zevent ig te verwijzen.

Frank Kleibrink is redacteur van Jason Magazine.

Individualistische dissidentie In 1968 verscheen met hulp van Kare l van het Reve, de toenma lige correspondent voor Het Parool in Moskou, Sacharovs essay "Gedachten over vooruitgang, vreedzame coëxistentie en intellectue le vrijheid" in Het Parool en de New York Times. Sacharov speelde ee n belang rijke rol bij de oprichtin g van het "Comité voor de Rechten

van de Mens" (1970) en hij droeg bij aan de totstandkoming van maatschappij-kri tische organ isaties al s "Memorial" en " M oscow Tri bune". De persoon Sacharov zou

zich tot één van de mees t promi nente Sovjet-diss identen o nt wik-

kelen. Deze personalisti sche VQml van dissidentie was één van de grootste manco's van de oppositionele

beweging in de Sovjet-U ni e. Poli ti eke oppositie in de Sovjet-Unie

De oppositie kenmerkt zich door onenigheid, verdeeldheid en een gebrek aan alternatieve beleidsvoorstellen

naamd geloofsvacuüm dat in de Sovjet-Unie is ontstaan. Dit geloofsvacuüm belreft niet alleen religie. maar omvat ook andere fac-

toren. Zo gelooft de bevolking ni et langer in de M arxistisch-Leninisti-

ganda-mach ine van het regime en

sche ideologie e n de dogma 's di e het jaren lang heeft verkondi gd. Bovendien is er sprake van vertrouwenscrises, waardoor het Gorbatsjov. net al s het Poolse regime aan het begin van de jaren tachtig,

aan de noodzakelijke steun ontbreek t. "Ons vo lk zou vandaag de dag maar wat graag in een nieuwe orde

geloven, maar het voelt de schep-

cente voorstellen om een soeverei ne Russische republiek te vannen, in staat is daadwerkelijk oppositie te vonnen tegen Gorbatsjov.

verenigd in "Nati onale Bevrijdings

Bewegi ngen" (Volksfronten ).

"de on mogelijkheid te slagen voor

Deze in eerste instantie door de

Sovjet-autoriteiten zelf opgezette

organisatie. partij of instantie. in -

het ex amen hervonningen". de hal ve glasnost en de onwelwil-

tegendeel, dissiden tie en opposi tie

lendheid naar de opposi tie te lui -

had in de Sovjet-U nie in ze kere zin een indi vidualistisch karakter.

steren. die mede-oorzaak zijn voor

het regime. Hoewel de Volksfro n-

het diepe dal waarin de Sovjet-

ten overwegend nationalisti sch, of

Unie zich momenteel bevindt.

zelfs fundamentalistisch zijn geo-

Radicalisme

indi vidualisme binnen de diverse

Link s en rechts van Gorbatsjo v onts taat er momenteel steeds meer

Wanneer men er al in slaagt een partij of organisatie op te richten. olllbreekt hel die partijen in belangrijke mate vaak aan samen-

han g en ee nheid. Dit heeft tot gevolg dat een partij vaak niet meer dan 30 leden telt en er binnen de partij veelal een grote mate van

onenigheid heerst. met als gevolg dat er bi nnen de partij afsplitsingen ontstaan. Samenwerk ing tus-

sen opposi ti onele partijen lijkt momenteel dan ook nog een utopie. Hierdoor is het voor het regime

vrij gemakkelijk om de oppositie te negeren.

Nihilism e Tevens blijkt dat, ondanks de enorme verpol iti serin g van de maat-

schappij , de bevolking politiek bijna volkomen apathi sch en in zekere zin zelfs nihilistisch is.

Deze houding is in belangrijke mate het gevolg van een zoge-

instellingen vorn1en het laatste jaar een steeds grotere uitdaging voor

riënteerd en hun eisen hoofdzake-

De grote mate van verdeeldheid en

tijen, momenteel de belangrijkste spreekbuizen van de oppositie.

een hec ht front dat, gezien de re-

is di t onvennogen van het regime,

oppositionele partijen blijkt zich te

Savisaar tijdens het congres van Sajoedis op 21 op,iI j l. (AFP).

Deze groep profileert zich de laatste weken in toenemende mate als

sc heppingen" . (Roemjantsjev) He t

continueren . Personen als Boris Jeltsin. Joeri Afanasj ev en Gavrii l Popov zijn , ondanks hun activiteiten in diverse organisaties en par-

mier van Estland,

de rechtse partijen. "Democratisch Rusland" vonnt hier een posit ieve uizondering op.

In de Baltisc he staten ligt dit anders. De opposi tie heeft zich hier

Heterogeniteit

De Litouwse presi-

ve ops tell ing vindt ze wei nig steun

bij de bevolking en is ze ee n gemak kelij k doelwit voor de propa-

pers van deze orde niet, nog hun

werd veelal niet gedragen door een

dent Landsbergis in gesprek met de pre-

kracht van deze linkse opposi tie is

dan ook gering. Door haar negatie-

beweging. De linkse oppositie is voorstander van radical e en vergaande veranderingen. Zij is van mening dat hervonnen van het bestaande systeem geen enkele zin

heeft . Alles dat, gedurende de ruim zeventig jaar dat de communi sten aan de macht zijn. is opgebouwd, moet volgens hen worden

lijk op de eigen republiek betrekking hebben , wordt duidelijk dat de Volksfronten het voortbestaan van de huidige Pax Sovjetica bedreigen. De aanvankelijke intentie van het Sovjet-regime om. door het toestaan van de vonning van

de volksfronte n en de infiltrat ies hierin. het opkomend nationalisme in de republ ieken te neutraliseren,

is dan ook volledig mislukt.

afgebroken. Over het algemeen wordt deze beweging ge kenmerkt door oneni gheid, ve rdeeldheid en

Conservatism e

het ontbreken van alternatieve beleidsvoorstellen. De importantie en

genwoordi gers van het partijapparaat en het militaire en industriële

De partijen rechts van Gorbatsjov

be,taan hoofd zakelijk uit vene-

compl ex. Met andere woorden. di egenen die belang hebben bij het voortbestaan van de nomenklatoera staan veelal rechts van Gorba-

tsjov. o mdat zij bang zijn dat de hervo rmingen hun priv ileges. sta-

tus etcetera aan zullen tasten. Vanaf het eerste begin heeft deze con-

servatieve stroming, waar Jegor Ligatsjov wellic ht de belangrijk ste ex ponent van is, zich tege n de perestrojka verzet. Door de linkse oppositie gehee l te negeren. waar in ieder geval meer steun voor zijn hervo rminge n valt te halen dan bij de rec htse partijen. heeft Gorbatsjov zich politiek geïso leerd. Z ijn perestrojka o ntbreekt het hi erdoor in belan grijke aan noodzakelijke

sleun. Momentee l is, al s reactie o p meer dan zeventi g jaar linkse dictatuur en hel negativi sme van de linkse partijen. een sterke oplev ing van de " Russ isc he Partij" -een sterk nati onalisti sche en conservatieve stroming- waar te nemen. Het ide-

aa lbee ld voor aanh angers van deze

partij is de pré- revolutionaire situati e. waarin Rusland nog ge heel geïso leerd van westerse "verwerpelijke" in vloeden besto nd. De " Russische Partij" is ec hte r in geen enkel o pzicht ee n po litieke partij. Het is vee leer ecn gevoe l van " terug naar de oude nonnen en

waarden" en ve rzet tegen westerse in vloede n dat de aanhangers van deze partij met elkaar verbind t. De meest ex treme tak van de " Russ ische Panij" is " Pamjat" . In toe nemende mate profileen deze be weg in g zich als anti -semitisch. Hi er li gt het grote gevaar van deze en andere rechtse beweg ingen. Haar ideeën wo rden gevaarlij k op het moment dat e r zondebok ken voor de malaise wo rden gezocht. Laat men de geschi edeni s maar als leermeeste r nemen. Dit gev aar wordt nog versterkt door het onvennogen van de " Russische Partij" o m met a ltern atie ve ideeën te komen en haar conservatieve, op het ve rleden ge richte blik. Hoewel de gesc hi edeni s o nt egen zegge lijk ee n leermeeste r is, haalt de "Russ isc he Panij" hem uil de contex t. De hedendaagse problemen in de Sovjet-Unie kunnen ni et o pge lost worden door alleen naar het verleden te kijken. Zelfs ee n land a ls de

Sovjet-U nie . dat door een grote mate van continuïte it gekenmerkt wordt, is aan veranderingen o nderhev ig. Een analyse van de recente o ntwikkelinge n is dan ook noodzake lijk om tot een evenwichtige o plossin g voor de hede nd aagse problemen te komen.

Realiteit en toekomst Hoewel er mo mentee l. links en rechts van Gorbatsjov, steeds mee r bewegi ng o nt staat. word t er niet of nauwe lijks ge luisterd naar ideeë n van uit deze richtin gen. Door midde l van de o pricht ing van pseudo politieke partijen als de "Andrei Sac harov Uni o n of Democrati e Fo rces" en ee n Li beraa l Democrati sc he partij. trac ht het huidi ge reg ime de indruk te we kken naar democrati sering en pluralisme te streven. De strategie ac hter deze verdeel- e n heerspolit iek li gt voor de hand . Gorba tsjov trac ht de oppositie te neutral iseren door enerzijds de o prichting van quas i-politieke partijen te ste unen. Anderzijds probeert hij hierdoor de werke lijk opposi tio nele part ijen te verdelen en de e ige n Commu ni sti sche Panij mo no litisch te ho uden. Het is ec hte r de vraag of deze verdee l- en heerspolitiek o p langere tennijn stand za l ho uden. Het beSlaan van het "Democ ratisc he Platform " . een fractie binnen de Communi sti sche Partij en de toe-

neme nde macht van " Democ rati sc h Rusland", dat streef! naar autonomi e van Ru sland en herz iening van het Uni everdrag van 1922. zij n de eerste tekenen aa n de wand. Gorbatsjov ne igt ec hter steeds verder naar rec ht s over te gaan hangen. Zij n optreden tegen Jeltsi n in o ktober 1987, dat uite inde lijk resulteerde in di ens o nt slag a ls eerste partij secretari s van Mosko u en als kand idaat-li d van het Po lit buro. zijn optreden tege n Li touwen, het " ni euwe" president sc hap en het fe it dat niet langer de gemeen teraad van Mosko u en de Raad van Mini sters. maar Gorbatsjov ze lf beslist of er demo nstraties in Moskou mogen worde n ge ho uden. bevestigen dit. Het hui dige regi me trac ht nog

Gorbatsjov zal, on· danks eerdere pogin· gen Jeltsin het zwij· gen op te leggen, rekening moeten houden met de nleu· we president van de republiek Rusland, (G . Di;kHra bvl.

Gorbatsjov tracht de oppositie te neutraliseren door oprichting van quasi-politieke partijen en een verdeel- en heerspolitiek steeds de basisbeginselen van het o ude bolsjewisti sc he systeem te continueren. Go rbat sjov en zij n kame rade n besc ho uwen zich ze i f, ge heel volgens bolsjewisti sc he traditie. nog steeds als dè be li chaming van wijshe id en centrale mac ht met a ls gevolg dat de oppo-

sitie niet als gesprekspartner wordt beschouwd. Gorbatsjov is niet de man van het volk die hij zelf meent te zijn en zijn perestrojka wordt niet of nauwelijks gesteund door de bevolking, omdat de hervonningen van bovenaf worden opgelegd. Wellicht is met het afschaffen van het machtsmonopolie van de com· munistische partij de basis gelegd voor nieuwe ontwikkeli ngen. Ontwikkelingen die op het komende partijcongres van 3 juli een hoogtepunt kunnen bereiken, wanneer de partij naar alle waarschijnlijkheid uit elkaar zal vallen en er nieuwe partijen gevonnd kunnen worden. Wanneer deze partijen erin slagen de handen inéén te slaan, zal Gorbatsjov zich de komende jaren geconfronteerd zien met een toenemende dynamisering en radicalisering van maatschappelijke en politieke krachten. Zijn bereidheid deze partijen te erkennen. hun eisen te respecteren en al dan niet met deze partijen rond de tafe l te gaan zitten, zal in belangrijke mate de politieke toekomst van Gorbatsjov bepalen. 23 mei 1990

Mei dit jaar werd in Leningrad, met hulp van Jos Bloemsma en Hanneke lemandt van het Oost-Europa-Instituut van de UvA, een kleine enquête voor Jason Magazine onder jongeren gehouden. Het bleek echter niet mogelijk om in een korte tijd een volledige, wetenschappelijk verantwoorde steekproef op te zetten. Enkele uitspraken die wij ontvingen wa ren echter interessant genoeg om te vermelden. Zowel de politieke desinteresse als de slechte sociaal-economische situatie in de Sovjet-Unie kwamen uit de antwoorden duidelijk naar voren. Over "de politiek": Voor mij is al/es gelijk. Politiek interesseert mij niet. Ik haat politiek. In de Sovjet-Unie moet in de nabije toekomst het politieke en economische systeem veranderen. Behalve dit moet ook de denkwijze van de mensen veranderen.

Over Gorbatsjov: De strijder en de winnaar zijn pelfect gescheiden figuren. Dat is een trieste wet van de geschiedenis. Hij is bang voor de vele en serieuze problemen die hem tegemoet komen. Ik denk dat al/es goed gaat, en ik kan mij verenigen met de politiek van Gorbatsjov. Gorbatsjov heeft volgens mij volledig gefaald.

Over het toenemend toerisme: Bronnen: Andrcj Amalrik. " Haalt de Sovjetunie 1984?" (Utrecht/Antwerpen. 1984) John Löwenhardt en Ban Tromp (red. ) "Voor Sacharov". (Amsterdam, 1986) Boris Jeltsin, "Getuigenis van een opposant", (Baam, 1990) Walter Laqueur. "Oc lange weg naar de vrijheid. Rusland en de glasnost", (Naarden. 1990) Oleg Rocmjantsjev, "Een alternatief'. Geschreven weergave van gehouden lezing op de Internationale Glasnost & Perestrojka Conferentie op 29 en 30 september J 989 Joeri Afanasjev. Lezing op het achtste Internationale Sacharov Congres op 9 en JO mei 1990 Berichtgeving uit diverse dag, week en maandbladen.

Dat is goed, laten wij elkaar wat vaker ontmoeten. Er is zo weinig omgang tussen ons, wij moeten vrienden worden. Niet alleen de toevloed van valuta begroet ik, maar eveneens de mogelijkheid die de toeristen ons bieden onze realiteit te leren kennen. Welkom!

