Lang leve kunst

LANG LEVE KUNST OVER OUDEREN EN CULTUUR

Hedy d’Ancona Karel Ankerman Noraly Beyer Jet Bussemaker Dominic Campbell Paul Depondt Martijn Engelbregt Saskia Franssen Almuth Fricke Kim de Groote Michael D. Higgins Hein Janssen Bennie Jolink Dingeman Kuilman François Matarasso Susan Perlstein Martin van Rijn Jacquelien de Savornin Lohman Paul Schnabel Benno Tempel

LANG LEVE KUNST

2

inhoud

6

Lang leve kunst

Jan Jaap Knol licht namens de redactie het waarom van dit boek toe. Het wil laten zien dat kunst en cultuur buitengewoon goed kunnen bijdragen aan een zinvolle beleving van de latere levensfasen, het wil een cultuurbeleid aanbevelen dat alert reageert op maatschappelijke ontwikkelingen en het wil zeker ook tot meer contact tussen generaties onderling aanmoedigen.

10

Een zegen voor kunst en cultuur: vergrijzing als kans Paul Schnabel toont aan dat vergrijzing gunstig is voor kunst en cultuur: hoe ouder men is, hoe groter de belangstelling voor kunst en cultuur. Ouderen zijn een aantrekkelijke en belangrijke doelgroep — dit zou beter tot uitdrukking moeten komen in het cultuurbeleid van de overheid en de publieksoriëntatie van de culturele aanbieders.

22

Ouderen en cultuurparticipatie in Europees beleid

Saskia Franssen geeft een overzicht van de plannen en projecten voor ouderen en cultuurparticipatie die nationale, regionale en lokale overheden, sociale partners en maatschappelijke organisaties in het Europees Jaar van actief ouder worden en solidariteit tussen de generaties hebben ontwikkeld. Nederland blijkt op dit vlak een buitenbeentje te zijn.

30

Ouderen en cultuur: een noodzaak!

Hedy d’Ancona toont zich overtuigd van het belang van kunstbeoefening door ouderen. Het draagt bij aan individueel welbevinden en is vooral ook een belangrijke voorwaarde voor democratisch samenleven: als ouderen door kunstbeoefening vaardigheden opdoen om deel te nemen aan het sociale en politieke leven, verrijkt dat het publieke domein.

42

Laatbloeiend: kunst en welzijn op hogere leeftijd

François Matarasso constateert dat kunst mensen in staat stelt actief te blijven en een een volwaardig leven te leiden, ook wanneer de capaciteiten afnemen. Hij veronderstelt dat dit de betekenis is die we zouden moeten zoeken in onze verlengde oude dag: laten zien dat elke levensfase eigen, unieke mogelijkheden heeft.

Voorbeeldprojecten Vitaliteit, diversiteit en artistieke kwaliteit vormen het criterium bij de selectie van foto’s en omschrijvingen van voorbeeldprojecten over, door en met ouderen.

inhoud

52

Ik voel me leeftijdsloos

Bennie Jolink vindt het ouder worden steeds leuker. Hij heeft de pensioengerechtigde leeftijd bereikt, maar peinst er niet over om het kalmer aan te doen. Naar de sportschool gaan, muziekteksten schrijven, schilderen: stilzitten is er niet bij.

Die gedrevenheid is ook de motor achter de band Normaal, waarmee Jolink nog altijd optreedt.

62

Het belang van creativiteit: kunst en ouder worden

Susan Perlstein zet uiteen hoe in de Verenigde Staten een beroepssector is ontstaan die ouder worden niet als probleem maar als mogelijkheid ziet en kunstprogramma’s heeft ontwikkeld voor het ouderenwelzijn. Waar Amerika ingrijpend zal veranderen door de vergrijzing, pleit zij voor het vergroten van de financieringsmogelijkheden voor creatieve ouderenprojecten.

78

Je moet eens iets anders durven doen

Noraly Beyer vertelt over haar leven, van haar jeugd in Willemstad en Roermond tot haar huidige werk voor het Noord Nederlands Toneel. Ze heeft de grote culturele interesse die ze al van jongs af had altijd behouden, ook toen ze vooral als redacteur en presentator van het NOS Journaal bekendheid genoot.

88

Je blijft nog steeds jezelf uitdagen

Benno Tempel kan zich voorstellen dat leeftijd geen rol speelt in de creativiteit van een kunstenaar: als je het verwerken van indrukken niet kunt laten, moet je wel blijven doorwerken — en als het saai is om dat altijd op dezelfde manier te doen, ga je weer op zoek naar iets nieuws.

98

Cultuurgerontagogiek, een nieuwe discipline voor cultureel werken met ouderen Almuth Fricke en Kim de

Groote stellen dat het wenselijk is cultuureducatie voor ouderen verder te versterken. Daaraan kan de cultuurgerontagogiek bijdragen, die inzichten uit cultuurpedagogiek, gerontologie en gerontagogiek combineert in cultuureducatieve activiteiten voor ouderen.

LANG LEVE KUNST 3

inhoud

112

Is cabaret een zinvolle vorm van kunstbeoefening voor ouderen? Jacquelien de Savornin Lohman vindt het zinvol als ouder iemand levenservaring te delen, niet alleen met generatiegenoten, en niet alleen door werk, maar ook door kunstbeoefening en kunstbeleving. Zij raadt beleidsmakers die betekenis willen geven aan de laatste levensfase aan daarbij de gehele levensloop te betrekken, want de kiem voor later wordt vroeg gelegd.

122

De oudere toneelspeler

Hein Janssen beschrijft hoe het besef is toegenomen dat de oudere acteur iets toevoegt aan de voorstelling. Oudere acteurs hebben een eigen kwaliteit, trekken publiek dat met hen is meegegroeid en kunnen iets wezenlijks doorgeven aan jongere acteurs. Toch zijn er in Nederland nog weinig theatergezelschappen met oudere acteurs in vaste dienst.

130

Het ontwerpen van eigenwaarde en zelfstandigheid

Dingeman Kuilman verwacht van een ontwerper voor ouderen dat hij niet alleen gebruiksvriendelijkheid of esthetiek nastreeft maar vooral ook rekening houdt met ouderen en hen betrekt bij het ontwerpen. In zo’n dienstbare praktijk, gebaseerd op levenservaring, zouden oudere ontwerpers bij uitstek in staat zijn zich als designpioniers te manifesteren.

140

Kunst heeft een helende kracht

Martijn Engelbregt brengt wat vaststaat en gescheiden is in beweging en met elkaar in verband. Hij betreedt de arena van de openbaarheid, stelt vragen, zoals naar de relatie tussen kunst, gezondheidszorg en wetenschap, en ontwikkelt projecten waarbij het publiek geen toeschouwer blijft maar deelnemer wordt en de uitkomst bepaalt.

152

Wat we van Bealtaine kunnen leren

Dominic Campbell beantwoordt de vraag wat we van het Bealtaine Festival kunnen leren: dat de redenen om zich bezig te houden met kunst allemaal even waardevol zijn en de manier van omgaan met creativiteit in de loop van een leven verandert.

Bealtaine wil mensen toegang bieden tot cultuur naarmate hun levens veranderen.

inhoud

164

Een leeftijdsvriendelijke samenleving

Michael D. Higgins gelooft stellig dat onze maatschappij ouderen nodig heeft om een rijke, gevarieerde ervaring te worden. Waar betrokkenheid bij de kunsten iemands persoonlijke gezondheid en welbevinden kan helpen verbeteren en het gevoel van identiteit en eigenwaarde versterken, is het in ons aller belang mogelijkheden te scheppen voor een creatieve oude dag.

174

Levenskunst en levenslust

Jet Bussemaker en Martin van Rijn willen door samenwerking tussen cultuur, zorg en welzijn bevorderen dat ouderen zich kunstzinnig kunnen blijven ontwikkelen, met gunstige gevolgen voor hun welbevinden en gezondheid. Om dat te bereiken verlagen ze de drempels voor cultuurparticipatie en bedelen ze vrijwilligers en gemeenten een belangrijke rol toe.

182

Long Live Art

English Summary

6

Lang leve kunst Jan Jaap Knol

LANG LEVE KUNST 7

Jan Jaap Knol licht namens de redactie het waarom van dit boek toe. Het wil laten zien dat kunst en cultuur buitengewoon goed kunnen bijdragen aan een zinvolle beleving van de latere levensfasen, het wil een cultuurbeleid aanbevelen dat alert reageert op maatschappelijke ontwikkelingen en het wil zeker ook tot meer contact tussen generaties onderling aanmoedigen.

I

edereen wil oud worden, maar niemand wil oud zijn. Deze paradox, in 1706 verwoord door Jonathan Swift, loopt als een rode draad door onze cultuurgeschiedenis.1 De oude Egyptenaren volgden al een verjongingskuur, middeleeuwers dreven de spot met gierige oudjes en onze hedendaagse beeldcultuur lijkt helemaal in het teken te staan van een permanente verheerlijking van de eeuwige jeugd. Want jeugd staat voor kracht en energie. Oud voor zwak en achterhaald. En golden vroeger kennis en ervaring nog als deugden, nu houden senioren de ontwikkelingen niet meer bij. Ze hebben wel kennis, maar die is verouderd. Ze hebben ervaring, maar die is niet relevant.

Ondertussen staan de kranten vol doemscenario’s over stijgende pensioenlasten.

Hoe houden we de zorg nog betaalbaar? Hoe verdelen we de lasten tussen jong en oud? ‘Alzheimerspecialisten voorspellen ‘nationale ramp’’, kopte de Volkskrant.

Soms schieten we wel heel erg door. Zoals het veiligheidsinstituut dat onlangs aan 55-plussers de suggestie deed nog enkel met een valhelm op op de fiets te stappen.

Kunst op latere leeftijd Waarom te midden van al deze berichten dit boek over kunst en ouder worden?

Omdat het volgens ons tijd is voor een ánder en veel opgewekter perspectief. Het feit dat nog nooit zoveel mensen in goede gezondheid een lange oude dag beleven

1

‘Every man desires to live long; but no man would be old’, aldus Jonathan Swift in zijn verzamelde Thoughts

on Various Subjects.

8

mag wel eens worden gevierd. Ouderdom is niet ‘een beklagenswaardig aanhangsel van de ochtend’, maar een periode rijk aan mogelijkheden.2 Stichting RCOAK, Fonds Sluyterman van Loo, het LKCA (Landelijk Kennisinstituut voor Cultuureducatie en Amateurkunst) en het Fonds voor Cultuurparticipatie willen met deze bundel graag een positiever beeld geven van het ouder worden. Kunst en cultuur kunnen een enorme bijdrage leveren aan een zinvolle beleving van de latere levensfasen. ‘I hope I die before I get old’, zongen de leden van The Who in de jaren zestig, maar nu gaat de rock-’n-rollgeneratie massaal met pensioen: eindelijk tijd om oude hobby’s weer op te pakken of nieuwe aan te kweken, om (opnieuw) op muziekles te gaan, om vrijwilliger te worden in een museum of anderszins in kunstzinnige activiteiten zin en betekenis te vinden.

Er is ook een andere kant van ouderdom, die van verlies: het zwarte gat na het pensioen, de wanhopige eenzaamheid na het verlies van je geliefde of van vrienden, het afbrokkelen van fysieke en mentale krachten. Ook in die omstandigheden toont de kunst haar kracht. Ze biedt vertroosting of afleiding, maar vaak ook nieuwe wegen tot contact. Dé oudere — vrij naar Koningin Máxima — bestaat natuurlijk niet. Er zijn grote verschillen. De een heeft een enorm netwerk en leeft in welvaart, de ander vereenzaamt en leidt een armoedig bestaan. Waar de een in blakende gezondheid verkeert, is de ander aangewezen op langdurige zorg.

We spreken in dit boek over ouderen, maar vragen de lezer steeds de nuances voor ogen te houden. Er is ook nauwelijks een leeftijdsgrens te stellen. Want wanneer behoor je tot de ouderen? Voor de statistici al als je vijftig bent. Maar iedereen is zo oud als hij of zij zich voelt. Het is een wetmatigheid dat mensen hun mentale leeftijd altijd lager taxeren dan hun ouderdom. Niettemin, hoe energiek we ook in het leven staan, ouder worden we vanzelf. Opeens ben je zestig, zeventig, tachtig. De fontein van de eeuwige jeugd bestaat alleen op het schilderdoek en de graal die verjonging brengt alleen in romans. Om nogmaals Jung te citeren: ‘Ten diepste onvoorbereid komen we in de namiddag van het leven terecht. (…) Voor de oudere mens is het een plicht en noodzaak zich ernstig te verdiepen in zichzelf.’

De essays en interviews in dit boek tonen vanuit allerlei invalshoeken de veelzijdige kracht van kunst en cultuur. Het boek begint met een bijdrage van Paul Schnabel die zich afvraagt waarom het Nederlandse cultuurbeleid vrijwel geen aandacht heeft voor de groeiende groep ouderen. De bundel eindigt met een gezamenlijk interview met Jet Bussemaker, minister van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap, en Martin van Rijn, staatssecretaris van Volksgezondheid, Welzijn en Sport. Daartussenin maakt de lezer kennis met visies van onder anderen Hedy d’Ancona en François Matarasso, met zeer actieve ouderen als Bennie Jolink en Noraly Beyer en met inspirerende voorbeelden uit Ierland, Duitsland en de Verenigde Staten, waar kunst voor en door ouderen al vele jaren een thema is in de cultuurpolitiek. Uit onderzoek, onder meer in Amerika, blijkt dat cultuurparticipatie een positief effect heeft op de gezondheid en het sociale leven van ouderen. Saskia Franssen laat in haar overzichtsartikel zien

2

Geciteerde woorden van Carl Gustav Jung, ‘Keerpunt van het leven’, in: Joep Dohmen, Jan Baars (red.), De kunst

van het ouder worden. De grote filosofen over ouderdom. Amsterdam (2010): Ambo. • 3 Simone de Beauvoir, De ouderdom. Utrecht (1975): Bijleveld.

LANG LEVE KUNST 9

dat Nederland gebaat is bij meer kennis van de ontwikkelingen in het buitenland.

Met het boek willen we ook aanmoedigen tot meer kunstzinnig aanbod voor ouderen, in de wetenschap dat er op veel plaatsen al goed werk wordt verricht, zoals in Drenthe met het project Gekleurd Grijs en in Amsterdam met de Niet-Meer-Zo-Piep-Show. Tussen de essays door wordt een aantal van deze succesverhalen in beeld gebracht: van de dans met ouderen door Introdans uit Arnhem tot breiende oma’s uit Rotterdam.

Dergelijke initiatieven vormden voor ons de grote inspiratie voor dit boek. Ze laten zien dat — eerder dan het beleid — ondernemende kunstenaars en alerte welzijnsinstellingen zijn gaan inspelen op de oudere kunstdeelnemer.

Simone de Beauvoir schreef begin jaren zeventig een indrukwekkende studie over de ouderdom.3 Van haar is ook de stelling dat je een samenleving herkent aan de manier waarop ze met de niet-actieven omgaat. Deze stelling appelleert aan zowel publieke als private partijen. Overheden kunnen met hun cultuurbeleid veel impact hebben op de cultuurparticipatie van ouderen. Zij zijn hoofdfinancier van voorzieningen die zich bij uitstek kunnen richten naar de groeiende groep ouderen. Hoe bieden bibliotheken hun diensten aan deze groep aan? Wat doen de centra voor de kunsten voor de ouderen? Hoe reageren de kunstopleidingen op de vergrijzing? Dingeman Kuilman lost in deze bundel een schot voor de boeg door te pleiten voor meer aandacht voor de oudere ontwerper in het kunstonderwijs.

Slagvaardig cultuurbeleid Na dit boek smaakt onze samenwerking naar meer. Voor het vervolg staat een Europese conferentie op stapel, in 2014 hopen we op de lancering van een groot kunstenfestival, door en voor ouderen én het bredere publiek. Behalve als pleidooi voor positievere beeldvorming, meer kennisdeling en meer mogelijkheden voor ouderen is dit boek ook op te vatten als aanbeveling voor een cultuurbeleid dat sneller ingaat op maatschappelijke ontwikkelingen en initiatief van onderop. Politieke debatten over cultuurbeleid verzanden nogal eens in legitimatiediscussies en fixatie op het subsidiestelsel. Die beperkte invalshoek ontneemt aan de discussie het elan. Wie de culturele praktijk verkent, ziet prachtige voorbeelden van hoe kunst oudere generaties laat opbloeien. Van de overheid wordt geen ‘grand design’ of ‘zorg voor alles’ gevraagd. Wel een betrokken en enthousiaste rol in het faciliteren en aanmoedigen van initiatieven en het uitdragen van het belang van cultuurparticipatie door ouderen. De ondertekening van een gezamenlijk convenant tussen de ministeries van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap en Volksgezondheid, Welzijn en Sport, Stichting RCOAK, Fonds Sluyterman van Loo, het LKCA (Landelijk Kennisinstituut voor Cultuureducatie en Amateurkunst), het Fonds voor Cultuurparticipatie, VSBfonds en de Vereniging Nederlandse Organisaties Vrijwilligerswerk markeert het begin van structurele aandacht voor ouderen en kunst.

Als dit boek ten slotte ook als een aanmoediging tot meer contact tussen de generaties onderling wordt opgevat, is onze boodschap helemaal gehoord. Cabaretière Jacquelien de Savornin Lohman houdt, 75 jaar oud, midden in dit boek een vurig pleidooi voor beter cultuuronderwijs voor kinderen.

•

Jan Jaap Knol is directeur van het Fonds voor Cultuurparticipatie.

10

EEN ZEGEN VOOR KUNST EN CULTUUR: VERGRIJZING ALS KANS

Paul Schnabel

LANG LEVE KUNST 11

Paul Schnabel toont aan dat vergrijzing gunstig is voor kunst en cultuur: hoe ouder men is, hoe groter de belangstelling voor kunst en cultuur. Ouderen zijn een aantrekkelijke en belangrijke doelgroep — dit zou beter tot uitdrukking moeten komen in het cultuurbeleid van de overheid en de publieksoriëntatie van de culturele aanbieders.

E

erst maar even een hardnekkig misverstand uit de weg ruimen. In tegenstelling tot wat bijna iedereen denkt is Nederland nog helemaal niet vergrijsd. Dat gaat wel gebeuren, maar nog steeds zijn we in West-Europa na Ierland het minst vergrijsde land. Als we voor de mate van vergrijzing van een land het percentage van de bevolking nemen dat 65 jaar of ouder is, dan praten we anno 2013 in Nederland over 16% van de bevolking. In landen als Zweden, Duitsland en Italië heeft men al de 20% bereikt en in Japan gaat het al om ongeveer een kwart van de bevolking. 20% zal het percentage in Nederland in 2020 zijn en met 25% moeten we nog tot 2040 wachten. Veel hoger zal het niet worden, omdat dan de grote babyboomgeneratie, geboren tussen 1945 en 1955, geleidelijk uitsterft.

STEEDS MEER OUDEREN Het gaat bij de vergrijzing wel om grote aantallen (Van Campen 2008; Knook 2008).

Toen de AOW ruim een halve eeuw geleden

definitief werd ingevoerd, waren er op een bevolking van nog geen 12 miljoen mensen nauwelijks een miljoen 65-plussers, nu zijn dat er meer dan 2,6 miljoen op een bevolking van 16,7 miljoen. Omdat de eerste jaargangen van de babyboomgeneratie de pensioenleeftijd bereikt hebben, neemt het aantal 65-plussers snel toe. In 2020 tot 3,3 miljoen en in 2030 tot 4,1 miljoen. Naar verwachting zal de omvang van de groep ouderen dan nog een hele tijd rond dat aantal blijven hangen, omdat het effect van de verkleining van de geboortejaargangen na 1960 weer teniet zal worden gedaan door de nog steeds en zelfs snel stijgende levensverwachting.

Simpel gezegd, bijna iedereen haalt de 65 en als we daarna opnieuw de levensverwachting berekenen, komen we nu al uit op een gemiddelde van nog twintig levensjaren extra.

Omdat de meeste mensen, zeker de werknemers, tot nu toe nog voor hun 65ste met pensioen gaan, is het aantal pensioenjaren zelfs nog wat hoger. De kosten van de pensioenregelingen voor zoveel mensen gedurende

12

zoveel jaren zijn gigantisch en belopen nu al meer dan 60 miljard euro per jaar. Dat bedrag stijgt snel en dat leidt tot grote bezorgdheid over de kosten van de vergrijzing, temeer daar ook de kosten van de gezondheidszorg voor een belangrijk deel worden gemaakt ten voordele van de oudere bevolking. De zorgkosten voor de ruim zeventienhonderd 100-plussers zijn vier keer zo hoog als hun gezamenlijke pensioen.

GEEN EENDUIDIG BEGRIP Overigens bestaat er geen algemeen aanvaarde definitie van vergrijzing. Het begrip spreekt iedereen aan, maar er kan van alles mee bedoeld worden. Er wordt al van vergrijzing gesproken als het personeelsbestand van een organisatie voor een belangrijk deel uit 40-plussers bestaat. Macro-economisch wordt met vergrijzing vooral gedoeld op de

geleidelijke verschuiving in de kwantitatieve verhouding tussen werkenden en niet-werkende ouderen. Dat is vooral van belang voor de betaalbaarheid van de AOW, omdat de AOW voor het overgrote deel direct uit de premies betaald wordt die uitsluitend door de werkende bevolking opgebracht worden. Nog niet zo lang geleden waren er vier werkenden op elke niet-werkende oudere, binnen niet al te lange tijd zal de last van de AOW moeten worden gedragen door gemiddeld twee werkenden per gepensioneerde (commissieGoudswaard 2010).

In mijn verhaal zal ik het begrip ‘vergrijzing’ vrij losjes hanteren en er ook een wisselende betekenis aan toekennen. Soms zal het inderdaad gaan om de groep 65-plussers, soms ook om de veel grotere groep van 50-plussers met veel vrije tijd, ook al zijn ze misschien nog aan het werk. De kinderen zijn het huis uit,

DE LEEFTIJDSGRENS WAAROP MEN HET CONTACT MET HET CULTURELE AANBOD KWIJTRAAKT ZAL BLIJVEN STIJGEN: OUDEREN BLIJVEN LANGER JONG, VITAAL EN GEZOND.

LANG LEVE KUNST 13

men voelt zich nog heel vitaal en wil graag oppakken of weer oppakken wat door de tijdrovende en geldverslindende zorg voor de kinderen al te lang is blijven liggen. Soms zal vergrijzing ook in de wat zorgelijker betekenis van een geleidelijke veroudering van het publiek gebruikt worden. In het bezoek aan concerten met klassieke muziek tekent zich bijvoorbeeld een dalende belangstelling van jongere generaties af. De gemiddelde leeftijd van het publiek neemt daardoor toe. Dat geldt overigens ook voor een deel van de populaire cultuur. Bij een dancemanifestatie zal niet gauw een oudere worden aangetroffen, maar bij een optreden van pop- en rockgroepen uit de jaren zestig en zeventig des te meer. Ook de musical is geliefd bij jong en oud.

EERST MEER GELD, LATER OOK VRIJE TIJD Omdat tegenwoordig in de meeste huishoudens zowel de man als de vrouw buitenshuis werkt, is de vrije tijd in de leeftijdsgroep tot ongeveer 60 jaar in de afgelopen 25 jaar behoorlijk afgenomen (Verbeek, De Haan 2010). Daar staan wel meer middelen tegenover om de vrije tijd naar eigen smaak en stijl vorm te geven. Boven de vijftig komt daar geleidelijk ook weer meer tijd voor beschikbaar en dat wordt uiteraard duidelijk nog meer op het moment dat men met pensioen gaat. Kunst en cultuur bieden veel mogelijkheden om de nieuwe vrije tijd te benutten.

Theater-, concert- en museumbezoek liggen al meteen voor de hand als mogelijkheden, maar men kan ook denken aan tochtjes naar historische monumenten en plaatsen, aan het opbouwen van een kunstverzameling, aan de beoefening van een kunstdiscipline of aan cultureel getoonzette reizen naar het

buitenland. Het bestaat allemaal en er wordt ook intensief gebruik van gemaakt. In de Europese Unie behoort Nederland zelfs tot de landen met de hoogste cultuurparticipatie.

De verschillen tussen de landen zijn enorm.

Over een jaar gezien gaat bijna 60% van de Nederlandse bevolking boven de 15 jaar wel minstens één keer naar het theater, in de ons omringende landen is dat tot ongeveer de helft minder (Van den Broek e.a. 2009). Dat is net zo min als met de vergrijzing het geval is in overeenstemming met het beeld dat Nederlanders daar zelf van hebben. Toch is het zo, ook de traditionele cultuurnaties als Frankrijk en Italië en zelfs het Bildungsland bij uitstek, Duitsland, blijven op bijna alle terreinen van cultuurparticipatie duidelijk achter bij Nederland — en bijvoorbeeld ook bij Denemarken en Zweden.

Nederlanders worden in het nationale cultuurdebat door de zaakwaarnemers van de kunsten graag afgeschilderd als cultuurbarbaren. Michaël Zeeman was er zeker van dat elke Italiaanse ober ‘zijn Dante’ kende, maar geen Nederlandse politicus thuis was in Vondel. Dat laatste is net zo waar als het eerste onwaar is. Het kan zijn dat de Italiaanse ober trots is deel uit te maken van een natie die Dante heeft voortgebracht, of Michelangelo en Leonardo da Vinci, maar dat moet toch niet veel serieuzer genomen worden dan de illusie van de Nederlandse politicus dat hij eigenlijk een representant is van de avontuurlijke en ondernemende VOC-mentaliteit.

Hoe noordelijker het land, hoe meer er gelezen wordt en hoe vaker men een museum of theater bezoekt.

PRAKTISCHE BEZWAREN In overeenstemming daarmee geldt ook dat hoe ouder men is, hoe groter de belangstelling voor kunst en cultuur. Daar zit wel een bijna natuurlijke grens aan. Echt oude mensen gaan er minder vaak op uit en komen dus

14

ook minder vaak in een museum, toneel- of concertzaal. Soms omdat ze het lichamelijk te vermoeiend of te lastig vinden, maar steeds vaker ook omdat men ’s avonds niet graag meer de straat op gaat of bang is om in het donker te rijden. Wie door het overlijden van de partner alleen op stap moet, doet dat ook minder gemakkelijk. Uiteraard beperken ook ongemakken als toenemende doofheid of afnemende cognitieve vermogens de mogelijkheid om nog van het culturele aanbod gebruik te maken. In de oudste leeftijdsgroep is men er ook nog niet aan gewend om op het internet te kijken wat er te doen is of kaartjes voor een voorstelling te bestellen.

Dat is een achterstand die wel snel kleiner wordt. Wie nu met pensioen gaat, hoeft echt niet meer op cursus om te leren hoe je een computer bedient. Men werkt er meestal al jaren mee en heeft ook al jaren een internetverbinding. Nederland behoort tot de landen met de hoogste computer- en internetdichtheid thuis. Net als bij televisie is het verzadigingspunt, tussen 95 en 100% van de huishoudens, vrijwel bereikt — wie geen computer met internetverbinding heeft, wil er ook geen. Voor jongere ouderen biedt de combinatie televisie-internet-mobiele telefoon de garantie dat de toegang tot nieuwe informatie, inclusief het downloaden van muziek en film of het bestellen van tickets, probleemloos bewaard blijft. Ook daardoor zal de leeftijdsgrens blijven stijgen waarop men het contact met het culturele aanbod kwijtraakt. Ouderen blijven vergeleken met vorige generaties langer jong, vitaal en gezond.

TOCH ALTIJD DE HOGEROPGELEIDEN Het sterkst zal zich dat in de belangstelling voor kunst en cultuur manifesteren bij de hogeropgeleide ouderen. Altijd al is er een zeer hoge correlatie tussen cultuurparticipatie en opleidingsniveau geweest. De babyboomgeneratie is de eerste lichting geweest die ook als daar thuis het geld niet voor was, heeft kunnen studeren. Een halve eeuw geleden had van de beroepsbevolking nog geen 5% een opleiding op het niveau van een hogeschool of universiteit, nu is dat 35%. Nog altijd is cultuurparticipatie bij volwassenen vooral bij de hogeropgeleiden hoog, maar het aandeel van de hogeropgeleiden dat ook kiest voor de traditionelere vormen van cultuur is niet meegegroeid met het opleidingsniveau.

