Er zijn drie belangrijke ontwikkelingen gaande die invloed hebben op hoe we omgaan met de rol van erfgoed in onze leefomgeving. Ten eerste verandert de rol van erfgoedprofessionals; een ontwikkeling die voortvloeit uit een vernieuwende kijk op erfgoedzorg. Visies van overheden over hoe met erfgoed om te gaan zijn aan verandering onderhevig. Ten tweede staan we voor grote opgaven rondom energie en klimaat. En als derde is er een tekort aan goede erfgoedspecialisten. Deze ontwikkelingen vragen om urgentie, aandacht, verdieping en een kritische blik op de huidige erfgoedvisie, het erfgoedbeleid en hoe we ons als erfgoedprofessionals verhouden tot deze veranderingen en opgaven.
Bijdrage van erfgoed voor toekomstige ontwikkelingen
Om te weten hoe erfgoed zich verhoudt tot of een bijdrage kan leveren aan toekomstige ontwikkelingen, moeten we weten wat er op ons afkomt. Daarbij zijn een aantal vragen van belang: Wat is het effect van bepaalde ontwikkelingen op ons erfgoed en hoe kunnen we daar het erfgoedbeleid op afstemmen? Hoe en of kunnen we erfgoed passend behouden? Anderzijds: hoe kan erfgoed bijdragen aan hedendaagse opgaven en wensen? En hoe zetten we erfgoedkennis in bij veranderingen in onze leefomgeving om zo voort te bouwen op tradities? Dit zijn relatief nieuwe vragen die beantwoord moeten worden.
Nú het moment om kennis op te doen
Lokale kennis over de effecten van klimaatveranderingen op watererfgoed, funderingen en archeologiesites, historische watersystemen en historisch groen is hard nodig om in de nabije toekomst goede adviezen te kunnen geven en toekomstbestendig beleid te kunnen maken. Bij lokale overheden is het grootste deel van deze kennis misschien deels aanwezig, maar het kan geen kwaad om te inventariseren wat er op dit moment aan kennis en beschikbare medewerkers is én wat er in de toekomst aan kennis nodig is om de uitdagingen die voor ons liggen aan te gaan. Is die kennis onvoldoende, dan is nu het moment voor ambtenaren om deze kennis op te doen.
“Door kennis van het verleden in te zetten levert erfgoed een bijdrage aan de nieuwe opgaven die ons te wachten staan”
Marieke van Zanten Erfgoed & InnovatieOp dit moment wordt erfgoed nog te vaak gezien als iets kwetsbaars dat beschermd moet worden. Het Oversticht ziet erfgoed enerzijds als tastbare onderdelen in het landschap die je moet koesteren. Anderzijds zien we het als een vakgebied dat met kennis van het verleden een bijdrage kan leveren aan de nieuwe opgaven die ons te wachten staan. Denk bijvoorbeeld aan klimaatadaptatie, duurzame energie, natuurinclusief (ver)bouwen en kortere voedselketens. De kennis over bouw- en landschapsgeschiedenis, natuur maar ook over sociaal-maatschappelijke zaken, zoals hoe gemeenschappen vroeger georganiseerd of bestuurd werden, over de volksaard en hoe dit kan bijdragen aan het maken van keuzes van de ingrepen, de locaties waar deze plaats moeten vinden en het ontwerp. Als dit gedaan wordt met expertise van professionals en bewoners ontstaan logische maatregelen die kunnen rekenen op draagvlak en goed in het landschap kunnen landen.
Het is belangrijk dat de aanwezige kennis voldoende toegankelijk is voor andere beleidsdomeinen. Denk aan toegankelijke en goed ingerichte systemen en, misschien nog veel belangrijker, zorg ervoor dat een ambtenaar voldoende tijd beschikbaar heeft om de kennis en de adviezen met collega’s te delen.