Ontmoeting met Sacharov op de valreep Toen Karel van het Reve in 1968 correspondent voor Het Parool in de Sovjet-Unie was, bezorgde hij zijn krant de wereldprimeur van het later zo befaamde Sacharov-memorandum . Het zou echter 20 jaar duren voordat van het Reve de vermaarde dissident, die eind vorig jaar overleed, bij toeval zou ontmoeten in het Anne Frankhuis.

V an het Reve: " In 1968 was ik correspondent in Moskou. Op een gegeven moment kreeg ik dat anikei van Sacharov toegesc hoven door Andrej Amalrik. Niemand had toen nog van Sacharov gehoord. maar Ama lrik vertelde me dat Sacharov een beroemde fy sicus en de vader van de Russische atoombom was. Dat gaf een zeker gew icht aan de 7..aak , want lot dan toe geloofde de westerse wereld niet zo in die dissidenten. Men

vaarlijk, maar ren die in het Westen terecht waren gekomen. Ik heb het anikei toen doorgegeven aan een corresde New York Times pondent en afgesproken dat we ongeveer tegelijk zouden publiceren. Het eerste dee l heb ik aan iemand meegegeven die met het vliegtuig Amsterdam gin g. Al s de re het tweede deel wilde

V""

voorgesteld, maar ja, zelfs in het Nederlands verstaan ze mij n naam al niet goed, laat staan in het Russ isch . Hij verstond niet wie ik was. en ik vond het ook wat lulli g om te zeggen dat ik dat ani kei van hem gepubliceerd had, want die man kwam voor het Anne Frankhuis . Ik zweeg due1Ils een mof. Ik leidde en ergens exemplaar van Het Parool uit de Tweede Were ldoorlog. Ik zei hem dal ik in 1968 correspondent voor die krant was en dat ik toen dat artikel van hem had gekregen. Vervolgens n we na tw intig jaar loch nog nader kennis gemaakt."

moesten ze mij maar bel zonder de naam van te noemen. Enkele dagen ik toen een redacteur die zei: " Die suikertaart willen we graag hebben". ik het niet zo snel kon Ik kon telefoneren, wel een paar centen moet dan maar", antParoo l. Toen heb ik

De finish ligt in Moskou Verslag

jason-redacleur Hons-Paul Andriessen

maakte hel vers/ag

van het congres.

Andrej Sacharov,

1921-198900,on).

Het achtste Sacharov-Congres dat op 9 en 10 mei in Amsterdam werd gehouden, verhuist volgend jaar naar Moskou . Het congres dat ooit ontstond om een podium te bieden aan Russische dissidenten, moet in de toekomst een bijdrage leveren aan het democratiseringsproces in de Sovjet-Unie. Op de afgelopen bijeenkomst maakten Oost en West de balans op van vijf jaar Gorbatsjov. De kritiek op zijn beleid was niet mals. Tijdens de tweedaagse meetin g in het Koninklijk Instituut voor de Tropen kwamen verschillende aspecten van de Sovjet-Unie aan de orde: de staatsstructuur en opposi· tie, de nationaliteiten, de economie, de religie en tenslotte de relaties met Oosteuropese landen. De belangrijkste blikvanger was de hi storicu s Joeri Afanasjev, één van de leiders van de linkse oppositie in het Congres van Volksafgevaardigden. Afanasjev oefende op de bijeenkomst felle kritiek uit op Gorbatsjov, die vo lgens hem geen werkelijke hervormingen wil.

maar er slechts op uit is de heersc happij van de communisten te verdedigen. Gorbatsjovs politiek ten aanzien van de onafhankelijkheidsbewegingen vergeleek Afanasjev met het oude koloniale beleid van de tsaren. "Deze politiek

leidt tot een spontaan en ongecontroleerd uiteenvallen van de Sovjet-Unie. Dat is een levensgevaarlijke situatie." Ook andere sprekers waaronder dr. Mart Nik lus, Prof. Peter Reddaway en Dr. Adam Michnik waren weinig hoopvol over de toekom st van de Sovjet-Unie. Dit was de laatste keer dat het Sacharov-congres in Nederland werd gehouden. Het li gt in de bedoe ling dat deze happening in de nabije toekom st naar Moskou verhuist. Wie had dat in 1983 bij het eerste Sacharov-congres kunnen voorspell en? Om een beeld te krijgen van de snelheid waannee de ontwikkelingen zich in de Sovjet-Unie voltrekken is het verhelderend bij de gesch iedenis van het Sacharovcongres stil te staan.

Terugblik In 1978 werd in Nederland een mensenrechtenorganisatie opgericht voor steun aan Sovjet-dissidenten. Deze stichting werd genoemd naar Vladimir Boekovski, één van de belangrijkste dissidenten in die tijd. De stichting (die sinds december 1988 het Tweede Wereld Centrum heet) organiseerde vanaf 1983 het jaarlijkse Sacharov -congres. Andrej Sacharov (1921-1989) was

een vooraanstaand wetenschapper in de Sovjet-Unie, die zich inspande voor de mensenrechten en de vrede. Voor zijn activiteiten kreeg hij in 1975 de Nobelprijs voor de Vrede. Nadat hij in 1980 fel geprotesteerd had tegen de Russische invasie in Afghanistan werd hij met zijn vrouw Helena Bonner verbannen naar een klein appartement in Gorki. zo'n 300 kilometer ten oosten van zijn woonp laats Moskou. H ij kreeg daar hui sarrest en de contacten met de buitenwereld werden door de KGB tot een mini mum beperkt. Het eerste congres, in 1983. was specifiek gericht op de vrij lating van Sacharov uit Gorki. Tot 1986, het jaar waarin Sacharov door Gorbatsjov werd vrijgelaten, werd op het congres voora l aandacht geschonken aan de politieke gevangenen en aan de mensenrechten situatie in het algemeen in de Sovjet-U nie. Daarna is het congres uitgegroeid tot een forum waar allerlei aspecten van de Sovjet-Unie en Oost-Europa besproken worden , zoa ls blijkt uit de onderwerpen van dit jaar. Sacharov overleed op 14 december van het vorige jaar; hiennee is er echter geen einde gekomen aan zijn invloed op de politieke situatie in de SovjetUnie. Veel van de ontwikkelin gen in de maanden na zijn overlijden zijn beïnvloed door zijn gedachten. De vele boeken die Sacharov vanaf 1968 heeft geschreven worden nu pas in zijn land uitgegeven. Door de glasnost van Gorbatsjov kan het volgende Sacharov-congres in Moskou georganiseerd worden. Dit werd tot voor kort door niemand voor mogelijk gehouden.

Realisatie doelstellingen Wat is het belang geweest van die acht Sacharov-congressen? Rond de congressen werden acties gevoerd voor het vrij laten van Sacharoven andere politieke

JASON TER PLEKKE

Onno Ruding, Adam Michnik, Mart Nik/us en Joer; Afonas/ev in een onderonsje op het Sachorov Congres van 8 en 9

me; i'o(A NP).

gevangenen. Alle kleine beeljes helpen. Uileindelijk is de druk op de autoriteiten zo groot geweest

dal zij Sacharov en bijna alle poli lieke ge van genen hebben vrijge laten.

Daarnaast bood het congres de moge lijkheid om specialislen op hel gebied van de Sovjel-Unie naar Nederland te halen. Geen van deze prominenten heeft ooit ecn honorarium ontvangen en sommi 路

gen bekosligden hun eigen licket Hierdoor konde n Nederlandse specialisten. studenten. historici en

liegroep die erop gerichl was een monument op te richten ter nagedachtenis aan de slachtoffers van het Stalinisme. Daarna is het uitgegroeid tol een ve reniging van histori ci die de vervolging door de bolsjewieken in de Sovjet-Unie

van 191 7 101 1990 wil documenleren. Zo heefl ze hel afgelopen jaar vijf expedities gestuurd naar de plaatsen waar de grootste gevangenkampen en massagraven lagen. "Memorial" is een voedingsbodem

geworden voor de politieke opposilie; verschillende politieke pan ij-

journalisten mensen ontmoeten die

en zijn uit deze beweging voortge-

ze anders waarschijnlijk nooit den spreken.

komen . Bijvoorbeeld hel " Blok voor Democ rali sc h Ru sland". dal

lOU-

Ten slotte is er door het jaarlijkse Sacharov-congres een uitwi sseling

lusse n Nederland en Rusland op gang ge komen. lUsse n hel "Tweede Wereld Cenlrum" en de "AIIUnion Society M emoria''', waarin

bij de verkiezingen van het voorjaar grote overwinningen heeft behaald . Zo is Gavriil Popov. die onlangs gekozen is al s burgemeesler van M oskou lid van "Memorial" . "M emorial " organiseert in samen-

Sacharov een leidende rol had.

werking meI hel "Tweede Wereld

Deze beweging is de eni ge massa-

Centrum" in december van dit jaar het negende Sacharov-congres in

beweging di e de Sovjel-U nie bewijk l. meI afdelingen in meer dan 100 sleden en enkele honde rddui zenden leden. Haar uileindelijke doel is een evolutie in de richting van een parlementaire democratie. Voorzit -

ter van deze vereniging is de al

eerder genoemde Joeri Afanasjcv. directeur van het " Instituut van

Archief en Geschiedenis" Ie Moskou. Memorial is begonnen als een ac-

ting met gasten uit de hele wereld nog geen ervaring. Het Sacharov-congres hee ft zijn

oorspronkelijke doe l vrijwel bereikt. In de toekom st kan de meeting richting en steun geven aan het democratische proces in Mos-

Gorbatsjovs politiek ten aanzien van onafhankelijkheidsbewegingen lijkt op het koloniale beleid van de tsaren kou. dal langzaam op gang komt Vol gens vee l sprekers van de afgelopen dagen gaal dal proces veel Ie traag. Men moel zich echter wel reali seren dal de verplaatsing van hel congres naar Moskou een overwinning voor de democratie

is. Te rugkijkend naar 1983 belekent dit toch een spectaculaire sprong voorwaarts. Hel Sacharov-congres wordt als een estafette-stokje over gegeven. De fini sh ligt in Moskou.

Moskou. Ter voorbereiding hierop heef! een groep Russen drie weken slage gelope n lijdens de voorbereiding van de afgelopen meel ing. Daarnaast zijn er contracten getekend over wederzijdse uitwi sselingen. Hierdoor kunnen de Ru ssen ervaring opdoen in het Westen en vice versa. Het organiseren van het congres betekent voor "Memoriai" een vuurdoop: men heeft met het organiseren van zo'n grote mee-

JASON TER PLEKKE

Crisis in het Balticum "Where the heil is Lithuania anyway?" - James Baker III Verslag In mei werd op Clingendael het jaarlijkse spel gespeeld voor de vertegenwoordigers van politieke jongerenorganisaties (COJA, JO, JOVO en jS), JASON, S18, alsmede van KIM en KMA. Namens jASON was Hans van der lee aanwezig. H et onderwerp van het ro llenspel

was een crisis rond Litouwen. Hierover werd vergaderd door de ambassadeurs van de NAVO- en Warsc haupact-landen bij de CSEonderhandelingen (Conventionele Strijdkrachten in Europa) in Wenen. Namens hel Warsc haupact namen deel Bulgarije. de DDR. Polen . Roemenië en de SovjetUnie. De NAVO werd vertegenwoordigd door de BRD. Denemarken, Frankrijk, het Verenigd Koninkrijk en de Verenigde Staten. Iedere delegatie bestond uit twee leden. Ondergetekende was ee n der afgevaardigden van de Sovjet-

"Vanwege haar democratische structuur" kwam de NAVO niet met een gezamenlijke verklaring Unie. Deze bijdrage is dan ook geschreven vanuit het perspectief

van de Sovjet-Unie. Mijn medespeler was een Luitenant-Ter-Zee Eerste Klasse van de Koninklijke Marine. Gezien het feit dat de Sovjet-Unie het hard te verduren kreeg. kwam diens verbale gewe ld goed van pas.

Uitgangssituatie " He t is 28 mei 1990. Litouwen weigert haar onafhankelijkheidsverk laring in te trekken. De Sovjet-Unie heeft een volledige boycot ingesteld voor alle goederen -inclusief electriciteit. gas en voedsel. Litouwen vmagt de Europese Gemeenschap om hulp: die stuurt een konvooi van vijftig schepen met medisc he hulp en voedsel. Maar de Sovjet-U nie heeft de Litouwse kust met oorlogssc hepen afgegrende ld. De Verenigde Staten dreigen hun vloot door de Sont te sturen als de Sov-

jet-Unie haar sc hepen niet terugtrek!." Uit de instructie van de Sovjet-

Unie: ..... Uw regering wijst iedere VQffil van onafhankelijkheid van Litouwen af. U bent slechts bereid tot een comprom is als de verklaring van onafhankelijkheid wordt ingetrokken ... " Hieraan was toegevoegd: " De opstelling van de Sovjet-Unie wordt mede bepaald door irritatie over het door het Westen gewenste NAVO-lidmaatschap van het nieuwe Duitsland. Voordat er ove r Litouwen kan worden gepraat, moet de Duitse kwestie op bevredigende wijze worden geregeld. Dat wil zeggen, Duitsland mag geen lid worden van de militaire structuur van de NAVO." Het ove rl eg vond afwisselend plaats binnen de afzonderl ijke bondgenootschappen (caucus) , in volta llige vergadering bijeen (plenum) en in de zogenaamde wande lgange n.

Ochtendcaucus In het eerste bondgenootschappelijke overleg was het Warsc hau pact verdeeld in twee kampen . De DDR en Polen stonden zéér kri ti sch tegenover de Sovjel-Unie. Bulgarije en Roemenië wierpen zich op als bemiddelaar en namen een middenpositie in. Zowel in de " key note speeches' a ls in de daaropvolgende di scussie slonden twee vragen centraal : "Gaat het hi er om een binnenlandse aangelegenheid van de SovjetUnie?" en " Moet de Sovjet-Unie akkoord gaan met het verstrekken van hulp door de EG?" De Sovjet-Unie stelde zich hard op en verklaarde zic h bereid tot militaire actie over te gaan, ind ien de EG en de VS zich niet zouden on thouden van inmenging.

De aanzien lijke meningsverschil len werden echter voorlopig met de mantel der liefde bedek!. Als een demonstratie van eensgezi ndhe id zou het Warschaupact met een gezamenlijke ve rklaring naar buiten treden.