Bovendien zien ook degenen die wel kiezen voor het Concertgebouw of het Stedelijk Museum de afstand tussen hoge en lage cultuur niet meer als een onoverbrugbare kloof.

De populaire cultuur is geen verboden gebied meer, al is er aan de andere kant van de kloof weinig belangstelling om ook tot het publiek van de hoge cultuur te gaan behoren.

Tegen de verwachting in wordt de grens tussen hoge en lage cultuur maar vanuit één richting overschreden. Het cultuurparticipatiebeleid is tragisch genoeg altijd gericht geweest op de andere richting. Nog altijd overheerst in het cultuurparticipatiebeleid het verheffingsideaal, maar het verlangen om zich te laten verheffen is bij de niet-participanten niet of nauwelijks meer aanwezig.

Er is overigens ook geen angst meer om de drempel van de traditionele cultuurtempels over te gaan. Het ontbreekt eenvoudigweg aan interesse zolang het aanbod niet aan de eigen smaak en belangstelling tegemoetkomt. Voor alle groepen, hogeropgeleiden zowel als lageropgeleiden, geldt wel dat de financiële drempel te hoog kan zijn. Een hoge entreeprijs werkt minder belemmerend als het om een eenmalig bezoek van een ook als

LANG LEVE KUNST 15

OUDEREN ZIJN EEN AANTREKKE­ LIJKE EN BELANGRIJKE DOELGROEP VOOR CULTURELE AANBIEDERS, MAAR DIE HOUDEN GEMIDDELD NOG WEINIG REKENING MET DE WENSEN EN BEHOEFTEN VAN OUDEREN.

uitzonderlijk beleefd evenement gaat, maar vooral bij de podiumkunsten van de gevestigde cultuur is geregeld bezoek gebruikelijk en dan kan de entreeprijs wel degelijk een belemmering gaan vormen.

ACTIEVE KUNSTBEOEFENING Zelf in de vrije tijd met kunst bezig zijn: zelf muziek maken, toneelspelen, dansen, schilderen, fotograferen of creatief schrijven, doen ouderen ook veel, maar toch minder dan de jongere generaties. Van de 50—64-jarigen was in 2007 ongeveer 47% kunstzinnig actief, van de 65—79-jarigen 39% en van de 80-plussers 35%. Bij de oudste leeftijdsgroep zijn vooral zingen (7%), weven en borduren (8%) en tekenen en schilderen (6%) populair. Tussen de 50 en 65 jaar gaat de voorkeur vooral naar filmen en fotograferen (14%) uit

en in mindere mate ook naar stijldansen, textiele werkvormen en grafisch werk op de pc (steeds 6%). De groep 65—79-jaar zit met haar belangstelling tussen de jonge ouderen en de zeer ouden in. In alle gevallen en in alle leeftijdsgroepen zijn vrouwen actiever op artistiek gebied (55% tegenover 44% voor de mannen) en is er ook een sterke relatie met opleidingsniveau. Van de hoogstopgeleiden is 59% artistiek actief, van de laagstopgeleiden 28%. De verschillen zijn het kleinst bij het zingen en dansen, maar groot bij het bespelen van een muziekinstrument, in de beeldende kunsten en in het gebruik van nieuwe media (Van den Broek 2010).

WELVARENDE OUDEREN Financieel hebben de ouderen het overigens in Nederland het beste van alle leeftijdsgroepen. Dat geldt zowel voor de hoogte van het inkomen als voor de omvang van het vermogen. Tot 40 jaar wordt nauwelijks vermogen opgebouwd, bij de 50—55-jarigen ligt de mediaan (de helft meer, de helft minder) al

16

bij 123.000 euro, om bij de 65—70-jarigen op te lopen tot 164.000 euro (Claessen 2010).

Geen leeftijdsgroep komt hoger uit en de schulden zijn er dan al van afgetrokken.

Los van het eigen huis hebben ruim 90.000 Nederlanders een vermogen van meer dan 1 miljoen euro. Bijna de helft van hen is boven de 60 jaar, een op de zes zelfs boven de 70 jaar.

Ook de inkomenspositie van ouderen is gunstig. Statistisch gezien komt armoede zelfs nergens minder voor dan onder 65-plussers (SCP, CBS 2010). Veel uitkeringsgerechtigden gaan er in inkomen op vooruit als ze 65 worden. De AOW ligt vaak hoger dan de uitkering en vanaf 65 jaar hoeven er geen sociale premies meer betaald te worden, waardoor de eerste belastingschijf wegvalt.

De meeste mensen ontvangen boven hun AOW nog een aanvullend pensioen, al is dat

vaak heel bescheiden, en voor 65-plussers zijn er allerlei kortingsregelingen, ook voor kunst en cultuur.

TE VEEL AANDACHT VOOR JONGEREN! In combinatie met meer vrije tijd maakt dit de groeiende groep ouderen, gepensioneerd of niet, ook tot een aantrekkelijke en belangrijke doelgroep voor aanbieders op cultureel gebied. Bibliotheken, tentoonstellingen, concerten, toneelvoorstellingen, lezingen, het zijn vooral de ouderen die er graag naar toe gaan. Toch zijn ze, ook in het cultuurbeleid, zelden de doelgroep die men het eerst en het liefst zou willen bereiken. Het is zelfs bijna verwijtbaar, wanneer het publiek vooral uit ouderen blijkt te bestaan. Alle ogen zijn gericht op de jongeren en steeds meer ook op de etnische minderheden. Om hen te bereiken worden — gedwongen door

OUDEREN ZIJN KRITISCH, HET CULTURELE AANBOD MOET GOED ZIJN, MAAR HET MOET OOK GOED BIJ HEN PASSEN. DAT IS ECHT GOED TE DOEN.

LANG LEVE KUNST 17

de bezuinigingen overigens steeds meer: werden — extra middelen ter beschikking gesteld. Staatssecretaris Rick van der Ploeg ging er bijna vijftien jaar geleden van uit dat daardoor ook een vernieuwing van het aanbod zelf tot stand zou kunnen komen (Van der Ploeg 1999). Dat is een misverstand, de acceptatie van het nieuwe en het experimentele is juist gemakkelijker voor wie al veel culturele ervaring heeft. Alle cultuurparticipatieonderzoeken laten dan ook zien dat het erg moeilijk is om mensen die niet uit zichzelf interesse tonen te verleiden tot museum-, toneel- of concertbezoek. Scholieren worden vaak klassikaal met kunst en cultuur in aanraking gebracht. De eventueel gewekte belangstelling dooft meestal in de puberteit en adolescentie, terwijl ook de jongere volwassenen, als ze al belangstelling hebben, meestal geen zin, puf, tijd of geld hebben om naast het werk, het huishouden, de kinderen en de sport ook nog regelmatig van het culturele aanbod te genieten.

Bij ouderen is dat anders. De kinderen zijn het huis uit, de financiële middelen ter vrije besteding zijn ruimer, er is meer vrije tijd en meestal ook meer rust in het bestaan. In principe laat dat meer ruimte voor cultuurparticipatie. Toch houden culturele aanbieders gemiddeld nog weinig rekening met de wensen en behoeften van ouderen. Dat geldt voor de programmering en de werving, maar vooral ook voor de voorzieningen zelf.

In musea is er meestal heel weinig gelegenheid om comfortabel te zitten, toelichtende teksten zijn meer niet dan wel op ooghoogte aangebracht en vaak heel moeilijk te lezen voor wie geen arendsogen meer heeft.

Avondvoorstellingen beginnen in Nederland nog vrijwel altijd pas om acht uur of later.

Bijna nergens kun je je drankje voor in de pauze al vooraf bestellen, om niet eindeloos in het gedrang bij het buffet te hoeven staan.

Toiletten zijn er, zeker voor vrouwen (de meerderheid van het publiek), meestal veel te weinig. In het algemeen hechten ouderen er ook meer dan jongeren aan dat alles schoon, ordelijk, goed verlicht en gemakkelijk toegankelijk is. Men verwacht een voor Nederlandse begrippen hoog serviceniveau.

De theaters van Joop van den Ende kunnen hier als voorbeeld dienen. Men werkt daar klantgerichter dan in de niet-commerciële sector, waar toch nog altijd meer vanuit de positie van de producent wordt gedacht. Een gezellige en gastvrije sfeer wordt soms zelfs welbewust gemeden. De restaurants en cafés van culturele voorzieningen zijn ook bijna altijd extreem lawaaierig, omdat er door een ongelukkig huwelijk tussen functionaliteit en esthetiek voor het interieur vrijwel alleen harde en gladde materialen worden gebruikt.

Omgevingslawaai is altijd vervelend, maar juist ouderen kunnen daar ook echt veel last van hebben. Ze gaan dan liever naar huis of komen helemaal niet.

VROUWEN EN HOMO’S ALS CULTUURDRAGERS Als de positieve aandacht meer op de oudere bezoeker gericht zou worden, is het van belang daarbij vooral met de wensen van vrouwen rekening te houden. Kunst en cultuur worden in meerderheid nog door mannen aangeboden, maar de afnemers zijn eerst vrouwen. Zij nemen het initiatief voor het culturele uitje en zij zorgen ervoor dat de mannen meekomen, al was het maar omdat niemand graag alleen naar de opera of het toneel gaat. Bij de mannen die het initiatief nemen, vormen de homo’s een naar verhouding zwaar oververtegenwoordigde groep. De aanbieders richten zich echter niet specifiek op hen en ook niet specifiek op vrouwen. Er

18

is hier bijna sprake van een taboe. Iedereen weet hoe de verhoudingen liggen, maar daar wordt niet over gesproken, laat staan naar gehandeld. De sociale wenselijkheid en de politieke correctheid leiden tot een grotendeels vergeefse aandacht voor de groepen die niet dan met grote moeite en zelden blijvend te bereiken zijn.

Vrouwen, niet noodzakelijkerwijs oudere vrouwen, zijn ook oververtegenwoordigd in de amateurkunst (Van den Broek e.a. 2009).

Uiteraard is er een verband tussen het zelf beoefenen van een bepaalde artistieke discipline en de geneigdheid tot het bezoeken van het professionele aanbod op dat gebied. Wat men zelf leuk vindt om te doen en waarvan men vaak ook de kwaliteit binnen het professionele aanbod kan beoordelen en waarderen, is ook leuk om als luisteraar of kijker mee te maken. Van een overgang van de amateurpositie naar de professionele uitoefening van het vak is zelden sprake, maar dat wordt ook niet nagestreefd.

DE VERGRIJZING VERZILVERD Ouderen die een vermogen hebben opgebouwd, hebben na hun dood ook wat — en steeds vaker ook veel — na te laten. Het grootste deel van de acht miljard die er in Nederland op jaarbasis vererfd wordt, gaat naar de kinderen, die overigens meestal zelf ook al niet meer tot de jongsten behoren. Veel mensen laten hun vermogen of een deel daar-

van na voor een goed doel. Van de ongeveer vier miljard euro die per jaar, ook buiten erfenissen om, aan een goed doel geschonken wordt (dat is iets minder dan 0,7% van het bruto binnenlands product) gaat overigens minder dan tien procent naar kunst en cultuur (Schnabel 2010). Godsdienstige doelen staan nog altijd op de eerste plaats, kunst staat op de zevende plaats. Niettemin kent het Prins Bernhard Cultuurfonds al meer dan driehonderd fondsen op naam, bij elkaar meer dan tachtig miljoen euro. Vrijwel al dit geld is afkomstig uit schenkingen van oudere mensen en uiteraard uit legaten. Naar verwachting zullen legaten en schenkingen in de komende decennia van steeds grotere betekenis worden voor de culturele wereld.

Daar moet wel bij worden aangetekend dat de erflaters en schenkers een grote voorkeur hebben voor de begunstiging van musea.

Podiumkunsten zijn duidelijk minder populair, met de VandenEnde Foundation als grote uitzondering (tien miljoen euro per jaar). Veel kleine fondsen steunen wel beginnende kunstenaars in de klassieke muziek, helpen bij de aankoop van dure instrumenten of investeren in educatieve activiteiten. Steun voor toneel of ballet is er nog maar heel beperkt.

De samenleving vergrijst, en dat is goed voor kunst en cultuur. Dit zou beter tot uitdrukking moeten komen in het cultuurbeleid van de overheid en de publieksoriëntatie van de culturele aanbieders. Er zijn steeds meer ouderen en ze zijn beter opgeleid dan de ouderen van vorige generaties, ze hebben gemiddeld meer geld te besteden, ze blijven langer jong en actief, ze beschikken over tijd en ze zijn mobiel. Ze zijn ook kritisch, het aanbod moet goed zijn, maar het moet ook goed bij hen passen. Dat is echt goed te doen.

•

Paul Schnabel was van 1998 tot 2013 directeur van het Sociaal en Cultureel Planbureau.

Dit is een geactualiseerde versie van een artikel dat Paul Schnabel heeft gepubliceerd in Boekman.

Tijdschrift voor kunst, cultuur en beleid 23 (2011) 86.

literatuur

LANG LEVE KUNST 19

Andries van den Broek, FAQs over kunstbeoefening in de vrije tijd. Het culturele draagvlak, deel 9. Den Haag 2010: Sociaal en Cultureel Planbureau.

Andries van den Broek, Jos de Haan, Frank Huysmans, Cultuurbewonderaars en cultuurbeoefenaars. Trends in cultuurparticipatie en mediagebruik. Den Haag 2009: Sociaal en Cultureel Planbureau.

Cretien van Campen (red.), Grijswaarden. Monitor Ouderenbeleid 2008. Den Haag 2008: Sociaal en Cultureel Planbureau.

Jack Claessen, ‘Vermogensverdeling en vermogenspositie huishoudens’, in: Sociaaleconomische trends. Statistisch kwartaalblad over arbeidsmarkt, sociale zekerheid en inkomen 2e kwartaal 2010. Den Haag 2010: CBS, 7—12.

Commissie-Goudswaard (Toekomstbestendigheid Aanvullende Pensioenregelingen), Een sterke tweede pijler. Naar een toekomstbestendig stelsel van aanvullende pensioenen. Den Haag 2010: Ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid.

Dick Knook, Het Methusalem mysterie. Vergrijzing: zegen of bedreiging? Amsterdam, Rotterdam 2008: Prometheus, NRC Handelsblad.

Rick van der Ploeg, Cultuur als confrontatie. Uitgangspunten voor het cultuurbeleid 2001—2004. Zoetermeer, Den Haag 1999: Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschappen, SDU-servicecentrum.

Paul Schnabel, ‘Mecenaat voor de podiumkunsten’ in: Tien jaar kansen geven. VandenEnde Foundation 2001— 2011. Amsterdam 2010: VandenEnde Foundation, 15—22.

Sociaal en Cultureel Planbureau, Centraal Bureau voor de Statistiek, Armoedesignalement 2010. Den Haag 2010: SCP, CBS. Desiree Verbeek, Jos de Haan, ‘Sociale (on)gelijkheid en sociale cohesie in de uithuizige vrijetijdsbesteding van Nederlanders’, in: Vrijetijdstudies 28 (2010) 4, 17—29.

Fotograaf Karsten Thormaehlen begon in 2006 met het fotograferen van mensen van 100 jaar en ouder. Wat begon als een persoonlijk project groeide uit tot een aantal tentoonstellingen en publicaties. Hier twee foto’s uit de serie Happy at 100.

Erika E. (*1910), Berlijn 2011.

Gustav W. (*1910), Darmstadt 2011.

22

OUDEREN EN CULTUUR足 PARTICIPATIE IN EUROPEES BELEID

Saskia Franssen

LANG LEVE KUNST 23

Saskia Franssen geeft een overzicht van de plannen en projecten voor ouderen en cultuurparticipatie die nationale, regionale en lokale overheden, sociale partners en maatschappelijke organisaties in het Europees Jaar van actief ouder worden en solidariteit tussen de generaties hebben ontwikkeld. Nederland blijkt op dit vlak een buitenbeentje te zijn.

A

an cultuur doen is een manier waarop ouderen betrokken kunnen blijven bij de samenleving.

De Europese Commissie heeft 2012 uitgeroepen tot Europees Jaar van actief ouder worden en solidariteit tussen de generaties om nationale, regionale en lokale overheden, sociale partners en maatschappelijke organisaties te stimuleren het actief ouder worden op de agenda te zetten.1 Wat heeft dit initiatief opgeleverd aan plannen en projecten voor ouderen en cultuurparticipatie? Een overzicht.

EUROPA De Europese Commissie benadert cultuurparticipatie van ouderen als actief ouder worden (active ageing) en informeel leren

1

(binnen lifelong learning). Voor het actief ouder worden stelt zij drie doelen: het scheppen van meer mogelijkheden om te blijven werken, ouderen helpen actief te blijven in de gemeenschap, en gezond ouder worden en onafhankelijk wonen. Vooral de laatste twee hebben raakvlakken met cultuurparticipatie.

Cultuurparticipatie betekent participeren binnen de gemeenschap. Interactie met anderen gaat eenzaamheid tegen en werken aan kunstzinnige vaardigheden verbetert de mentale en fysieke gezondheid.2 Het Grundtvig-programma voor lifelong learning gaat over onderwijs voor volwassenen van alle leeftijden.3 Een van de thema’s in het programma is de ontwikkeling van de educatieve functie van culturele instellingen, waarbij ook aandacht is voor de vraag hoe

Directoraat-generaal Werkgelegenheid, Sociale zaken en Inclusie, De bijdrage die de EU levert aan actief ouder

worden en solidariteit tussen de generaties. Luxemburg 2012: Bureau voor publicaties van de Europese Unie. • 2 Roelof Hortulanus, Marina Jonkers, Diana Stuyvers, Kunstbeoefening met ambitie. Utrecht 2012: Landelijk Expertisecentrum Sociale Interventie. • 3 http://ec.europa.eu/education/lifelong-learning-programme/grundtvig_en.htm.

24

NEDERLAND IS EEN BUITENBEENTJE IN EUROPA: CULTUURPARTICIPATIE VAN OUDEREN BLIJFT IN DE LANDELIJKE POLITIEK NOG ONDERBELICHT.

deze instellingen zo goed mogelijk kunnen aansluiten bij de behoeften van ouderen.4 Een mooi voorbeeld van een project dat gesubsidieerd wordt binnen dit programma is Exploring technologies and new approaches in art education for senior adults.5 In dit project organiseren educatieafdelingen van musea en kunstinstellingen in België, Bulgarije, Duitsland, Polen, Tsjechië en het Verenigd Koninkrijk trainingen en workshops voor ouderen. Op een online platform delen zij hun ervaringen met nieuwe methodes en benaderingen van kunsteducatie voor ouderen. Ook komen zij geregeld samen om te brainstormen over nieuwe programma’s.

De Moravian Gallery in Brno, Tsjechië, heeft bijvoorbeeld het project Fantasy on the road ontwikkeld: een pakket met handleidingen voor creatieve activiteiten, alle benodigdheden en beeldmateriaal dat naar verzorgingstehuizen wordt gestuurd zodat ouderen die minder mobiel zijn toch creatief aan de slag kunnen gaan en hun kennis en vaardigheden kunnen verbeteren.6

Ook andere platforms houden zich op Europese schaal bezig met ouderen en cultuur, zoals het AGE European Older People’s Platform, dat de samenwerking tussen ouderenorganisaties op Europees niveau wil bevorderen, en Access to Culture, dat laat zien hoe cultuur en educatie voor alle leeftijdsgroepen kunnen worden gecombineerd.7 VERENIGD KONINKRIJK, IERLAND In de Angelsaksische landen van Europa staat active ageing al langer op de beleidsagenda. In deze landen zijn er niet alleen veel programma’s en activiteiten op landelijk, regionaal en lokaal niveau, maar wordt ook in nationaal, regionaal en lokaal beleid volop aandacht besteed aan het onderwerp. Voorbeelden zijn de Engelse overheidsstrategieën Opportunity Age en Building a Society for all Ages voor respectievelijk active ageing en demografische veranderingen.8 Op lokaal niveau is Manchester’s strategy for ageing een interessant voorbeeld.9 Manchester wil zich profileren als een stad voor alle

LANG LEVE KUNST 25

leeftijden door in te spelen op de behoeften en wensen van de oudere bevolkingsgroepen op het gebied van cultuurparticipatie en -educatie. Voor cultuurparticipatie is Valuing Older People belangrijk: een samenwerkingsverband tussen dienstverlenende instellingen, vrijwilligersorganisaties, organisaties uit welzijn, zorg, educatie en cultuur, en ouderen uit Manchester. VOP houdt contact met alle culturele en onderwijsinstellingen om hun aanbod te laten aansluiten bij de behoeften en wensen van ouderen, geeft subsidies aan lokale organisaties zoals buurtcentra, verenigingen en tehuizen om activiteiten te organiseren voor ouderen, lobbyt bij het gemeentebestuur om het gemeentelijk beleid zo goed mogelijk te laten aansluiten op de behoeften van de ouderen in de gemeenschap, het slaat kortom een brug tussen beleid en praktijk en tussen organisaties en fondsen die zich bezighouden met de oudere bevolkingsgroep, de ouderen zelf en de rest van de gemeenschap in Manchester.

Belangrijk voor ouderen en cultuurparticipatie in Engeland en daarbuiten is de Baring

4

Foundation.10 Het fonds subsidieert sinds drie jaar projecten voor kunst en ouderen in Groot–Brittannië, in 2012 waren dat er 23.

Deze projecten zijn voornamelijk lokaal en variëren van eendaagse festivals tot tweejarige projecten. Zo is het fonds medefinancier van het online platform Age of Creativity, waar informatie is te vinden over kunst en ouderen: projecten in Groot-Brittannië, subsidieprogramma’s, bijeenkomsten, workshops en onderzoeksrapporten over dit thema, die voor een groot gedeelte door het fonds zijn geïnitieerd en gefinancierd.11 Ook in Ierland besteedt men al langer veel aandacht aan ouderen.12 De vergrijzende samenleving komt in alle opzichten aan bod, ook de mogelijkheden die cultuur biedt voor participatie voor ouderen in de eigen gemeenschap, zoals het Bealtaine Festival, gefinancierd door de Arts Council van Ierland (zie de bijdragen van Dominic Campbell en Michael D. Higgins).13 CONTINENT In België heeft de Vlaamse regering ouderen en cultuurparticipatie op de kaart gezet. Het Vlaams Ministerie van Welzijn, Volksgezondheid en Gezin heeft een ouderenbeleidsplan voor de periode 2010—2014 opgesteld, waarin het pleit voor een samenleving voor alle leeftijden.14 Een van de thema’s van het beleidsplan is levenslang leren, waarbinnen

Directorate-general Education and Culture, One Step Up in Later Life. Learning for Active Ageing and Intergenerational Learning:

Conference Report. Brussel 2012: European Commission. • 5 http://etna-learning.weebly.com. • 6 http://etna-learning. weebly.com/etna.html. • 7 www.age-platform.eu/en; www.houseforculture.eu/accesstoculture/12/access. • 8 Department for Work and Pensions, Opportunity Age: Opportunity and Security throughout Life. Londen 2005: DWP. • 9 Manchester City Council, Manchester: A Great Place to Grow Older 2010—2020. Manchester’s Strategy for Ageing. Manchester 2009: MCC. • 10

www.baringfoundation.org.uk. • 11 www.ageofcreativity.co.uk. 3 • 12 Department of the Taoiseach, Towards 2016: Ten-Year

Framework Social Partnership Agreement 2006—2015. Dublin 2006: Stationery Office; National Action Plan for Social Inclusion 2007—2016. Dublin 2006: SO; National Development Plan 2007—2013: Transforming Ireland — A better Quality of Life for All. Dublin 2007: SO. • 13 http://bealtaine.com; www.artscouncil.ie. • 14 Jo Vandeurzen, Ontwerp Vlaams ouderenbeleidsplan 2010—2014. Brussel 2010: Kabinet van Vlaams minister van Welzijn, Volksgezondheid en Gezin.

26

cultuurparticipatie ouderen aanzet tot deelname aan de samenleving. Dit beleid wordt ondersteund door onderzoek van de Vrije Universiteit Brussel en de Hogeschool Gent, waaruit blijkt dat de helft van de zestigplussers in België niet aan cultuur doet en meer dan de helft daarvan geen interesse heeft in deelname aan cultuur.15 De belangrijkste redenen waarom zestigplussers niet deelnemen aan cultuur zijn de afstand die moet worden afgelegd, de prijs van het kaartje en dat er voornamelijk culturele activiteiten zijn in de avonduren. Ook blijkt uit het onderzoek dat ouderen meer deelnemen aan cultuur naarmate ze hoger zijn opgeleid. De ouderen die hebben meegewerkt aan het onderzoek zeggen behoefte te hebben aan meer culturele activiteiten in hun nabije omgeving, zoals in parochiezalen, kleine bioscopen en in verzorgingstehuizen.

In Duitsland is het Kompetenzzentrum für Kultur und Bildung im Alter actief, een platform voor iedereen die zich met cultuureducatie en –participatie voor ouderen bezighoudt (zie de bijdrage van Almuth Fricke en Kim de Groote).16 Daarnaast vestigt de Deutscher Kulturrat de aandacht op kulturelle Bildung als iets voor alle generaties en niet alleen voor jongeren.17 Ook andere Europese staten houden zich bezig met cultuurparticipatie, maar wel in mindere mate en ook minder zichtbaar. Elk

15

land in Europa heeft voor het Europees Jaar van actief ouder worden en solidariteit tussen de generaties een actieprogramma geschreven. Duidelijk merkbaar is dat de economische situatie van een land van grote invloed is op het actief ouder worden. In landen waar de economische situatie instabiel is, zoals Griekenland, Italië en Spanje, wordt veel nadruk gelegd op het langer actief houden van ouderen zodat zij ook langer kunnen blijven werken. In economisch meer stabiele landen, zoals Scandinavië, Baltische staten, Oostenrijk en Slovenië, wordt cultuurparticipatie vooral als vorm van betrokkenheid bij de gemeenschap gezien en als middel om een goede fysieke en mentale gezondheid te behouden en eenzaamheid en uitsluiting tegen te gaan.

Hongarije springt eruit als een land dat in zijn visie op actief ouder worden cultuurparticipatie niet alleen vanuit welzijnsperspectief benadert maar ook als mogelijkheid voor persoonlijke ontwikkeling ziet.18 De regering ondersteunt en stimuleert samenwerking tussen ouderenverenigingen, culturele instellingen en kunstenaars om samen programma’s voor ouderen te ontwikkelen. Sommige projecten zijn een combinatie van cultuurparticipatie en -educatie, zoals programma’s in bibliotheken om de computervaardigheden van ouderen te verbeteren.

NEDERLAND Nederland is een buitenbeentje in Europa.

Cultuurparticipatie van ouderen krijgt hier wel steeds meer aandacht, maar blijft anders dan in de meeste Europese landen nog onderbelicht in de landelijke politiek. Voor

Dominique Verté, Tom De Mette, Wim De Pauw e.a., Klaar? Actie! Over ouderen en cultuurparticipatie. Brugge 2010:

Vanden Broele. • 16 http://ibk-kubia.de/ueberkubia.html. • 17 Deutscher Kulturrat, Kultur ein Leben lang. Stellungnahme des Deutschen Kulturrates und der Bundesarbeitsgemeinschaft der Senioren-Organisationen. Berlijn 2009: DK. 18

Europees actieprogramma van Hongarije: http://europa.eu/ey2012/ey2012main.jsp?catId=986&langId=en.

LANG LEVE KUNST 27

VERGRIJZING WORDT IN NEDERLAND VOORAL ALS EEN PUNT VAN FINANCIﾃ記E ZORG GEZIEN.

het Europees Jaar van actief ouder worden en solidariteit tussen de generaties heeft Nederland in tegenstelling tot de andere EUlanden geen actieprogramma geschreven, en er zijn maar een paar projecten voor cultuurparticipatie ontwikkeld. Wel worden lokaal en regionaal al veel initiatieven en projecten voor de oudere bevolkingsgroepen georganiseerd. Ook culturele instellingen, vooral musea, lijken zich steeds meer bewust van de potentie van deze steeds groter wordende groep. Maar organisaties en instellingen uit verschillende sectoren als zorg, onderwijs en cultuur werken nauwelijks samen. Het uitblijven van beleid kan hier debet aan zijn.