• Bouw aan een goed netwerk bij andere beleidsdisciplines en deel kennis;
• Stel ambassadeurs aan voor het gebruik van erfgoedkennis bij andere beleidsdisciplines;
• Financier gezamenlijk met andere beleidsdisciplines concrete doelen;
• Ga over tot realisatie en genereer goede voorbeelden
Neem ruimtelijke kwaliteite als spil Verhalen maken een plek of gebied uniek en gaan leven door de sporen die ze in stad en land hebben achtergelaten (huidige kwaliteiten) of sporen die we
wel kennen, maar inmiddels verdwenen zijn (verloren kwaliteiten). Sporen kunnen bestaan uit fysieke zaken als structuren en gebouwen, maar ook uit ruimtelijke karakteristieken, volksaard, immateriële afspraken of bestuursvormen zijn van grote invloed geweest op onze ruimte. Al deze elementen samen weerspiegelen in meer of mindere mate de ontwikkelingen, de identiteit van het gebied. Dit noemen wij de verhaallijn van een plek.
De verhaallijn is niet één verhaal, maar een verzameling van verhaallijnen door de tijd heen. De verhaallijn kan gebruikt worden om richting te geven aan nieuwe ontwikkelingen, aanleiding zijn om iets wel of niet te doen op een plek of een leidraad vormen voor de schaal van een ontwikkeling en hoe die eruit moet komen te zien. Om verhaallijnen te benutten voor de toekomst, is het van belang deze te inventariseren en op te nemen in goede werkwijzen, processen en instrumenten, zodat ze ook toegankelijk zijn voor collega’s of burgers.
Het gebruik maken van cultuurhistorie bij ontwikkelingen in onze leefomgeving zorgt voor meer ruimtelijke kwaliteit. Sommige historische elementen of systemen zijn waardevol om weer in gebruik te nemen klimaatadaptieve doelen, zoals rabatbossen of bevloeiingsmethodes. Dat moet op een dusdanige manier gebeuren dat deze elementen of systemen bijdragen aan de huidige opgaven. Het gaat hier niet om het maken voor een kopie maar op het voortbouwen op tradities Zo kan het wenselijk zijn om bepaalde groenstructuren terug te brengen in combinatie met de aanleg van zonneweides. Sommige erfgoedobjecten, zoals bruggen en sluizen, moeten aangepast worden omdat ze onderdeel zijn van levende watersystemen. Dit thema komt terug in een volgend blog.
• Werk gebiedsgericht, bekijk het grotere geheel;
• Heb aandacht voor de verbeelding en het ontwerp van de verhalen en ontwikkeling;
• Maak klimaat- en duurzaamheidsmaatregelen erfgoedinclusief.
Durf erfgoedlocaties en -opgaven strategisch in te zetten in de gebiedsopgaven
In veel gemeenten komen oude schoolgebouwen en kerken leeg te staan terwijl er tegelijkertijd te weinig starterswoningen zijn of gemeenten studenten na hun studie graag willen behouden vanwege economische of sociale doelen. Koppel erfgoedopgaven, zoals leegstand aan andere beleidsopgaven zoals economie en demografie: veranker in het beleid dat erfgoed zoveel mogelijk strategisch wordt ingezet voor de aanpak van de huidige opgaven. Maak bijvoorbeeld flexibele starterswoningen in scholen of stel kerkgebouwen een aantal jaren beschikbaar voor startups.
Het maatschappelijke draagvlak voor het behoud van erfgoed is een essentieel onderdeel bij het behoud en het gebruik ervan. Niet alleen de stenen, ruimtelijke impact en processen zijn belangrijke onderdelen van erfgoed, maar juist mensen zijn op verschillende fronten en op verschillende momenten van essentieel belang. Bijvoorbeeld voor de input van de verhaallijnen en het bijdragen aan het maken van keuzes of het nemen van initiatieven.
In het vergunningenproces staan experts en ambtenaren vaak centraal. In de Omgevingswet wordt een participatieve samenleving belangrijker. Erfgoed is een sterk participatieinstrument. Door erfgoed mee te nemen in de klimaat- en energievraagstukken in een gebied kun je samen met bewoners, overheden en experts onderzoeken hoe die ingrepen het beste kunnen landen in hun omgeving.
Daarnaast speelt het verduurzamen een belangrijke factor in de mate van draagvlak voor het behoud van monumentale waarden. Eigenaren die willen verduurzamen vinden dit doel soms belangrijker dan het behoud van cultuurhistorische waarden, terwijl alle eigenaren ook graag willen dat hun pand er goed bijstaat. Bij voorkeur zonder al te dikke opdeklatten in vensters, plakroeden en brede boeidelen en windveren.