Ochtendplenum Een vertegenwoordiger van Bulgarije las de verk laring voor: "Het Warschaupact toont begrip voor de wens naar onafhankelijkheid van Litouwen. Deze dient te worden geregeld in nader overleg met Moskou. Wij zijn ongerust over de dreigende militaire confrontati e. Zowel de NAVO als de EG moeten zich onthouden van inmenging. Wij eisen dat de vloot van de VS niet nog dichterbij kom!. Humanitaire hulp kan slechts plaatsvi nden na overleg met Moskou." Aan de N AVO-kant van de tafel heerste de stilte. Desgev raagd deelde een delegatielid van de Vereni gde Staten mede, dat er namens de NAVO geen gezamenlijke verklaring zou worden afge legd. Dit, zo verzekerde hij de aanwezigen. "vanwege de democratische structuur van het bondgenootschap" ... De méér dan partijdige Ru ssische plenum-voorzitter liet daarop eerst de Warschaupact-lande n e n daarna pas de NAVO-landen aan het woord. Daannee slechts vooruit lopend op de evenlUele partijdighe id van de Amerikaanse voorzitter van het middagplenum . De BRD, Denemarken en het Verenigd Koninkrijk benadrukten dat er moest worden gestreefd naar een diplomatieke oplossing. Ook in de hier gevoerde discussie stond de vraag centraal of het nu wel of niet ging om een interne kwestie van de Sovjet-U nie. Fran krijk kwam namens de EG met een concreet voorstel om de spanning te venninderen: " Bevries de posities van de respec tievelijke vloten. Laat een commissie bestaande uit twee vertegenwoordi -

gers elk van NAVO en Warschaupact zich buigen over het vraagstuk van de humanitaire hulp." De ve rgadering werd geschorst tot 13.30 uur.

Lunch Tijdens de -zoals op Clinge ndae l te doe n gebruikelijk - voortreffelijke broodjeslunch werd er aan alle kanten flink gelobbied. De Roemeense ambassadeur kenschetste de stemming als volgt: "Er heerst hier ee n begrafenissfeer." "Ja. maar wiens begrafeni s?" Bulgarije en Roemeni ë overt roffen de Sovjet-Unie in doortraptheid met hun voorstel tcn aan zien van de EG-hu lp. Die hulp zou ten goede kunnen komen aan de Russische minderheid in Litouwe n. die toc h ge troffen was door ee n niet

door hun gewenst meerderheidsbeslui t...?

De Fransen beloofden Roemenië ee n C itroë n- fabriek , in rui l voor

Roemeense steun voor het EGvoorstel. "Dat is nou typerend voor die Franse mentaliteit. dal opportuni sme ... A ls het ze wat zo u

opleveren. zouden ze nog hun grootm oeder verkopen." "Ja. maar wi e wi l di é nou hebben?""

Middagcaucus Het tweede bondgenootsc happelijke ove rleg werd geopend met de aankondiging van een bilateraal akkoord: " In onderling ove rl eg hebben de Sovjet- Uni e e n de Ve reni gde Staten besloten de posities van hun violen te bevri ezen vanaf

13.00 uur plaatselijke tijd." Dit was voordelig voor de Sovje tUnie, die zo haar vloot kon laten ligge n voor de kust van de litouwse deelrepubliek. Volgens instructi e bracht de Sovjet-U ni e nu de Duitse kaart in het spel. De Li touwse kwestie werd gekoppeld aan de Duitse kwesti e. Bij de andere Warsc haupac t-landen overheerste het ongeloof. Polen: "Waarom is de Sovjet-Unie tegen één NAVO-Duitsland?" Sovjet-U nie: " Moet ik dat horen uit de mond van de verliezer van twee we reldoorl ogen?" Dit soort woordenwisselingen zou al snel leiden tot een verharding van de standpun te n. Op dit moment kwam de Sovjet-

Unie met een nieuw voorstel. De onafh ankelijkheid van Litouwen zou binnen drie jaar -in plaats van de grondwettelijk toegestane vijf jaar- een feit kunnen zijn, maar dan wel vanuit de positie van deelrepubliek van de Unie van Socialistisc he Sovjet-Repu blieken. Een internationale (VN-)commissie zou moe ten beoordelen of er in litouwen sprake was van werkelijke nood. Na constaterin g daarvan zou de EG-hu lp via een derde, neutraal land (Finl and ) kunnen worde n verstrekt. aar aanleiding hiervan werd er stevig gediscussiëerd: "Beschouwt u [de Sovjet-Uni e I de EG-hulp dan als een poli tieke daad?" SovjetUnie: " Als de Ge meensc hap ak koord gaat met ons voorstel niet, nee." Eén ding was duidelijk: de economische boycot zou in stand blijven. totdat de Litouwse verkl arin g werd ingetrokken. Harde noten werden gekraakt over het verschil tussen handhavi ng van de boycot en bepe rkte hu lp ·'van buitenaf', en beëindiging van de boycot. De Sovjet-Unie stelde dat dit laatste voor haar onaanvaardbaar was, omdat dit een impliciete erkenning van ee n onafhankelijk Litouwen zou inhouden. Om 13.45 uur kwam het mes op tafel : de Sovjet-U ni e dreigde het twee- plus-v ier-overleg over de Duitse ee nword ing te blokkeren. als de DDR niet wat inschikkel ijker zou worden. De caucus werd voor onbepaa lde tijd geschorst... In de sc horsing besloot de SovjetUnie haar "ja, mits"-constructie ("Wij zijn bereid tot concessies. al s er vooruitgang is inzake de Duitse kwesti e") te vervangen door een "nee. tenzij"-conslruclie ("Wij zijn ni et bereid tot concessies, behalve als er vooruitgang is inzake de Duitse kwestie"). Na hervatting van de vergaderin g nam Polen nogal wat aanstoot aan deze fonnulering. omdat het haar ontging dat het om een taalkundige verandering ging. Er werd wéér geschorst...

Middagplenum De Amerik aanse voorzitter gaf direct na de opening het woord aan Denemarken, we lk land de volgende verk larin g afl egde: " De aan we-

zige EG-lidstaten en de VS erkennen het recht op zelfbeschikking van Litouwen. Wij erkennen echter ook het recht van de SovjetUni e op een overgan gsfase. De genoemde tennijn van drie jaar wordt door ons aanvaard . Wij zijn bereid tot het verlenen van economische, politieke en technisc he steun aan het Warschaupact." De Sovjet-U ni e herhaa lde haar standpunt en voegde eraan toe: "Litou wen is voor ons van vitaal strategisc h belang:' (Gelac h) Beide Duitslanden drongen erop aan om de Duitse kwesti e buiten de onde rh andelinge n te houden. Bu lgarije vroeg het Westen bij litouwen aan te dringen op het intrekken van de onafhanke lij kheidsverkl aring. Het ging hi er immers om een eenzijdige verklaring van uiareding uit de Unie van Sociali stische Sovjet-Republieke n. Volgens het Westen was dit niet het geval: het ging om een inte nti everk laring. Het overleg werd gesc horst... Tijdens de schorsing introduceerde de Roemeense delegatie de " koel-

"Als ik U goed begrijp, dan is uw constructieve bijdrage het dreigen met economische sancties?" kas t-optie". Dit kwam neer op overname van hel westerse voorstel met de toevoegi ng dat de Sovjet-U ni e voorlopig de Duitse kwesti e zou laten ru sten als het Westen een oproep zou doen aan Litouwen om de onafhankelijkheidsve rk larin g in te trekken. De vergadering we rd hervat. De reactie van de NAVO op de ··koelkast-optie" was voor het Warschaupact rondu it teleurstellend. De staf van Clingendael vond ook dat deze react ie lé hard en té negati ef was. Denemarke n: "A ls de Sovjet-Unie zich niet wat soepeler opstell.zou dit wel eens kunnen leiden tot schadu wzijden in de economische relaties met de EG." Sovjet-Uni e: " Als ik u goed begrijp , dan bestaat uw constructieve bijdrage uit he t dreigen met economische sancties?" Op dit punt -het was inmiddels al 17.00 uur- we rd de conferentie verdaagd en het ro llenspel afgesloten.

Ik hoop dat het geen libanon wordt Intervie w " Gorbatsjo v probe ert t e balanceren o p de sche idslijn tussen de rechtse en linkse o pposit ie in de Sovjet-Unie. Re chts ve rwijt Gorbatsjo v d a t hij uitverkoop houdt van het communistische regime. Links zegt dat hij niet ver genoeg gaat met zijn hervormingen . En allebe i zegge n ze dat e r, al s Gorbatsjov niet gauw een beslissing neemt, een burgeroorlo g ontstaa t .", aldus Kare l van het Re ve.

Hans-Poul Andriessen,

redacteur van Jason Magazine, interviewde Karel von het Reve.

Depublicist en oud-hoogleraar Russische letterkunde van het Reve sc hetst een sombe r beeld va n de Sovjet-U ni e. Op politiek en economisc h terrei n moete n drasti sche hervonningen pl aatsvinden

en tegelij k moet het Russisc he koloniale imperium worden opgeheven. " Een k oloniaal rij k w aar het moeder land en de koloniën dwars

door e lkaar hee n lopen", aldus van het Reve.

In dil interview slaan de volgende vrage n centraal : hoe heeft het communisti sche regime zich zo lang kunnen handhaven? Hoe is het in e lkaar gedonderd ? En wat brengt de toekomst? Van het Reve: " De communi sten

wilden in 19 17 een samenlev ing

Prof. dr. K, van het Reve (KIPPA).

sti chten die e igenlijk niet mogelijk was. Ze deden dal op twee mani eren. In de eerste plaats door de bevolking met veel geweld en terre ur het communisti sc he systeem op te drin gen. En in de tweede plaats door in de loop der tijd zoveel moge lij k dingen van dat systee m te laten va llen. Allerlei dingen die men vroeger met het communisme verbond zijn nu vervallen. Zoal s iederee n verdi ent evenveel, of er zijn geen rangen en standen meer of er bestaan geen ondersche idingen meer. Je kunt ee n he le rij zake n noemen die de communisten in de loop der tijd hebben gesc hrapt om toch de macht te houden. Maar op het laatst heeft men zoveel losgelaten dat er niets meer over bleef. Men zei ze lfs: Ons economi sc he systeem de ugt niet! En: ons politieke systeem deugt niet!

Nou dil is de communisten fataa l geworde n. Ik ve rge lijk Gorbatsjov we lee ns met Lode wijk XVI in Frankrijk di e vond dat het zo all emaal ni et verder gin g. Lodewijk riep toen voor het eersl sinds eeuwen de Staten-Generaal bijeen om te vragen of er niet eens ee n perestrojka moest komen ... , nou dat betekende het beg in van de Franse Revolutie en het einde van zijn bewjnd. Het is te hopen voor Gorbatsjov dat het met hem anders afl oopt:'

Waardoor is liet communistische systeem in Oost-Europa als een kaarte"huis in elkaar gestort? "Doo r de terugtre kking uit Afghani stan liet Gorbatsjov verkapt merken dat hij de Ooste uropese regimes niel langer met geweld zou steunen. Die terugtre kk ing was een enonn ingrijpende gebeurteni s. Als de militair verslagen wordt , ben je wel gedwon gen je

terug Ie trekken; dat kan niet anders. Maar de Ru sse n waren in Afghani stan niet verslagen en loch hebben ze het land verl aten. net al s de Amerik ane n in Vi etnam . Gorbatsjov ze i lOt zijn soldaten: "Jonge ns, het gaat niet goed , we hebbe n ons vergist. we gaan eruit' " Dat moe t bij de oppositie in de Oosteuropese landen de zekerhe id hebben gewekt dat, a ls zij die Honec ker c um sui s eruit gooiden, de Russe n ni et zo uden ingrijpen. Nou, toe n gin ge n ze iedere avond massaal de straat op e n kwam van het een het ander. Ve rvo lge ns kreeg je dat gehe imzi nni ge overspringen van het ene land naar het andere van zo' n revolutie. Niemand kan dat verklare n, het zal wel op het vlak van de mode liggen. De mode is immers ook onvoorspelbaar en onverklaarbaar. Want de toestand in die landen was versc hill end. Het begon zelfs in Albanië en Roemenië te romme len. Dit zijn landen waar na het Stalin-bewind het liberale Brezjnev-be wind noo it geweest is. Albanië was ee n min of meer Stalinisti sc h land. Roemeni ë werd geregeerd doo r een ste lletje halsafsnijders. die met het communi sme heel we inig te maken hadden . En toch sloeg het binne n enke le weke n van he l e ne naar het andere land over. Behalve naar de SovjetUnie ze lf. Dit lij kt op het ove rslaan van de studente nrevolut ies in de jaren zestig. Aanvanke lijk kwamen de studente n in Berke ley in Ca liforni ë in opstand. Deze opstand sloeg ove r naar Enge land , waar de uni versite ite n geheel anders waren, en naar het vaste land van Europa. naar Parijs e n Amsterdam , waar de situatie wee r geheel anders was. Die landen hadden geen bal met e lkaar te maken en toch begonnen overal de Sludenten te marcheren en de

Intern ati onale te zingen. Zo sloeg de revolutie in 1989 ook over. En waarom? dat is een vraagteken,"

Deskundigheid Oost-Europaspecialisten

Zou je niet een groot vraagteken moelen zeilen bIJ de deskundig· heid vall al die Oos/-Europa-specialisten? Geen van hen heeft de gebeurtenissen van vorig jaar aan zien komen. "Ja, bij een revolutie vervalt all e deskundi gheid van mensen in het buitenl and. Dat was bij de Ru ssisc he re volutie van 19 17 ook het geval. Je had toen in ieder land wel een paar jongens die vaak in Ru sland kwamen en alles wiste n van de Kadetten, de Roman ovs. de sociaal·democ raten, etcetera. En toen dat regime in februari 19 17 in twee dagen in elkaar donderde. wiste n ze ook ni et wat e r verder zou gebeuren. Nu is dat precies zo, Kees van Kooten doet dat aardi g voor op de televisie als dr. Klavan. Als Lauc Hobbe rna hem vraagt: " De ont wikkelingen in Ru sland gaan wel heel erg snel. vi ndt u niet?", ant woordt dr. Kl avan: "inderdaad. de ontwik.kelingen gaan wel heel snel". Tja. dat is alles wat we kunnen zeggen."