Ook zijn in Nederland cultuur en welzijn nog twee gescheiden werelden. Wel adviseert het Landelijk Expertisecentrum Sociale Interventie (LESI) interdisciplinaire netwerken op lokaal niveau te stimuleren.

Vergrijzing wordt in ons land vooral als een punt van financiﾃｫle zorg gezien. We praten over de houdbaarheid van de pensioenen en het zorgstelsel. Om het debat hierover minder

verkrampt te maken zou het goed zijn als we meer aandacht krijgen voor de kansen van het toenemend aantal ouderen om de kwaliteit van leven hoog te houden of zelfs te verbeteren. Cultuurparticipatie kan hierbij van grote betekenis zijn.

窶｢

Met dank aan Kees Vuyk voor zijn feedback en advies tijdens het schrijven.

Saskia Franssen is werkzaam bij de Werkgroep Filantropische Studies van de Vrije Universiteit Amsterdam en doet daarnaast freelance onderzoek voor organisaties in de culturele sector.

Marjan Berk (*1932) gefotografeerd door Daniel Cohen voor de Volkskrant (katern V), naar aanleiding van het verschijnen van het boek Bedvrienden, 2012.

29

Drs. P. (*1919) en Renske de Greef (*1984) gefotografeerd door Daniel Cohen voor Vrij Nederland, in het kader van een serie waarin gearriveerde schrijvers en wetenschappers en vier aanstormende talenten elkaar een boek aanraden, 2011.

30

OUDEREN EN CULTUUR: EEN NOODZAAK!

Hedy d’Ancona

LANG LEVE KUNST 31

Hedy d’Ancona toont zich overtuigd van het belang van kunstbeoefening door ouderen. Het draagt bij aan individueel welbevinden en is vooral ook een belangrijke voorwaarde voor democratisch samenleven: als ouderen door kunstbeoefening vaardigheden opdoen om deel te nemen aan het sociale en politieke leven, verrijkt dat het publieke domein.

I

k ontkom er niet aan. Dag in dag uit word ik eraan herinnerd dat ik tot een problematische leeftijdsgroep behoor. We belasten op onevenredige wijze het budget voor de gezondheidszorg. De alleroudsten, iets meer dan 1% van de bevolking, souperen 12% van het totaal op. We wonen ‘scheef’. We eten de pensioenruif leeg, zodat er voor komende generaties nog maar weinig overblijft. En het ergste van alles: we vermenigvuldigen ons op angstaanjagende wijze. Nu nog zijn we met zo’n 16%, maar rond 2035 bedraagt ons aantal 25% van de bevolking in dit land. Als je eenmaal de 65 gehaald hebt, maak je meer kans om tot op hoge leeftijd in leven te worden gehouden. Vaak als chronisch zieke, vaak ook met nieuwe heupen, knieën, hartkleppen. En dat loopt dus ernstig in de papieren.

Voelen we ons onder dat alles ook maar enigszins schuldig? Maken we ons ongerust over de groeiende discrepantie tussen actieven en niet-actieven? En worden we nog angstiger dus over het dreigend tekort aan ‘zorgende handen’ als we die zelf nodig hebben? Zitten

we voortdurend in de rats over kortingen op ons pensioen of onze AOW-uitkering? Het zouden begrijpelijke zorgen zijn, maar het vreemde is dat ouderen als categorie tot de gelukkigste Nederlanders behoren.

Natuurlijk geldt dat niet voor alle ouderen; het gevoel van welbevinden scoort hoger naarmate opleiding en inkomen hoger zijn, er een levenspartner is en toegang tot sociale netwerken. Maar overeind blijft dat ouderen niet gebukt gaan onder de maatschappelijke problemen die ze veroorzaken. Ik zit met belangstelling te luisteren naar vakbondsjongeren die op de televisie uitleggen dat de intergenerationele solidariteit niet langer houdbaar is en ben nogal enthousiast over de helderheid waarmee ze het probleem definiëren. Maar het verstoort mijn fundamentele gevoel van prettigheid allerminst. Evenmin voel ik me aangesproken door het gezeur over ouderen die op alle fronten ‘gepakt’ worden, zoals de fractievoorzitter van 50Plus ons wil doen geloven. Wellicht omdat ik het irritant blijf vinden om uitsluitend op mijn leeftijd

32

te worden aangesproken. Als ik met ouderen iets deel, dan is het de zekerheid dat we meer achter ons hebben liggen dan wat ons nog te wachten staat. Misschien ook het idee dat steeds vaker belangrijke functies door kinderen worden vervuld. Zo’n schattig meisje, en nu al hoogleraar in de macro-economie! Dat ventje, net de zandbak ontgroeid, al dokter, hoofd ener school, topambtenaar?

Maar als ik me echt verwant voel met leeftijdgenoten, dan is het om de manier waarop ze leven, hun kijk op de samenleving, de zaken waarover ze verontwaardigd of verheugd zijn.

M

et die instelling werd ik voorzitter van de commissie die onderzoek naar de effecten van kunstbeoefening door ouderen zou begeleiden. Twee belangrijke fondsen voor ouderen, Fonds Sluyterman van Loo en Stichting RCOAK,

stonden — samen met Kunstfactor, het sectorinstituut voor amateurkunst — aan de wieg van dit onderzoek. Het was de bedoeling om allereerst via literatuuronderzoek meer duidelijkheid te krijgen over de samenhang tussen cultuurbeoefening door ouderen en hun welbevinden. Vervolgens zou onderzoek plaatsvinden bij twaalf geselecteerde projecten die het brede veld van kunstdisciplines bestreken, waarbij zowel deelnemers als initiatiefnemers zouden worden geïnterviewd.

Ten slotte zou het krachtenveld van overheden, financiële instellingen, ouderenbonden, kunst-, zorg- en welzijnsinstellingen worden geanalyseerd, om hun rol te kunnen bepalen in een te ontwikkelen stimulerings- en faciliteringsprogramma voor kunstbeoefening door ouderen.

WAAR HET ECHT OM LEEK TE GAAN WAS DE VREUGDE OM SERIEUS MET IETS IN DE WEER TE ZIJN DAT JE DE MOEITE WAARD VINDT, WAARVOOR JE EINDELIJK TIJD HEBT, WAARDOOR JE VOELT DAT OEFENING KUNST BAART.

LANG LEVE KUNST 33

M

aar lang voordat in 2012 over de onderzoeksbevindingen en beleidsaanbevelingen werd gerapporteerd, was er van mijn aanvankelijke afstandelijkheid niet veel meer over. Ik vroeg leeftijdsgenoten nu eens niet hoe ze tegenover Europa stonden, of de politiemissie in Kunduz beëindigd moest worden en of ze dachten dat de economie kapotbezuinigd werd, om maar een paar willekeurige voorbeelden te noemen. Ik vroeg ze evenmin of ze, net als ik, de film Amour zo huiveringwekkend mooi vonden, het wegbezuinigen van De Appel en Carver schandelijk. Nee, ik vroeg ze waarom ze in een koor zongen, bij De Zondagsschilders zaten, viool speelden in een kwartet. Zonder uitzondering noemde iedereen de gezelligheid en het bijzondere, andersoortige contact met collega’s in de amateurkunst. Maar waar het echt om leek te gaan was de vreugde om serieus met iets in de weer te zijn dat je de moeite waard vindt, waarvoor je eindelijk tijd hebt, waardoor je — ook door deskundige begeleiding — voelt dat oefening kunst baart.

Kortom, een zinvolle bijdrage aan het levensgeluk. Diezelfde positieve beleving kwam tot uiting in de interviews met deelnemers aan de twaalf projecten, live en gefilmd, die plaatsvonden tijdens de expertmeetings die naast het onderzoek werden georganiseerd.

Niet in de eerste plaats het vermijden van narigheid zoals eenzaamheid of lichamelijke gebreken maar vooral plezier en voldoening komen naar voren als sterke drijfveren om amateurkunstenaar te worden. Of te blijven.

Onder de 48% van de bevolking van zes jaar en ouder die zich met amateurkunst bezighoudt, bevindt zich immers een imponerend aantal ouderen: 39% 65—80-jarigen, 35% 80-plussers. Het onderzoek dat onder leiding van professor Roelof Hortulanus in het Europees Jaar van actief ouder worden en solidariteit tussen de generaties (2012) werd afgerond en gepresenteerd, draagt dan ook de titel Kunstbeoefening met ambitie. Veelzeggend, omdat de centrale vraag in het onderzoek was hoe kunstbeoefening door ouderen kan bijdragen aan hun welzijn maar ‘ambitie’ verder lijkt te reiken.

O

p grond van het literatuuronderzoek kon overigens geen eenduidig antwoord op die centrale vraag gevonden worden. In de eerste plaats doordat onderzoek naar die relatie niet omvangrijk is.

In ons eigen land werd vooral naar de samenhang tussen leeftijd en cultuurconsumptie onderzoek gedaan, naar de vergrijzing van het publiek in schouwburg- en concertzaal en naar de groeiende belangstelling voor popcultuur onder jongere leeftijdscategorieën.

Verder, omdat veel onderzoekers het welzijn van ouderen vaak opvatten als afhankelijke variabele: naarmate men meer gezondheid geniet, over een sterker sociaal netwerk beschikt et cetera, ervaart men meer welzijn.

Dat impliceert dat men oud-zijn in hoofdzaak met achteruitgang associeert. Kunstbeoefening is in deze opvatting dus een middel om deze negatieve situatie tegen te gaan of te compenseren en zodoende welzijn te bevorderen. Maar ander onderzoek benadrukt veeleer het stimuleren van het welbevinden van ouderen waarbij de fysieke en mentale situatie, relaties en activiteiten nauw samenhangen en elkaar versterken.

De onderzoekers gebruikten vervolgens de bevindingen uit het literatuuronderzoek bij het ontwikkelen van indicatoren voor

34

hun empirisch onderzoek: interviews met ouderen die deelnamen aan de projecten, zoals dans, koorzang, schilderen, variété en fotografie. Daarbij was de vraagstelling zowel op factoren gericht die belemmeringen voor het welzijn via kunstbeoefening verminderen of laten verdwijnen als op factoren die dat welbevinden stimuleren.

U

it de interviews met mensen die pas op latere leeftijd aan amateurkunst gingen doen, blijkt dat vaak al een lang gekoesterd verlangen: ‘Dat wilde ik al vanaf mijn vierde’, zegt een speler in een symfonieorkest. ‘Ik hoor in een orkest alleen maar cello’s. Dat is wat me interesseert. Ik ben net voor de oorlog geboren dus daarna was er gewoon geen geld. Maar het bleef trekken.’

Er bleken echter ook andere motieven om te gaan schilderen, toneelspelen of tangodansen. ‘Ik zocht iets wat een beetje ingewikkeld was omdat ik (...) veel danservaring had (...).

Dus ik wilde eigenlijk de tango, daar zit heel veel in.’ Maar uit de beantwoording bleek eveneens dat respondenten baat hadden gevonden bij kunstbeoefening omdat het hen uit eenzaamheid verlost had, hun een nieuw sociaal netwerk had verschaft. En bijna alle respondenten waren van mening dat hun fysieke en psychische gezondheid er daardoor op vooruit was gegaan. ‘Ik ben verbaasd, de longarts ook, dat ik het zo lang heb uitgehouden met zingen. Hij zegt: ‘Meneer, dat is de beste training die je maar hebben kan.

Je haalt adem. Niet ermee ophouden’.’ ‘Als ik schilder’, zegt een andere geïnterviewde,

‘vergeet ik de pijn. Ik vergeet de stress (...). Ik zit diep in dat schilderen (...) vier keer in de week.’

De belangrijkste onderzoeksconclusie luidt dan ook dat amateurkunstbeoefening door ouderen kan dienen voor compensatie van verlies, maar dat dit meestal gaat via het beleven van schoonheid en zelfexpressie. Ouderen leren en presteren, en dat blijkt op hun welzijn een positieve uitwerking te hebben.

V

anzelfsprekend is dat een goede reden om meer ouderen te verleiden om aan amateurkunst te doen. Zeker gezien de toename van hun aantal is hier een wereld te winnen. Maar hoe dat aan te pakken is nog niet geheel duidelijk. Op tal van plaatsen zijn er initiatieven: particulier of van welzijnsinstellingen, soms van een provincie, een gemeente of een kunstinstelling. Maar een overall visie of aanpak ontbreekt nog. Ook de reguliere kunstopleidingen hebben nog geen aandacht voor deze specifieke taak: het van de grond tillen, leren begeleiden en enthousiasmeren van ouderen die zich bezighouden met amateurkunst.

M

aar de tijd is rijp voor meer dan alleen succesvolle voorbeelden her en der. Het zindert alom van de roep om meer eigen verantwoordelijkheid, van decentralisatie waarbij gemeenten met minder geld meer moeten presteren als het om het welzijn van hun burgers gaat, van kunstopleidingen die een overdosis aan afgestudeerden afleveren terwijl het kunstenveld verschraalt. Het toenemend aantal ouderen verontrust overheden, zorginstellingen en zorgverzekeraars. Kortom, we leven in een context die gunstig is om het onderwerp te agenderen. De economisch moeilijke tijd waarin we verkeren hoeft daarvoor niet belemmerend te werken, het is ook een stimulans om na te denken over een andere

LANG LEVE KUNST 35

OUDEREN LEREN EN PRESTEREN. DAT BLIJKT OP HUN WELZIJN EEN POSITIEVE UITWERKING TE HEBBEN.

manier van leven met meer aandacht voor immateriële zaken. Dat is niet nieuw: er zijn politici geweest die al decennia geleden in de gaten hadden dat welzijn niet alleen met stijgende consumptie te maken had. Marga Klompé gaf leiding aan een ministerie dat welzijn combineerde met cultuur en vrijetijdsbesteding (Cultuur, Recreatie en Maatschappelijk Werk). Het Departement van Welzijn, Volksgezondheid en Cultuur waar ik tot augustus 1994 verantwoordelijk voor was, bevatte nog iets van dat ideaal, dat achter de horizon verdween met de overbrenging van Cultuur naar Onderwijs en Wetenschappen.

Voor dat nieuwe domein viel veel te zeggen: cultuureducatie via het onderwijs is een vanzelfsprekende route. Maar langzamerhand ben ik, net als de Raad voor Cultuur in een advies uit 2007, van mening dat die educatie evenzeer voor ouderen zou moeten gelden.

Om ze gelukkiger te maken? Daar is de politiek niet voor, luidde de mantra tijdens mijn loopbaan in die sector. Maar wellicht moeten we ook daar genuanceerder mee omgaan.

Sturen op geluk is de titel van een recente publicatie van het Sociaal en Cultureel Planbureau waarin de vraag wordt gesteld of we onze schaarse middelen niet moeten besteden aan zaken die een hoger rendement opleveren in de vorm van meer geluk. In ons land voeren alleen Almelo en Nieuwegein een geluksbeleid, maar in ons omringende landen wordt er serieus werk gemaakt van onderzoek naar het geluk van burgers. In Sturen op geluk wordt ervoor gepleit om ook in ons land meer te doen aan geluksmeting, vooral om beleid voor welzijn of gezondheid te evalueren.

E

en interessante benadering. Maar behalve het geluk of het welbevinden van ouderen is er nog iets anders in het geding als het gaat om hun cultuurparticipatie. Behalve de mogelijkheid tot individuele zelfexpressie is de aanraking met kunst volgens cultuurfilosofen als Lambert Zuidervaart of Jacques Rancière een belangrijke voorwaarde voor het democratisch samenleven. Omdat kunst de geest vrijmaakt en de

36

AANRAKING MET KUNST IS BELANGRIJK VOOR HET DEMOCRATISCH SAMENLEVEN. OMDAT KUNST DE GEEST VRIJMAAKT EN DE BLIK VERRUIMT.

blik verruimt. Onderzoek van het Sociaal en Cultureel Planbureau uit 2011 naar kunstbeoefening in informeel verband lijkt deze ideeën te bevestigen. Als effecten worden niet alleen de vooruitgang in een kunstdiscipline en de persoonlijke groei genoemd, die ook uit het onderzoek van Hortulanus naar voren komen, maar eveneens de ontwikkeling van organisatorische, leiderschaps- en samenwerkingscapaciteiten. Die vaardigheden zijn niet alleen voor de individuele leden zelf en voor het voortbestaan van de groep belangrijk, maar ook voor sociaalpolitieke en democratische participatie, zeggen de onderzoekers.

Die constatering maakt de aanpak van het onderwerp dat in dit boek aan de orde wordt gesteld urgent. Een toenemend aantal ouderen in onze samenleving vraagt om burgers die niet hun eigen belang laten prevaleren, maar in staat zijn meerdere belangen tegen elkaar af te wegen zoals dat hoort in een

democratie als de onze. Kunstbeoefening door ouderen wordt daarmee, naast een bijdrage aan het individuele welbevinden, vooral een verrijking van het publieke domein.

•

Hedy d’Ancona geniet bekendheid als feministe, politica, actievoerster. Ze is oprichtster van het blad Opzij en had voor zij de politiek inging een loopbaan bij onder andere de televisie en het cabaret.

literatuur

LANG LEVE KUNST 37

Esther van den Berg, ‘Makkers in de kunst.

Kunstbeoefening in informele groepen’, in: Esther van den Berg, Pepijn van Houwelingen, Joep de Hart (red.), Informele groepen. Verkenningen van eigentijdse bronnen van sociale cohesie. Den Haag 2011: Sociaal en Cultureel Planbureau, 71— 84.

Boekman. Tijdschrift voor kunst, cultuur en beleid 23 (2011) 86: De vergrijzing.

Cretien van Campen, Ad Bergsma, Jeroen Boelhouwer, Jacqueline Boerefijn, Linda Bolier (red.), Sturen op geluk.

Geluksbevordering door nationale overheden, gemeenten en publieke instellingen. Den Haag 2012: Sociaal en Cultureel Planbureau.

Roelof Hortulanus, Marina Jonkers, Diana Stuyvers, Kunstbeoefening met ambitie. Utrecht 2012: Landelijk Expertisecentrum Sociale Interventie.

Raad voor Cultuur, Innoveren, participeren. Advies Agenda Cultuurbeleid en Culturele Basisinfrastructuur. Den Haag 2007: Raad voor Cultuur.

Vic Veldheer, Jedid-Jah Jonker, Lonneke van Noije, Cok Vrooman (red.), Een beroep op de burger. Minder verzorgingsstaat, meer eigen verantwoordelijkheid? Den Haag 2012: Sociaal en Cultureel Planbureau.

Toon Verlaan, Max de Coole (red.), Ouder worden in de 21e eeuw. Amsterdam 2012: Uitgeverij SWP.

Kunstenaar Aat Veldhoen (*1934) en Hedy d’Ancona (*1937) in hun woonatelier aan de Wittenburgergracht. Foto Joris van Egmond.

40 TEKST NICO DE BOER FOTO PETER VAN BEEK

mijn project

Activeer de babyboomers De zeshonderd leden van de Oudheidkamer Twente, die volledig op vrijwilligers drijft, zijn vaak op leeftijd.

Daarom zette de Oudheidkamer Activeer de babyboomers op. Met dit project verlegt de Oudheidkamer de activiteiten naar het naoorlogs cultureel erfgoed en het bewaren daarvan, naar de periode waarin de babyboomers zelf opgroeiden.

LANG LEVE KUNST 41

“

Riet Strijker 56 jaar • Enschede • Conservator Stadsmuseum Almelo, adviseur bij diverse musea (vooral over kostuumhistorische onderwerpen).

We hoeven als samenleving niet alles te bewaren, maar het is wel van kunsthistorisch belang om ons erfgoed goed te bewaken. Helemaal in deze tijd van culturele versobering. Ik snap best dat er keuzes moeten worden gemaakt, maar daarom hoef je het kind nog niet met het badwater weg te gooien. Het gaat daarbij niet alleen om de herkenning die het bij mensen oproept.

Het is ook een reflectie op het verleden. Als je niet weet

waar je vandaan komt, weet je ook niet goed waar je naartoe moet. Cultuurhistorische centra en musea vormen daarin een belangrijke schakel. Dat zie je misschien niet meteen, wel over tien, twintig, dertig jaar.

En ouderen vormen de schakel met de volgende generaties.

Het is goed dat veel mensen dat beseffen.

“

Het idee achter Activeer de babyboomers is dat een aantal mensen nog gebruik heeft kunnen maken van de VUT en het prepensioen. Deze 62- en 63-plussers zijn nog héél actief.

Die mensen willen we bereiken en dat lukt aardig. Je kunt toch ook niet de hele dag op de golfbaan staan? We hebben nu veertig deelnemers. Het loopt, wij kunnen het verder uitbouwen. Voordeel is dat die mensen ook hun kinderen kunnen interesseren.

Ik ben zelf 56. Inderdaad, niet helemaal een babyboomer, maar ik kom toch al aardig in de buurt. Mijn rol is om voor de textielgroep kleding en textielmodules te bedenken waarmee iedereen aan het werk kan om informatie en materiaal toe te voegen aan de rijke collectie van de Oudheidkamer. Het is belangrijk dat het allemaal wordt vastgelegd voor het nageslacht.

Wij ervaren dat veel mensen hun oude spullen niet willen weggooien. Kijk maar eens naar wat er wordt aangeboden aan musea, ook aan de Oudheidkamer. Mensen zetten het niet op Marktplaats, maar kiezen voor de ultieme bewaarplek, het museum.

42

LAATBLOEIEND: KUNST EN WELZIJN OP HOGERE LEEFTIJD

Franรงois Matarasso

LANG LEVE KUNST 43

François Matarasso constateert dat kunst mensen in staat stelt actief te blijven en een een volwaardig leven te leiden, ook wanneer de capaciteiten afnemen. Hij veronderstelt dat dit de betekenis is die we zouden moeten zoeken in onze verlengde oude dag: laten zien dat elke levensfase eigen, unieke mogelijkheden heeft.

I

edereen weet dat mensen tegenwoordig veel langer leven dan vroeger — en niet alleen in het rijke westen, maar overal ter wereld. We weten ook hoe dat komt: betere gezondheidszorg, betere voeding, minder fysieke arbeid, onderwijs voor iedereen, groeiende welvaart, enzovoort.

We weten zelfs voor welke economische en maatschappelijke uitdagingen dit verschijnsel ons stelt, nu de demografische structuur van de wereldbevolking verandert. Wat we niet lijken te weten is wat we moeten dóen met ons langere leven.

In spiritueel ingestelde culturen staan de laatste levensjaren vaak in het teken van inzicht, verzoening en loslating van materiële zaken. Hoewel er in Europa nog altijd miljoenen gelovigen zijn, ziet de Europese samenleving religie niet langer als een manier om levenservaring over te brengen. Dat was misschien niet zo relevant toen de ouderdom niet

meer betekende dan een paar jaar rust na het werkzame leven van een fortuinlijke minderheid, maar als de oude dag kan neerkomen op dertig extra jaar of langer in goede gezondheid, rijzen er vanzelf nieuwe vragen.

Nu we het probleem van de kwantiteit (het leven verlengen) hebben opgelost, zitten we met de kwestie van de kwaliteit: wat te doen met deze extra jaren? Want de uitdagingen van de kwaliteit — van pensioen en gezondheidszorg tot de status van ouderen in de maatschappij — zijn inderdaad het rechtstreekse gevolg van onze geslaagde inspanningen om de kwantiteit te vergroten.

We kunnen de klok niet terugdraaien en dat moeten we ook niet willen: een langer, gezonder leven is in elke levensbeschouwing een moreel goed. We moeten dus zorgen dat we zowel individueel als gezamenlijk opgewassen zijn tegen deze nieuwe uitdaging: de oude dag te maken tot een net zo goede en net zo veel voldoening schenkende levensfase als elke andere — en een die net zo hoog wordt gewaardeerd.

44

Vooral in de kunsten worden nieuwe antwoorden gezocht op de uitdagingen van de kwaliteit van de ouderdom — met bemoedigende resultaten. Dit stemt overeen met de belangrijke plaats die kunst en cultuur de laatste decennia in de samenleving hebben veroverd, wat weer overeenstemt met de verbetering van gezondheid, onderwijs, vrije tijd en welvaart, waaraan de mens zijn langere levensduur te danken heeft. De kunsten worden niet meer beschouwd als louter ter lering of vermaak: er is steeds meer erkenning van hun potentieel voor economische ontwikkeling, onderwijs, stedelijke vernieuwing en gezondheid.

DEZE PERSPECTIEFWISSELING van de politiek

is op verschillende manieren te verklaren.

De simpelste verklaring is dat politici de belangen van hun kiezers onderkennen. De

Engelse samenleving heeft lange tradities van vrijwillige en sociaal-culturele activiteiten. Zo zijn er meer dan 2.500 amateurtoneelgezelschappen aangesloten bij de National Operatic and Dramatic Association, veel daarvan bestaan al honderd jaar of langer.

Muziek leeft al net zo: de National Association of Choirs telt meer dan 550 koren. En hoewel de organisatiestructuur verschilt al naargelang de gewoonten binnen diverse culturele activiteiten, is er net zo veel betrokkenheid in andere kunstvormen. Daarnaast zijn er de mensen die zich individueel met kunst bezighouden, bijvoorbeeld als schilder, schrijver of musicus.

CULTUURPARTICIPATIE BIEDT VOORDELEN VOOR IEMANDS SOCIALE NETWERK EN VRIENDENKRING, LICHAMELIJKE ACTIVITEIT, LEERVERMOGEN, ZELFVERTROUWEN, GEZONDHEID EN WELBEVINDEN.

LANG LEVE KUNST 45

VAN DE MENSEN die actief zijn in georgani-

seerde en individuele amateurkunst en van het publiek dat naar toneelvoorstellingen, concerten, musea en galeries gaat, is een groot deel op pensioengerechtigde leeftijd.

Het Britse ministerie van Cultuur, Media en Sport meldt dat 77% van de mensen tussen de 65 en 74 jaar — en 64% van de mensen boven de 75 — betrokken is bij de kunsten. Volgens datzelfde onderzoek is de participatiegraad in beide leeftijdsgroepen tussen 2006 en 2012 met 6% toegenomen. Hoewel er over de opzet en methode van dergelijke onderzoeken valt te twisten, is de slotconclusie absoluut correct: 65-plussers zijn vaak heel actief in kunst en cultuur.

SINDS DE JAREN ZESTIG van de twintigste

eeuw, maar vooral in de laatste dertig jaar, zijn de mogelijkheden om deel te nemen aan amateurkunst in Groot-Brittannië uitgebreid met steeds meer professioneel bestuurde kunstprojecten en sociaal-culturele initiatieven, die de cultuurparticipatie van mensen buiten de gebruikelijke sociale groepen willen vergroten. Omdat dit werk grotendeels wordt gefinancierd door openbare instanties met niet-culturele doelstellingen, waaronder lokale overheden, liefdadigheidsinstellingen en zorgorganisaties, beantwoordt het vaak even direct aan maatschappelijke beleidsdoelen als aan artistieke ambities. Veel van dit culturele werk is gericht op kinderen en jongeren, maar men is zich steeds meer bewust van de behoeften van een vergrijzende bevolking: meerdere kunstorganisaties leggen zich daar nu geheel of gedeeltelijk op toe.

De Big Telly Theatre Company, gevestigd in

Portstewart, Noord-Ierland, is het beste voorbeeld van dit fantasievolle en geëngageerde creatieve werk. Met het Spring Chickensproject betrok dit toneelgezelschap talloze ouderen bij het maken van voorstellingen in theaters, op scholen, buurtbijeenkomsten en openbare gelegenheden, allemaal als teken van de vitaliteit van 65-plussers, om vooroordelen over ouder worden aan de kaak te stellen. Iets vergelijkbaars hebben toneelgezelschappen als acta in Bristol, Spare Tyre in Londen en Collective Encounters in Liverpool gedaan. Intergenerationele verbondenheid is vaak een kenmerk van deze manier van werken, zoals in de projecten van Magic Me (Londen), waarin met muziek, verhaal en performance ouderen en schoolkinderen bij elkaar worden gebracht. Andere groepen, zoals Entelechy Arts, die actief zijn in de armere wijken van Zuidoost-Londen, hebben contact gelegd met zorginstellingen. Zij werken met zeer oude mensen, ook mensen met meerdere handicaps, dementerenden of mensen die simpelweg door hun gevorderde leeftijd erg zwak zijn. Al doende hebben ze nieuwe werkwijzen gevonden die het noodzakelijk maken anders tegen deze mensen met complexe behoeften aan te kijken en de gangbare manier van werken van de professionals uit de zorg en de kunsten eens nader te beschouwen. De resultaten, in evenementen zoals Entelechy’s 21st Century Tea Dances, zijn maatschappelijk, artistiek en menselijk soms buitengewoon te noemen.