Klik HIER voor een mooi voorbeeld van samenwerking; de gemeente Deventer met Bond Heemschut en vijf eigenaren.
• Zorg voor goede communicatie, educatie projecten en leslijnen;
• Betrek bewoners bij onderzoek en waarderingen van professionals. Bijvoorbeeld bij waarderen van jong erfgoed en archeologisch veldonderzoek;
• Creëer draagvlak voor nieuwe ingrepen door burgers mee te nemen bij het ophalen van verhalen en hun waarden van het gebied waarin ze wonen. Meer bewustwording van de historie van een gebied, kan leiden tot acceptatie van maatregelen die eerder onaanvaardbaar leken;
• Investeer in de mensen achter het erfgoed; in diegene die zich inzetten voor een verduurzaming herbestemming of een investering doen in tijd en geld;
• Ontzorg bij procedures en houd subsidietrajecten en vereisten eenvoudig;
• Zet mensen centraal bij de ruimtelijke ontwikkelingen en zorg al in een vroeg stadium voor een gesprek hierover tussen direct betrokkenen. Verken de wensen, waar ruimte is om elkaar te vinden en waar mensen het beste mee geholpen zijn in hun werkzaamheden of woonwensen;
• Geef mensen inzichten over de waarden van erfgoed en hoe de kennis van onze cultuurhistorie het beste benut kan worden;
• Wees duidelijk naar eigenaren: wat mag wel en niet en wie beslist er en wanneer.
V
In het algemeen kunnen we aannemen dat de erfgoedsector – degene die zich in Nederland professioneel of vrijwillig met cultureel erfgoed bezighouden – geen volwaardige afspiegeling is van onze gelaagde en multiculturele maatschappij. Tegelijkertijd is vaak slechts één kant van het verhaal bekend bij de meeste Nederlanders. Het gevolg daarvan is, dat wat wij als gemeenschap (de Nederlandse samenleving) als ‘ons erfgoed’ beschouwen, te weinig representaties kent uit andere culturen die zich in de loop der tijd hebben verweven met de Nederlandse. De historici kennen de eeuwenoude invloeden van andere culturen op onze omgeving maar over het algemeen zijn we ons te weinig bewust van deze invloeden. Dat wil niet zeggen dat deze voorbeelden er niet zijn, maar waarschijnlijk minder in aantal omdat het vaak minderheidsgroepen betreft. Ook blijven deze voorbeelden onder de radar doordat wij ze niet opmerken of doordat ze door de groep zelf niet naar voren worden geschoven als erfgoed. Met name daar waar het gaat om de meer recente groepen mensen die zich in Nederland vestigden. We verwachten dat er meer bijzondere gebouwtypen en plekken met verhalen zijn dan wij denken.
Erfgoed wordt rijker door er ook het erfgoed van bredere groepen Nederlanders op te nemen. Welk erfgoed zou behouden moeten blijven? Zijn er migrantenverhalen die onze historie verrijken, zijn er tastbare objecten die dit verhaal vertellen? En hoe ervaren migranten ons erfgoed?
Daarnaast is het van belang om met de volgende generatie te denken en met hen bepalen wat zij belangrijk vinden
om op te nemen in ons erfgoedbeleid. Door inclusiever en breder te denken wordt deze geschiedenis vanuit meerdere invalshoeken belicht. Doen we dat niet dan wordt erfgoed geschiedenis.
In erfgoedbeleid gaat het vaak om behoud van bestaande erfgoedwaarden. Dat is belangrijk, want gemiddeld is nog geen 2% van alle bebouwing beschermd als rijksmonument of gemeentelijk monument. Maar daarnaast bestaan er karakteristieke panden of erven, beeldbepalende structuren of panden, maar ook nieuwe aandachtsgebieden zoals wederopbouw en post ’65. Vaak is de bescherming van rijks- en gemeentelijke monumenten procedureel goed geregeld, maar we zien dat er bij overheden soms te weinig menskracht is voor communicatie, goede advisering of het evalueren en opstellen van beleid. Dat is een risico, want we moeten zuinig zijn op het erfgoed dat we hebben en dat vergt vakmanschap en tijd.