De rechtse oppositie bestaat gro· tendeels uit het enorme panijapparaat van miljoenen lede n. Die par· tij kon in de DDR en in Tsjechoslowakije weggevaagd worden. maar dat lukt in de Sov· jet-Uni e niet. daar is de partij vee l te machti g voor. Iedere organisati e, iedere sc hool. ieder bedrij f wordt behalve door haar eigen di rectie bestuurd door een afdeling van de communistische partij . De linkse opposi tie bestaat uit allerlei stromingen en lijkt hopeloos verdeeld. Hierbij moet men niet vergeten dat er geen democrati-

re n ook maar vijf jaar weggeweest. Maar in de Sovjet-U ni e zij n die partijen zeve nti g jaar ve rboden geweest."

Democratie ''Ik hoop dat er ten democratie in de Sovjet-U nie komt. maar ik durf er ni ets van te zeggen. Kijk. het land staal er beroerd voor. De economie moet op poten gezet worden en daarnaast moet er ook een koloni aa l rijk opgeheven worden. Ee n koloni aal rijk waar de koloniën en het moederl and door elkaar heen lopen. Ik zou niet weten

HGorbatsjov dacht: die mensen zullen wel voor mij zijn, voor mijn perestrojka. Moor opeens riepen ze allemaal: weg met Gorby!" (MP).

Die Oosr·Europa·illsliIUlen kUilnen dus wel gesloten worden ? "Neen. dat niet. Zo' n revolutie duurt niet langer dan ee n paar jaar en dan heeft ze zich uitgekri stallisee rd. Dan kan je dat wee r gaan bestude ren. Me n weel van Ru sland natuurlijk een heleboel, maar je weet niet wie het zal winnen. Gorbatsjov of de oppositie. Het is net als bij het W.K .-voetbal; hoe groter de ke nner. des te minder weet hij wie zal winnen."

Waaruit bestaat de oppositie in de SO\~e l-Ullie tegen Gorbatsjm'? " Er is een linkse e n een rec htse oppositie en Gorbatsjov probeen op die scheidslijn te balanceren. Rechts verwij t Gorbatsjov dat hij uit verkoop houdt van het communistische regime. Links zegt dat hij ni et ver genoeg gaat me t de her· vomlin gen. En allebei zeggen ze dat er. als Gorbatsjov ni et gauw een beslissing neemt . een bu rgeroorl og onstaal.

sche traditi e is in de Sovjet-U nie. Hoeveel jaar zijn wij in Nederland ni et bezig gewees t een partijstelsel op te bouwen? De sociaal-democrate n bestaan sinds 1898. de christelij ke partijen stamme n ook uit die tijd en de li beralen zij n zelfs nog oude r. Deze groeperingen bestaan nog steeds. In de Sovjet-U nie is ni ets meer van vroeger over. Ja, je hebt enkele honderdjari gen die vroeger nog sociaa l-democraat geweest zij n. maar daar houdt het dan ook mee op. Hierdoor is panij vorming erg moeilij k. Na de Tweede Wereldoorlog waren er in Nederl and ook ontzettend veel groeperin gen. maar er kwamen toe n al gau w vrije verkiezingen waarbij van al die groe peringen ni ets overbl eef. De oude panijen van voor de oorlog kwamen gewoon weer terug. die wa-

hoe je dat moet doen. Nederland zei tegen Indonesië: "Jullie zijn vrij. laten we goede vriende n blijve n en zoek het ve rde r zelf maar uit!" Maar hoe moeten de Ru sse n dal doe n mei Ann eni ë of Georg ië

Dr. Klavan : "Inderdaad, de ontwikkelingen gaan wel heel snel." of met de Oekraïne. waar de helft van de bevolking Rus is? Dat is heel moeilijk, nog afgezien van het feit dat conservatieve mensen het besc houwen als de uit verkoop van hun land . Wij Nede rl anders voerden oorlog toen Indonesië zelfstandig wilde worden omdat de man in de straat vond dat di e nege rs zich ni et te veel moesten verbeelden. Het was ons Nederl ands-

Indië, waar we iets groots hadden verricht. Dat wo u men niet loslaten. Stel je nu een Ru ssische officier voor van een jaar of zestig, zeventig, behangen met medailles en

sche bevolking meer vrijheid heeft gegeven. Maar die grotere vrijheid

lemaal: " Weg met Gorby!" Gorba-

is iets waar de massa in de SovjetUnie niet zo"n boodschap aan

tsjov werd er zenuwachtig van en

e r wordt tegen hem gezegd: We

begon met zijn hand op de balustrade te tikken. Hij begreep er

maken uitverkoop van de SovjetUnie! Die officier is razend na-

Gorbatsjov weet goed hoe hij een

tuurlijk. Hij heeft het land groot gemaakt, hij heeft er voor gevoch-

ten en dan komen er een stelletje intellectuelen, joden en Armeniërs die dat zaakje plotseling uit elkaar

willen laten spatten. Dat is moeilijk te verteren. Maar nu willen alle republieken weg, of elkaar afslachlen, zoals

Armenië en Azerbaidzjan bijvoorbeeld. Daar moet Gorbatsjov op

een gegeven moment toch tussenbeide komen om de partijen uit elkaar te halen. En ondertussen moet hij ook nog het land hervonnen op politiek en economisch gebied.

Dat is een gigantische opgave. Niemand weet hoe je die economie moet verbeteren. Als ze de fabrieken die geen winst maken zouden sluiten, dan krijg je een

massale werkloosheid." Wat zou ti doen als lt Gorbatsjov was? "Dat weet ik juist he lemaal niet! Ik heb gee n enkele aanbeveling. Hij had veel meer naar de linkse oppositie moelen luisteren. Veel Russen zijn van mening dat het nu te laat is; wat Gorbatsjov nu doet, dat had hij vijf jaar ge leden moeten doen. Als hij ze lf het initiatief had genomen voor de zelfstandigheid van die republieken dan had hij zich daar geweldig populair gemaakt en nu meer gezag gehad. Maar hij heeft die ontwikkelingen niet zien aankomen. Gorbatsjov ge loofde tot voor kort niet dat de Litouwers allemaal voor de onafhankelijkheid waren. Toen hij in de republiek op bezoek was liet hij de auto stoppen en ging naar de mensen toe om het ze te vragen. Gorbatsjov geloofde dat die massameetings georganiseerd waren door de Litouwse separatisten. Hij wist niet dat het hele Litouwse volk hem kwijt wilde. Zo wist hij ook niet wat die demonstratie op I mei op het Rode Plein betekende. Hij dacht: "die mensen zullen wel voor mij zijn,

voor mijn perestrojka". Maar opeens riepen die demonstranten al-

niets van. concurrent kan neerhalen, maar weet niet hoe de publieke opinie voor zich te winnen. Daarin is hij betrekkelijk o nbeholpen. Bij de Lenin-herdenking begin dit jaar hiel d hij vol dat Lenin een prima

kerel was geweest. Maar als je toegeeft dat Stalin een schurk was en Brezjnev een boef, dan kun je niet

volhouden dat Lenin zo'n goeie baas was. Dat kan nu eenmaal niet. Daar had Gorbatsjov niet aan gedacht. Zo verscheen hij voor de televisie met allerlei verouderde praaljes, terwijl hij resoluut al die herdenkingen had moeten afsc haffen. Gorbatsjov komt overal te laat achter. Zo bekte hij afgelopen jaar

Sacharov af toen deze het primaat van de communi stische partij uit de grondwet wilde sc hrappen . Inmiddels is dat al gebe urd , maar een Jaar geleden kon dit nog niet.

heeft. De gemidde lde Rus za l hel

worst zijn wat er in de krant staat. Hij merkt dat de economische toestand beroerder is dan voor Gorbatsjov. Dus waarom zou hij Gorbatsjov beminnen? Gorbatsjovs populariteit in zijn eigen land is nooit groot geweest. Als er nu vrije presidentsverkiezingen gehouden zouden worden is het maar de vraag wie de mensen zouden kiezen. Bij Gorbatsjov weet men wat voor een vlees men in de kuip heeft. Kiest men voor

rechts, dan komt er een tiran en is men terug in de periode van Stalin. Ki est men voor links dan wordt Jeltsin president , waarvan men niet weet wat hij gaat doen. Hij is een populist, een volksmenner en een alcoholist. Die schreeuwer zou hel missc hien heel goed doen,

maar hij heeft toch meer weg van een Amerikaanse vakbond leider dan van een politicus. Mi sschien zou men toch weer terugva llen op Gorbatsjov. "

Haalt de Sovjet-UI/ie het jaar

Een gewone politicus weet dat je vriendelijk moet zijn voor je te-

2000'

genstanders, maar dat weet Gorba-

" Ik durf ze lfs geen voorspelling te

tsjov niet. Sacharov deed dat voor-

doen voor volgende week, laat staan voor het jaar 2000 ! De zaak is eigenlijk al aan het uiteenvallen. Ik zie de Sovjet-soevereiniteit over

stel en hij wilde Gorbatsjov

vervolgens een aantal brieven overhandigen van mensen die het met hem eens waren (zo naïef is

de Baltische landen niet herste ld

worden. Dan moet Gorbatsjov zeer

Sacharov dan dat hij een pakje mei 200 brieven overhandigde). Toen blafte Gorbatsjov hem af met de woorden: "Nou dat betekent he le-

nu toe nergens gedaan. Dat verva l zal zich doorzetten. In iedere repu-

maal niets want ik kan je zo evenveel brieven van de andere kant

bliek zijn sterke onafhankelijkheidsbewegingen ontstaan. Er zui-

overleggen". Dat had hij natuurlijk

len waarschijnlijk enonne machtsverschuivingen plaatsvin-

nooit moeten doen, hij had moeten zeggen: " Dankuwel, beste Andrej Sacharov, ik za l het a llemaal be-

studeren. We zijn het niet met elkaar eens, maar misschien .. .", dat

hard optreden en dat heeft hij tol

den, waarbij de kans op bloed ve r-

gieten groot is. Daarnaast weet je niet wat de islamieten gaan doen als er in één van

soort praatjes."

de Azialische republieken een Khome iny opstaat. Er bestaat ook

Gorbatsjovs p.r. is slecht

een antisemitische stroming. Zij

"Gorbatsjovs p.r. in de SovjetUnie is niet goed. Zijn popularite it in het buitenland is vanzelf goed geworden omdat hij zich heeft te ruggetrokken uit Afghanistan. veel

gee ft een tijdsc hrift uit dat in Nede rland allang verboden zou zijn.

Amerikaanse ontwapeningsvoorstellen heeft aanvaard en de Russi-

Maar volgens insiders heeft die Russ ische Centrum Partij gelukkig ni et zo'n grote aanhang. Je kan alleen maar hopen dat de SovjetUnie geen Libanon wordt."

Sovjet-recht tegen het verval door G.P. van den Berg

Het nieuwe de nken van Sovjet-president Gorbatsjov heeft ook de opvattingen omt rent de rol en posit ie van het recht in de Sovjet-samenleving niet ongemoeid gelaten. Er zijn tekenen dat de USSR zich ontwikkelt in de richting van een rechtsstaat. De effectuering van een daadwerkelijke co nstit utionele toetsing van lagere wetgeving kan een einde maken aan de rechtsonzekerheid en de willekeur van de Sovjet-autoriteiten. Aan de andere kant lijkt men met de verstevigde fun ctie van Sovjet-president nieuwe stijl de mogelijkheid open te willen houden van wetsafwi jking.

de communisti sc he ideologie ge lden het rec ht en de staat a ls instrumenten van de heersende klasse om de nieuwe com munisti sche

maatschappij op te bouwen. Als de

communistische maatschappij is bereikt zullen het recht e n de staat zijn afgestorven. omdat er in een derge lijke maatsc happij geen klassen meer zijn. Deze destructi eve theorieën vie len in Rusland in goe-

de bodem. omdat daar een lan ge rec ht snihilislische traditie bestond.

Theorie van de sterke staat Voor despotische machthebbers lijkt de theorie ove r het afsterven van de staat en het rec ht aantrek ke lijk omdat zij door een beroep erop te doen iedere afwijking van hel recht kunnen rechtvaardigen. Maar sterke le iders zoa ls Stalin hadden er veel moeite mee omdat het leidt to l een zwak ke slaal. In een dial ec ti sche redene ring stelde Stalin daarom dat het recht en de staat in de toekom sti ge comm unis-

tische maatschappij weliswaar ni el meer zouden beslaan, maar dal men een sterke staat nodig had om de voorwaarden te scheppen voor het afsterven van de staat. Deze redeneri ng was éé n van de rechtvaardigingen gebruikt voor het terreurbewind dat Stalin vesti gde in de jaren ·30 van deze eeuwen dat le idde tot de exec uti e van mee r dan 0.6 miljoen politieke en andere venneende tegenstanders in de jaren 1937 en 1938. Een sterke staat le idde derhalve tot absolute rec hte loos he id. Maar in de rec htstheori e bouwde men de these op van de superi oriteit van het socia-

lislisc he recht boven het recht in de bourgeois maatsc happij. Dit kwam ook tot uiting in de bewering van Sta lin dat de in 1936 afgekondi gde nieu we grondwet de meest democratische grond wet in de hele were ld was. Stalins opvolger Chroesjtsjov verwierp de theorie van de sterke staat en hij hec htte we l weer meer betekenis aan de ontwikkeling van het recht. maar in feite legde hij de grondslag voor ee n nie uw gematigd terreurbe wind. omdat vee l repressiemidde len in het recht ze lf werden in gebouwd. Dit uitte zich in fonnules als het gebruik dat burgers van hun rechten en vrijheden gebruik mochten maken. zolang dit geen schade toebrac ht aan belangen van staal en maatschappij. Als het erop aankwam achne de staat zich ook niet gebonden aan het recht. Zo we rden in 196 1 de va lutasmokke laars Rokotov en Fajbysjenko door de rec hter ve roordeeld tot de hoogste straf die hi ervoor mogelijk was, name lijk 15 jaar vrijheidsberoving. Chroesj tsjov vond dat de doodstraf nodi g was en hij ste lde daarom voor het wetboek van strafrec ht te wij zigen. Juristen zeiden hem toen dat een dergelijke wetsw ij zigi ng niet hi e lp omdat in het strafrecht de regel van het verbod van terugwerkende kracht ge ldt en de staat ook aan deze wettelijke regel is gebonden. Chroesj tsjov reagee rde: De staat. dat zijn wij. De wet, dat zijn wij. Geheel in strijd met de elementaire beginselen van de rechtsstaat werd toen toch de doodstraf opgelegd.