De sociaal-culturele projecten van culturele instellingen vullen het werk van specialistische kunstorganisaties aan door mensen uit zorgcentra, verzorgingshuizen en buurthuizen de weg te wijzen naar de populairste locaties van het culturele leven in grotere en kleinere steden. Zo heeft Sadler’s Wells, Londens belangrijkste danspodium, de Company of Elders opgericht, die mensen van in de zestig of zeventig de kans biedt ambitieuze

46

dansen uit te voeren. De Serpentine Gallery (Londen), Ikon (Birmingham) en Sage (Gateshead) zijn andere podia die veel met ouderen werken. In Manchester hebben de culturele instellingen van de stad een centrale plaats in het samenwerkingsverband Valuing Older People; het Manchester Museum en de Whitworth Art Gallery hebben ouderen als prioriteit gesteld in hun strategische vijfjarenplannen. Het werken met ouderen heeft een nieuwe impuls gekregen en de bekendheid is enorm toegenomen dankzij reclame op de grote podia en de specialistische festivals, zoals Luminate in Schotland, dat van start ging in 2012. Ook heeft het veel steun gekregen van cultuurraden, lokale overheden en liefdadigheidsinstellingen.

DEZE TOEWIJDING VAN zowel instellingen

als de politiek om zich bezig te houden met ouderen, en de nieuwe kansen voor creatieve expressie die daardoor ontstaan, worden ondersteund door meer projectevaluaties en meer onafhankelijk onderzoek naar de waarde van cultuurparticipatie. Hoewel de opgeworpen kwesties nog lang niet zijn opgelost, intellectueel, cultureel noch politiek, kunnen steeds meer feiten als basis voor debat en praktijk dienen. Een deel van het belangrijkste onderzoek naar de mogelijke gezondheidswinst van culturele activiteiten voor ouderen is niet eens rechtstreeks aan kunst gelieerd. In 2008 publiceerde het wetenschappelijk bureau van de regering van het Verenigd Koninkrijk een onderzoek dat had geleid tot de formulering van vijf wegen naar welzijn. In een uitgebreide analyse van gezondheidsonderzoek liet het Foresight Mental Capital and Wellbeing Project Report zien dat mensen die leven volgens deze vijf richtlijnen een aantoonbaar betere gezondheid en een langere levensverwachting hebben. De vijf wegen naar welzijn zijn:

• maak contact: koester de sociale banden met anderen; • blijf actief: zorg voor lichamelijke activiteit, in welke vorm dan ook; • toon belangstelling: leef bewust, elke dag weer; • blijf leren: pak je kansen om te onderzoeken en ontdekken; • geef: bied anderen je hulp, tijd of kennis aan.

DEZE LIJST IS EEN opzettelijke vereenvoudi-

ging van complexe mensenlevens en sociale relaties, naar het voorbeeld van de welbekende volksgezondheidscampagne die het eten van vijf porties groente en fruit per dag aanprijst, maar zelfs in deze vereenvoudigde vorm is de centrale boodschap duidelijk: hoe je op elke leeftijd een goede kwaliteit van leven kunt bereiken en behouden. De vijf punten zijn in het gehele spectrum van menselijke bezigheden en het maatschappelijke leven te vinden, maar het is frappant dat ze allemaal eigen zijn aan de beoefening van amateurkunst en culturele activiteiten in wijkcentra. Uit talrijke studies is gebleken dat cultuurparticipatie voordelen biedt voor iemands sociale netwerk en vriendenkring, lichamelijke activiteit, leervermogen, zelfvertrouwen, gezondheid en welbevinden.

DOOR HET ACCENT TE LEGGEN op basale

menselijke behoeften en gedragingen op een manier die iedereen kan begrijpen, riskeert het Foresight Report te worden gezien als weinig meer dan boerenverstand. Er is moed voor nodig om te beweren dat de basis van een goede lichamelijke en geestelijke gezondheid ligt in hoe we denken, voelen en handelen — of liever, dat onze manier van handelen een diepgaand effect kan hebben op hoe we denken en voelen. Maar de waarde van dit rapport en van de vijf wegen zelf ligt nu juist in de eenvoud waarmee complexe ideeën — met een brede wetenschappelijke onder-

LANG LEVE KUNST 47

HET ARTISTIEKE SCHEPPINGSPROCES STELT MENSEN IN STAAT ACTIEF TE BLIJVEN.

bouwing — over gezondheid en levensverwachting zo effectief worden overgebracht.

Door die eenvoud konden de vijf wegen naar welzijn zoveel invloed hebben op het volksgezondheidsbeleid in Groot-Brittannië en elders. In Liverpool bijvoorbeeld hebben het gezondheidscentrum en de gemeenteraad een Decennium van gezondheid en welzijn uitgeroepen vanaf 2010. Er zijn veel manieren waarop mensen de vijf wegen naar welzijn in praktijk kunnen brengen, maar cultuurparticipatie is bijzonder waardevol voor minstens één weg: belangstelling tonen. Een van de dingen die nodig zijn om kunst te maken is een hoge mate van bewustzijn van zichzelf en de eigen ervaringen, van anderen en de wereld om ons heen. Door verbeelding te combineren met bekwaamheid, gevoeligheid met vakmanschap, giet elke kunstenaar zijn unieke ervaring in een vorm die voor anderen herkenbaar is. Of wat wordt herkend ook wordt begrepen of gewaardeerd is niet zeker, maar dat is minder belangrijk dan de erkenning van de kunstenaar als een

individu met een eigen visie en het recht die te uiten. Met deze erkenning krijgt de kunstenaar een vorm van macht door de beoefening van zijn kunst, omdat hij daardoor zijn mening kan verkondigen — en niet alleen zijn beredeneerde mening, maar ook zijn gevoelens, zijn instinct, zijn bewuste en onbewuste besef van wat belangrijk is of zou kunnen of moeten zijn. De mens heeft kunst uitgevonden om zijn wereld op een unieke manier tot leven te wekken. Door ervoor te kiezen een ervaring op de ene manier weer te geven en niet op de andere, door het accent te leggen op deze ene interpretatie, probeert de kunstenaar de wereld naar zijn eigen beeld te herscheppen, of tenminste volgens zijn overtuigingen en waarden. Die daad is een vorm van macht die ons, eenmaal verworven, niet meer ontglipt, zelfs als andere krachten — financieel, maatschappelijk of lichamelijk – met de jaren afnemen.

GEÏNTRIGEERD DOOR HET idee dat de kracht

van kunst tenminste voor een deel de bele-

48

ving van kunst op latere leeftijd zou kunnen bepalen, heb ik gesprekken gevoerd met een aantal oudere kunstenaars.4 Sommigen van hen waren schilders, dansers of musici met een veertig- of vijftigjarige carrière achter zich; anderen waren pas kunstenaar geworden toen ze daar na hun pensionering de tijd voor hadden. De status van professional leek er weinig toe te doen voor deze 65-plussers, die er immers niet de kost mee hoefden te verdienen. Het opvallendst was de serieuze intentie die ze in hun kunst legden, ongeacht de kunstvorm. In de meeste gevallen voldeed hun kunstenaarschap precies aan de vijf wegen naar welzijn: contact maken, actief blijven en blijven leren, geven en — continu — belangstelling tonen. Maar sterker dan dat alles, hoe belangrijk ook, was het besef dat het artistieke scheppingsproces mensen in staat stelt actief te blijven in de wereld: niet alleen de passieve ontvangers van zorg of steun te zijn, maar mensen met eigen ideeën, die iets te vertellen hebben, talenten om te bewonderen en gaven om te delen. Kunst is kortom een manier om een volwaardig leven te leiden, ook in een tijd dat de capaciteiten afnemen. Kunst is een waarborg en uiting van ieders identiteit als autonome persoon.

Misschien is dit de betekenis die we zouden moeten zoeken in onze verlengde oude dag: laten zien dat elke levensfase eigen, unieke mogelijkheden heeft.

•

François Matarasso is schrijver en onderzoeker.

literatuur

LANG LEVE KUNST 49

Department for Culture, Media and Sport, Taking Part 2012/13 Quarter 2. Statistical Release.

Londen 2012: DCMS.

Foresight Mental Capital and Wellbeing Project, Making the most of ourselves in the 21st century. Final Project Report. Londen 2008: The Government Office for Science.

Franรงois Matarasso, Use or Ornament? The social impact of participation in the arts. Stroud 1997: Comedia.

Franรงois Matarasso, Winter Fires: Art and agency in old age, Londen 2012: Baring Foundation.

Spakenburgse Diva’s voor Filmmuseum Eye Amsterdam. Ze behoren tot de laatste klederdrachtgeneratie die Nederland rijk is. In hun dertienjarige foto- en filmverbintenis met Het Wilde Oog (Hans Lemmerman en Inge van Run), hebben de dames Koelewijn zich als ware performers ontpopt. Foto Wout Nooitgedagt.

52

Ik voel me leeftijds- loos Karel Ankerman in gesprek met Bennie Jolink

LANG LEVE KUNST 53

Bennie Jolink vindt het ouder worden steeds leuker.

Hij heeft de pensioengerechtigde leeftijd bereikt, maar peinst er niet over om het kalmer aan te doen. Naar de sportschool gaan, muziekteksten schrijven, schilderen: stilzitten is er niet bij. Die gedrevenheid is ook de motor achter de band Normaal, waarmee Jolink nog altijd optreedt.

D

e studio ligt afgelegen. Verstopt, in het bos tussen Haaksbergen en Rekken. Je komt er alleen over een zandpad en een kronkelige oprijlaan met twee toegangspoorten. Zanger, gitarist en beeldend kunstenaar Bennie Jolink (Hummelo, 1946) kocht het boshuis als pied-à-terre annex schildersatelier. Een plek waar hij zich in alle rust kan overgeven aan zijn creatieve uitspattingen én zoveel mogelijk ontspannen. Op het stuk grond dat erbij hoort, heeft hij een omheind parkje gemaakt, waar fazanten en twee damhertjes vrij rondlopen. Na de ophef over zijn schilderij van Geert Wilders stond hij vorig najaar volop in de belangstelling. Premier Mark Rutte noemde het schilderwerkje absoluut smakeloos. Jolink kan zich beter met muziek bezighouden dan met de politiek, vond Alexander Pechtold.

OP DE NIEUWE CD Halve soul helemoal høken trekt Jolink in een paar num-

mers ten strijde tegen het ‘populistisch rechts gelul’ dat hij overal om zich heen hoort. En niet alleen in zijn songteksten laat hij zijn mening luid doorklinken. Op zijn website publiceerde hij indertijd een uitgebreide bespreking van alle politieke partijen. Maar het was toch vooral één schilderij waarmee Jolink in het nieuws kwam. Bij alle nummers op de nieuwe cd schilderde hij een toepasselijke voorstelling voor in het cd-boekje. En bij het nummer Heb i-j dat ok? beeldde hij Wilders af naast Adolf Hitler en Anders Breivik. Met als gevolg een storm van verontwaardiging. Op het kantoor van de zanger van Normaal kwamen zelfs bedreigingen bin-

54

nen. Nadat Jolink het provocerende schilderij had gemaakt, piekerde hij er niet over om beveiligd te worden. ‘Ik beveilig mijzelf door er keihard om te lachen. Het dommere deel van de bevolking reageert zo. Aan het taalgebruik vol fouten kun je zien dat het lageropgeleiden zijn. De massa van dit land is schrikwekkend dom’, stelde hij. Naast bedreigingen ontving Jolink ook steunbetuigingen. Hoewel er nogal wat kritiek is op de kwaliteit van het schilderij, was Jolink tevreden. ‘Ik vind het wel goed gelukt. Ik moet niets hebben van abstracte schilderkunst. Als je een portret schildert en je kunt niet zien wie het is, dan is het mislukt. Dan vernietig ik het.’

Halve soul helemoal høken is het 35ste album van de band Normaal. Frontman Bennie Jolink en zijn band laten zich op dit album van hun scherpste kant horen. Zo worden de media, de platenmaatschappijen én de politiek flink aangepakt. Ook meer luchtige onderwerpen komen aan bod, vanzelfsprekend in een vertrouwd en onvervalst Achterhoeks dialect. Het album is gemixt in de Little Big Room-studio in Los Angeles door Brad Gilderman, die eerder heeft gewerkt met artiesten als Britney Spears, Tom Jones en Eric Clapton.

De zanger van Normaal gaat het ouder worden steeds leuker vinden. Hij is geschrokken van de roofbouw die hij op zijn lichaam heeft gepleegd en gaat nu veel doelbewuster om met zijn gezondheid. Maar stilzitten is er

Ik stop pas als we worden uitgekotst of erbij neervallen.

LANG LEVE KUNST 55

niet bij. Hij gaat regelmatig naar de sportschool, schrijft muziekteksten, schildert, tekent en treedt op met zijn band. Op die manier kan hij, schat hij, nog jaren mee.

DIE GEDREVENHEID IS, tot op de dag van vandaag, ook de motor achter Nor-

maal. De band debuteerde op Hemelvaartsdag 1975 in het openluchttheater van Lochem en veranderde op slag het Nederlandse muziek-landschap.

Zonder vooropgezet plan introduceerden Jolink en zijn band Normaal een nieuwe stroming: dialectrock. Normaal speelde een voortrekkersrol in de emancipatie van het platteland en kreeg navolging in andere provincies. De band zong aanvankelijk in het Engels, maar vanaf het moment dat Jolink tijdens het optreden in Lochem een blues in het Achterhoeks begon te zingen, bleek dit zo goed aan te slaan dat ze besloten voortaan altijd in hun eigen dialect te blijven zingen. De echte doorbraak volgde in 1977 met het nummer Oerend hard en een televisieopname in de Toppopstudio in Hilversum. Ruim vijftig keer stond Normaal in de Nederlandse top veertig, met titels als Mama woar is mien pils, Hummelo en De boer is troef. Maar hitsucces was nooit een doel voor Jolink. Vorig jaar zei hij in een interview: ‘Ik kijk met verbazing naar al die talentenjachten waarin alles draait om bekend zijn en op tv komen. Niemand lijkt nog ergens góed in te willen zijn. Voor mij is creëren, dingen bedenken, het belangrijkste aspect van mijn vak.’ Dat geldt ook voor zijn schilderkunst, waarmee hij zich de laatste jaren intensief bezighoudt. Het is een kant van Jolink die niet alle muziekfans kennen, maar zijn passie voor beeldende kunst loopt als een rode draad door zijn leven.

Jolink maakte in zijn jongensjaren kennis met beeldende kunst. Een kleindochter van de schilder Jan Veth bracht hem zijn eerste kennis van kunst en cultuur bij en liet hem kunstboeken zien met schilderijen van Van Gogh en Rembrandt. ‘Met schilderen eiste ik van mezelf meeslepend werk als dat van Rembrandt’, zou Jolink later zeggen. Ook zijn bovenmeester merkte dat de jonge Jolink over andere talenten beschikte dan de rest van de dorpsjongens. Zo groeide hij op, gestimuleerd door zijn moeder die hoopte dat het nog wat zou worden met haar zoon die toen al moeilijk tot de orde te roepen was.

DE AKADEMIE VOOR KUNST EN INDUSTRIE in Enschede was de opleiding die

moeder Jolink zich vurig gewenst had voor haar zoon. En zo arriveerde Jolink na een beroepskeuzetest in 1964 op de kunstacademie in een oude villa aan de Hengelose Straat. Op de academie, die later een nieuw pand betrok, heerste de geest van de jaren zestig. Tekenen en schilderen werd vrij tekenen, in plaats van landschappen en figuren schetsen. Experiment werd hét begrip op de opleiding die een vrijplaats werd voor de jongeren van het omringende platteland. De eerste jaren reisde de jonge student Jolink op en neer tussen Enschede en Hummelo. In de schuur die hij als

56

atelier gebruikte schiep hij zijn eigen wereld. Daar hing een staatsieportret van koningin Juliana, waar hij een snor en baard op had getekend.

Op de muur kalkte hij de tekst: ‘Werken is de vloek van de drinkende klasse’. Zijn zelfportret uit 1966 toonde een jongeman in een Beatle-outfit, met zwarte stropdas en een donkere blik in de ogen. Hij probeerde ook abstract te werken, smeet klodders rode verf op een stuk hardboard en noemde het Vietnam. De jonge Jolink was hard op weg kunstenaar te worden en Hummelo zat in de weg. Jolink: ‘Ik moest en zou weg van die stomme boeren, die helemaal nergens wat van begrepen. Ik wilde, net als andere studenten, het huis uit. Ik wilde de vrijheid.’ En zo verhuisde hij in de zomer van 1968 naar Enschede waar hij een kamertje van drie bij drie meter betrok, waarmee veel jongeren die op zichzelf gingen wonen zich moest behelpen. Op de academie werd in de loop van de jaren zestig alles nog progressiever. De nieuwe directeur Joop Hardy schafte cijfers en tentamens af en iedereen deed waar hij zin in had. Er werden poëzieavonden gehouden. Er was een feest waar iedereen in het wit verscheen en er was een tentoonstelling te zien over mei 1968 en provo in Amsterdam. Jolink: ‘Op de academie wist ik eerst totaal niet wat ik van plan was, wat ik wou. Een jaar lang heb ik alleen gedaan waarvan ik dacht: dat zullen ze wel mooi vinden. Maar ik dacht ook: bluffen, zo moet je het doen, je erdoorheen bluffen.’ De AKI symboliseerde een manier van leven die niet door alle jongens en meisjes van het platteland even makkelijk werd opgepakt. Maar de naam van Jolink begon wél rond te zingen op de academie. Hij was een van de weinige studenten die als jonge getalenteerde kunstenaar deelnam aan een tentoonstelling in 1967 in het Gemeentemuseum in Arnhem. Jolink toonde vier schilderijen met provocerende titels als Jan I en Sex in Oldenzaal op de expositie Kunst uit Gelderland. De tentoonstelling werd een doorslaand succes en reisde door naar de Waag in Nijmegen, de Zonnehof in Amersfoort en de Van Reekum Galerij in Apeldoorn. Enige jaren later exposeerde hij met een groep kunstenaars uit de Achterhoek en Arnhem in het voormalige klooster Don Rua in het Gelderse ’s-Heerenberg. Jolinks bijdrage bestond uit een groot schilderij op de buitenmuur van het klooster. In 1968 studeerde hij af met de aantekening ‘met lof’. Bij de uitreiking van het diploma liet Jolink zijn provocerende kant zien en weigerde het diploma aan te pakken, met de woorden: ‘Het is helemaal niks waard, je kunt er je brood niet mee verdienen, je kunt er alleen je kont mee afvegen.’ Het weerhield de rijksgecommitteerde en beeldend kunstenaar Dick Elffers er niet van het talent en de aanleg van Jolink te prijzen. Nu zegt Jolink: ‘Toch heb ik mijn destijds opgedane kennis later in de muziek goed kunnen gebruiken.’

In zijn eindexamenstuk had Jolink al de wens uitgesproken om beeldende kunst, muziek en literatuur samen te brengen: ‘Eigenlijk wil ik een leven als Herman Brood, door de week schilderen en in het weekend muziek maken. Maar dan zonder harddrugs.’

LANG LEVE KUNST 57

Alleen het fysieke ongemak blijft altijd meespelen.

werd hij aangetrokken als ontwerper door Toneelgroep Studio, het meest ludieke toneelgezelschap van Amsterdam. Hij werkte mee aan de voorstelling Hoera Amerika, een totaaltheaterprogramma over ‘de Amerikanen die leefden in een maatschappelijk niemandsland, waar de leegheid de kern van het bestaan was’, zoals het stuk door de oprichter en artistiek leider Kees van Iersel werd beschreven.

Jolink ontwierp het programmaboekje, de badges en het affiche — een Amerikaanse vlag in de vorm van een hart met op de bovenste rondingen twee tepels zodat het exact een paar vrouwenborsten leken. Hij verzorgde ook de aankleding van de Brakke Grond, het theater in de Nes, de vaste plek van de toneelgroep in het hart van Amsterdam. Jolink zag er in die tijd hip uit en kwam in blitse pakken op de vergadering van de toneelgroep.

Tot hij zijn mond opendeed en in een vet aangezet Achterhoeks accent netjes algemeen beschaafd Nederlands probeerde te praten. Jolink: ‘O, het is een stomme boer!, zag je ze denken. Daarom ging ik teksten in het Achterhoeks schrijven. Ik schreef de woede van me af. Dat gaat beter in het dialect.’ Echt goede vrienden maakte hij in Amsterdam niet, hij zwabberde maar wat en binnen een jaar kwam hij terug. Jolink liet het hippe leven niet los, maar nam het mee naar huis en begon in de Achterhoek met zijn muziekcarrière. Jolink en zijn band werden de voorvechters van de plattelandscultuur. Op Hemelvaartsdag 1975 tijdens het popfestival in Lochem werd de band Normaal officieel opgericht. De rest is geschiedenis. Jolink is tegenwoordig een bekende Nederlander tegen wil en dank. Maar voor hem hoeft het niet. Aanvragen van programmamakers die BN’ers willen, gaan zonder meer de prullenbak in.

EEN JAAR VOOR ZIJN EINDEXAMEN

58

De tijd dat we ’s ochtends optraden, ’s avonds nog een keer en maar bleven bier drinken is voorbij.

Het ouder worden, in elk krantenartikel, radiogesprek of televisie-interview krijgt Jolink het voor de kiezen. Hij vindt het begrijpelijk, heeft er geen moeite mee, maar is nog lang niet klaar. Voelt hij zich aangesproken als oudere en wat betekent het voor zijn functioneren? ‘Daar heb ik geen enkele last van. Ik voel me leeftijdsloos. Tot nu toe zegt niemand: daar heb je die oude Jolink weer. Alleen het fysieke ongemak, dat blijft altijd meespelen. De tijd dat we ‘s ochtends optraden, ‘s avonds nog een keer en maar bleven bierdrinken is voorbij.’ Op de vraag wat hij belangrijk vindt bij het ouder worden, zegt hij na enig nadenken: ‘Ik merk dat ik milder word en beter kan relativeren. Ik maak me niet meer druk over onbetrouwbare managers uit het verleden en ik hoef ook niet meer te slijmen of concessies te doen.’ Twee jaar geleden bereikte Jolink de pensioengerechtigde leeftijd, maar hij piekert er niet over om het op een laag pitje te zetten. ‘Ik stop pas als we als band worden uitgekotst of als we erbij neervallen.’ De ruige rocker van toen leeft nog voort in de trotse opa die Jolink al meer dan al tien jaar is. ‘Mijn vijf kleinkinderen (en een zesde op komst) hebben m’n leven veranderd, op een prachtige manier.’

•

Bronnen • Jos Palm, Oerend Hard. Het onmogelijke høkersleven van Ben Jolink. Amsterdam, Antwerpen: 2005: Uitgeverij Contact. • Andere Tijden. 8 november 2005: VPRO/NPS.

Karel Ankerman is journalist. Hij schreef van 1998 tot 2013 voor Het Financieele Dagblad over kunst en cultuur.

voorbeeldprojecten LANG LEVE KUNST 59

KENNISCENTRUM VOOR KUNST EN CULTUUR GELDERLAND, HET LANDSCHAP VERTELT VERDER Zeven kleine gemeenten rond Nijmegen hebben een Cultuurpact gesloten. Onderdeel daarvan is een Verhalenweek die erop gericht is dat ouderen participeren in de maatschappij en hun competenties verder ontwikkelen. Na een kick-off door een professionele verhalenverteller volgen er workshops, twee per gemeente, waar acht tot twaalf ouderen leren hun eigen verhaal te vertellen. Iedere oudere wordt begeleid door een vrijwilliger, die bijvoorbeeld ook actief is in het amateurtoneel. Scholieren en amateurkunstenaars vertalen de verhalen op een artistieke manier, zoals met een rap of een schilderij. Als afsluiting is er een grote eindpresentatie voor publiek, waar de verhalen van alle ouderen worden gezien en waarbij de ouderen ook zelf optreden. In 2013 staat de ontmoeting tussen oud en jong centraal.

DOELGROEP Ouderen (65+) in de zeven gemeenten.

STICHTING PRA, MUZIEKTHEATER­ PRODUCTIES Jong en oud komen samen in de projecten van Stichting Pra. Er worden twee muziektheatervoorstellingen per jaar gemaakt voor basisschoolleerlingen en ouderen, op thema’s als ontheemding, contact en de behoefte aan geborgenheid.

Daarnaast worden er aparte workshops aan ouderen en kinderen gegeven. Twintig verzorgingstehuizen worden gekoppeld aan klassen met kinderen van een jaar of tien van basisscholen. Het contact met de kunst en de kinderen zien de ouderen als zeer waardevol. ‘We zijn heel blij dat jullie dit doen en hier zijn. Zo tellen wij ook weer een beetje mee’, aldus een oudere bij een eerder project.

DOELGROEP Ouderen in verzorgingscentra en basisschoolleerlingen.

Nel Roos was een van de grondleggers van de klassieke balletopleiding. In de balletgroep De Nel Roos Dansers dansen oudere ex-dansers, amateurs en dansdocenten elke vrijdag samen en krijgen les van beroemde klassieke dansers. Foto Sander Stoepker.

62

HET BELANG VAN CREATIVITEIT: KUNST EN OUDER WORDEN

Susan Perlstein

LANG LEVE KUNST 63

Susan Perlstein zet uiteen hoe in de Verenigde Staten een beroepssector is ontstaan die ouder worden niet als probleem maar als mogelijkheid ziet en kunstprogramma’s heeft ontwikkeld voor het ouderenwelzijn. Waar Amerika ingrijpend zal veranderen door de vergrijzing, pleit zij voor het vergroten van de financieringsmogelijkheden voor creatieve ouderenprojecten.

D

e vergrijzing van Amerika — door velen aangekondigd als een omwenteling — zal verregaande invloed hebben op het leven van de Amerikanen. Als veel stedelijke en landelijke gemeenschappen meer ouderen dan schoolgaande kinderen tellen, is het immers onontkoombaar dat de beschikbare middelen anders verdeeld worden.

Een van de ingrijpendste veranderingen ondergaat het beeld dat onze cultuur heeft van ouderen: de negatieve benadering, waarin de nadruk wordt gelegd op wat verloren gaat, verschuift naar een positieve, met aandacht voor kracht, potentieel en successen. De psychiater en gerontoloog Gene Cohen, auteur van The Creative Age: Awakening Human Potential in the Second Half of Life, verklaart: ‘Je kan de problemen waarmee ouder worden gepaard gaat niet ontkennen.

Maar wat steeds door iedereen wordt ontkend is het potentieel. De ultieme expressie van potentieel is creativiteit.’

Nu pas, na tientallen jaren pionierswerk in

onderzoek, beleid en praktijk van de combinatie kunst en ouder worden, wint de nieuwe benadering terrein. Financieringsinstellingen, zowel in de publieke als de particuliere sector, onderkennen het belang van het systematisch aanbieden van creatieve diensten aan ouderen. Culturele organisaties staan klaar om te profiteren van deze enorme vraag naar rendabele creatieve activiteiten van hoge kwaliteit. In verschillende settings biedt kunst vele voordelen: levenslang leren, waardevolle contacten, een adempauze voor mantelzorgers, waardoor ondertussen — het belangrijkste voordeel — de individuele creatieve expressie op een hoger plan wordt gebracht. Iedereen wil waardig ouder worden, een zinvol leven leiden en zo lang mogelijk zelfstandig blijven. De kunsten kunnen daarin een beslissende rol vervullen doordat ze betekenis geven en een waarachtig contact tot stand brengen tussen mensen, families en gemeenschappen.