• Evalueer: Is het behoud voldoende geborgd? Werkt het beleid in de praktijk? Is er voldoende informatie en bereikt die de belangrijkste doelgroepen en de juiste afdelingen? (collega’s, eigenaren, makelaars, notarissen);
• Inventariseer: Welke kennis mist er in de organisatie?
• Is er genoeg capaciteit in de organisatie om aan de huidige en toekomstige vraag te voldoen?
• Investeer in mensen en in de aanwas van nieuwe erfgoedprofessionals.
Als laatste, maar zeker geen onbelangrijk aspect, zien we dat (gebieds)kennis bij organisaties en ontwerpers verdwijnt.
Kennis over het landschap, de bodem, waterstructuren, de ontstaansgeschiedenis, bouwtradities, bouwtechniek en restauraties is minder aanwezig. Dit maakt beleid, uitvoering en plannen van nu kwetsbaar. Aan de andere kant zien we dat de werkdruk soms zo hoog is dat tijd voor advisering, meedenken en uitvoering onder druk komt te staan. Door een tekort aan goede deskundigen op de arbeidsmarkt op dit moment, is er een risico dat erfgoedtaken niet altijd goed kunnen worden uitgevoerd. Als deze situatie zich een langere periode blijft voordoen is het slecht voor de mensen in de sector zelf en een nieuwe generatie erfgoed- en restauratiedeskundigen kan niet worden opgeleid. Ook dit brengt een groot risico met zich mee voor mens en erfgoed op de langere termijn.
Met de bestaande en nieuwe maatschappelijke opgaven in het vizier is het belangrijk dat kennis voldoende aanwezig is. Denk bijvoorbeeld aan kennis over de logica en de inrichting van historische boerenerven voor herbestemmingen, het goed en passend verduurzamen van monumenten waarvoor bouwtechnische en -fysische kennis en meer inzicht in installaties nodig is, of wijzigingen aan sluizen, bruggen, dijken, gemalen, funderingen, verkavelingspatronen,
agrarische gebieden en vooral groen erfgoed die nodig zijn door het veranderend klimaat. Deze kennis is vaak niet of onvoldoende aanwezig.
Onze omgeving is niet alleen een decor dat mooi aangekleed moet worden door de huidige generatie; onze omgeving is in eeuwen ontwikkeld naar hoe het er nu uitziet en dat heeft een reden. Die historische wijsheid, de beproefde systemen en bouwwijzen vormen de basis waarvan een nieuwe generatie profijt heeft en waarop een nieuwe laag toegevoegd wordt. Nieuwe ingrepen moeten gegrond zijn op de bodem, de ontstaansgeschiedenis van de plek en rekening houden met de bestaande kwaliteiten. Dit staat onder druk als de gebiedskennis op verschillende fronten verdwijnt.
• Zorg voor voldoende kennis in een organisatie;
• Organiseer voldoende tijd om deze kennis op te doen en uit te dragen;
• Investeer in educatie van volgende generaties op het gebied van erfgoed;
• Investeer in het op peil houden van vakmanschap.
De provincie Overijssel kent grote cultuurhistorische waarden. Circa 30% van het grondgebied heeft een erkende cultuurhistorische waarde (dit bestaat uit: landgoederen: 10,8%, nationale landschappen: 18,1%, rijksbeschermde gezichten: 0,5%, gemeentelijk beschermde gezichten: percentage onbekend en aandachtsgebieden wederopbouw: 0,6%). Naast de gronden herbergt de provincie vele beschermd gebouwen en percelen: Rijksmonumenten: 3927 , Gemeentelijke monumenten: 3769, Archeologische rijksmonumenten: 117, Archeologische gemeentelijke monumenten 13, Karakteristiek panden en erven: onbekend. Daarnaast bestaan er gebieden en gebouwen met grote waarden die niet beleidsmatig of juridisch erkend zijn maar die bewoners of bezoekers wel waardevol vinden en waar ook voorzichtig mee omgaan moet worden.
Bronnen: provincie Overijssel; Overijssels Particulier Grondbezit, Nationaal Georegister, Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, Wikipedia; Monitor Overheidsinformatie en Erfgoed