Brezjnevs grondwet Onder Brezj nev ging men door met de onder Chroesjtsjov begonnen he rcod ificati e van het rec ht. Ook werd in 1977 een ni euwe grondwet aangenomen die in de plaats kwam van Stalins grondwet van 1936. Brezj nev streefde ec hter vooral naar een nieuwe grondwet ter mee rde re ee r en glorie va n zic hze lf en in de hoop dat men zou gaan praten over Brezj nevs grond wet zoals men onder Stalin sprak over Stalins grond we t. De stabili sering van het bewind onder Brezjnev leidde tot een bevriezing van de maatschappelijke ont wikkeling in de jaren van de zogenaamde stagnatie. Mensen werden niet meer vervangen als dat nodig was, pogingen tot economische hervonnin ge n strandden in een steeds sterker wordend burea ucra-

Mr. G.P. van den Berg is medewerker van de vakgroep Oosteuropees Recht van de juridische faculteit van de Rijhuniversitt>it Leiden.

Brezjnev streefde naar een nieuwe grondwet ter meerdere eer en glorie van zichzelf ti sc h apparaat e n dissidenten die de maatschappelijke ont wikke lingen aan de kaak ste lden en de politi ek van de Sovjet-staat toetsten aan de rechten van de mens. werden op a lle mogelijke manie ren onderdrukt of het land uitgegoo id. Internationaal gezien streefde Brezj nev vooral naar erkenning van de kracht van het Oostblok en van de in Europa bestaande grenzen door het Westen, door een sterke militaire macht op te bouwen. Om deze reden wenste hij met het Westen te onderhandelen,

de werkel ijk te gaan functioneren

MACHTSSTRUCTUUR IN DE SOVJETUNIE VOORZ ITTER VAN DE OPPERSTE SOVJET

Secretaris-Generaal van de CPSU (communistische partij van de Sovjetunie)

Staatshoofd gekozen voor 5 jaar Michail Gorbatsjov

R EGERING 57 ministers premier:

POLITBURO hoogste orgaan

Nikolaj Ryzjkov

partij

SECRETARIAAT VN-JHET CENTRAAL COMITE

Michail Gorbalspv en 11 leden (+ 7

Gorbalsjov en

plaatsvervangers)

11 secr91arissen

van de communistische

PR ESIDIUM VAN DE OPPERSTE SOVJET 39 leden waarvan de presidenten van de 15 Unie-republieken

Michail

OPPERST E SOVJET parlement van 542 leden

verdeeld over twee kamers

CENTRAAL COMITE circa 500 leden en 170 plaalsvervangers

RAAD VAN DE UNIE

RAAD VAN DE NATIONALITEITEN

CONGRES VAN VOLKSAFGEVAARDIGDEN

CONGRES VAN DE COMMUN ISTISCHE PART IJ VAN DE SOVJETUNI E

t•

1.500 leden gekozen volgens algemeen kiesrecht en 750 vertegenwoordigers van de communistische partij, vakbonden en

andere maatschappelijke organisaties. Hel congres kiest het staatshoofd en de 542 leden van de Opperste Sovjet

en dit leidde in het najaar van 1987 lot een eerste incide nt in hel parlement bij de aannemi ng van een wet op de admini strati eve rechl spraak. Van grOier belang was dat eind 1988 de grond wet zo

werd gewij zigd dat er voorwaarden werden geschapen voor het

houden van echte ve rkiezingen en voor het ontSlaan van een werkelijk functionerend parlement. We l werden hierbij vele ve iligheidsk leppen ingebou wd. Zo kent de Sovj el-Unie geen direcl gekozen parl ement. De bevolking kiest

twee derde van de leden van een Con gres van Volksaf gev aardi gden, terw ijl een derde van de leden

wo rdt gekozen door maatsc happe lijke o rganisaties. He l Congres is een periodiek bijeenko mend o rgaan dat o ffi cieel aileen de werkelijk belangr ijke besluilen neemi, terwij l het ook de Opperste Sovj el

ki es t di e fun gee rt als ee n min of meer pennanent bijeen zijnd parlement. Bij de ve rkiezingen die in maart 1989 werden gehouden was

het ove rwicht van de communi sti sche partij nog zo grool dal zij

circa

mee r dan 85% van de zetels in het

18 miljoen leden

Congres kreeg en later ook in het 184 miljoen kiezers

Schematisch overzicht van de machtsstructuur in de Sovjet-Unie (ANP).

hetgee n uite inde lijk resulteerde in

tot fundamentele wijzigin gen in

geschapen voor de geleidelijke

de ConferentÎe voor Vrede en Samenwe rking in Europa (CV SE), gehouden van 1973 10 1 1975 in Helsinki . In hel Weslen kregen de rec hten van de men s steeds meer

hel in Iem e beleid. M en bleef be-

vonnin g van een de mocratisch stelsel. Dit laat zich illustreren aan de hand van de ki eswette n di e. in

en d it fru stree rde iedere werke lijke

aandacht en het Westen probeerde

dialoog.

vooral in het Helsinki-proces de betekeni s van de rechten van de mens in de daad werkelij ke politiek van een staat op de voorgrond te

sc huiven. De Slotac te van He lsinki van 1975 was enerzijds een triomf voor Brezjncv, omdat deze leidde lo t een stabi lisering van de politieke situatie in Europa en de erkenning van de na de Tweede Wereldoorlog vastgestelde grenzen door

weren dat he l soc ialisti sche systeem superie ur was aan de beslaande Westerse politi eke stelse ls

Het nieuwe denken in het Sovjet-recht Het ni euwe denken dat Go rbatsjov in de loop van 1986 introd ucee rde,

is noo it bedoeld geweest om het soc ialisme a ls zodani g te li quideren en om het politieke systeem te vervange n door een op westerse leest geschoeid mode l. Gorbals-

de 15 republieken waaruit de f edera le Sovjet-slaal is opgebou wd,

e ind 1989 we rde n aange nomen. In deze kies wetten verdwenen eni ge veilighe idsmec hani smen; zo werden in de republi eken geen afge-

vaardi gden meer gekozen door de traditio nee l door de communi sti sche partij beheerste maatschappe-

lijke organisati es. in de meeste repub lie ke n werd het parlement direct gek ozen en het aantal mogelijkheden voor de politieke IOp om

de selec tie van de kand idaten te sture n nam af.

hel Helsinki-proces een politiek

jovs doel is steeds geweest o m ee n soc ialisti sch en democrati sc h systeem te creëren . Een eerste taak

forum waarin de Sovjet-Unie ge-

hierbij was dal ailer lei democrat i-

ment raakte de communi sti sche

d wongen we rd verant woordin g af te leggen voor haar interne beleid ten aanzien van de mensenrechten.

sche inste ll in gen die in de SovjetUnie besto nden niet langer meer ~en façade waren voor een terre urbew ind. maar echt zouden gaan functio neren. Het parlement di en-

partij haar monopoliepositie op de machlsuitoe fening kwijt, al bleef de macht prakti sc h geheel in handen van de communi sten. De

hel Wes ten. AnderLijds creëe rde

Aanvankelij k leidde de zo ontstanp

di aloog tussen Oost en West nip.

parl ement. Een ec hie democ ratie o nt stond zo ni et. hoogstens we rden eni ge wezenlijke voorwaarden

Door de herleving v an het parle-

vraag is of hier sprake is van een

verva l van de part ij. Gorbatsjov heeft bij herhaling benadrukt dat de partij met de perestrojka is begonnen en dat zij hierom een grotere morele en politieke autoriteit zou moeten krijgen. Ook in het internati onale vlak brengt de SovjetUnie naar voren dal zij het is die uiteindelijk verantwoordelijk is voor de politieke omwenteling in Centraal-Europa en andere vroegere satell iet-landen.

Constitutionele toet sing Een derde winstpunt van het nieuwe de nken is de herwaardering van het rec ht in de maatsc happij. Deze herwaardering blijkt uit de in 1988 ingezette politiek tot feitelijke waarborging van de onafhankelijkheid van de rechterl ijke mac ht, de invoeri ng van admini stratieve

rechtspraak en van een systeem van constitutioneel toezicht. Het recht had in de periode van de Nieuwe Economische Politiek in de jaren '20 een zekere ro l gespeeld in het politieke systeem. Sommige elementen van de rechtsstaat kon men toen vinden. zo was er een stelsel van constitutioneeltoezicht hetgeen inhield dat de opperste recht bank van de USSR het rec ht had te beoordelen of lagere wetgeving in overee n-

stemming was met de grond wet. Stalins opvattin gen over de noodzaak van een sterke staal leidden tot hel verd wijnen van dit instituu t. Sindsdien had offi cieel alleen het parlement de mogelij kheid om lagere wetgev ing te verni eti gen. maar het parlement functioneerde niet. Daarom kon de staat iedere regeling uit vaardigen di e hij nodig achtte. Van recht was geen sprake meer, maar hoogstens nog van een vaak onont warbare klu we van wellen, verordeningen en instructies, die ook nog vaak geheim werde n gehouden. Bij de grondwetswijzigingen van dece mber 1988 werd in de grondwet de oprichting voorzien van een Comité voor Constituti oneel Toezicht. Aanvankelijk was nog niet zo duidelijk wat di t Comité zou gaan doen. Enige duidelijkheid kwam er toen op 23 decembe r 1989 een we t op het Comité werd aangenomen. Na eni g geharre war rond de benoeming van de

leden van het Comité werd dit eind april geïnstalleerd en midden mei hield het zij n eerste vergaderin g. Taak van het Comité is het uitbrengen van concl usies over de vraag of wetsont werpen en geldende wettelijke regelingen in overeenstemming zijn met de grondwet van de USS R en met andere hogere regelingen. Het kan conclusies uitbrengen op verzoek van de hoogs te organen van de staat. maar ook op eigen in itiatief. Is het vooral uit j uristen bestaande Comité van oordeel dat een lagere regel ing in strij d is met een hogere regeling, dan wordt de werk ing van die regeling veelal geschorst. Er kan dan eventueel een gesc hil ontstaan over de wenigheid van de

e r uiteinde lij k voor zorgde n dat de in de wet neergelegde bepalingen geen enkele invloed hadden op de praktij k.

Inperking despot isme Het Comité kan ook een einde maken aan vonnen van despotische machtsuitoefen ing die in de Sovjet-Unie nog steeds bestaan. Op 14 maart van dit jaar werd de politieke monopoliepositie van de communistische partij, die verankerd stond in artike l 6 van de grondwet, opgeheven. Toen werd teve ns de post van Presiden t "nieuwe stijl" ingevoe rd. In de oude stijl werden de bevoegdheden van de President zeer vaag omschreven. Ook werd bepaald dat de President oekazen.

Het nieuwe denken heeft geleid tot een herwaardering van het recht in de maatschappij regeling, waarover uiteindelijk door het Congres van Volksafgevaardigde n wordt besli st. Het Congres kan de concl usie van het Comité slechts van de hand wijzen met een gekwal ificeerde meerderheid van twee derde van de leden. Schendt de lagere regeling de rechten en ,:,rijheden van de burger dan treedt deze buiten werking op het moment dat het Comité zijn conclusie heeft genomen. Een aantal bevoegdheden kreeg het Comité bij wijze van amendementen op het oorspronkelijke wetsvoorstel. Het ging hier vooral om de regel dat regelingen die de fundamentele rechten en vrijheden van de burger schenden ve rv allen door de conclusie van het Comité. Deze regels werden vooral bedacht om de Baltische staten, die naar onafhankelij kheid streefden, daarbij de voet dwars te zetten. omdat zij bij dat streven geen last wilden hebben van de stemmen van de in hun landen wonende minderheden. Om deze reden kon Gorbatsjov zich wel in de amendementen vinden. Het eindresultaat van de parlementaire debanen is derhalve dat het Comité een uiterst sterke positi e heeft gekregen met zeer veel bevoegdheden. waannee het een einde kan maken aan de praktij k dat men in de Sovjet-Unie vaak best een aardige wet had, maar dat allerlei verordeningen en instructies

die bindende kracht op het gehele grondgebied van de Sovjet-Un ie hebben, kan ui tvaardi gen op grondslag van en ter uitvoerin g van de grondwet en wetten. Een de rgelij ke bepaling is in de SovjetUnie altijd gezien als ee n bepaling die de mogelijkheid geeft va n de wet af te wijken. Gorbatsjov ziet haar kennelijk ook zo. Dit blijkt uit het feit dat hij een oekaze heeft uitgevaardi gd die bepaa lt dat demonstraties in het centrum van Moskou gereglementeerd worden door de Raad van Ministers van de USS R. terwij l een Wet op demonstraties uit 1988 bepaa lt dat de plaatse lijke overheid dat doet. Op zichzelf gaat het hier niet om een schokkende wetswijziging. maar als het idee post zou vallen dat de President niet aan de wet is gebonden, is despotische mac htsuitoefening nog steeds mogelij k. Juist daarom is het van groot belang dat het Comité voor constituti oneel toezicht op zijn eerste vergaderi ng heeft besloten de oekaze op zij n agenda te plaatsen. Dit is de eerste keer dat er in Rusland of de Sovjet-U ni e ee n werkelij ke confro ntatie is tu ssen hel recht en de staat. Als het recht hierin zegeviert. zou dit e rop duide n dat op de huidi ge puinhopen van de socialisti sche staat een nieuwe staat gaat ontstaan di e gebasee rd is op de beginselen van de rechtsstaat.

Russische romantiek Interview "Meer en meer begin ik Gorbatsjov te zien als een tragische figuur, die zichzelf opofferen moet ter wille van de samenleving. Want ik ben bang dat hij de kluts zal kwijtraken. Hij heeft leven ingeblazen in processen die hij niet meer controleren kan. Met alle respect voor de democratisering en de verworven vrijheid in Oost-Europa, dat is te snel gegaan", aldus Felix Kaplan. Volgens hem zit er te veel romantiek in de Russische ziel en vormt dat de grootste bedreiging voor perestrojka.

Het interview met

F. Kop/on is gemaakt

door Hans von der lee,

redacteur van 1050n Magozine.