De nieuwe benadering van ouder worden introduceert het idee om ouderen niet te

64

zien als mensen met beperkingen maar als mensen met mogelijkheden. Die benadering is ook kenmerkend voor de opkomende sector van creatief ouder worden. Creativiteit versterkt het moreel, verbetert de lichamelijke gezondheid en verrijkt relaties. Daarnaast vormt ze de mooiste erfenis die mensen hun kinderen, kleinkinderen en de samenleving kunnen nalaten: ouderen hebben historisch gezien altijd de functie gehad van hoeders van de cultuur, die de geschiedenis en waarden van een gemeenschap doorgeven aan de volgende generatie.

ONTSTAAN VAN SECTOR CREATIVITEIT EN OUDER WORDEN Om een sector te vormen moeten onderzoek, praktijk en beleid op één lijn komen. Dit was het geval toen de National Endowment for the Arts (NEA, een onafhankelijke instel-

ling van de federale overheid die subsidies verstrekt) belangstelling toonde voor beleid voor kunstprogramma’s voor ouderen, gevolgd door landelijk onderzoek en gesteund door ruim twintig jaar praktijkervaring van plaatselijke culturele organisaties die zich toeleggen op hoogwaardige kunstparticipatieprogramma’s voor ouderen.

Het verhaal van deze sector in de Verenigde Staten begint met de ontwikkeling van de gerontologie. In de jaren zeventig van de vorige eeuw beschouwden prominenten in de gerontologie de laatste levensjaren nog altijd als een periode van onvermijdelijk verval, geplaagd door ziekte en seniliteit. Het beperkte aanbod van culturele activiteiten in seniorencentra en verpleeghuizen bestond uit niet meer dan kunstnijverheidsprojecten of meezingkoren, slechts bedoeld om de mensen bezig te houden.

ALS GEMEENSCHAPPEN MEER OUDEREN DAN SCHOOLGAANDE KINDEREN TELLEN, IS HET ONONTKOOMBAAR DAT DE BESCHIKBARE MIDDELEN ANDERS VERDEELD WORDEN.

LANG LEVE KUNST 65

In 1975 publiceerde de arts Robert Butler Why Survive? Being Old in America, waarin hij de theorie van psychoanalyticus Erik Erikson over de levenscyclus toepast op het verouderingsproces. Volgens Erikson bestaat de voornaamste taak in het laatste stadium van het ouder worden, dat hij ‘integriteit versus wanhoop’ noemt, uit het nadenken over je verleden, je verliezen accepteren en trots zijn op je successen. Butler verbond deze verwerving van een gevoel van integriteit met de veronderstelde neiging van ouderen om herinneringen op te halen — iets wat gerontologen hadden afgedaan als ongezond, pathologisch zelfs. Butler daarentegen zag herinneringen ophalen als essentieel om het leven te completeren en onopgeloste problemen het hoofd te bieden.

ONDERZOEK NAAR VERBETERING VAN DE ZORG EN HERUITVINDING VAN DE OUDERDOM Gene Cohen ging door met zijn onderzoek en het ontwikkelen van zijn theorie, die het accent zou verleggen van probleem naar creatief potentieel. Het eerste op meerdere locaties gehouden longitudinale onderzoek naar de invloed van professionele kunstparticipatieprogramma’s op ouderen vond plaats in het najaar van 2001 op initiatief van de NEA, via een publiek-privaat samenwerkingsverband. Cohen, die ook directeur was van het Center on Aging, Health & Humanities van de George Washington University, leidde een meerjarige studie naar de effecten van deelname aan culturele programma’s op de geestelijke en lichamelijke gezondheid van ouderen, hun functioneren en hun welbevin-

den. De programma’s omvatten een scala aan kunstdisciplines: schilderen, keramiek, dans, muziek, poëzie en toneel, maar ook materiële en orale cultuur, gepresenteerd in een creatieve context.

Het onderzoek omvatte driehonderd personen (een interventiegroep die meedeed aan kunstprogramma’s en een controlegroep die dat niet deed). De interventiegroep nam deel aan wekelijkse programma’s onder leiding van professionele kunstenaars op drie locaties: Elders Share the Arts in Brooklyn, New York, het Center for Elders and Youth in the Arts in San Francisco en de Levine School of Music in Washington. Met vragenlijsten werd de lichamelijke en geestelijke gezondheid van de onderzoeksgroep beoordeeld, terwijl een gedetailleerd overzicht van hun bezigheden een indruk gaf van hun maatschappelijke functioneren. De gemeten indicatoren waren maatschappelijke betrokkenheid en vaardigheid.

Uit de statistisch significante bevindingen van het onderzoek bleek dat de deelnemers aan de kunstprogramma’s een betere gezondheid hadden, minder vaak naar de dokter gingen, minder medicijnen gebruikten, actiever waren en een grotere maatschappelijke betrokkenheid toonden dan de controlegroep.

De geschatte besparing van de kosten in de zorg op basis van dit baanbrekende onderzoek is statistisch niet aan toeval toe te schrijven en dus betekenisvol. Bij het vervolgonderzoek na twee jaar bleek dat in de controlegroep meer medicijnen werden gebruikt dan in de interventiegroep (koorzang). Cohen becijferde dat de mogelijke besparing door minder medicijngebruik van ouderen die aan kunstprogramma’s deelnemen in vergelijking met ouderen die dat niet doen, meer dan een miljard dollar per jaar zou kunnen bedragen in de bevolkingsgroep die onder de Medicare Part D-regeling valt: als mensen in die groep

66

een dollar per dag zouden besparen, zou dat neerkomen op 13 miljard dollar per jaar.

Een ander belangwekkend onderzoek is Above Ground: Information on Artists III: Special Focus New York City Aging Artists door Joan Jeffri, directeur van het Research Center for Arts and Culture, Teachers College, Columbia University. Uit dit onderzoek onder 146 professionele kunstenaars in de vijf stadsdelen van New York bleek dat oudere kunstenaars een lichtend voorbeeld zijn van een geslaagde manier van ouder worden. Ze blijven betrokken bij het gemeenschapsleven, onderhouden hun sociale netwerk, blijven werken en behouden een eigen inkomen en ziektekostenverzekering. Bovendien zorgen de kunsten voor voldoening en een levensdoel. Andere uitkomsten waren een hoge score op tevredenheid over het leven: de oudere kunstenaar heeft een hoog gevoel van eigenwaarde (als mens en als kunstenaar), communiceert geregeld met andere kunstenaars, gaat elke dag naar het atelier, heeft misschien door een lichamelijke of andere beperking een andere kunstvorm gekozen, maar heeft nooit overwogen te stoppen met het kunstenaarschap en heeft het afgelopen jaar werk verkocht.

Sinds het baanbrekende onderzoek naar creativiteit en ouder worden heeft het National Center for Creative Aging (NCCA, zie onder) een onderzoekscommissie ingesteld, literatuuronderzoek gedaan en een meta-analyse gemaakt; daarnaast blijft het de actuele onderzoeken in de sector verzamelen. Het sterkste onderzoek in dit literatuuroverzicht was misschien het omvangrijke werk van Helga en Tony Noice, dat werd bekroond met

de tweede jaarlijkse Gene Cohen Creativity and Aging-prijs, aangeboden door het NCCA en de Gerontological Society of America. In hun researchproject A Short-Term Intervention to Enhance Cognitive and Affective Functioning in Older Adults gingen zij na of een maand intensieve toneeltraining een verhoging teweeg kon brengen in de mate van cognitieve en affectieve gezondheid (stemming).

De resultaten ‘wezen uit dat de deelnemers een significante verbetering tegenover de controlegroepen vertoonden op de cognitieve variabelen, het geheugen en het oplossen van problemen; ook maakten ze melding van een significante verbetering in hun psychologisch welbevinden’. De toneel- en de kunstgroepen scoorden beter dan de controlegroep.

In 2011 stelde de NEA met het Department of Health and Human Services een witboek samen over de opzet voor een nationale onderzoeksagenda voor de kunsten, levenslang leren en individueel welzijn: The Arts and Human Development. Het rapport omvat het meest recente onderzoek en doet aanbevelingen voor verder onderzoek naar kunst en ouder worden.

Uit onderzoek naar de gunstige effecten van de bovenbeschreven kunstprogrammering blijkt duidelijk dat de professionals op het gebied van kunst en ouderen een plek verdienen binnen de dienstverlening aan oudere Amerikanen.

OP ÉÉN LIJN KOMEN VAN ONDERZOEK, PRAKTIJK EN BELEID In 2001 richtte Elders Share the Arts — een van de coördinatoren van het onderzoek naar creativiteit en ouder worden — met steun van de NEA het National Center for Creative Aging (NCCA) op, gewijd aan het verkrijgen van inzicht in de cruciale relatie tussen creatieve expressie en gezond ouder worden en het op één lijn brengen van onderzoek, praktijk en beleid.

LANG LEVE KUNST 67

ZIE OUDEREN ALS MENSEN MET MOGELIJKHEDEN.

• Publieke bewustwordingscampagne The Art of Aging: Creativity Matters, 2002—2005 De NCCA-netwerken, het National Institute of Senior Centers en de National Association of State Arts Agencies hebben de handen ineen geslagen voor de publieke bewustwordingscampagne The Art of Aging: Creativity Matters. Het doel van de campagne was om de nieuwe inzichten in ouder worden en het heilzame verband tussen creativiteit, cultuur en ouder worden onder de aandacht te brengen. De nationale partners hebben geholpen contact te leggen tussen diensten voor ouderen en culturele organisaties. Elk netwerk sponsorde een evenement uit de Art of Aging-campagne. De publieke bewustwordingscampagne bereikte het hoogtepunt met een nationale kunsttentoonstelling van werken van ouderen op de White House Conference on Aging. Hiermee werd op landelijk niveau gestalte gegeven aan solidariteit en saamhorigheid tussen de NCCA-netwerken en partners. Ook vormde dit het begin van

de relatie tussen de ouderen en de culturele organisaties.

• Miniconferentie Creativity & Aging, 18—19 mei 2005 Het NCCA was medesponsor en medeorganisator van de White House Mini Conference on Creativity & Aging van de NEA op 18 en 19 mei 2005 in Washington, waar de belangrijkste betrokkenen bij beleid en subsidie en ervaren mensen uit de praktijk bijeenkwamen. Hier werden aanbevelingen gedaan voor de National White House Conference on Aging. De resoluties gingen over drie onderwerpen: kunst in de gezondheidszorg, universal design en levenslang leren in sociale context.

• Nationale White House Conference on Aging, 12 december 2005 Deze conferentie, afgekort WHCoA, bracht wetenschappers, politici, mensen uit de praktijk, beleidsmakers en ouderen bijeen.

De WHCoA leidde tot het opstellen van de WHCoA Resolution 58, die de nadruk legde op de positieve invloed die cultuurparticipatie kan hebben op ouderen en de kwali-

68

teit van hun leven. Het NCCA kreeg op de WHCoA de gelegenheid om binnen The Art of Aging: Creativity Matters kunstwerken te exposeren van meer dan tachtig oudere kunstenaars uit twintig staten. Deze bijeenkomst hielp het nieuwe inzicht in het belang van positieve, creatieve activiteiten door oudere Amerikanen te versterken.

• Nationale conferentie Arts & Aging: Creativity Matters, 3—4 november 2006 Het NCCA presenteerde met het New Jersey Performing Arts Center de eerste nationale conferentie die uitsluitend aan kunst en ouder worden was gewijd. En belangrijker: het was de eerste gelegenheid om de raakvlakken van onderzoek, beleid en praktijk in de sector grondig te verkennen.

• National Headquarters, 2007 In samenwerking met het Center on Aging, Health & Humanities van de George

Washington University deed het NCCA een strategische zet door de organisatie te verplaatsen naar Washington. Door het nieuwe samenwerkingsverband en de positionering in de hoofdstad, waar ook de nationale partners zijn gevestigd, kan het NCCA het zenuwcentrum van de sector worden.

• Creativity Matters: Arts and Aging Tool Kit, 2008 Samen met de National Guild of Community Schools of the Arts en het New Jersey Performing Arts Center presenteerde het NCCA zowel online als in druk Creativity Matters: The Arts and Aging Toolkit. Deze ‘gereedschapskist’ stimuleert navolging van en toegang tot succesvolle kunstprogramma’s voor

KUNSTPROGRAMMA’S BEANTWOORDEN AAN DE BEHOEFTEN VAN OUDEREN, VARIËREND VAN MENSEN DIE VOLLEDIG ACTIEF ZIJN TOT MENSEN MET BEPERKINGEN DIE DOOR ANDEREN WORDEN VERZORGD.

LANG LEVE KUNST 69

ouderen in het plaatselijke sociaal-culturele cursusaanbod. De toolkit is een handboek en naslagwerk voor mensen met een dienstverlenende functie in de sector kunst en ouder worden.

• Educatieve diensten NCCA Het NCCA biedt technische ondersteuning bij het ontwikkelen van projecten, geeft zowel online als op locatie trainingen in het genereren van gelden en het opzetten van marketingstrategieën en verzorgt opleidingen. Het NCCA brengt honderden binnenlandse en buitenlandse professionals op het gebied van kunst en ouder worden bijeen om hen op de hoogte te houden van het meest recente onderzoek en de beste programma’s in de sector en deelnemers te inspireren om die kennis over te brengen naar hun eigen gemeenschap en een positief en creatief klimaat voor ouderen te scheppen.

CATEGORIEËN VAN KUNSTPROGRAMMA’S: VERSTERKING VAN SOCIALE COHESIE De sector creatief ouder worden heeft een uiteenlopende reeks categorieën van kunstprogramma’s ontwikkeld die beantwoorden aan de behoeften van ouderen, variërend van mensen die volledig actief zijn — werkend of gepensioneerd — tot mensen met lichamelijke of verstandelijke beperkingen die thuis of in een instelling door anderen worden verzorgd. Deze categorieën zijn gebaseerd op de protocollen die voortkomen uit hun hoofddoel: 1 educatieve programma’s: levenslang leren met kunst, in hoger onderwijs in deeltijd en in plaatselijk kunstonderwijs; 2 sociaal-culturele programma’s: maatschappelijke en lokale betrokkenheid door deelname aan kunstprogramma’s, waaronder intergenerationele projecten; 3 gezondheids- en welzijnsprogramma’s: professionele kunstprogramma’s en crea-

tieve therapieën voor kwetsbare ouderen die, thuis of in zorginstellingen, door anderen worden verzorgd.

1 Educatieve programma’s: levenslang leren met kunst Uit onderzoek blijkt dat ons vermogen om ingewikkelde kwesties aan te pakken groter wordt naarmate we ouder worden, dankzij de groei van de dendrieten in onze hersenen.

Levenslang leren in en door de kunsten traint en mobiliseert ouderen als leerling en leraar; bovendien draagt het bij aan de groei van het individu, de gemeenschap en de samenleving als geheel.

Onderwijspartners voor culturele organisaties die zijn gespecialiseerd in volwasseneneducatie worden gevonden in lokale cursusprogramma’s, sport- en recreatiecentra, deeltijdonderwijs en regionale hogescholen en universiteiten. Het nationale netwerk van de Osher Lifelong Learning Institutes, dat banden onderhoudt met universiteiten, ondersteunt kunstprogrammering.

Een vooraanstaande dienstverlenende organisatie voor plaatselijk kunstonderwijs is de National Guild of Community Schools of the Arts. Veel van de 370 aangesloten organisaties — behalve lokale kunstopleidingen ook kunstencentra en sociaal-culturele educatieve afdelingen van musea, conservatoria en instellingen voor uitvoerende kunsten — ontwikkelen cultuureducatieprogramma’s voor ouderen, vaak in samenwerking met dienstverlenende organisaties voor ouderen.

2 Sociaal-culturele programma’s: maatschappelijke en lokale betrokkenheid door de kunsten In kranten en tijdschriften verschijnen doorlopend artikelen over de veranderende houding tegenover ouder worden. De dienstverlening aan senioren is achterhaald en

70

LEVENSLANG LEREN MET KUNST TRAINT EN MOBILISEERT OUDEREN ALS LEERLING EN LERAAR, EN DRAAGT BIJ AAN DE GROEI VAN INDIVIDU, GEMEENSCHAP EN SAMENLEVING.

honderden seniorencentra worden opnieuw ingericht als sociaal-cultureel activiteitencentrum. Het Department for the Aging in New York heeft 1 miljoen dollar subsidie aan het Department of Cultural Affairs gegeven, zodat 57 culturele organisaties kunstprogramma’s kunnen opzetten in 159 ouderencentra.

Voorbeelden van plaatselijke organisaties zijn Elders Share the Arts en Dance Exchange.

Elders Share the Arts, Brooklyn, New York, opgericht in 1979, wil persoonlijke verhalen vastleggen, tradities in ere houden en generaties en culturen met elkaar verbinden door het programma Living History Arts. Deze unieke synthese van oral history en de scheppende kunsten helpt ouderen inspiratie te putten uit hun levenservaring en hun herinneringen om te zetten in kunst. ESTA’s team van geschoolde professionele kunstenaars heeft met ouderen en intergenerationele groepen in verschillende buurten van New York toneelstukken, literatuur, muurschilderingen, fotoreportages en andere projecten

ontwikkeld. De werken worden aan het grote publiek getoond op het jaarlijkse Living History Arts-festival.

Dance Exchange, Takoma Park, Maryland, is een professioneel dansgezelschap van mensen van alle leeftijden, dat dans definieert als een multidisciplinaire kunstvorm.

Het realiseert nieuwe dansproducties in heel Amerika en daarbuiten, en organiseert workshops die gemeenschappen bijeenbrengen om de expressieve kracht van dans te ervaren en belangrijke thema’s te onderzoeken met beweging en verhaal.

3 Gezondheidszorgprogramma’s: verbetering van gezondheid en welzijn door kunst Programma’s ontworpen voor zorginstellingen stellen klinische kwesties overtuigend aan de orde. Professionele kunstenaars en creatieve therapieën vervullen een cruciale rol. Professionele kunstenaars richten zich op creatieve expressie en leggen de nadruk op

LANG LEVE KUNST 71

vaardigheid en maatschappelijke betrokkenheid. De kunsten zijn in de gezondheidszorg krachtige instrumenten voor veiligheid, behoud van arbeidskrachten en medische scholing.

De Society for the Arts in Healthcare is een vooraanstaande nationale organisatie die kunstprojecten in medische instellingen ontwikkelt en in stand houdt, waaronder centra voor langdurige zorg. Spannende ontwikkelingen zien we bij lokale organisaties, zoals musea. In het Museum of Modern Art in New York vindt maandelijks het programma Meet Me At MoMA plaats: patiënten en mantelzorgers bezoeken het museum voor rondleidingen op tijdstippen dat het museum is gesloten voor publiek. Dit project heeft spectaculaire verbetering gebracht door de wisselwerking tussen patiënten onderling en de broodnodige ontspanning van de mantelzorgers.

PLEIDOOI VOOR FINANCIERING VAN CREATIEVE PROJECTEN VOOR OUDEREN Creatieve projecten voor ouderen zijn te bekostigen via programma’s op het gebied van kunst, geesteswetenschappen, onderwijs, maatschappelijke dienstverlening, volksgezondheid, maatschappelijke betrokkenheid, ontwikkeling van arbeidspotentieel, welzijn en intergenerationele programma’s, maar ook programma’s voor culturele vaardigheden, gezondheidszorg (inclusief het behandelen van geheugenverlies en de zorg voor of het ontlasten van de mantelzorger), dienstverlening in verband met toegankelijkheid en invaliditeit, en andere vormen van dienstverlening aan ouderen.

In de Verenigde Staten tekent zich een nieuwe horizon af, waarbij de kunsten een belangrijke rol kunnen vervullen — in de gezondheidszorg, bij pensioenspaarplannen, maatschappelijke betrokkenheid, behoud van cultureel erfgoed en marktwerking. Nieuwe

samenwerkingsverbanden in onderwijs, gezondheidszorg en ouderenzorg kunnen wellicht de financieringsmogelijkheden spectaculair vergroten. Tot slot zal het vermogen in te gaan op deze ingrijpende demografische verandering achtergestelde bevolkingsgroepen — ouderen — in staat stellen hun hele leven kunst te ervaren, en zo sprankelende gemeenschappen te vormen die ons allen verrijken.

•

Susan Perlstein is oprichter van het National Center for Creative Aging in Washington en van Elders Share the Arts in New York.

72 literatuur

Johanna Misey Boyer, Creativity Matters: The Arts & Aging Toolkit. New York 2007: National Center for Creative Aging, National Guild of Community Schools of the Arts, New Jersey Performing Arts Center.

Robert N. Butler, Why Survive? Being Old in America. New York 1975: Harper and Row.

Gene D. Cohen, The Creative Age: Awakening Human Potential in the Second Half of Life. New York 2000: Avon Books.

Erik H. Erikson, Joan M. Erikson, Helen Q. Kivnik, Vital Involvement in Old Age. New York 1986: W.W. Norton.

Gay Hanna, Susan Perlstein, Creativity Matters. Arts and Aging in America. Washington 2008: Americans for the Arts — Monograph.

Susan Perlstein (red.), Generations. Journal of the American Society on Aging 30 (2006) 1: Arts and Aging.

links • National Center for Creative Aging: creativeaging.org • National Endowment for the Arts: nea.gov

voorbeeldprojecten LANG LEVE KUNST 73

STICHTING PARELS VOOR DE ZWIJNEN, DE NIET-MEER-ZOPIEP-SHOW Een daverende show voor ĂŠn door ouderen. Met oude sterren als (tot voor kort) Hetty Blok en Bram van der Vlugt. Maar vooral niet-bekende ouderen staan, vaak voor het eerst van hun leven, op het podium. Met veel interactie met het publiek wordt er iedere keer een spetterende voorstelling neergezet, die na een aantal kleinschalige try-outoptredens landelijk op tournee gaat, met 23 optredens in grote zalen.

Saamhorigheid en verbondenheid spelen een grote rol, er heerst een warme sfeer. Vooraf worden ouderen nauw betrokken bij het creatieve proces, uitgangspunt is dat de verhalen bij mensen worden weggehaald en op theatrale wijze worden teruggegeven.

De NMZP-show heeft ook een eigen koor, dat mee op tournee gaat.

DOELGROEP Ouderen, eerst vooral in Amsterdam, maar nu ook landelijk. Het publiek is tussen de zestig en de negentig, de gemiddelde leeftijd is zeventig.

STICHTING MUZIEK IN HUIS, CONCERTEN Stichting Muziek in Huis verzorgt, uitsluitend in zorgcentra voor ouderen, sinds 1997 concerten, gespeeld door streng geselecteerde ensembles van professionele musici.

Nu zijn dat zestig ensembles die samen zeshonderdvijftig concerten per jaar geven. Niet alleen de optredens van musici worden geregeld, de stichting zorgt ook in overleg met het zorgcentra ook voor goede omstandigheden voor het concert, rust (geen rinkelende kopjes!), een gevoel van gastvrijheid, essentieel voor een geslaagd concert. Ouderen, ook oudere buurtbewoners, laten genieten van muziek is het hoofddoel. De concerten geven ouderen het gevoel weer te participeren in de maatschappij, mee te tellen.

DOELGROEP Ouderen in zorgcentra en zelfstandig wonende ouderen, ook dementerenden.

74 TEKST NICO DE BOER FOTO PETER VAN BEEK

mijn project

Euro+ Songfestival Het Euro+ Songfestival is bedoeld om zangtalent te ontwikkelen onder 50-plussers en jongeren uit alle culturen. Het is voortgekomen uit Rotterdam Culturele Hoofdstad 2001 en sindsdien opgepikt in binnen- en buitenland, met festivals in Rotterdam, Deventer, Den Haag en de hele provincie Noord-Brabant.

LANG LEVE KUNST 75

“

Wim Kalkman Wim Kalkman 88 jaar • Capelle a/d IJssel 88 jaar • Capelle a/d IJssel sche piano. Ik heb zelf een piano in de kamer staan.

We hebben samen altijd veel muziekuitvoeringen bezocht. We zijn nu op hoge leeftijd, dus dan komt het er niet zo veel meer van, maar als het enigszins kan gaan we naar zondagmorgenconcerten. Het is belangrijk voor ouderen om culturele activiteiten te bezoeken. Wij hebben het voordeel dat we nog samen zijn.

Wij wonen in een woongemeenschap. In het hoofdgebouw zitten veel oudere mensen die

erg eenzaam zijn.’

Wim Kalkman besluit: ‘Ik ben een groot liefhebber van Sinatra. Dat was een zanger met een ontzettend goede dictie en timing.

Fenomenaal. Ik probeer zijn muziek te brengen en dat lukt me geloof ik wel aardig. Het was al altijd mijn hoofdrepertoire, al deed ik ook wel Hollandse liedjes. Als het aan mij ligt, ga ik zo nog jaren door.

“

Het mooie aan dit project is dat jong en oud bij elkaar worden gebracht. Mijn ervaring is dat het verschil tussen jong en oud daarbij wegvalt. Het verrijkt, zoals muziek mijn leven heeft verrijkt. Ik zing mijn leven lang al, sinds mijn zestiende. Hoofdzakelijk solo. Op feestavonden van verenigingen. Daar zijn veel mooie vriendschappen uit voortgekomen.

Ik werkte als gemeenteambtenaar in Rotterdam. Ik was daar verantwoordelijk voor het onderhoud aan bruggen, in de havens.

Ik kom ook van Rotterdam, van Kralingen. De vrije tijd heb ik altijd zeer goed besteed. De een zoekt het in de sport, de ander in de muziek.’

Zijn vrouw, Tineke Kalkman-Daemen, 86 jaar, staat haar man vanwege zijn doofheid terzijde.

Zij zegt: ‘Ik ben een grote fan van hem. Hij zingt nog de sterren van de hemel, zoals laatst in de finale van het ouderensongfestival (55+) in Amsterdam. Zelf ben ik organiste van een koor.

Daar zit mijn man ook bij. Het zelf bezig zijn, dat is belangrijk.

Mijn man bespeelt een elektroni-

In het fotoboek De ziel krijgt voeten komen de talenten van Remco Campert de schrijver en zijn dochter Cleo Campert de fotograaf voor het eerst samen. Het laat de mensen zien, zoals hier Kees van Kooten (*1941), die Cleo bewondert om hun rol in de kunsten; haar vrienden, bekenden én mensen zijn die ze graag zou willen kennen. Ze zijn jong en oud. De teksten van Remco Campert geven een rijk poëtisch commentaar, waardoor de kijker nog meer ziet van deze verbeelding van ons culturele leven.

78

Je moet eens iets anders durven doen Karel Ankerman in gesprek met Noraly Beyer

LANG LEVE KUNST 79

Noraly Beyer vertelt over haar leven, van haar jeugd in Willemstad en Roermond tot haar huidige werk voor het Noord Nederlands Toneel. Ze heeft de grote culturele interesse die ze al van jongs af had altijd behouden, ook toen ze vooral als redacteur en presentator van het NOS Journaal bekendheid genoot.

‘D

at was het.’ Kort en krachtig sloot Noraly Beyer op 30 december 2008 haar drieëntwintigjarige carrière als nieuwslezer en redacteur bij de NOS af. Ze nam afscheid van een miljoenenpubliek dat vertrouwd was geraakt met de hoogst persoonlijke wijze waarop ze het nieuws presenteerde. Met haar mooie donkere stem, de schitterende dictie en een ietwat afstandelijke blik nam ze die dag, zonder fanfare, afscheid van haar werkkring, maar niet van haar kijkerspubliek. Ze is geen moment van plan geweest achter de geraniums te verdwijnen. Twee jaar later speelde ze bij het Noord Nederlands Toneel in haar eentje de rol van het koor in de klassieker Medea.

HET WAS NIET DE EERSTE STAP die Noraly Beyer (Willemstad, 1946) in de the-

aterwereld zette. In 1999 werd een eenakter van haar hand opgevoerd tijdens het festival Hollandse Nieuwe in Theater Cosmic in Amsterdam. Een jaar later speelde ze de rol van rechter in de Fact-productie Ajax die in première ging in het Haagse Theater aan het Spui. Dit voorjaar werkte ze mee aan de productie van Dostojevski’s Misdaad en straf van het Noord Nederlands Toneel. Ze sprak, met nog een aantal jaren bij de NOS te gaan, de profetische woorden: ‘Je moet eens iets anders durven doen.’

Afstand nemen biedt gelegenheid tot terugblikken en schept ruimte voor een nieuwe fase. Het gesprek gaat over haar vroege jeugd in Willemstad op Curaçao en in Roermond, de school- en studiejaren en de ambivalente relatie met Suriname. Ook aan bod komen haar maatschappelijke betrokkenheid, de promotie van de Code Culturele Diversiteit en haar passie voor het toneel.

80

Ze spreekt kalm en gezaghebbend, in de stijl van haar presentatie op televisie en formuleert haar antwoorden nauwgezet. Ze komt bescheiden en rustig over, maar neemt ook geen blad voor de mond. Door haar levenservaring neemt Beyer maar weinig zaken voor lief. Die eigenschappen gecombineerd met geduld stellen haar in staat in lastige situaties doorbraken tot stand te brengen. ‘Maar ik wil wél dat ze naar me luisteren’, zo vat ze het zelf samen.

Het gesprek wordt herhaaldelijk onderbroken door haar bevrijdende, aanstekelijke lach. Beyer: ‘Ik vind het heerlijk ergens over te kunnen lachen. Ik ben dol op mensen met een gevoel voor humor.’

BEYER HEEFT ALTIJD een grote culturele interesse gehad. ‘Al van jongs af had

ik die belangstelling, maar ik voelde nooit echt de drang om zelf het theater in te gaan. Muziek wel, en dat heb ik ook geprobeerd. Ik heb zelfs nog serieus pianoles genomen, maar ik kon geen melodie onthouden. Dat heb ik dus opgegeven, maar ik ga nog steeds graag naar het theater of de film. Kunst brengt herkenning, je leert er nieuwe inzichten door of het brengt je even in een andere wereld. Het prikkelt de menselijke geest.’

Ze heeft als promotor meegeholpen de Code Culturele Diversiteit op de agenda te zetten. De code is ontwikkeld voor leden van besturen, raden van toezicht, directies en medewerkers van publiek gefinancierde culturele instellingen en biedt zowel een beleidskader als concrete handreikingen om culturele diversiteit in de instelling te verankeren. De code kent geen verplichtend karakter. De culturele instellingen en organisaties bepalen in principe zelf of zij hem gaan hanteren.

Beyer vertelt: ‘We gingen in 2009 voortvarend van start, de PvdA omarmde het idee en er werd geld vrijgemaakt. In het najaar van 2010 hebben we de code aangeboden, maar staatssecretaris Zijlstra van OCW wilde de code

Ik ga nog steeds graag naar het theater of de film. Kunst prikkelt de menselijke geest.

LANG LEVE KUNST 81

niet in ontvangst nemen. Hij zei: ‘Voor ons hoeft het niet. Zie maar wat je ermee doet, maar geef me wel het geld terug dat over is’. Ook het parlement, dat erom gevraagd had, wilde mede door de bezuinigingen niet meer meewerken. Maar accepteren moesten ze de code wel. Alleen al in Amsterdam is de helft van een andere kleur. Wie zegt er nu nee tegen een voorstel om je publieksbereik te vergroten.’ De code wordt overigens wel genoemd in het regeerakkoord dat de fractievoorzitters Rutte en Samsom op 29 oktober 2012 hebben gepresenteerd. ‘Toen ging iedereen opeens rechtop zitten’, zegt ze lachend. besteden aandacht aan culturele diversiteit in hun programmering. Omdat ze dat vaak met incidentele activiteiten doen die meestal in de wijken plaatsvinden en gefinancierd worden met projectgelden, dreigen er twee gescheiden culturele circuits te ontstaan: een circuit met cultureel diverse activiteiten en een divers publiek en een circuit met reguliere activiteiten en een regulier publiek. In een verplicht quotum voor culturele diversiteit zoals dat in Engeland wordt gehanteerd, ziet Beyer niets.

‘Iedereen in Nederland gaat steigeren als je met een quotum komt aanzetten. Dat moet je hier anders doen. Maar je moet wel een soortgelijk resultaat bereiken’, zegt ze met nadruk. Ook in een doelgroepenbeleid ziet ze niets.

‘De zalen moeten niet alleen vol zitten met jonkies die niet opgevoed zijn met cultuur, maar er ook moeten ook programma’s komen voor ouderen van alle kleuren.’

VEEL ORGANISATIES

van aandacht voor culturele diversiteit voor ouderen en hoe zij daar zelf in staat, hoeft Beyer niet lang na te denken: ‘Nederland is een multicultureel land. Diversiteit houdt in dat je aandacht hebt voor de verschillen in mensen in onze samenleving, zoals man en vrouw, zwart en wit, intelligent en minder intelligent, ziek en gezond, klein en groot, jong en oud. Een kunstenaar of een docent kan niet al deze groepen tegelijk bedienen. In dit land is het aan overkoepelende instellingen om de gemeenschapsgelden eerlijk te verdelen. Vooral zij hebben de schone taak en de plicht om ervoor te zorgen dat er ‘voor elck wat wils’ is. Het is een grote verspilling dat mensen boven de 50 al min of meer worden afgeschreven. Terwijl het volgens mij pure noodzaak is om de expertise, kennis, kunde en ervaring van ouderen te gebruiken voor de ontwikkeling en de verankering van kunst en cultuur in onze samenleving.’ Over de inzet van ouderen als het gaat om culturele diversiteit, zegt Beyer: ‘Er is nog veel te doen aan de verkleuring van maatschappelijke instellingen en organisaties. In het huidige klimaat moet je daar nog harder je best voor doen.’ Met Stichting Julius Leeft!, waar John Leerdam de scepter zwaait, brengt ze de koloniale geschiedenis en de zwarte emancipatie naar het publieke debat.

Een jaarlijkse opvoering in december, waaraan veel politici en prominenten hun medewerking geven, met aansluitend optredens in de landen waar OP DE VRAAG WAT HET BELANG IS

82

het om draait: Suriname, de Caribische delen van het Koninkrijk, Indonesië en Zuid-Afrika.

NORALY BEYER IS GEBOREN op Curaçao uit Surinaamse ouders. Ze was het enige

meisje in een gezin van zes kinderen. Samen met twee broers werd ze op haar twaalfde naar de fraters en nonnen in Roermond gestuurd. Dat was toen niet ongewoon. Haar vader was overleden, haar moeder gaf hun ‘het beste wat ze had’. De jonge Noraly was vooral nieuwsgierig naar die totaal andere wereld die Holland heette. Haar eerste kennismaking met Nederland was een gedekte tafel met boterhammen bij een gastgezin. Ze gruwt nog steeds van de oer-Hollandse kaasschaaf. ‘Wij aten thuis dikke boterhammen met een flinke plak kaas en dik boter erop.’ In Roermond is ze nooit meer terug geweest, maar het zit allemaal nog in haar hoofd. Ze doorliep het lyceum en de kweekschool in Den Haag. Gaf een jaar les in handvaardigheid, ontmoette haar man, trouwde en vertrok in een impulsieve bui naar Suriname omdat hij daar een baan kon krijgen. Na een paar jaar voor de klas ging ze werken bij de staatstelevisie in Suriname, de enige zender die er was. ‘Er was een vacature bij de nieuwsdienst. Een vriend van mij werkte daar. Ga jij het maar doen, zei hij. Toen ik daar zat, dacht ik: dit past bij mij.’ in 1980 veranderde haar leven. ‘De militairen kwamen naar de televisie voor contact met het volk. Wij waren jong en onervaren. Ze waren vaak nog jonger dan wij, achttienjarige dienstplichtigen, die losgelaten werden in de straten, met een geweer over hun schouders.’ Daags na de coup werd ze onder schot gehouden. ‘Hij had zijn geweer losjes over zijn schouders hangen. Zijn armen slingerden heen en weer. Toen hij ons zag, hield hij het geweer omhoog en deed alsof hij zou gaan schieten. Jullie zijn nu allemaal de lul, riep hij een paar keer. We lachten ze uit, zagen het gevaar niet. We hadden nog niet door dat we de dood voor ogen hadden.’ Na de decembermoorden pakte ze het tweede vliegtuig dat naar Nederland vertrok. ‘Ik ging met in mijn ene hand een koffer, en in de andere hand mijn dochter. Ik had vierhonderd gulden meegenomen en verder alles achtergelaten in Suriname. Ik heb in een opwelling besloten: ik ga weg. Toen ik in Nederland zat, dacht ik wel: wat nu.’

In 1983 kon ze werk krijgen bij de Wereldomroep. ‘Toen ik ja zei, sloot ik de deur naar Suriname af. Voor de mensen in Suriname was de Wereldomroep de manier om aan informatie te komen. Maar voor de legerleiding was ik de stem van het verraad. Als je niet voor hen was, dan was je tegen.’ Door de bezuinigingen van de Nederlandse regering stopten in september 2012 de uitzendingen van de Wereldomroep naar Suriname en de Antillen.

Beyer: ‘Dat er een eind aan is gekomen is jammer. Ik weet dat mensen in Suriname nog steeds veel waarde hechten aan nieuws en actualiteiten uit Nederland.

De band met Nederland is zo uniek, die moet je handhaven. Zeker nu de mensen uit de militaire periode weer aan het bewind zijn, is het belangrijk om mensen het nieuws van een andere kant te laten zien.’

DE STAATSGREEP IN SURINAME

LANG LEVE KUNST 83

De zalen moeten niet alleen vol zitten met jonkies, maar er moeten ook programma’s komen voor ouderen van alle kleuren.

was ze een opvallende persoonlijkheid, lang het enige zwarte gezicht bij het NOS Journaal. Maar niet het eerste. Eugènie Herlaar, ook op Curaçao geboren, ging haar voor in de jaren zestig. In die tijd waren zwarte mensen een nieuw verschijnsel ‘We waren bezienswaardigheden, waar mensen nieuwsgierig naar waren.’ De toevloed van gastarbeiders en Surinamers zorgde later voor onrust en integratieproblemen. Mensen verbaasden zich dat ze zo goed Nederlands sprak, of maakten opmerkingen over haar accent. ‘Langzaam gaat het beter, maar de multiculturele samenleving is nog lang niet voor iedereen vanzelfsprekend. Bij Pauw & Witteman zitten te vaak allemaal witte mannen. Als het om allochtone problemen gaat, zit er een Turkse kruidenier, maar niet als het om prijsopdrijving bij supermarkten gaat. De vanzelfsprekendheid dat een Turkse kruidenier alle kruideniers vertegenwoordigt, is er niet.’

Vanaf 2009 legde Noraly Beyer zich, nog meer dan voorheen, toe op research voor toneel- en acteerwerk. Na eerder met Ola Mafaalani, artistiek leider van het NNT te hebben samengewerkt in de theaterproductie Ajax, begon Beyer met een prominente rol als koor in Medea haar werkzaamheden bij het Noord Nederlands Toneel. Het was het begin van een vruchtbare samenwerking. ‘Ik houd van theater en ik ben benieuwd naar maatschappelijke ontwikkelingen. Theatermakers die dicht op de huid van de maatschappij zitten en kunst met de actualiteit verbinden, hebben mijn grote voorkeur.’ Met de regisseur van het NNT heeft ze een bijzondere band. Zo begaf zij zich voor de voorstelling Teiresias met regisseur Ola Mafaalani in de wereld van de blinden en deed daarvan verslag. Op deze manier wilde het gezelschap uit Groningen de BIJ DE NOS, WAAR ZE IN 1985 BEGON,

84

Theatermakers die kunst met de actualiteit verbinden hebben mijn grote voorkeur. actualiteit in het theater brengen. Het ging niet alleen om de blinde ziener uit de klassieke tijd, het ging ook over blindheid nu.

Eerder bestudeerde Beyer samen met anderen van het gezelschap moeders die hun kinderen vermoordden, om de tragedie Medea een extra dimensie te geven. Ook sprak ze met prostituees om het stuk Elf Minuten, naar de gelijknamige van Paulo Coelho, van een tegenkleur te voorzien. Vorig jaar bezocht ze met Mafaalani voor de voorstelling Hamlet twee weken lang een psychiatrische inrichting in Groningen. ‘Het was een heel bijzondere ervaring.

Soms heftig en aangrijpend. Vaker ontroerend, om te zien dat psychiatrische patiënten gewoon heel ziek zijn en goed en passievol worden opgevangen en behandeld’, schreef ze op haar weblog.

Regisseur Mafaalani zei destijds: ‘Ik heb Noraly nodig. Zij is journalist en kan door een simpele vraag iets triggeren. Zij vraagt aan iemand: waarom ben jij waanzinnig en ik niet? Dat zou niet bij me opkomen. Noraly is open, kan goed luisteren. Zij is blanco. Zij is als de zon. Als ze binnenkomt ben ik gelukkig.’

Naast haar toneelactiviteiten schrijft de energieke Beyer columns en boeken, leidt debatten en zit onder meer in besturen van culturele instellingen zoals Toneelgroep de Appel en de Werkgroep Caraïbische Letteren. Voelt Beyer zich aangesproken als oudere en wat het betekent voor haar functioneren? ‘Ik kijk niet op of om als iemand mij aanspreekt als ‘oudere’, net zo min als ik dat doe wanneer mensen mij willen aanspreken op mijn afkomst en mijn gewoonten. Mijn geest is rijper geworden, denk ik. Ik laat me nog altijd graag verrassen door alle nieuws en gebeurtenissen om me heen. Bij het verwerken ervan wegen mijn ervaringen en herinneringen mee. Het lijkt soms of ik met meer souplesse in het leven kan staan. Vastberadener wanneer het om morele principes gaat en toch flexibeler in de omgang met anderen. Relativiteit is de zegen van het ouder worden.’

•

Karel Ankerman is journalist. Hij schreef van 1998 tot 2013 voor Het Financieele Dagblad over kunst en cultuur.

voorbeeldprojecten

NEDERLANDSE DANSDAGEN, ACT YOUR AGE Het festival van de Nederlandse Dansdagen wil het heersende beeld van ouderen veranderen en een alternatief bieden door voorstellingen voor en met ouderen te maken. De schoonheid en kracht van het oudere lichaam moet getoond worden. Tijdens de Dansdagen, in Maastricht, wordt een tweejarig Europees programma, Act Your Age, afgesloten. Drie dagen lang zijn er zestien workshops, waarvan acht in zorgcentra, en vinden er allerlei dansvoorstellingen plaats, zowel in zorgcentra als op het Vrijthof in Maastricht. Professionele oudere dansers en choreografen maken met ouderen deze voorstellingen waarin de oudere danser centraal staat.

Daarnaast zijn er buitenexposities; veertig workshops en voorstellingen vinden plaats in zorgcentra.

DOELGROEP Vitale en kwetsbare ouderen, degene die willen kunnen meedansen, andere ouderen kunnen genieten van de voorstelling.

SINT JACOB WOONZORGCENTRUM, SENIOREN POPKOOR LUST FOR LIFE Eén keer per week komen veertig zangers en zangeressen samen. Zij vormen het senioren popkoor Lust for Life. Pop, rock-’n-roll en Nederlandse meezingers: alle stijlen staan op het programma. Het Sint Jacob Woonzorgcentrum in Amsterdam is hier in 2009 mee begonnen en het was direct een groot succes. De ouderen die meedoen leven op; ze hebben weer een doel in hun leven én structuur, thuis moet er dagelijks geoefend worden. Regelmatig zijn er uitverkochte optredens. Er is een wachtlijst om mee te mogen doen, maar iedereen mag wel alvast een kijkje komen nemen.

DOELGROEP Ouderen die van zingen houden.

Zowel voor ouderen in het Sint Jacob Woonzorgcentrum als buurtbewoners.

Tzenko Stoyanov is een illustrator, die werkt voor opdrachtgevers als VPRO-Gids, Volkskrant Magazine, Opzij en Avantgarde.

Voor Lang leve kunst maakte hij deze illustraties, waarin de verbondenheid van generaties en kunstdisciplines centraal staat.

88

Je blijft nog steeds jezelf uitdagen Paul Depondt in gesprek met Benno Tempel

LANG LEVE KUNST 89

Benno Tempel kan zich voorstellen dat leeftijd geen rol speelt in de creativiteit van een kunstenaar: als je het verwerken van indrukken niet kunt laten, moet je wel blijven doorwerken — en als het saai is om dat altijd op dezelfde manier te doen, ga je weer op zoek naar iets nieuws.

I

n 1995 kwam een groep deskundigen bijeen om twee dagen lang het late werk van Willem de Kooning te bespreken. De altijd door twijfel gekwelde schilder, die leed aan alzheimer, was na een werkloze periode weer gaan schilderen. ‘I paint to live’, zei De Kooning. Er was toen, ook in wetenschappelijke bladen, veel discussie over — zoals kranten en tijdschriften schreven — ‘het werk van een demente bejaarde’. Volgens het gezaghebbende medisch tijdschrift The Lancet was ‘the healing power of art’ nog weinig onderzocht.1 Men weet nog steeds niet of alzheimer de creativiteit aantast. Volgens sommigen is het goed mogelijk dat bepaalde hersenfuncties die van vitaal belang zijn voor het scheppen van beeldende kunst goeddeels intact blijven, terwijl de gehele mentale conditie achteruitgaat. Anderen menen daarentegen dat creativiteit niet kan worden losgemaakt van het totale psychische functioneren. Toch suggereerden critici dat er zoiets bestaat als het alzheimermeesterschap van De Kooning, zoals bij andere kunstenaars sprake is van Altersstil, late stijl, een begrip dat kunsthistorici gebruiken voor het werk dat kunstenaars na hun zeventigste of tachtigste levensjaar maken.

Zijn de waterlelies van Monet, de decoratieve papiercollages van Matisse of de laatste griezelige zelfportretten van Picasso dan te vergelijken met de late schilderijen van De Kooning die bij deskundigen zoveel argwaan opwekten?

1

Carlos Hugo Espinel, ‘de Kooning’s late colours and forms: dementia, creativity, and the healing

power of art’, in: The Lancet, 347 (1996) 9008: 1096—1098.

90

BENNO TEMPEL, SINDS 1 januari 2009 directeur van het Gemeentemuseum

Den Haag, meent dat leeftijd geen rol speelt in de wendbare creativiteit van een kunstenaar. Soms maakt een kunstenaar nog zijn beste werk aan het eind van zijn levensloop. Musea voor hedendaagse kunst en galeries richten zich voortdurend op het allernieuwste, op jonge kunstenaars, maar vaak is hun werk nog prematuur, terwijl mid-career en oudere kunstenaars professioneler te werk gaan en ook op hogere leeftijd zoeken naar soms totaal andere concepten, vormen en uitdrukkingsmiddelen. Sommige kunstenaars cultiveren hun manier van werken, er is stilstand in hun werk opgetreden; anderen blijven zich ontwikkelen en durven nieuwe wegen in te slaan; nog weer anderen houden er (soms ook maar tijdelijk) mee op, zoals Panamarenko of Maurizio Cattelan, omdat ze geen karikatuur van zichzelf willen worden, of omdat de creatieve impuls is verzwakt, of omdat de kunstenaarsdrift totaal op is.2 ‘Het mooie is dat wij in het Haags Gemeentemuseum behoorlijk wat late werken hebben van kunstenaars: een mooie Claude Monet die hij schilderde aan het eind van zijn leven, van Pyke Koch hebben we een laat werk, van Louise Bourgeois, maar het allermooiste werk is de Victory Boogie Woogie van Piet Mondriaan. Dat is een schilderij waar hij aan werkte TEMPEL:

Soms maakt een kunstenaar nog zijn beste werk aan het eind van zijn leven.

LANG LEVE KUNST 91

tot hij erbij neerviel; het is het allerbeste schilderij dat hij heeft gemaakt. Het is niet af. Bij veel van die kunstenaars zijn dat soms hun beste werken. We hebben het hier met de conservatoren vaak over, omdat het ons fascineert.

Wij verzamelen hedendaagse kunst, bij galeries, maar als je het over een mid-career hebt, wordt het al lastiger. Als je veertig bent, kent men je werk.

Dan is het de vraag of je nog een tentoonstelling krijgt in een museum. Of moet je weer terug naar kleinere instellingen? Ga je nog eens weer een mooi boek maken? En dan ben je nog maar veertig. Dat is toch een heel raar vooruitzicht. Wat ik heel intrigerend vind is dat in de popmuziek iemand maar tien jaar op zijn hoogtepunt kan zijn. Op den duur is het niet meer verrassend of vernieuwend. Bij kunstenaars is dat niet zo. Er zijn er heel veel die zich op het eind van hun leven helemaal wisten te vernieuwen, denk aan Joan Miró of aan Mondriaan die toen hij naar Amerika ging een hele nieuwe weg durfde in te slaan, of Monet die op het eind zijn mooiste werken heeft gemaakt. Kunstenaars kunnen op hogere leeftijd nog enorm fladderen. Dat heeft ongetwijfeld te maken met rust die intreedt, met ervaring. Je ziet op tentoonstellingen van pas afgestudeerden nog prematuur werk. In galeries heerst opgewondenheid, en een enorme druk. Pas later is er zowel menselijk als professioneel meer ervaring. Ze hebben tentoonstellingen gehad, ze kenden ups en downs, waardoor ze ervaring opdeden. Dat zie je heel goed bij Miró, met zijn surrealistische kant vol symboliek en seksuele verwijzingen schuurde hij tegen Dalí aan, en dan zie je dat hij waarschijnlijk ook naar een kunstenaar als Jackson Pollock heeft gekeken. Dat hij vrijere en grotere doeken ging schilderen. Dat heeft ook te maken met zelfvertrouwen. Ik denk dat kunstenaars een enorm grote vrijheid van geest hebben. Kunstexperts schrijven hun ideeën op en die veranderen doorgaans nauwelijks.

De meesten zitten muurvast. Veel kunstenaars kunnen zich gemakkelijker vernieuwen en herbronnen. Ze kunnen veel meer bewegen. Ik denk dat die flexibiliteit een van de oorzaken is waardoor ze ook op hogere leeftijd nog opvallende en onverwachte wendingen in hun kunst en opvattingen kunnen maken.’ is niet zozeer het testament van kunstenaars die beseffen dat ze ouder worden en wellicht gaan sterven als wel het resultaat van hun scheppend doorzettingsvermogen en hun visionaire kracht. De Franse criticus Gaëtan Picon sprak over een ‘admirable tremblement du temps’, een verbazende wending van de tijd, als oudere kunstenaars op het eind van hun leven een bevrijdende spontaniteit hervinden.3 Pablo Picasso ging door tot het eind. Zijn beeldende erfenis is indrukwekkend. Het immense univerHET ULTIEME WERK

2

Panamarenko schonk zijn huisatelier aan het Antwerpse museum voor hedendaagse kunst; Cattelan

bracht zijn oeuvre bijeen in het New Yorkse Guggenheim als afscheid van de kunst. • 3 Gaëtan Picon, Admirable tremblement du temps. Genève 1970: Albert Skira.

92

sum, dat uitdijende uitspansel van creativiteit en wetenswaardigheden, is onuitputtelijk. Steeds is er weer iets nieuws. Telkens opnieuw maakt het ons nieuwsgierig. En dat had de kunstenaar ook voorspeld. ‘Op een dag zal er een wetenschap zijn die dieper in de scheppende mens doordringt’, zei hij tegen zijn vriend Brassaï.4 Hij veranderde tot zijn dood van stijl, met durf en bravoure, ging ook telkens elders wonen, met weer een andere vrouw.

‘Bij Picasso speelt mijns inziens nog iets anders: het maniakale.

Die man had een sigaret en een kwast, continu, en wat je ook ziet, zeker in die late werken: elke streep is raak. Het plezier spat eraf, en de ongelooflijke kunde. Het was zo’n genie, zo’n talent, hij werkte spelenderwijs, hij hoefde niet meer te ploeteren. Hij had een grote zelfverzekerdheid. Maar er zat ook iets rusteloos in. Hij was steeds op zoek naar iets nieuws. Dat herken je ook bij Mondriaan, die elke keer weer een stap zette. Hij verliet Amsterdam, liet alles achter zich en vertrok naar Parijs; dan gaat alles anders, baard afgeschoren, een heel ander atelier; later, als hij naar New York vertrekt, weer hetzelfde. Veel kunstenaars hebben zo’n stap gezet — al zijn er uitzonderingen, zoals Giorgio Morandi die in het ouderlijk huis bleef wonen. Kunstenaars kunnen zulke bewegingen maken.’

TEMPEL:

sommige kunstenaars in een maniertje; ze hernemen hun werk, herhalen dezelfde thema’s — hun werk, beaamt Tempel, is volkomen vastgelopen. Dalí maakte zijn belangwekkende schilderijen in de jaren dertig en was daarna, creatief gezien, op; James Ensor trok zich, na een uiterst productieve schilderscarrière, terug in zijn baronie in zijn huis in Oostende en ging tot op hoge leeftijd elke dag zijn wandeling maken langs de zee, maar in zijn werk was geen vernieuwing meer; Corneille, die ook ziek werd, maakte nog uitsluitend werk voor de kunstmarkt. Maar er zijn, zegt Tempel, veel kunstenaars die op hogere leeftijd toch weer experimenteerden, of terugkeerden naar de vroeger afgezworen figuratie, opnieuw gingen schilderen of beeldhouwen, kunstenaars die — wellicht na een crisis of een burn-out — de draad weer opnamen en resoluut alternatieven zochten. ‘Constant’, zegt Tempel, ‘bleef zich vernieuwen. Hij koos voor een terugkeer naar een heel klassieke manier. Dat is wel gedurfd.

Hij had terug kunnen gaan naar een pseudo-Cobrastijl. Maar hij heeft niet gekozen voor het geld, wat bij Corneille duidelijk wel een drijfveer was; bij Constant ging het meer om artistieke uitdagingen. Ik denk dat dit het TOCH VERVALLEN

4

Brassaï, Conversations avec Picasso. Parijs 1964: Gallimard (Gesprekken met Picasso.

Amsterdam 1988: De Arbeiderspers). • 5 L’oeuvre ultime. De Cézanne à Dubuffet in Fondation Maeght (1989); Deadline in Musée d’art moderne de la ville de Paris (2009—2010); Letzte Bilder.

Von Manet bis Kippenberger in Schirn Kunsthalle Frankfurt (2013).

LANG LEVE KUNST 93

Kunstenaars kunnen op hogere leeftijd nog enorm fladderen. onderscheid is tussen kunstenaars die in een kunstje vervallen en kunstenaars die toch weer de flexibiliteit en de uitdaging opzoeken. Onderzoek doen. Luc Tuymans is een mooi voorbeeld. Hij schildert maar een dag in de week, donderdag, en dan schildert hij een schilderij in één dag. Maar er gaan maanden van onderzoek aan vooraf. Waarin hij dingen uitprobeert, in schetsen.’ belangstelling voor het late werk van kunstenaars: Jean-Louis Prat organiseerde de tentoonstelling L’oeuvre ultime, met werk van Bonnard, Rouault, Braque, Matisse, Miró, Picasso en Dubuffet. Het was een spraakmakende analyse van hun laatste werk. In Deadline, een Parijse expositie over twaalf levensverhalen van kunstenaars en hun late stijl, zag je het testament van iemand die met de dood voor ogen zijn ultieme werk maakte. In Letzte Bilder, in de Kunsthalle Frankfurt, stond je voor het Spätwerk van kunstenaars die op late leeftijd of aan het eind van hun leven nog verrassende keuzes maakten. Bij veel kunstenaars herken je een Neubeginn im Alter, een onverwachte verandering in stijl of onderwerpen, een verlangen naar experiment en vernieuwing, naar alles wat de dood ontkent.5 ER IS MEER EN MEER

‘Een kunstenaar werkt voor de eeuwigheid. Kunst is er om gezien te worden en gewaardeerd. Dat idee kan je vleugels geven aan het eind van je leven. Je voelt dat je ouder bent, je ziet dat dingen om je heen veranderen. Toch zijn er veel kunstenaars die in schilderspaleizen woonden en TEMPEL:

94

Een kunstenaar is toch niet iemand van de bank die keihard heeft gewerkt en dan van zijn centen gaat genieten?

succes kenden, die intussen vergeten zijn. Ik denk dat dat ook een drijfveer is: overleeft je kunst? Is die eeuwigheid gewaarborgd? Dat kan een ongelooflijke stimulans zijn, maar je kunt ook zeggen: nu stap ik eruit, zoals Mark Rothko.