T ennisser -vier maal kampioen van Litouwen-, schrijver (pseudoniem: Kirill Gradov), docent Ruslandku nde en Russisc h aan de Rijksuniversiteit Leiden. AI deze

kwa lificaties zijn van toepassing op Feli x Kapl ap. Zijn vader zat op beschuldiging van spionage voor Argentinië vijftien jaar gevangen. Als zoon van een Russin werd het hem in 197 1 verboden nog langer dee l te nemen aan de Litouwse kampioensc happen tennis. Twee jaar later emigreerde hij naar Israë l. Vanaf 1975 woont hij in Nederland. U bellt kort geleden \'oor het eerst sillds uw \'ertrek teruggekeerd naar uw geboorteland Litouwen. Wat is uw indruk van de politieke situatie aldaar? Kap lan: " Mijn ee rste indruk is dat

de mensen weinig realistisch zijn:

F. Kap/anI K. Gradov

Oason).

ze denken dat ze met de veranderingen in hun politieke structuur hetzelfde welvaartsniveau krijgen als hier. Ze willen niet inzien dat het gaat om een langdurig proces van vallen en opstaan, "trial and error". Nee, ze denken dat het voldoe nde is om de onafhankelijkheid uit te roepen of het communisti sche systeem af te schaffen en klaar is Kees. Dat maakt natuurlijk een zeer vreemde indruk, in die zin dat je ze dat we l gunt, maar dat je jezelf tegelijkertijd moet uitleggen als je er anders over denkt dan zij . Het frappeerde mij dat leidende Litouwse communisten, zoals Paljetskis en Berio2Ov, veel reali stischer waren dan iemand als vice-

premier O2Oloz. Zodra je ook met Litouwers praat, besef je dat ze zo lang geïsoleerd geweest zijn dat ze een zekere mate van etnocentrisme hebben. Ze plaatsen zichzelf in het centrum van alles en als er dan iets ni et lukt zegge n ze: " De were ld hee ft ons verraden." Het is een soort van kinderspel, de hele poli tiek . Maar er zit ook een element van tnl.giek in. omdat ze het niet kunnen helpen dal ze zijn zoals ze zijn. Door dat isolement kunnen we niet van ze eisen dat ze op ons niveau staan. De polit iek in Litouwen staat in de kinderschoenen. Als ze een ontdekking doen, bijvoorbeeld "de pers mag niet pol itiek zijn", dan komen ze naar je toe en zeggen: "Dat is fantasti sch. dat is een grote ontdekkin g, dat moet je toegeven! " Natuurlijk moet ik toegeven

dat het in hun isolement een enorme ontdekking is. maar wat is hel voor ons?"

Wat ;.'1 de belangrijkste kracht die trekt aan de Sovjet-Unie in de huidige opzet? "We kunnen. denk ik . niet over één belangrijke kracht praten, we l over facelten van verschi llende krachten. Omdat ik het karakter van het Russische volk doceer. ben ik altijd geneigd om naar de etni sche wortels van de Russen te kijken. En omdat ik geneigd ben de Sovjet-U nie te analyseren als een Russisch imperium , moet ik heel gauw constateren dat er in de psyche van de Russen on tzettend veel romantische elementen zitten. En we weten dat het communisme dezelfde romantische elementen bevat. Deze romantiek is de grootste vijand van moderniteit. van onze tijd. een tijd die in het teken staat van efficiency. Er is weinig plaats voor romantiek. Wat bedoel ik met roman tiek? Russen zijn een messianistisch volk met een zeer sterk gevoel voor een zekere missie. Dat messianisme is gefonnu leerd door een monnik , Filaret: "Rusland is het derde Rome. Het eerste Rome is

vergaan, het tweede Rome (Constantinopel) is vergaan. En nu is Rusland de hoeder van het ware geloof, het ge loof van all e volkeren," De Ru ssen denken dat ze een taak hebben. Als ik daarover praat, ont kom ik er niet aan om het begri p slavofïl ie in ons gesprek te introduceren: de Russen zijn ervan ovenui gd dat het hun taak is om de rest van de we reld te laten zien dat niet alleen het materië le, maar ook het immateriële, geeste lijke waarden dus, belangrijk is. Het is boeiend te zien dat juist een Poolse paus van Litouwse komaf er zo op hamen dat de westerse wereld geeste lijke waarden kwijtraakt. Dit is onafscheidelijk verbonden met de slav ische zie l en de slav ische were ldbeschouwing. De Russen moeten af van dat idee. dat ze ee n missie hebben, dat ze het door God gekozen vo lk zijn . Ze moeten bepaa lde romantisch trekjes overboord zetten. In we zen hebben we hi er te maken met de naweeë n van 19 17. Alle grote revoluties hebben processe n teweeg gebracht di e ontzettend lang duurden. In het geval van de Russische revolutie praten we over

ze ventig jaar. dat is in historisch opzicht een kone periode. Alleen.

omdat wij gewend zijn in mensenleve ns te re kenen lijkt dit een enorm tijdsbestek. De revolu tie van 19 17 heeft ni ets opge lost. integendeel. ze heeft bepaa lde processen venraagd. Nu krijge n de Rus-

sen de rekening gepresenteerd en die moe t alsnog betaald worden. Ik zie de Sovjet-U nie als ee n ver-

lengstuk van het Russische imperium , en het communisme als een

leer die e ige nlijk als geroepen

kwam om dal im perium te redde n. Zeventi g jaar heeft di e lee r gefunctioneerd en nu zien we dat hel

im perium uit elkaar valt. niet alleen om economi sche, maar ook

om ideologische redenen. Er heerst een enonne te leurste lling in het communisme en het doel dat rond deze tijd al bereikt had moeten zijn. Chroesjtsjov heeft destijds gezegd dat de huidi ge generatie Sovjet-burgers in het commun isme zou leve n. Dat was pakweg vijfent wintig jaar gelede n. We kunnen ni et eens over commu -

nisme praten, maar over armoedebestrij din g. Het is bergafwaan s gegaan met de Sovjet-U nie en dan kunnen we bepaalde krachten. oorzaken en redenen constateren di e de Sovjet-Unie e rvan weerhoude n op een nonnale wijze door te gaa n met het ontwikkelen van de samenl eving. Die de Sovjet-burger ervan weerhouden zich te ont wikkelen tot een nonnaIe me ns van ann o 1990. Een krac ht die het uiteenvallen van de Sovjet-Unie ve rsne lt, is de sne lle secul arisati e van de communisti sche partij . Er was een samenlev ing met een politieke pan ij di e langzaam de fun ctie van het geloof begon over te nemen. Daaraan zie je dat het commun isme precies op de golflengte zi t van het Russische messianisme. Gorbatsjov wil president zijn. en niet alleen panijle ider, want de communisti sche partij met al haar immense macht is uitgehold en dan moet je wat tastbaars in je handen hebben. Dus no lens volens probeen hij de panij van de macht te verwijderen. Het is ook geen modem concept, één panij die de macht heeft. De partij die a pri ori de macht in haar sc hoot krijgt is, du moment dat dat gebeun, ten dode opgeschreven. Want alleen strijdbare panijen. alleen partijen die een conc urrenl ieslag om de stemmen kunnen leveren en overei nd blijven. hebben het legitieme rec ht om te regeren. Want wat zien we? We zien dat onder het mom van het commun isme, onder het mom van ee n bete re toekomst voor het gros van de Russische bevolking, dat er corrupti e was en mac htsmisbruik op een enonne schaa l, zonder legitimitei t. Die legitimitei t is het grootste probleem van de machthebbe rs. Wie heeft ze gekozen? Waarom is Gorbatsjov sec retari sgeneraal van de commun istische panij van de Sovjet-U nie? Heeft het vo lk hem ge kozen? Nee. Nog een interessant probleem binnen de krachten die ervoor zorgen dat de Sovjet-Unie uit elkaar valt , is het fei t dat er een crisis van eschatologisc he orde van de samenleving plaatsvindt. Een Rus is per definiti e iemand die ontzettend

vee l over zijn toekomst de nkt. Hét toe komstm odel van het commu nisme bestond zo rond de jaren vijfti g, zesti g. Maar nu is er zo' n groot gat gevallen. omdat ni emand meer in die toekomst ge looft. Het oude model is kome n te verva llen en het nie uwe model word t uit het Westen overgenomen. En natuurlij k gaat het ook om een crisis van geestelijke waarden. Het is toch belachelijk dat de communisti sche panij rond 1985 zo mac hteloos en fantasie loos was. dat ze vrij klakke loos het begrip glasnost ove rnam van dissidenten als Solzjen itsyn en Sacharov? Glasnost is ee n

NHoe dichtbij komt de Marxistische theorie bij de Russi· sche p syche ?N (NOB).

De litouwers plaatsen zichzelf in het centrum van alles en als er dan iets niet lukt zeggen ze: "De wereld heeft ons verraden_" oeroud Ru ssisc h begrip. het bestond al in de negen tiende eeuw, in de jaren '04- '05 was het ook een toverwoord. Wat we nu zien is een zekere peri odisati e, ee n ze ke re sc hoonmaak die om de zoveel tijd plaatsvi ndt in de Russische psyche."

De Leidse politicoloog Michel Korzee schreef onlangs: "De communistische partij heeft de communistische mens geschapen. De homo economicus par excellence , die ernaar streeft om eell onvermijdelijke toak met een minimum aan inspanning te va/brengen. Zijn omgang met de anderen is gebaseerd op de regel "jij belazert mij, ik belazer jou". " Volgens hem is dit het belangrijkste obstakel voor het tot stand komen van werkelijke veranderingen.

"Sovjet-burgers komen vaak voor de

dag met hun eigen concept van dè waarheid" Gason).

" Voor mij gaat het vee l dieper. We praten hier over verschillende facetten van het begrip mens. Wat is een mens in onze westerse beschaving? Een Nederlander heeft bepaalde grenzen. Ten tijde van de Duitse bezetting waren er tal van Nederlanders die met de bezetter gecollaboreerd hebben. Toch zie ik nergens aanwij zingen dat Nederlanders hun psyche aan de Duitse eisen hebben aangepast. Ik zou niet gauw prate n over de communistische bezetting van Rusland, want wie heeft Rusland bezet? De Russen ... We praten nu over de meest diepe concepten van " mens" ... (prekend gaat Kaplan verder) Wat maakt ons tot mens? Wat mogen wij doen om aan een betere toekomst te komen? Wat mogen wij niet doen? De ethische beginselen ... , waarom ve rdwijnt de ethiek ni et? All e naïeve ideeën die wij zo vaak overboord zeilen, toch blijft de menselijke psyche bestaan ... Waarom is het Westen in moreel opzicht veel sc honer dan de SovjetUni e? Wat is er aan de hand met de Ru s, oftewel de Sovjet-mens? Waarom accepteert hij een manier van leven waarin iedereen liegt tegen elkaar, iedereen elkaar bedondert? Waarom accepteert een Rus dat, een Litouwer bijvoorbeeld in mindere mate en een Nederlander al helemaal niet? Dat interesseert mij en dan kunnen we over culturele en existentiële facetten praten, over homo sov ieti cus ... dan wil ik dolgraag praten over de Rus, want al de ideeën die zo mooi op papier gezet zijn door Ma" en Engels sloegen niet bij de Duitsers, niet bij de Fransen en

ni et bij de Engelsen toe, maar werden op een interessante mani er overgenomen juist door de Russen. Wat mij boeit is de vraag: hoe dichtbij komt de Marxi sti sc he theorie bij de Ru ssische psyche? De centrale vraag blijft voor mij: hoe kon Stalin de Ru ssen transfor,meren in wat zij nu zijn? Dat is voor mij cruciaal. Zodra ik praat over Stalin, zeg ik het was een Georgiër. Iemand die van buitenaf kwam, die misschien de Ru ssen heel goed door had. Tege lijkertijd zeg ik dan dat het ni et zo ' n genial e figuur was die met een eigen theorie kwam, maar dat hij gebruik maak te van een bepaalde histori sche traditie die altijd aanwezig was in het Russische denken.

hebben met de romantische trekjes van de Ru ssen, maar met hun bipolariteit. Russen staan bekend als mensen van uitersten. Dus je hebt Loeka en je hebt Satin ... daar zit ni ets tussen. Ik zeg altijd: modem leven betekent dat je e lkaar ergens tussen de twee polen ontmoet. We hoeven slechts de afstand af te bakenen, iets meer naar links, iets meer naar rechts, maar we kunnen niet met de pure polen zakelijk met elkaar werken. Want alle twee zijn verkeerd. Vandaag kunnen we constateren dat er in de SovjetUnie een drang is van Loeka naar Satin te gaan, en terug ... want voor profeten is geen plaats meer in onze samenleving -alles is management geworden. En er is geen

Dat is mee rdere studies waard , denk ik. Die methodes di e hij gebruikte, die de Russen aansprake n ... Want hij kon toch zeker ni et bestaan zonder de instemming van een groot segment van de Ru ssische samenl eving?"

plaats meer voor va lsspelers. want economi e en menselijke betrekkin gen zijn gebaseerd op ethi sche nonnen. Dat heet "de zwakte van de tu ssenzone". Het is óf-óf: of een Rus houdt van ie mand , of hij haat hem. Het communisme sloeg zó hard toe dat het he le proces van modem worden van de Rus -van het worden van iemand die van compromis naar compromis gaat- is weggeduwd. Op school leerden wij dat we compromisloos moesten zijn en bepaalde ideeën moesten voorzette n. Het meest trage is de mentaliteit van de bevolking. Je kunt de economie veel sne ller veranderen dan die mentaliteit: mensen zijn decenni a lang geïndoctrineerd door het communisme. Zuiverheid van ideeën, strijdbaarhe id van mensen, compromisloze strijd te-

Uw boek "Aan de grond·· verwijS! naar een werk \'an Maksim Gorki. In zijll tolleelstuk zijn twee personages belangrijk. Loeka. de profeet, die probeert het le\'en van de mensen te veraangenamen door ze een grote toekomst Te beloven en Satin, die geen profeet wil zijn en vals speelt. In uw eigen boek gebruikt u Satin om de Sovjet-samenleving te typeren. Waar staat die samenleving nu ten opzichte van Loeka en Sarin ? "Een geweldige vraag. Waarom? Omdat wij niet alleen te maken

zo maar door.

geloven. dat is weer een van die romantische trekjes. Meer en meer

Vandaag de dag staan deze mensen naakt. Ze hebben geen mechanis-

begin ik Gorbatsjov te zien als een tragische figuur, die zichzelf opof-

me om hel moderne leven in te gaan. omdat ze alles met té grote maten meten. Want wat is 'n mo-

fe ren moet ter wille van de samen-

derne samenleving? Een samenleving waarin iederéén zijn steentje kan bijdragen aan de verdere ontwikkeling van de mensheid. Wij

ven ingeblazen in processen die hij niet meer controleren kan . M et alle respect voor de democrati sering en de verworven vrijheid in Oost-Eu-

zeggen niet: "Jij mag a priori niets zeggen, omdat je een Molukke r, een jood, een Chinees of een neger bent." Wij zien het als een collectief spel. Maar de Ru sse n zeggen:

ropa, dat is te snel gegaan. Ik ben bang dat Gorbatsjov te vee l uit handen heeft gegeven.

"Nee, dié visie is voor ons niet ac-

mensen gedesoriënteerd raken. Ru ssen moeten een houvast heb·

gen de vijanden van het volk en ga

ceptabel." Maar wie maakt dat uit? Wi e beslist dat juist dié visie niet

acceptabel is? Zodra je van zo'n denkwijze naar een westerse maatschappijvisie wi lt gaan, dan rn oét dat ontze ttend lang duren. Dat is

het grootste gevaa r voor perestrojka. Natuurlijk, economische aanpassing doet pijn: hoge prijzen, tekorlen ... rnaar het meest schrijnende

leving. Want ik ben bang dat hij de kluts zal kwijtraken. Hij heeft le-

De huidige ont wikkelingen nemen

zo weinig tijd in beslag dat de

ben. Ze zijn opgegroeid in een samenleving di e een bepaalde structuur, een veiligheidsnet had. Dat is weggevallen. Niemand weet wat er verder zal gebeuren. De desoriëntatie van de bevolking is to-

taal. Dát is de Russische tragedie: ze hebben geen andere keuze dan door te gaan met de hervomlingen,

ben de Verenigde Staten hun standpunt duidelijk gemaakt. Het Westen heeft dus een zeer duidelijke keuze gemaakt vóór Gorbatsjov. Maar nu staan we voor de vraag hoe we hem kunnen helpen. M et een aanhoudende stroom van consumptiegoederen kunnen we niet helpen. Want alles moet sLruc· tureel veranderd worden . Het maakt niets uit als we vandaag de Ru ssen wat te eten geven, en mor-

gen meer. En als ze geld willen hebben dan komt er ee n bank voor Oost-Europa ... dat is een foutieve visie. Het lost niets op. Hoe kunnen ze op eigen benen staan?

De vergelijking met de Marshallhulp gaat niet op. Want. laten we één din g niet vergeten. Die hulp

We kunnen ons systeem niet overplanten naar de Sovjet-Unie. Dat zou meer tijd kosten dan als zij met hun eigen antwoord op het kapitalisme komen

maar de snelheid is zó groot dat de menselijke psyc he dat niet kan bij-

kwam na de Tweede We reldoorlog

ke psyche van de Sovjet-burger,"

benen. En ze kunnen niet stoppen. want als ze op de oude manier

naar samenlevingen die in principe gezond waren, die intacte structu·

De verwerki" g vall hel l'er/eden is dus het grootste probleem . Het ill het reine komen met de jarenlml· Ke, stelselmatige indoctrinatie. 111 feite kall dit alleen maar door middel \'011 het heropvoeden van de Sovjet-burger... ·• ... tOI een minder radicale mens. Ja. Wij hebben gelee rd dat er maar één waarheid bestaat. Sovjet-burgers komen vaak voor de dag met hun eigen concept van dé waarheid. Zij zijn de drage rs van dé waarheid. Kun je nagaan, het is een enonn land, mei meer dan 280 miljoen in woners. die allemaal denken dat ze dé waarheid in pac ht hebben. Dat denken ze serieus. Dat is toch niet te geloven? Hoe kunje zo'n land regeren?"

doorgaan, dan wordt de SovjetUnie gedeg radeerd tot een soort

er geen mensen meer die vóór

vind ik de snelle veranderin g die moel

plaatsvinden in de mense lij-

De mentaliteit kan niet op korte termijn \'eranderen. Hoeft Gorba tsjov er dan alleen maar \'001' te zorgen dal er voldoende COII sumplieRoederen beschikbaar ka · me" voor de bevolking om aan de macht te blij\'en? " Ik geloof nie t in wonderen. En wonderen is iets waarin de Ru ssen

van ontwikkelingsland."

Even terug 11001' het "economi· sche wonder:'. Kan westerse hulp in natura Gorbalsjov in hel :adel houdelI? "Op korte tennijn zou dit we l vruchten afwerpen. Zodra we zeggen dat we Gorbatsjov wi llen helpen, moe ten we dat doen. Maar het grappi ge is. iedereen doet di t al. Iedereen laat de Litouwers va llen. Bush, Thatche r, Milterand, Kohl steunen Gorbatsjov. Het commentaar van het Witte Huis op Litouwen was fan lastisch (pakt de International Heraid Tri bune). Ik ci teer: "With regard to negoti ations. Bush said: Mikhail Gorbachev has indicated a willingness 10 do thi s and the Lithuanians have indicated some willingness to do th is. In other words, Mr Gorbachev was showing more interest in a peaceful se ttl ement than president Vytautas Landsbergis of Lithuania was," Met één woord heb-

ren hadden. In de Sovjet-U nie zijn 191 7 actief waren. Het kapitalisme is terra incognito voor de Russen. Ze moeten ennee experimenteren. We kunnen niet ons systeem over-

planten naar de Sovjet-U nie. Het zou niet aanslaan. Ik ben er zeker van dat meer tijd zou kosten dan al s de Ru ssen met hun eigen anlwoord op het kapitali sme komen ."

Hoe gaat Gorbalsjov de geschiedenis in : als Iwan de Verschrikke· lijke of als Peler de Grole? "Peter de Grote en lwan de Verschrikkelijke zijn, opnieuw, twee polen in de Ru ssische geschiedenis. Ze hebben beiden posit ieve en negatieve kanten. Je kunt niet zegge n. neem maar klakkeloos Peter de Grote. neem zijn rol over, hoewel die me meer aanspreekt dan die van lwan de Verschrikkelijke. We kunnen die namen natuurlijk slechts schematisch gebruiken . Peter de Grote's politiek van het doorbreken van isolement was toonaangevend voor het beeld dat we van hem hebben. Vergeet

"Goot Gorbotsjov de geschiedenis in als Peter de Grote?"

ljason).

niet, hij leefde in een andere tijd en hij gebruikte mensen... net als Stalin. We kunnen niet zeggen dat hij een grote democraat was. maar hij was nieuwsgierig genoeg om buiten Rusland te gaan kijken. Ik sluit mij aan bij degenen die het communisme zien als een synthetische godsdienst. De leden van een sekte kijken altijd op een bepaalde manier tegen niet-leden aan. Kenmerkend daarin Îs het gebrek aan tolerantie, onverdraagzaamheid. We zien dat de Russen "out of the closet" komen en het eerste wat ze overboord moeten zetten is die latente haat tegenover buitenlanders, die tegenover de buitenwereld bestaat. Die zit heel diep in gebakken in de Ru ss isc he psyche. Aan het einde van de vori ge eeuw maakte de Amerikaan Stevens een reis door Rusland. "Ru ssia on a mustang". Hij schreef: "Hoewel ik de Russen aardige mensen vond, vind ik hun meest typerende trekje achterdocht." Achterdocht. Het is een van de meest achterdochtige volkeren ter wereld. Dat kan Gorbatsjov niet in één, twee weken veranderen. Dat kan hij niet in vijf jaar veranderen." Kum

peren ?

Boris l ellsin in het kort ty-

"Een demagoog. Een gevaarlijke demagoog. Zijn politiek is opportuni sme. Niets wat Gorbatsjov zegt is goed. Maar waar is zijn eigen standpunt ? Ik zag Jeltsin in gesprek met Zinovjev bij ''I' Apostrophe" (de Franse evenknie van "Van Dis", Red.). Hij is gewoon zwak. Hij is zwak en hij is het niet waard om de leider van een groot land te worden. Misschien verandert hij nu hij aan de macht gekomen is. Dat zien we met zoveel mensen. Het is vers een om de macht te bereiken, het is vers twee om te regeren. We zien bijvoorbeeld dat Sajoedis ontzettend goed was in het bereiken van de macht, maar wat zij daannee doet. dat roept vraagtekens op. Er zijn natuurlijk ook zeer interessante men sen: Afanasjev. Soltsjek, Stankievitsj. maar wat wij over die mensen weten is allemaal zo marginaal. Deze tijd is erg interessant, ze wordt gekenmerkt door meer verantwoordelijkheid. Vroeger deden de leiders wat ze wilden, want ze konden niet in ongenade vallen. De oppositie. daarentegen, heeft dingen gezegd die niet te verwezenlijken zijn. Ze wisten dat ze sowieso niet aan de macht konden komen. Maar nu krijgt de oppositi e kansen. Neem de nieuwe burgemeester van Moskou, Gavriil Popov. Dat is heel wat! Ik geloof in een alliantie van progressieve krachten, zoals Democratisch Ru sland. Wat Rusland vandaag nodig heeft is de goodwill van denkende mensen. Mensen die, afgezien van het feit dat ze van verschillende hoeken van de samenleving komen, afgezien van het feit dat ze verschillende machtsblokken in de Sovjet-samenleving vertegenwoordigen, één lijn moeten trekken. Eigenlijk moeten ze gewoon bij elkaar komen, Gorbatsjov wel of niet accepteren en met grotere consensus gaan regeren. Want als perestrojka faalt hebben we nog een paar zeer onprenige scenario's in petto. Zo kunnen we zelfs voor het eerst in de geschiedenis over de gevaren van een nucleaire burgeroorlog praten. En dat is geen pretje , denk ik. En als u mij vandaag vraagt "wie zijn de mensen die Rusland mor-

gen kunnen regeren, mocht Gorbatsjov ten val worden gebracht?". dan zeg ik: " Ik weet het niet." Maar één ding weet ik wel. dat er in moeilijke tijden -en dit karakteriseert de Russen als een groot volk- altijd mensen naar voren komen die dat op zich kunnen nemen. Wie kende Gorbatsjov. waar komt hij vandaan? Stavropol , "a place in the middle of nowhere". Hij komt daar vandaan en is niet langduri g in het Kremlin voorbereid op de positie die hij nu bekleedt. Hij kwam als een parachuti st neer en mocht regeren. En dat kan hij, min of meer. We moeten dus rekening houden met de kom st van een onbekend iemand." In de Oo.\·leuropese omwellfelif/-

gen hehben intellectuelen, kunstenaars eell belangrijke rol Kespeelt/. ls in Rus/and \'fJor Felix Kap/all een dergelijke rol weggelelid ? "Ik zie geen rol. Ten eerste. ik ben wel een intellectueel. maar geen staatsman. Ik wil ook geen staatsman spelen. Havel is dan een uitzondering. maar ik denk dat een politicoloog of een econoom veel meer kan doen. Ik zou graag vaker naar Ru sland willen gaan. Ten tweede. Litouwen is voor mij een afgesloten hoofdstuk . Ik ben geen Litouwer, ik wil geen Litouwer zijn. Ik spreek nog wel de taal, maar ik ben opgegroeid met hel Russisch. Mijn moeder is een Russin, ik schrijf in het Russisch. ik doceer Ru slandkunde. Waarom moel ik naar een kleiner volk gaan? Ik ben opgegroeid met het besef dat als je schrijven wilt. je over grote problemen moet praten. Dat spreekt mij aan in Nederland. Hier toont men begrip voor wat ik doe, ik krijg verschillende kansen. En als ... Al s! Al s de Russen ooit een beroep op mij doen ... ik zou niet nee zeggen. Maar ik wil blijven zoals ik ben. En al s ik 'n boodschap heb, voor wie dan ook, dan moet die uit mijn boeken komen, uit mijn essays, en niet uit de één of andere rede voor 'n grote meute op een plein ergens in Ru sland ... nee. daar voel ik niets voor. Dat is alles wat ik kan zeggen over zo'n zéér hypothetische situatie."

Nationalisme en perestrojka Interview

"De opgekome n nationalistische gevoelens he bben een antiRussisch gevoel teweeg gebracht. De oorlog tussen Armenië en Azerbaidzjan is niet simpelweg een godsdienstoorlog, maar eigenlijk meer een oorlog gericht tege n de Russen", volge ns Tu rai Atabaki. Een gesprek over de wisselwerking tussen nationalisme en perestrojka.

Turai Atabaki . net terug uil Azerbaid zjan . is mede werker aan hel Instituut voor Oosterse talen van de Rijk suni versiteit Utrec ht. Hij studeerde gesc hiedeni s in zijn geboorteplaals Teheran , alsmede in Sussex e n in Lo nden. Op dil momenl doceert hij gesc hiedenis, mo-

derne literatuur en talen va n CenIraal · Azië. Hij ho ud I zich momenteel vooral bezig met etni ci teit. nati ona liteit en identite itsprobl emen. KWlIlI eell korte schets van het

de problem en jn Centraal-Azië geven ? " Hel groolsle probleem in Cen· Iraal -Azië vorm I o p hel ogenblik hel idel1l ileilsprobleem. Dil pro· bleem vindt zij n oorsprong in hel o lllstaGn \'0 1/

begin van de negentiende eeuw,

tocn de Ru ss isc he tsaren het huidi ge Aze rbaidzjan, Anneni ë e n Georgië verove rden. Nog geen halve ee uw lale r we rden ook Oezbe kiSlan. Tadzj ik is lan en Toerkmenislan bij het Ru ssische im perium inge lijfd. Die in lijv ing gi ng meI vee l gewe ld gepaard en le idde 101 een grote ac hteruit gang van de betre ffende ge bi eden. voora l o p econo misc h gebied. De ni euwe generatie inte llectue le n in de zuide lijke state n zag na verloop van tijd samenwerking met de Russen a ls eni ge oploss in g voor de ontstane problemen. De vo lkeren g ingen zich steeds meer met de "big brother" ident ifice ren. mei als gevolg ve rwaarlozing van de e ige n traditi onele. c ultu rele en zelfs re lig ieuze waarden. Met het Russ isc he imperium als gehee l gaal hel

dan sleed s s lechIer. In vergelijking met het Europa van di e dagen is hel een achlerge bl even gebied. Wanneer de Russe n vervo lge ns in 1905 de oorl og legen Japan verlieze n, beleken l dal hel begin van de opsland. Deze o psland, waarin voo ral de zui delijke dee lrepublieken een be langrij ke rol ve rvulden, o nlaardde in 19 17 in de Russische revolut ie. waannee het communi sme een fei l werd. Onder Sta lin ontstond de terreur. in de vonn van massa le deportaties, massamoorden. exec uti es en o nderdrukking van de niet -Russ ische vo lkeren. Het ge loof we rd a ls zijnde "opium voor het vo lk"verboden. Het Ru ss isch werd de officiële laa i, boe ken in andere lalen werden verni etigd. Ik o ntmoette vorige maand in Azerbaid zjan ee n o ude man. met ee n oud Perzisc h boek. Toen ik hem vroeg hoe hij daar aan kwam, was hel anI woord dal hij hel boek bij loeval nog Ihuis had gevonde n en het daarrnee aan de wekelijkse boekverbrandingen was ontkome n. De onderliggende gedachle van het ident itei tsprobleem is dat ieder volk zich met iets moet kunnen idenlificere n. Midde len daartoe zijn o fwe l natio nalite it C.q. etnicite it in de voml van een eigen tradi lie. cuhuur o f laaI. o fwe l re li gie. Vanaf het moment van de inlijv ing bleef er voor de ni et-Russ isc he vo lkeren weini g ande rs o ver dan identificati e met de big brother o m het hoofd boven water te kunnen ho uden. Het commun isme leek een opl oss ing voor de problemen van de gehe le Sovjet-U ni e, maar

betekende in de prakt ijk slechts o nderd rukking. Met de ko mst van Gorbatsjov is hierin verandering ge komen. Ongeveer dri e jaar ge leden we rden in het noorden -Mosko u. Ki ev. Leningrad- de kerken o pnieuw geopend. De mensen in de zuide lijke staten, die met Go rbatsjov min of mee r van gedwo nge n ide ntifi cati e met de Russen ware n verlost. wisten niet meer wie o f wat ze waren : Anneni ër. Azerbaidzjani . o f mi sschien Sovjet-burger? He ropening van de kerken bood een opl ossi ng. Moskeeë n die zevenl ig jaa r lang a ls SIa l waren gebruikl werden leeggeruimd . De is lam werd weer opge pakt. Op hel ogenblik is er sprake van een ide ntite itsom zwaa i. Al s gevolg van de perestrojka, waamlee aan de ve rschillende dee lstaten een grotere mate van ze lfbestuur wordt gegeven. keert men teru g naar de e ige n natio nalite it.'"