Was Vincent van Gogh nog tien jaar doorgegaan, waar was hij uitgekomen, als je weet dat die man twee schilderijen per dag maakte, zo manisch, alsof de dood hem op de hielen zat.’

NAUWELIJKS VIJFTIG trok Francisco de Goya y Lucientes zich terug in zijn huis

nabij Madrid, in la quinta del sordo, het huis van de dove, en schilderde er bij vlagen zijn verontrustende visioenen, zijn zwarte schilderijen. Op dat moment drong geen geluid meer tot hem door. Het enige wat hij nog hoorde was een angstaanjagend en onaards gezoem dat hem bijna krankzinnig maakte. Goya was na een beroerte of een galaanval doof geworden. Hij leed sindsdien vermoedelijk aan neurolabyrinthis, een zenuwontsteking in het middenoor, of wellicht aan het syndroom van Ménière. Hij was vaak duizelig. Als we onderzoekers mogen geloven, leed Goya ook aan achtervolgingswaanzin en aan loodvergiftiging, een veel bij schilders voorkomende ziekte. Frequent gebruik

6

Willem de Kooning. The last paintings in San Francisco Museum of Modern Art (1995). • 7 Edward W.

Said (On Late Style. Music and Literature Against the Grain, 2006); Michel Foucault (Folie et déraison.

Histoire de la folie à l’âge classique, 1961); Georges Bataille (La mutilation sacrificielle et l’oreille coupée de Vincent van Gogh, 1930); Karl Jaspers (Strindberg und Van Gogh. Versuch einer pathographischen Analyse unter vergleichender Heranziehung von Swedenborg und Hölderlin, 1922).

LANG LEVE KUNST 95

van witte verf, gemaakt uit loodcarbonaat, beschadigt de hersenen. Maar verklaart dit alles de abrupte verandering in zijn werk? Ligt zijn doofheid of duizeligheid ten grondslag aan zijn latere pinturas negras, de zwarte schilderijen? Tot op hoge leeftijd bleef hij tekenen en schilderen; op het eind van zijn leven maakte hij wellicht zijn meest opzienbarende werk. Hij ging, door zijn doofheid, een andere weg op. leeftijd startte De Kooning, uitgewrongen en door de alcohol vergiftigd, een nieuwe fase in zijn werk. Hij begon weer volop te schilderen. Waar De Kooning vroeger wekenlang worstelde, menig doek vernietigde en moeizaam een werk voltooide, ‘danste nu het ene na het andere werk onder zijn handen vandaan’.6 De laatste tien jaren van De Koonings artistieke loopbaan waren ‘een periode van wezenlijk belang, die volledig geïntegreerd dient te worden in elke beschouwing van wat hij in zijn leven tot stand heeft gebracht’. Hans Hartung schilderde, toen hij al tachtig was, de kleurrijkste werken in zijn hele schilderscarrière en hield ook nauwgezet een dagboek van zijn atelierwerk bij. In zijn laatste levensjaar maakte hij met assistenten, die hem hielpen omdat hij ziek was, nog 360 schilderijen. Het late werk van kunstenaars wordt niet altijd door iedereen bejubeld of gewaardeerd. Het is in de ogen van sommigen vooral pose, of — zoals bij De Kooning — ‘het werk van een krankzinnige’. Filosofen en kunstcritici als Gaëtan Picon, Edward W. Said, Karl Jaspers, Georges Bataille en Michel Foucault hebben zich over de style de vieillesse of de late works gebogen.7 Er bestaat volgens hen zeker zoiets als de Altersstil, de late stijl, de ultieme werken, zoals de waterlelies van Monet, de papiercollages van Matisse, de zelfportretten van Picasso of de schilderijen van de door Alzheimer geteisterde De Kooning. Is het dan nooit op? Gaat het maar door?

OP VIJFENZEVENTIGJARIGE

‘Een schrijver kan toch niet de pen neerleggen? Of een schilder het penseel? Een kunstenaar is toch niet iemand van de bank die keihard heeft gewerkt en dan van zijn centen gaat genieten? Dan denk ik aan Picasso. Hoe is de uiting van een kunstenaar op hogere leeftijd? Als je je dan niet kunt uiten, op veel verschillende manieren, als je het verwerken van indrukken kennelijk niet kunt laten, dan is er maar één conclusie: je móet blijven doorwerken. Als je zoiets voelt, kan ik me voorstellen dat het saai is om dat altijd op dezelfde manier te doen, dan ga je weer op zoek naar iets nieuws. Je blijft nog steeds jezelf uitdagen.’

TEMPEL:

•

Paul Depondt is journalist, criticus en essayist, en schrijft voor het kunsttijdschrift (H)art.

Geïnspireerd door hun eigen opa’s die op hoge leeftijd nog op vrijersvoeten gingen, maakten regisseur Lucas De Man (*1982) en schrijver Oscar Kocken (*1983) voor Het Zuidelijk Toneel de voorstelling Bejaarden & Begeerte. Ze spraken met psychologen, verzorgers, activiteitenbegeleiders en pastors, maar vooral ouderen zelf over hun amoureuze leven van lang geleden en over hun passie en aarzeling, verveling en avontuur vandaag de dag. In elke stad wordt de voorstelling aangepast aan de regionale geschiedenis. Bovendien krijgen Kocken & De Man in elke voorstelling hulp van een zangeres van 70+, zoals hier Ery Boom. De show is uitsluitend toegankelijk voor 65-plussers óf onder begeleiding van een 65-plusser. Foto Willem Popelier.

Het Danspaleis wordt aangeboden aan zorgcentra, festivals, evenementen en bedrijven die met ouderen een feest willen vieren. Dit mini-evenement met een bevlogen PlatenDraaier (de PD), rijdend discomeubel, glimmende dansvloer, feestelijk decor en dansende gastheren is ge誰nspireerd op de jaren veertig en vijftig. De dansruimte wordt omgetoverd tot balzaal, jassen worden aangenomen, rollators geparkeerd en de advocaatjes en hapjes gaan rond. Iedereen is welkom in het Danspaleis dus ook buurtbewoners, familieleden, personeel en jongeren vieren feest. Foto Tara Fallaux.

98

CULTUURGE足 RONTAGOGIEK, EEN NIEUWE DISCIPLINE VOOR CULTUREEL WERKEN MET OUDEREN

Almuth Fricke & Kim de Groote

LANG LEVE KUNST 99

Almuth Fricke en Kim de Groote stellen dat cultuureducatie helpt de uitdagingen van het ouder worden aan te gaan. Waar het aandeel van ouderen in de Duitse bevolking stijgt, is het wenselijk cultuureducatie voor ouderen verder te versterken.

Daaraan kan de cultuurgerontagogiek bijdragen, die inzichten uit cultuurpedagogiek, gerontologie en gerontagogiek combineert in cultuureducatieve activiteiten voor ouderen.

I

n Duitsland was in 1990 15% van de bevolking 65 jaar of ouder. In 2011 bedroeg dat percentage 21% en in 2030 zal het naar verwachting 29% zijn. Daarmee ligt het aandeel van ouderen hoger dan in alle andere EU-landen (Statistisches Bundesamt 2011).

Geen wonder dus dat de demografische ontwikkeling en de gevolgen daarvan de laatste jaren op ieders lippen liggen. In het politieke en maatschappelijke debat is het vooral noodzakelijk om tegenover de doemscenario’s van een vergrijzende samenleving en de ineenstorting van sociale systemen de mogelijkheden en kansen van het ouder worden te stellen. Intergenerationele rechtvaardigheid en participatie van alle burgers zijn hierbij de uitgangspunten. Al in het vijfde Bericht zur Lage der älteren Generation in der Bundesrepublik Deutschland (Verslag over de situatie van ouderen in Duitsland, Deutscher Bundestag 2006) stonden deze ‘mogelijkheden van ouderen’ centraal. In het zesde Bericht hielden de deskundigen zich bezig met het beeld van ouderen en riepen ze vooral tot een

realistische kijk op ouderen op (Deutscher Bundestag 2010).

Hoezeer ouderen veranderd zijn blijkt uit een onlangs verschenen, representatief onderzoek onder ouderen, waarvoor meer dan vierduizend mensen tussen de 65 en 85 jaar werden ondervraagd. Het is opvallend waartoe deze generatie in staat is. Ook op hoge leeftijd is de vitaliteit aanmerkelijk groter dan bij voorgaande generaties. De leeftijdsgrens waarop belangstelling en activiteit duidelijk verminderen is tien jaar opgeschoven. Terwijl de samenleving structureel vergrijst, heeft de oudere generatie zich als het ware verjongd, wat de gevolgen van de demografische ontwikkeling deels compenseert (Generali Zukunftsfonds 2013).

Ook in het cultuurbeleid is de afgelopen jaren intensief gediscussieerd over de gevolgen van de demografische verandering voor de culturele infrastructuur, culturele planning, cultuurproductie en cultuureducatie, ze zijn

100

stuk voor stuk op talloze congressen en in vele publicaties belicht. Het verslag van de Duitse parlementaire enquêtecommissie Kultur in Deutschland bevat een uitvoerig hoofdstuk over dit onderwerp. Daarin wordt geconcludeerd dat dalende bevolkingsaantallen niet noodzakelijkerwijs een geringer gebruik van het culturele aanbod meebrengen. De extra vraag van de ouder wordende generaties kan deze ontwikkeling compenseren als er een meer op de vraag afgestemd aanbod voor de verschillende leeftijdsgroepen wordt ontwikkeld (Deutscher Bundestag 2008: 334).

Voor cultuur en ouderen doet NoordrijnWestfalen bijzonder zijn best. Het ministerie van Cultuur van deze dichtstbevolkte Duitse deelstaat heeft er in 2008 een speciale eenheid voor ingesteld. Het Institut für Bildung und Kultur in Remscheid kreeg de opdracht

een competentiecentrum voor cultuur en educatie voor ouderen (kubia: Kompetenzzentrum für Kultur und Bildung im Alter) op te zetten dat culturele instellingen en kunstprofessionals in Noordrijn-Westfalen helpt met informatie, advies, netwerkvorming, onderzoek en scholing.

HET BELANG VAN CULTUUREDUCATIE VOOR OUDEREN Dat de jeugd niet het alleenrecht heeft op creatieve activiteit bewijzen de werken van vele grote kunstenaarspersoonlijkheden die tot op hoge leeftijd creatief bezig zijn. Maar ook voor mensen die van kunst en cultuur niet hun beroep hebben gemaakt zijn creatieve uitingsvormen betekenisvol en een mogelijkheid om deel te nemen aan de samenleving en het leven te verrijken.

Kunst- en cultuurbeoefening biedt mensen steun bij het ‘project van het goede leven’

OOK VOOR MENSEN DIE VAN KUNST EN CULTUUR NIET HUN BEROEP HEBBEN GEMAAKT ZIJN CREATIEVE UITINGSVORMEN EEN MOGELIJKHEID OM DEEL TE NEMEN AAN DE SAMENLEVING EN HET LEVEN TE VERRIJKEN.

LANG LEVE KUNST 101

(Fuchs 2008: 118). Voor veel ouderen is culturele participatie een kans om zich na hun pensionering en als de kinderen het huis uit zijn opnieuw te oriënteren en individuele mogelijkheden voor een zinvolle invulling van het leven en maatschappelijk engagement te vinden. Vooral echter het besef ‘nu of nooit’ brengt mensen ertoe op gevorderde leeftijd iets geheel nieuws te wagen en te leren, hun leven opnieuw in te richten en creatief bezig te zijn. Bovendien opent creatieve activiteit deuren naar informeel en formeel leren. Deze openheid en nieuwsgierigheid van ouderen tegenover cultuureducatie blijkt ook uit KulturBarometer50+, een representatieve enquête naar culturele participatie onder 50-plussers in Duitsland.

69% van de ondervraagden is ervan overtuigd dat artistieke vaardigheden op gevorderde leeftijd nog aan te leren zijn. Bijna 30% van de ondervraagden tussen 50 en 70 jaar die niet artistiek-creatief actief zijn, zegt belangstelling te hebben voor het aanbod aan cultuureducatie (Keuchel Wiesand 2008: 96, 91).

Gelukkig krijgt cultuureducatie in Duitsland tegenwoordig veel aandacht, het beleeft een tijd van voorspoed. Cultuureducatie wordt doorgaans als een onderdeel van een maatschappelijk noodzakelijke algemene vorming beschouwd, omdat men hierdoor creatieve, communicatieve en beeldende vaardigheden aanleert die onmisbaar zijn voor een geslaagd leven. Daarbij staat traditioneel de culturele basisvorming van kinderen en jongeren centraal, maar inmiddels is de opvatting over cultuureducatie verruimd en wordt deze omschreven als een ‘levenslang

en levensbegeleidend leren met de kunsten’ (BKJ 2011: 9). De kunst- en cultuurbeoefening in de jeugd legt daarvoor de basis. Slechts 2% van de 50-plussers bezoekt op oudere leeftijd voor het eerst een klassieke culturele instelling als ze in hun jeugd niet in aanraking zijn gekomen met cultuur. Het met 76% vaakst genoemde argument om geen gebruik te maken van het culturele aanbod is een gebrekkige kennis van culturele verbanden (Keuchel Wiesand 2008: 85, 80). Dit is nog een aanwijzing voor hoe zinvol het is een op ouderen gericht aanbod van cultuureducatie te bieden.

De enquêtecommissie Kultur in Deutschland constateert dat juist binnen cultuureducatie een grote achterstand bestaat in het aanbod voor volwassenen en ouderen, die door de vergrijzing van de samenleving steeds nijpender wordt (Deutscher Bundestag 2008: 329). De Bondsdag bevestigt in zijn vijfde verslag over de situatie van ouderen dat cultuureducatie voor ouderen de deelname aan de samenleving kan bevorderen. ‘Educatieve activiteiten zijn — juist op het gebied van cultuur — vaak een combinatie van onderwijs en een actieve levensstijl en vrijetijdsbesteding. Voor een actief ouder worden is deze levensstijl een belangrijke voorwaarde’ (Deutscher Bundestag 2006: 133). Cultuureducatie, waarbij de verwerving van graag genoemde kerncompetenties als creativiteit, communicatieve vaardigheden en reflectievermogen centraal staat, is een manier om de uitdagingen van het ouder worden aan te gaan.

CULTUUREDUCATIEF AANBOD VOOR OUDEREN De geschetste demografische ontwikkeling beïnvloedt allang de cultuureducatieve praktijk in Duitsland. In steeds meer steden ontstaan toneelgroepen voor senioren. De

102

Deutscher Musikrat heeft het musiceren voor 50-plussers op de agenda gezet en bespreekt de noodzakelijke randvoorwaarden voor het musiceren op oudere leeftijd.

Op orkestdagen worden oudere ‘herintreders’ uitgenodigd om het stof van hun muziekinstrumenten te blazen. In de media-educatie worden initiatieven voor generatieoverstijgende activiteiten ontplooid. Bij een groot aantal musea in Noordrijn-Westfalen zijn rondleidingsprogramma’s voor mensen met dementie opgezet. Enkele concertpodia ontwikkelen formats voor voorstellingen en educatie gericht op deze bevolkingsgroep.

Steeds meer organisatoren van culturele activiteiten, die zelfstandig of in vaste dienst werken, ontdekken ouderen als doelgroep en ontwikkelen nieuwe activiteiten. Naast activiteiten in (sociaal-)culturele instellingen worden er ook activiteiten georganiseerd die ouderen in hun eigen leefomgeving proberen te bereiken (bioscoop op wielen, mobiel museum en opera in het verzorgingshuis).

De educatieprogramma’s zijn zowel receptief als activerend. Cultuureducatie voor ouderen vindt niet alleen in culturele en cultuurpedagogische instellingen plaats, maar vooral ook in veel (kerkelijke) instellingen voor ouderenwerk en volwasseneneducatie en in verzorgingshuizen (De Groote Nebauer 2008). In de klassieke Duitse instellingen voor ‘hoge’ cultuur vormen educatieprogramma’s voor ouderen volgens een studie echter slechts 6% van het pedagogische aanbod (Keuchel Weil 2010: 125) en zijn ze vooral receptief.

Door de heterogeniteit van de doelgroep is het aanbod minstens zo divers als dat van de cultuureducatie voor kinderen en jongeren die bedoeld is voor een publiek van kleuters tot jongvolwassenen. Per slot van rekening omvat de groep ouderen, afhankelijk van de definitie, dertig tot veertig of misschien zelfs meer levensjaren. Dat zijn verschillende generaties: van de ‘jonge’ ouderen tussen de 50 en 60 jaar tot de hoogbejaarden. Deze generaties verschillen sterk in levensstijl, culturele socialisatie, behoeften en voorkeuren.

Ook de culturele belangstelling van ouderen is daarom, afhankelijk van hun opleidingsniveau, sociale herkomst en gezondheidstoestand, in toenemende mate heterogeen. De culturele gewoonten en behoeften van een zojuist gepensioneerde babyboomer zijn volstrekt anders dan die van een 80-jarige bewoner van een verzorgingshuis. Het publiek van de Rolling Stones is samen met de band oud geworden en luistert waarschijnlijk niet naar volksmuziek of André Rieu. Aan favoriete culturele inhoud wordt gedurende het hele leven vastgehouden. Ook dat heeft KulturBarometer50+ duidelijk aangetoond (Keuchel Wiesand 2008: 10).

NOODZAAK VAN CULTUUR­ GERONTAGOGIEK De invulling van het aanbod is nog sterk door de cultuurpedagogiek beïnvloed, die echter het accent op kinderen en jongeren legt (zoals de term al aangeeft: ‘pedagogiek’ komt uit het Grieks en betekent ‘het kind leiden’). De bijzonderheden van een oudere doelgroep komen nauwelijks aan bod. De ontwikkeling van een nieuwe discipline: cultuurgerontagogiek (‘gerontagogiek’ betekent ‘de oudere mens leiden’), lijkt zinvol. Tenslotte gaat een oudere als hij ziek is ook niet naar een kinderarts, maar naar een geriater.

Dat cultuureducatie aandacht besteedt aan

LANG LEVE KUNST 103

VOORAL HET BESEF ‘NU OF NOOIT’ BRENGT MENSEN ERTOE OP GEVORDERDE LEEFTIJD IETS GEHEEL NIEUWS TE WAGEN.

deze grote en aantrekkelijke doelgroep en zich daar methodisch en didactisch gedifferentieerd op instelt, is niet meer dan logisch.

De Fachhochschule Münster en het Institut für Bildung und Kultur in Duitsland komen aan deze behoefte tegemoet, ze bieden sinds 2011 samen een gecertificeerde vervolgopleiding cultuurgerontagogiek voor kunstenaars, cultuurpedagogen en professionals in maatschappelijk werk, ouderenwerk en ouderenzorg aan. De cultuurgerontagogiek ‘is het logische antwoord op vanzelfsprekende behoeften die in onze samenleving zeer breed aanwezig zijn. Want culturele activiteiten en cultuureducatie zijn voor ouderen een belangrijke, ja bijna cruciale sleutel tot maatschappelijke participatie, tot kwaliteit van leven en tevredenheid, tot een zinvol bestaan op de oude dag’ (Wickel 2011: 7). De cultuurgerontagogiek combineert inzichten uit de cultuurpedagogiek, gerontologie en gerontagogiek en creëert cultuureducatieve activiteiten die afgestemd zijn op de levensloop en -wereld van ouderen, waarbij metho-

disch en didactisch rekening wordt gehouden met hun leergedrag.

EISEN AAN CULTUURGERONTAGOGISCH AANBOD Een belangrijk principe is dat men uitgaat van de behoeften van de oudere deelnemers (De Groote Fricke 2010). Oudere mensen hebben veel levenservaring en een lang onderwijsverleden. Er moet een dialoog op voet van gelijkheid met hen worden gevoerd om uit te maken wat ze willen leren en welke competenties en talenten ze meebrengen. Ze beschikken over een grote culturele ervaring uit hun schooltijd, vrije tijd of beroepsleven en hebben veel gelegenheid gehad om vooren afkeuren te ontwikkelen. Bij het werken met ouderen is het van groot belang dat men zich richt op de deelnemers en rekening houdt met hun culturele biografie en socialisatie. Ouderen willen gebruikmaken van hun ervaring en competenties en moeten de kans krijgen werkelijk deel te nemen. Ze hebben tegenwoordig gemiddeld genomen

104

een hogere schoolopleiding genoten dan vroegere cohorten en doen in vergelijking met oudere cohorten vaker aan educatieve activiteiten mee. Ze stellen overeenkomstige kwaliteitseisen aan de cultuureducatie. Door een negatief beeld van ouderen wordt dat echter vaak uit het oog verloren. Ouderen willen geen animatieprogramma en koffiedrinken, maar een aanbod dat aansluit op hun uiteenlopende interesses, behoeften en culturele ervaring. Toch hebben veel ouderen ook behoefte aan edutainment: ze willen zich niet alleen verder ontwikkelen en nieuwe dingen leren, maar ook worden vermaakt en sociale contacten aanknopen. Daarmee moet rekening worden gehouden in het cultuurgerontagogische aanbod.

Cultuurgerontagogen moeten beschikken over een brede achtergrondkennis van het

biologische, cognitieve en psychische proces van het ouder worden. Ze moeten oog hebben voor fysieke en cognitieve beperkingen (zoals bij dementie, zie Nebauer De Groote 2012).

Ook inzicht in de socialisatie van ouderen behoort tot de kennis van het ouder worden.

Veel ouderen hebben bijvoorbeeld weinig ervaring met computers. In een cursus over digitale fotografie moeten instructies daarom stapsgewijs worden gegeven en moet elke stap te begrijpen en te behappen zijn. Daarnaast moet rekening worden gehouden met de bijzonderheden van het leren op oudere leeftijd. De deelnemers kunnen leerstrategieĂŤn en denkpatronen die ze in de loop van vele jaren hebben ontwikkeld, niet simpelweg naast zich neerleggen en willen dat daarmee rekening wordt gehouden. Ouderen leren weliswaar iets langzamer dan jongere mensen, maar daar staat tegenover dat ze

CULTUUREDUCATIE IS EEN MANIER OM DE UITDAGINGEN VAN HET OUDER WORDEN AAN TE GAAN.

LANG LEVE KUNST 105

grondiger leren. In de loop van hun leven hebben ze veel kennis verworven. Nieuwe kennis kunnen ze met bestaande kennis in verband brengen. Bestaande kennis helpt om nieuwe kennis te ordenen, te integreren, te structureren en te verankeren (Spitzer 2003: 40). Verder moeten cultuurgerontagogen in staat zijn zich in te stellen op zeer verschillende doelgroepen: hoogopgeleide, cultureel onderlegde academici, milieus die minder affiniteit hebben met educatie en cultuur, ouderen van buitenlandse afkomst en mensen met fysieke of cognitieve beperkingen.

Een andere uitdaging is het werken met groepen die zijn samengesteld uit verschillende generaties. Naast een methodisch-didactisch gevoel voor de behoeften van de verschillende leeftijdsgroepen is vooral het vermogen om een gesprek te leiden vereist om een echt gelijkwaardige dialoog op gang te brengen.

Gezien de demografische prognoses zal het cultuurgerontagogen in de toekomst niet aan werk ontbreken. Het is echter ook in het belang van de samenleving en het cultuurbeleid om de cultuureducatie van ouderen verder te versterken. Een afgestudeerde cultuurgerontagoog die tegenwoordig de afdeling educatie van een Nederlands museum leidt, formuleert het kort maar krachtig: ‘Gerontagogiek is niet de leer van een beetje vermaak in de periode voor het onvermijdelijke. Het gaat om levenskwaliteit, identiteitsvinding en het stimuleren van een enorm maatschappelijk potentieel dat dikwijls nog braak ligt’ (Neugebauer 2011: 25).

•

Almuth Fricke, literatuurwetenschapper en cultuurmanager, leidt het Institut für Bildung und Kultur en doceert in de vervolgopleiding cultuurgerontagogiek van de Fachhochschule Münster. Naast kubia heeft ze projecten geïnitieerd voor cultuurparticipatie van ouderen.

Kim de Groote, specialist in volwasseneneducatie, is wetenschappelijk medewerker aan het Institut für Bildung und Kultur en kubia. Ook werkt ze als docent aan de vervolgopleiding cultuurgerontagogiek van de Fachhochschule Münster.

106

KUBIA – KOMPETENZZENTRUM FÜR KULTUR UND BILDUNG IM ALTER kubia ontwikkelt in opdracht van het ministerie van Cultuur van de deelstaat Noordrijn-Westfalen concepten en strategieën voor cultuur en ouderen. kubia biedt fundamenteel onderzoek naar het consumentengedrag en de culturele interesses van ouderen, behoefteanalyses en toegepast onderzoek naar culturele participatie en cultureel leren van ouderen. Daarnaast adviseert het centrum kunstprofessionals en gemeenten bij de ontwikkeling van concepten en projecten. Het centrum verstrekt regelmatig informatie over actuele trends, activiteiten en publicaties via een nieuwsbrief, een internetsite en een themamagazine. De reeks kulturkompetenz50+ biedt bijscholing voor professionals in compacte eendaagse seminars op verschillende plaatsen in Noordrijn-Westfalen. Regelmatig organiseert kubia symposia over cultuur en ouderen.

Daarnaast voert kubia projecten uit om onderzoeksresultaten aan de praktijk te toetsen en nieuwe vraagstellingen te ontwikkelen. Zo realiseerde het in samenwerking met de Nederlandse stichting Euro+ Songfestival het driejarige modelproject Polyphonie, Stimmen der kulturellen Vielfalt (2007— 2010), dat gericht was op de artistiek-culturele bijdrage van ouderen met een migratieverleden in het Ruhrgebied. Binnen het project Auf Flügeln der Musik ontwikkelt kubia concertprogramma’s en randactiviteiten voor mensen met dementie. Deze worden vervolgens in de praktijk getest en geëvalueerd. In samenwerking met deskundigen op het gebied van dementiezorg uit wetenschap en praktijk en in gesprekken met de betrokkenen worden de voorwaarden voor succes onderzocht. kubia werkt in Europese projecten samen met internationale partners, heeft in 2006 age-culture.net, een Europees netwerk voor cultuur op oudere leeftijd, opgezet en de EU-projecten InCreaSe, Intercultural Creativity of Seniors (2008—2010) en mix@ges, Intergenerational Bonding via Creative New Media (2011—2013) geïnitieerd.

LINKS • kubia, Kompetenzzentrum für Kultur und Bildung im Alter: www.ibk-kubia.de • Cultuurgerontagogiek, cultureel werk met ouderen: www.kulturgeragogik.de • mix@ges, Intergenerational Bonding via Creative New Media – www.mixages.eu

literatuur

BKJ, Kulturelle Bildung. Stark im Leben mit Kunst und Kultur. Remscheid 2011: Bundesvereinigung Kulturelle Kinder- und Jugendbildung.

Deutscher Bundestag • Fünfter Bericht zur Lage der älteren Generation in der Bundesrepublik Deutschland. Potenziale des Alters in Wirtschaft und Gesellschaft. Der Beitrag älterer Menschen zum Zusammenhalt der Generationen und Stellungnahme der Bundesregierung (Bundestagsdrucksache 16/2190). Berlijn 2006: Bundesministerium für Familie, Senioren, Frauen und Jugend.

• Kultur in Deutschland. Schlussbericht der EnqueteKommission des Deutschen Bundestages. Regensburg 2008: ConBrio Verlagsgesellschaft.

•Sechster Bericht zur Lage der älteren Generation in der Bundesrepublik Deutschland. Altersbilder in der Gesellschaft und Stellungnahme der Bundesregierung (Bundesdrucksache 17/3815). Berlijn 2010: Bundesministerium für Familie, Senioren, Frauen und Jugend.

Almuth Fricke, ‘Kulturelle Bildung im Dialog zwischen Jung und Alt’, in: Hildegard Bockhorst, Vanessa-Isabelle Reinwand, Wolfgang Zacharias (red.), Handbuch Kulturelle Bildung. München 2012: kopaed, 825—827.

Almuth Fricke, Sylvia Dow (red.), Cultural Participation and Creativity in Later Life. A European Manual. München 2009: kopaed.

Max Fuchs, Kultur macht Sinn. Einführung in die Kulturtheorie. Wiesbaden 2008: VS Verlag für Sozialwissenschaften.