Het interview met T. Araboki is gemaakt door Nienke Kwak en Jacqueline Lauwe, redacteuren van Jalon MogoLine.

Is de:e idelllireirsom:waai \ '011 invloed geweest op de oorlog fri ssen Armell ië en Azerbaid:jall ? "Tot voor kort ware n e r geen problemen tussen de be ide staten. Be iden leefd en onder hel juk van hel Sovjel-imperium . De Armeniërs kwamen meesta l we l eerder in aanmerking voor de betere baantjes, aangezien ze geen moslim ware n en dientengevo lge soc iaa l en c uhuree l dichIer bij de Russe n stonden.

...

_--- -

SOVJET·UNIE ,

KASPISCHE ZEE

- ~' ---

GEORGIE

TBIUSI.

TU RKIJE

NMoskeetn werden

werking moet wel bestaan op vrij-

leeggeruimd, De Islam werd weer op-

De oplossing die ik zie, is een con-

willige basis.

gepakt. HOasan)

federatie. De staten hebben volledig zelfbestuur, maar blijven samenwerken. Het is jammer dat

Gorbatsjov liever een federatie voorstaat. Toegegeven. een confederatie is een moeilijk te bereiken

ideaal. In de eerste plaats omdat de Sovjet-Unie geen democratische, pluralistische traditie kent. Het tweede probleem is dat men zal moeten aanvaarden dat het com-

munisme heeft gefaald. Men kan niet alle schuld op het communisme schuiven. Vóór 1917 verkeerde de Sovjet-Unie in een diepe crisis. Men creëerde een utopia. Marxisme genaamd, men pre-

senteerde dit aan het volk als dè oplossing voor de problemen. In de praktijk mislukte het, en dat moet worden aanvaard. Op mijn reis naar Moskou, niet zo Door de invoering van de pere-

ten zijn sinds het tsarenregime ook

strojka en het geven van meer zelfbestuur aan de deelrepublieken

volkomen willekeurig getrokken. Het is niet ondenkbaar dat tussen Oezbekistan en Tadzj ikistan binnenkort ook de strijd uitbreekt. De

zijn hernieuwde nationaliteitsgevoelens ontstaan, In Armenië bijvoorbeeld, één van de weinige

Sovjet-republieken waar bijna

van Stalin daarentegen lag vol met rozen. Dit is een bewijs ervoor dat

geen andere volkeren wonen, is de

voelens hebben een anti-Russisch gevoel teweeg gebracht. De oorlog

slogan tegenwoordig " Armenië

tussen Armenië en Azerbaidzjan is

voor de Armeniërs". Andere volkeren worden eenvoudigweg niet

niet simpelweg een godsdienstoor-

de Stalinistische tendens nog steeds bestaat. Soms denk ik dat er in de verschillende staten provoca-

log. maar eigenlijk meer een oor-

teurs zijn die ervoor zorgen dat de

meer geduld. Een groot probleem vormen dan ook de Koerden. Een volk dat al

log gericht tegen de Russen, "

problemen uit de hand lopen, zodat de enige oplossing het met harde hand neerdrukken, blijft. Op

decennia lang in Armenië woont, maar nu niet meer wordt geaccep-

teerd. Ze kunnen echter nergens heen. Ze hebben geen eigen land en de grens over gaan is vrijwel

onmogelijk. Een ander en welbekend probleem vonnt Nagomo-Karabach, al eeuwen lang Anneens gebied, maar

door Stalin aan Azerbaidzjan toebedeeld. Dat is dom geweest, dat vraagt om moeilijkheden. Een soortgelijk geval speelt tussen Oezbekistan en Tadzjikistan met betrekking tot de stad Boechara. Officieel behoort de stad toe aan Tadzjikistan. Maar zij is door Stalin aan Oezbekistan gegeven. Tasjkent, toen nog een onbeduidend klein dorp, werd in plaats van Boechara tot hoofdstad verheven. De grenzen van de zuidelijke sta-

opgekomen nationalistische ge-

lang geleden, ben ik naar de begraafplaats van het Kremlin geweest, waar alle grote leiders liggen. Op ieder graf lag een roos, soms zelfs van plastic. Het graf

Denklll dar de Cel1lraalaziatische stalen zich zullen afscheiden ? "Persoonlijk denk ik van niet. Tenminste, niet alle vijftien. Ik ben geen politicoloog, maar ik denk dat als een volk onafhankelijkheid wil, dan kan niets dat tegenhouden. Het probleem hierbij is dat alle deelrepublieken economisch gezien van elkaar afhankelijk zijn. Dat is het Marxistische systeem : verdeling van arbeid. Iedere deelstaat is verantwoordelijk voor de produktie van één van bovenaf bepaald produkt, of dat nu wel of niet het beste uitkomt voor die staat. Zo wordt in Tadzjikistan alleen katoen verbouwd, terwijl het vroeger bekend was vanwege zijn rij st. Het zal veel tijd kosten om op de oude produkten over te gaan. Samenwerking is goed, maar samen-

deze manier tracht men het centra-

le gezag te handhaven." Hoe schat u de positie van Gorbarsjov in ' "Gorbalsjov is momenteel nog

sterk, ondanks het feit dat een groot deel van de arbeidersk lasse ontevreden blijkt. Zij hoeven geen hervornlingen. zij willen slechts

brood op de plank. De hervormingen zijn nog lang niet voldoende. Hij gaf de verschillende staten zelfbestuur, maar de deelstaten willen meer. Door de opkomende nationalistische gevoelens is de

Sovjet-Unie een soort van bom geworden en zit Gorbatsjov op het lont. Wie weet wat er zal gebeuren

als Gorbatsjov weggaat? Misschien komt er een andere

Brezjnev of een nieuwe Stalin. Op het ogenblik is er geen altematief."

WAT

JASON?

De Stichting jason is in 1975 door een aantal jongeren opgericht om te voorzien in een duidelijke behoefte van jongeren aan evenwichtige informatie over internationale vraagstukken _jason is niet gebonden aan enige politieke partij en heeft geen levensbeschouwelijke grondslag. jason informeert op twee manieren. Ten eerste door het uitgeven van dit blad, dat iedere twee maanden verschijnt. Recente thema 's waren: 'Zuidelijk Afrika in Beweging ', 'Scheuren in het Ijzeren Gordijn' en 'Ame rikaans Buitenlands Beleid'. Ten tweede informeert jason door het organiseren van tal van activiteiten, zoals 'buitenland-borrels', congressen, debatten, lezingen, rollenspelen en uitwisselingen. Verder organiseert jason jaarlijks een scholieren project voor middelbare scholen. Informatie hierover is verkrijg baar op het secretariaat.

Voor nadere informatie kun je ook de volgende contactpersonen bellen: Nijmegen Pele r Loukes v. Diemerbroucksir. 89 65 12 BA 080-602638 Utrecht Petra van Hilst AnlOniushof 97 3583 O M 030-5 11 373 Tilburg Hakky Raymakcrs & Mark Beersmans Wilhelminapark 27 5 14 1 EB 013-433200 . Enschede Maarten Wijnheimer Emmaslraal 143 75 13 BB 053-308280

Arnaud du Pont

Oe n Helder:

SI. JacObSlraal 2 15 3011 DK 0 10-4 117812

\Iacature

Nijenrode Jan Hei n A lfrink pla Nije nrode kmr. 79 SIraaiweg 25 362 1 ME Breuke len 03462-62480 Breda Ton Luuer

Wi lhe lmin apark 58b 48 18 SN 076 -22869 1 Amsterdam R. Bierens de Haan Weleringschans 27 1 1017 XJ 020-25 1539

Marona V.d. Heuvel Rotterdam Jeroe n Bool & Jon Meije r Hr. Oi ll isSiraal 26 306 1 NK 0 10-4525484

WamloesSiraal 64 111 10 12J H 020-243659 Delft:

Vacature

Eindho ven: Erik lanse n L.Napo leon laan 40a 56 16 BB 040-5 15324 Groningen: J.D. va n Bcusekoll1

Lopende Diep 14 9712 NW 050- 128509 Leiden: M ill y de Bruyn v. Z uylbrouckhof 37 23 11 WD 07 1- 120754

M. Ravcnsbergen Oude Vesl li la 23 12 XV 07 1- 125328 Den Haag :

Vacature

INDEX JASON '89/'90 89/ 3. Veertig Jaar NAVO: verleden, heden en toekomst C. de Leeuw: E Kleibrink. H. van der Lee en O. Maliepaard:

NAVO: waarom ook weer? NAVO-top: herrijzeni s in plaats van begrafenis

Drs. E Bolkestein:

Mooie woorden Gorbatsjov hebben macht Sovjet ~U nie niet aangetast

Mgr. Ernst:

De noodzaak van een allesom路 vattend vredesidee

F. Princen:

Jason-congre s richt blik op toekomst van de NAVO Ronde Tafelconferenti e over veertig jaar NAVO De WEU al s Europese pe il er van de NAVO The guru has spoken

Jason ter Plekke: Dr. W.E van Eekelen: Or. J.M.A.H. Luns: (interview) J. Reerink:

89/ 6. Scheuren In het Ijzeren Gordijn Drs. H. Ramkema:

T. Struyken en H. van der Lee: H.P. Andrie ssen. C. de Leeuw. O. Maliepaard en F. Kleibrink: J. Pehe en J. Obmlan: Or. ir. I. B谩rsony: A. Gerrits: (intervi ew)

Het einde van het tijdperk Honecker Toesc houwers bij hi storische ontwikkelingen in Berlijn Nove mber-revolutie in de straten van Praag

In Tsjec hoslo wakije staat alles in het teken van '68 De still e revo lulie van Hon garije 1989 Westerse openheid als model voor Polen

90/ 1. Het buitenlandse beleid van de VS In de Jaren '90

Verjaardag NAVO houdt di enstplichti gen ni et erg bezig Verjaardag NAVO eigenlijk geen K. Michailov: reden to l festi vite iten Blokdenken in toekom st niet langer R. Bee ke rs: onvermijdelijk (interview) N IPO-onderzoek : Nederlandse jongeren en hun visie opdeNAVO Drs. J.S. van der Meul en: Doel van de NAVO is gemeengoed onder jonge ren

M.D. W. Edington. Ph.D.: De vorming van het Amerikaanse buitenlandse beleid Prof. Jhr. dr. EA .M. Alling van Ge usa u: Van Yalla tot Malla: de VS e n de Sovjet-Unie in het naoorlogse tijdperk Pragmatisme en 'peanuts' Dr. M. van Rosse m: (interview ) De achtertuin van het Wille I-luis R. Bos: Drs. C. Witt ebrood: Zelfbewust Europa dwingt VS tot (interview) aan passen

89/ 4 . De Grens

90/ 2. Waar liggen de grenzen van Europa?

Drs. A.J . Jongman:

De rol van "grenzen"

R. Dentener:

Drs. LJ. Paul:

in oorlogsgedrag van state n De Berlijnse Muur: the nnomete r van Oost- West betrekkingen

H. V.d. Lee:

Mr. A. Bos:

Problemen en complicati es rond nieuwe grenzen in Antarctica

Drs. A. Ricl11crsma:

De open grenzen in hel Europa na 1992

89/ 5 . Zuidelijk Afrika In beweging J.W. van der Meulen: K. Sanjay: (inter view)

A. Nothnagel: (interview)

Drs. B. van Dam : Drs. P. Sluyter:

T. Hansma: A. Kandeya: (intervi ew) H. van der Lee:

Diplomatie zegeviert in zuidelijk Afrika ANC: Alleen onderhandelen op onze voorwaarden "Onderhandelingen waarbij ANC gee n partij is. zijn zinloos!" Verdeeldheid Westen ondennijnt sa ncti ed ruk op Z uid-Afrika Sancties Z uid-A frika : vreedzaam hulpmidde l tege n apartheid Strijd van zuidelijk Afrika voor econo mi sc he bevrijding Angola en de weg naar nationale verzoening: de visie van UN ITA Mozambique op weg naar ec hte vrede?

Or. E.P. Welle nstein: (inte rview) W.L. Brugsma: (interview) Ja son Ter Plekk e: Drs. Y.EM. We sseling: Mr. L.l . Brinkhorst: (interview)

Een nieu we Europese orde I: zin en onzin van het Europese ontwapeningsproces Een nieu we Europese orde 11: de Duitse ee nwordin g. de EG en Oost-Europa EG: verbredi ng of ve rdieping? Duitsland: de locomoti e f van Europa '1f Europe can do it. the whole world call do it ' De ni e uwe gre nzen van de EG: Griekenland. Portuga l en Spanje Europese milie usamenwerking