Generali Zukunftsfonds, Institut für Demoskopie Allensbach, Generali Altersstudie 2013: Wie ältere Menschen leben, denken und sich engagieren (Schriftenreihe Band 1348). Bonn 2013: Bundeszentrale für politische Bildung.

Kim de Groote, ‘Entfalten statt liften!’ Eine qualitative Untersuchung zu den Bedürfnissen von Senioren in kulturellen Bildungsangeboten. München 2013: kopaed.

108literatuur

Kim de Groote, Almuth Fricke (red.), Kulturkompetenz 50+. Praxiswissen für die Kulturarbeit mit Älteren. München 2010: kopaed.

Kim de Groote, Flavia Nebauer, Kulturelle Bildung im Alter. Eine Bestandsaufnahme kultureller Bildungsangebote für Ältere in Deutschland. München 2008: kopaed.

Susanne Keuchel, Benjamin Weil, Lernorte oder Kulturtempel. Infrastrukturerhebung: Bildungsangebote in klassischen Kultureinrichtungen. Keulen 2010: ARCult Media.

Susanne Keuchel, Andreas J. Wiesand, Das KulturBarometer 50+. Zwischen Bach und Blues .... Bonn 2008: ARCult Media.

Flavia Nebauer, Kim de Groote, Auf Flügeln der Kunst.

Ein Handbuch zur künstlerisch-kulturellen Praxis mit Menschen mit Demenz. München 2012: kopaed.

Daniel Neugebauer, ‘Wenn ich groß bin, werde ich Museumsgeragoge!’, in: Kulturräume+. Das kubiaMagazin (2011) 1: 24—25.

Manfred Spitzer, ‘Langsam, aber sicher. Gehirnforschung und das Lernen Erwachsener’, in: DIE Zeitschrift für Erwachsenenbildung (2003) 3: 38—40.

Statistisches Bundesamt, Im Blickpunkt. Ältere Menschen in Deutschland und der EU, Wiesbaden 2011: Statistisches Bundesamt.

Hans Hermann Wickel, ‘Kulturgeragogik. Eine Standortbestimmung’, in: Impulse für die Kulturarbeit mit Älteren. Dokumentation zum Fachtag Kulturgeragogik am 11. Oktober 2011 in der Akademie Franz Hitze Haus in Münster. Remscheid 2011: Institut für Bildung und Kultur, 5—10.

voorbeeldprojecten LANG LEVE KUNST 109

STICHTING HUMANITAS ROTTERDAM, OUDERENACTIVITEITEN Hartje Rotterdam, in de wijk Het Oude Westen, ligt zorgcentrum De Leeuwenhoek. Hier worden allerlei activiteiten aan ouderen aangeboden, waaronder de mogelijkheid zich kunstenaar te voelen in het speciale kunstatelier. Onder begeleiding van een professionele kunstenaar wordt er vooral getekend en geschilderd, maar er worden ook culturele uitstapjes georganiseerd.

Regelmatig zijn er exposities. Zulke creatieve activiteiten zorgen ervoor dat dementerenden minder snel achteruitgaan. Daarbij zijn ze trots op hun werken en wordt de uitings- en verbeeldingskracht groter. Als het weer meezit, worden de kunstactiviteiten verplaatst naar de natuur.

DOELGROEP Ouderen in Rotterdam. Er is speciale aandacht voor dementerenden.

KUNST EN CULTUUR DRENTHE, GEKLEURD GRIJS Gekleurd Grijs is een ambitieus project: het doel is door heel Drenthe met een groot aantal partijen een structureel cultureel aanbod te creĂŤren voor tienduizend ouderen. De essentie is netwerkvorming tussen welzijns-, culturele, ouderen-, en vrijwilligersorganisaties, zorgaanbieders en gemeenten. Cijfers: minimaal zestig culturele instellingen ontwikkelen een aanbod voor ouderen; er worden twee cursussen georganiseerd om de medewerkers van de instellingen daarbij te ondersteunen. Per activiteit doen minstens vijftig ouderen mee; twintig zorginstellingen verbeteren de kwaliteit van hun culturele aanbod; negenhonderd vrijwilligers zijn actief. In december 2014 loopt dit grote project af, de bedoeling is dat kunstactiviteiten voor ouderen dan geĂŻntegreerd zijn in de Drentse (culturele) instellingen.

DOELGROEP Ouderen (65+) in Drenthe. Zowel zelfstandig wonende als ouderen in zorgcentra.

De tentoonstelling Letzte Bilder. Von Manet bis Kippenberger, was in het voorjaar van 2013 te zien in de Schirn Kunsthalle Frankfurt, en omvatte de werken die kunstenaars in de laatste fase van hun leven maakten. Hier een overzicht van de zaal met werk van Ad Reinhardt. Foto Norbert Miguletz.

112

IS CABARET EEN ZINVOLLE VORM VAN KUNSTBEOEFENING VOOR OUDEREN?

Jacquelien de Savornin Lohman

LANG LEVE KUNST 113

Jacquelien de Savornin Lohman vindt het zinvol als ouder iemand levenservaring te delen, niet alleen met generatiegenoten, en niet alleen door werk, maar ook door kunstbeoefening en kunstbeleving. Zij raadt beleidsmakers die betekenis willen geven aan de laatste levensfase aan daarbij de gehele levensloop te betrekken, want de kiem voor later wordt vroeg gelegd.

D

e meeste mensen beschikken over meerdere talenten. Onze samenleving heeft een aantal praktijken ontwikkeld om deze talenten tot ontplooiing te brengen. Voorop staat de kennisoverdracht, met als belangrijkste instituut de school. Dan is er de fysieke ontwikkeling: sport, gymnastiek met een groot en gevarieerd aanbod. Maar hoe zit het met de creatieve kanten: dans, zang, spel, musiceren, tekenen en boetseren? In sommige scholen, zoals de vrije school, is daar ruimte voor, maar in het standaardaanbod van de openbare scholen is dit aanbod minimaal, zo niet geheel afwezig.

Het hoort tot de vrije tijd en wordt dus overgelaten aan de ouders/opvoeders.

MIJN EIGEN ERVARING Geboren in 1933 en woonachtig in voormalig Nederlands-Indië, waar ons gezin werd geïnterneerd in Japanse kampen, heb ik de lagere school als opleidingsinstituut gemist.

Door lesjes van tantes en mijn moeder werd dit in die kampjaren ondervangen. Tenslotte

is de vaardigheid van rekenen en taal snel bij te brengen. Toen wij na de oorlog (1946) in Nederland terugkwamen, was het dan ook mogelijk om op een montessorilyceum tijdig het eindexamen te behalen en in 1952 een studie rechten op te pakken. Met een meestertitel op zak was het in de wederopbouwperiode makkelijk om werk te vinden. In zekere zin was het uitzonderlijk in die tijd om — naast mijn gezin — te blijven werken.

TWEE ONTWIKKELINGSLIJNEN Terugkijkend zie ik naast deze cognitieve/ rationele ontwikkelingslijn een tweede lijn, die zich in de vrije tijd afspeelt. De ruimte voor deze creatieve/sociale ontwikkelingslijn vond ik in kamperen (padvinderij, Neder-

114

landse Christen Studenten Vereniging), eerst als deelnemer, later in de leiding. Daar kreeg je alle ruimte voor experimenteren, zonder prestatiedruk, ver van kerndoelen. Toch was er een ongeschreven wet: je moet er samen iets van maken. Muziekles en sport komen al snel in die prestatielijn terecht. Als ik deze ervaring vertaal naar de huidige maatschappij, dan is mijn advies: zorg dat jongeren creatieve ruimte krijgen/behouden. Misschien helpt het om dit een vorm van kunstbeoefening te noemen.

EENMAAL MET PENSIOEN De periode 1958—1998 stond, enigszins simplificerend gesteld, in het teken van de cognitieve/rationele ontwikkelingslijn. Als eenmaal de verplichtingen wegvallen, komt er ruimte om de creatieve/sociale ontwikkelingslijn lijn weer op te pakken. Voor mannen kan het leven na het pensioen een zwart gat

zijn, vooral als zij geen hobby hebben ontwikkeld. Voor vrouwen geldt dit minder, omdat zij als leefstijl gewend zijn verschillende terreinen te combineren. Zij hebben nu gewoon meer tijd voor tuinieren of musiceren.

Voor mij werd het al gauw: zangworkshops volgen, de theaterwerkplaats bezoeken, Buitenkunst. En in Amsterdam was er Kunstweb: een fijnmazig cursusaanbod (cabaret, spreekvaardigheid, zang) gegeven door professionals in openbare gebouwen na sluitingstijd. Dit aanbod viel al in 2003 onder de bezuinigingshamer van toenmalig wethouder Hannah Belliot.

OUDERENCABARET Traditioneel vereist expressie van zang en muziek reproductie. Het aanbod is schier oeverloos. Het zelf muziek maken, zelf liedjes schrijven, voor mijn generatie was dat terra

PAS OP VOOR HET NIEUWE STEREOTIEPE BEELD VAN HET FITTE FIETSENDE OUDERE ECHTPAAR.

LANG LEVE KUNST 115

incognita. Ik bleek dat te kunnen. Dat kwam goed uit, want ik had een mega-ergernis: een prachtige drijfveer voor creativiteit. Ouderen zijn een dankbaar object voor cabaretiers: je gaat een beetje raar lopen, achter een rollator, kwijlen, domme taal mompelen en de snelle lach van het publiek is daar. Angst voor de ouderdom wordt bevestigd en een wij-zijgevoel gevoed, met als akelig bijeffect: agism, het pesten van ouderen.

Dat irriteerde mij mateloos. Daar moest een ander beeld tegenover komen te staan. Niet in de zin van een fit fietsend ouder echtpaar, want dan zit je in dezelfde stereotypering.

Geen standaardbeeld, maar een persoonlijk verhaal: ervaringen van een ouder iemand levend in deze tijd.

Aanvankelijk was mijn bedoeling dit met een paar mensen van mijn generatie te gaan doen, maar dat mislukte. Een paar jaar later kreeg ik een duw in de goede richting van een professional en ben ik het alleen gaan doen: zaaltje gehuurd, pianist gezocht, kleinzoon voor de belichting, en dat groeide uit, werd professioneler, zodat ik nu met mijn derde show Dwaallicht in beperkte mate optreed in Nederland.

Daartoe heb ik Stichting Voorgoed opgericht, met als doel het beeld van ouderdom als uitsluitend een aftakelingsproces te doorbreken. Omdat het in cabaret om menselijke ervaringen en emoties gaat, is het programma

1

herkenbaar voor jong en oud, man en vrouw.

Het is ‘intergenerationeel’. Omdat ik vlak naast een moskee woon, heb ik enige ervaring met islamieten. Als oma heb ik ervaring met kleinkinderen, ga maar door. Zodra er een aantal goede liedjes is, is het vrij eenvoudig daar een programma om heen te bouwen dat herkenbaar is voor jong en oud. Dat brengt mij terug tot de kernvraag: Is cabaret een zinvolle vorm van kunstbeoefening voor ouderen?

WAT ZEGT ONDERZOEK? De belangstelling van beleidsmakers voor de laatste levensfase is gegroeid. Vooral cijfermatig: dan gaat het over een grijze golf, een ingrijpende verschuiving in de bevolkingsopbouw, met financiële consequenties.

Het ouderenbeeld dat daarbij past is een toenemende groep zorgbehoevenden. In het politieke debat komt daar verandering in, nu het accent wordt gelegd op eigen verantwoordelijkheid en eigen kracht bij de aanpak van problemen. Zo werd 2012 door de Europese Commissie uitgeroepen tot Europees Jaar van actief ouder worden en solidariteit tussen de generaties. Nu komt er ook ruimte voor onderzoek dat de kracht van ouderen benadrukt, in beleidstermen het ‘actief aanboren’ van ‘zilveren kracht’, of — in de terminologie van ditzelfde onderzoek — het ‘vergrijzingsbestendig’ maken van de samenleving.1 Ook het Sociaal en Cultureel Planbureau laat zich niet onbetuigd. Zich baserend op verschillende bronnen legt het een positief verband tussen je gelukkig voelen en actief-zijn, vooral in vrijwilligerswerk.2 Uit het hersenonderzoek — een krachtig geluid in het eigentijds debat — komt eveneens steun. De neuropsycholoog

Nico van Nimwegen, Carlo van Praag (red.), Bevolkingsvraagstukken in Nederland anno 2012. Actief ouder worden in

Nederland. Werkverband Periodieke Rapportage Bevolkingsvraagstukken, NIDI-boek 86. Amsterdam 2012: Amsterdam University Press. Citaten ontleend aan voorpublicatie in Demos 28 (2012) 8: 1—3. • 2 Cretien van Campen, Mirjam de Klerk, ‘Actief ouder worden is meer dan bewegen’, in: Demos 28 (2012) 9: 6—7.

116

OUDEREN WILLEN GRAAG LIEDJES VAN VROEGER BIJ DE PIANO OF ACCORDEON. MAAR WAAR ZULLEN DE DIGITALE BURGERS, EENMAAL OUD, BEHOEFTE AAN HEBBEN? MISSCHIEN PLAYBACKEN, OF ZWIJMELEN BIJ EEN DJ.

André Aleman beschrijft aan de hand van hersenonderzoek in zijn boek Het seniorenbrein (2012) de positieve kanten van ouderdom. De somberheid over het ouderenbrein komt volgens hem ‘in ieder geval ook doordat de psychologie daar jarenlang een verkeerd beeld van gaf. Zo worden al die breintestjes door psychologen gedaan met nieuwe en ongerelateerde informatie. Niet alleen kan het oudere brein daar minder goed mee overweg, het is ook nog eens het soort informatie waar je in werkelijkheid minder mee te maken krijgt.’3 Een interessante uitspraak.

Onderzoek dat in beleidsstukken terechtkomt blijkt aan te haken bij de tijdgeest en ondersteunt daarmee ook weer de dominante opvattingen in een bepaald tijdsbestek.

Dit soort onderzoek dwingt ook tot voorzich-

tigheid: pas op voor het nieuwe stereotiepe beeld van het fitte fietsende oudere echtpaar (met het aureool van potentiële vrijwilligers/ mantelzorgers). Het is in elk geval niet in strijd met mijn eigen opvatting dat het zinvol is om als ouder iemand levenservaring te delen, niet alleen met generatiegenoten, en niet alleen door werk, maar vooral ook door gevarieerde vormen van kunstbeoefening en kunstbeleving.

WELK BELEID IS DAARVOOR NODIG? Ik ben deze bijdrage begonnen met een persoonlijk verhaal waarin twee lijnen zijn geschetst: een cognitieve/rationele en een creatieve/sociale ontwikkelingslijn; allebei van even grote betekenis. Dat beleidsmakers met het betekenis geven aan de laatste

• 3 Florentijn van Rootselaar, ‘Verstandiger dánkzij achteruitgang hersenen. Neuropsycholoog Aleman over het seniorenbrein’, in: CVZ magazine 15 (2012) 4: 10—13. • 4 Het Landelijk Kennisinstituut Cultuureducatie en Amateurkunst, dat op 1 januari 2013 is ontstaan uit het samengaan van Cultuurnetwerk Nederland (landelijk expertisecentrum cultuureducatie) en Kunstfactor (sectorinstituut amateurkunst): www.lkca.nl.

LANG LEVE KUNST 117

levensfase bezig zijn is nuttig en nodig. Wel is het van belang om categoriaal beleid, specifiek gericht op ouderen, zo veel mogelijk te vermijden, want dit leidt al snel tot stereotypering, met negatieve bijeffecten, zoals agism. Werk zoveel mogelijk intergenerationeel, dan kunnen de mensen zelf kiezen.

Zo hebben de sportscholen de ouderen als doelgroep ontdekt, terwijl het aanbod open blijft staan voor alle leeftijden.

Betrek bij de beleidsontwikkeling de gehele levensloop. De kiem voor latere activiteiten, na het werkzame leven of als hobby, wordt in de beginjaren gelegd. Als dat niet gebeurt (geen zangonderwijs, geen toneel en dans op school), dan is de kans dat dit op latere leeftijd wordt opgepakt naar mijn idee klein. Volwassenen vinden het dan gek: doe normaal zeg! Een recent advies van de Onderwijsraad en de Raad voor Cultuur: Cultuureducatie: leren, creëren, inspireren! (2012), onderstreept dit belang en laat zien dat het pover gesteld is met cultuureducatie voor kinderen.

De meeste scholen weten niet goed wat ze aanmoeten met het kerndoel ‘oriëntatie op jezelf en de wereld’. Lijkt mij ook behoorlijk vaag. Er is nauwelijks contact tussen scholen en culturele instellingen en voor zover dat er is, is het cultuuraanbod versnipperd en gaat het hooguit om een korte kennismaking. Wel is sinds kort een Kennisinstituut Cultuureducatie en Amateurkunst actief.4 Dat lijkt mij een goede zaak. De versnippering in het aanbod is ook een euvel voor jongvolwassenen die aan toneel, dans of cabaret willen doen.

Zoals ik hiervoor al aangaf is het schaarse aanbod ook nog eens afgeschaft, zelfs in een

cultuurstad als Amsterdam. In het bestaande aanbod is de drempel voor ouderen hoog en vaak moeilijk bereikbaar. Ouderen zullen steeds meer thuis blijven wonen en dus de deur uit moeten om deel te nemen aan activiteiten. Wie dat niet meer kan komt in een verzorgingstehuis terecht, met een beperkt budget voor activiteiten. Laat de bewoners deze activiteiten vooral zelf inhoud geven.

Ouderen van nu willen graag liedjes van vroeger bij de piano of accordeon. Maar waar zal de internetgeneratie, de digitale burgers, eenmaal oud, behoefte aan hebben? Geen idee. Misschien willen zij playbacken, of zwijmelen bij een dj.

De betekenis van ouderdom en kunst wisselt naar tijd en plaats. Waar wij voor kunnen zorgen is de relatie tussen beide versterken, zodat iedereen kan meedoen!

•

Jacquelien de Savornin Lohman is jurist (promotie strafrecht in 1975), sinds 1995 emeritus hoogleraar jeugdbescherming en jeugdhulpverlening aan de UvA, met als hobby cabaret.

118 TEKST NICO DE BOER FOTO PETER VAN BEEK

mijn project

Jong geleerd oud gedanst I Het project Jong geleerd, oud gedanst I van Introdans Interactie bestaat uit lezingen en workshops. Het is bedoeld voor wie zich wil verdiepen in de achtergronden van de moderne danskunst en Introdans.

Senioren kijken achter de schermen, volgen repetities van een voorstelling en maken zich een deel van een choreografie uit het repertoire eigen.

LANG LEVE KUNST 119

“

Frieda Veenman-Barentz 83 jaar • Meppel. aanraden. Ik zou ze er graag bij willen halen. Tegen ze willen zeggen: begin met volksdansen.

Dat is voor ouderen wel te doen.

Dat soort dingen doen ze in verzorgingshuizen gelukkig steeds vaker. Dansen houdt jong. Ik ben 83 en gezond, niet alleen door het dansen, ik doe ook aan sport, tennis, badminton. Ja, dat kan ik allemaal nog.

Als het even kan, ga ik naar dansvoorstellingen in Arnhem of Amsterdam. Dat heb ik altijd gedaan en zolang het kan, blijf

ik dat doen. Mijn man is drie jaar geleden overleden. Hij was musicus. Toen hij overleed zei hij: je moet doorgaan met waar je altijd mee bezig bent: dansen.

Dat zit nog steeds in mijn hoofd.

“

Dansen is voor mij álles. Dansen betekent vrijheid. Plezier! In 2004 ben ik bij Introdans gekomen. Toen waren er vijf dansers van 75+. Daarna hebben we niet meer met alleen oude mensen gedanst. Wat mij zo aanspreekt is de ontmoeting met jonge mensen. Ja, ik maak bij Introdans heel mooie dingen mee.

Ik begon met dansen toen ik zes was. En toen kwam de oorlog. Ik was twaalf en zat in het jappenkamp. Mijn passie was dans, dus ook in het kamp bleef ik dansen.

Ik had vijf broertjes, ik was het enige meisje. Mijn vader zat met twee van mijn broers in het concentratiekamp, wij zaten bij moeder. Ik hield de andere meisjes bezig, en dansen verlichtte de ellende. Van het gezin hebben we het allemaal overleefd.

Toen ik 65 jaar was en niet meer werkte, had ik er even last van.

Een oorlogstrauma. Verder heeft niemand van ons gezin er echt last van gehad.

Ik zeg altijd: als je het niet meer ziet zitten of verdriet hebt, ga dansen! Als je in moeilijkheden zit, zo heb ik uit ervaring geleerd, brengt het verlossing. Ik kan het leeftijdgenoten

Turning 65 is een fotoboek met portretten van 65-jarige vrouwen, verrijkt met verhalen over hun belangrijkste keerpunten.

Wanneer werden zij door het leven verrast? Van fotograaf Martijn Gijsbertsen en journaliste Ria de Wit.

LANG LEVE KUNST 121

Fanny Karst rondde in 2007 haar studie aan Central Saint Martins in Londen af en bracht vervolgens een jaar door bij Chittleborough & Morgan, de ambachtelijke kleermakers van Saville Row. In 2009 startte ze met The Old Ladies Rebellion, een collectie zijden kleding waarmee ze laat zien dat mensen op elke leeftijd elegant en hip kunnen zijn. Hier ontwerpen uit haar collecties Not at your age en The Englishwomen’s wardrobe.

122

DE OUDERE TONEELSPELER

Hein Janssen

LANG LEVE KUNST 123

Hein Janssen beschrijft hoe het besef is toegenomen dat de oudere acteur iets toevoegt aan de voorstelling. Oudere acteurs hebben een eigen kwaliteit, trekken publiek dat met hen is meegegroeid en kunnen iets wezenlijks doorgeven aan jongere acteurs. Toch zijn er in Nederland nog weinig theatergezelschappen met oudere acteurs in vaste dienst.

LO: ‘Terug? Waarin terug?

In dat toneel van dit moment Met videokunst en onbeholpen dansjes Die lelijkheid, dat slechte spreken De flauwe naaktheid van bleke lichamen In die gewilde onbegrijpelijkheid Die valse kunstzinnigheid Wat hebben wij daar te zoeken?

Alleen gevraagd als malloot Als fossiel aan de toneelrand Om uit te lachen.

Hé Swiebertje, leeft die nog?

Daar heb ik geen trek in, Grace.’

‘Als fossiel, Als malloot Met videokunst en dans en zang Dat kan me helemaal niets schelen Alles beter dan dit vormeloze bestaan.

O wat zou ik graag Nu op dit moment naar de schouwburg lopen Omdat ik matinee heb Nu naar de bus GRACE:

Omdat ik cultuur moet gaan brengen in Doetinchem Voor tweehonderd man.

Alles waar ik zo op heb afgegeven in die jaren ik zou er een moord voor doen.’

LO EN GRACE ZIJN een ouder toneelechtpaar,

en personages in het toneelstuk Het licht in de ogen van Ger Thijs uit 2003. Lo en Grace slijten hun dagen met thuis wachten bij de telefoon, in de hoop dat ze weer eens gebeld worden om een rol te spelen. Hun hele leven lang zijn ze bus in bus uit gegaan, ze brachten cultuur in Doetinchem en Delft. Ze speelden toneel. Totdat ze moesten stoppen omdat ze te oud werden en er geen rollen meer voor hen waren. Toen sloten de gordijnen zich voorgoed voor hen en doofde het licht.

De tragiek van de oudere toneelspeler. De tragiek van een onbeduidend leven als er geen publiek meer is. Ger Thijs schreef er een mooi toneelstuk over, met een lichte toon

124

en humor, maar ook tragisch. De rollen van Lo en Grace werden in de productie van Het Toneel Speelt vertolkt door Hans Croiset en Annet Nieuwenhuijzen. Voor Nieuwenhuijzen zou het haar laatste grote toneelrol worden, Croiset ging door en speelt nog steeds toneel. Weliswaar geen grote, dragende rollen meer, maar zijn aanwezigheid in Tsjechovs Drie Zusters en Strange Interlude van Eugene O’Neill onlangs bij Het Nationale Toneel krikte die producties wel degelijk op.

Ervaring, vakmanschap en bezonken allure gaven aan deze voorstellingen cachet. De oude(re) acteur heeft een kwaliteit die een jongere professional niet heeft, simpelweg omdat hij al zoveel heeft gezien, gehoord en meegemaakt en daardoor het vak met relativering kan beschouwen. Een bijkomend voordeel voor de theatergroep die oudere acteurs mee laat doen: het voor een belangrijk deel

ook al wat oudere toneelpubliek koopt sneller een kaartje voor een voorstelling als er een acteur in meespeelt die het al langer kent.

Het is met de acteur meegegroeid. Iemand als Hans Croiset en ook generatiegenoot Kitty Courbois zorgen er bovendien voor dat zij ook aansluiting vinden bij de generaties die na hen zijn gekomen. Door overal op te duiken, veel te zien, het theater in al zijn facetten te blijven volgen en op gezette tijden hun licht over een en ander te laten schijnen. Croiset dient gevraagd en ongevraagd als het geweten van het naoorlogse Nederlandse theater en de geschiedenis daarvan. Hij zal niet nalaten iedereen die professioneel in het theater actief is, inclusief journalisten, te informeren over de werkelijke gang van zaken. Zijn kennis is evident, en het vermogen alles tegelijk ook weer te relativeren maakt zijn voortdurende aanwezigheid van grote waarde.

DE OUDERE ACTEUR HEEFT EEN KWALITEIT DIE EEN JONGERE NIET HEEFT.

LANG LEVE KUNST 125

Ook Kitty Courbois draagt met haar enorme ervaring een halve eeuw toneelgeschiedenis met zich mee. In haar soloprogramma Parels van poĂŤzie waarmee ze dit seizoen langs de kleinere theaters door het land toerde, vertelt ze daarover op bijna laconieke wijze.

Courbois zou zich geen leven zonder toneel kunnen voorstellen. Dat heeft niet zozeer met een aanhoudend verlangen naar aandacht te maken als wel met een nog niet opgedroogde energie die zij nog graag met het publiek wil delen.

wordt de oude acteur alom gekoesterd. Bij een gezelschap als de MĂźnchner Kammerspiele, waarvan Johan Simons intendant is, is Hildegard Schmahl (1940) een van de leading ladies. Natuurlijk, de meeste acteurs daar zijn jonger en hipper en bij een breed publiek bekend omdat ze ook in films en tv-series spelen, maar Schmahl is met haar lange staat van dienst en volledige overgave aan haar vak minstens even geliefd. Mensen komen voor haar speciaal naar het theater.

MAAKT HET ECHT IETS UIT of de rol van een

DE ANGST WAAR Lo en Grace het in Het licht

in de ogen over hebben: dat oudere acteurs niet meer meetellen en gedoemd zijn weg te kwijnen, was tijdens de grote vernieuwingsgolf van het Nederlandse toneel in de jaren zeventig en tachtig van de vorige eeuw wel degelijk gegrond. In die tijd gold de regisseur als zaligmakend en was de acteur slechts het voertuig waarmee hij zijn visie op het publiek kon loslaten. Regisseurstoneel in plaats van acteurstoneel. Moest er in een voorstelling een ouder personage worden verbeeld, dan kreeg een veelal jongere acteur gewoon een grijze pruik op en een opzichtige snor.

Daarna is het besef dat de oudere acteur iets toevoegt aan de voorstelling alleen maar toegenomen. Toen Kitty Courbois en Joop Admiraal 65 werden en bij Toneelgroep Amsterdam tegen hun zin wettelijk met pensioen moesten, heeft toneelleider Ivo van Hove hun gevraagd als gastspeler bij zijn ensemble te blijven. Beide toneelspelers waren daar zo blij mee dat ze tot de volgende ochtend elf uur door zijn blijven drinken om dit heugelijke feit te vieren. Courbois is nog steeds aan het Amsterdamse stadsgezelschap verbonden, en speelt nog regelmatig interessante bijdragende rollen.

Toch zijn er in Nederland niet zo heel veel theatergezelschappen waarin oudere acteurs in vaste dienst zijn. In Duitsland daarentegen

oud of ouder personage ook door een oudere acteur wordt gespeeld? Of moet elke goede acteur in staat zijn jonger of ouder te spelen?

Dat hangt natuurlijk af van het soort stuk dat gespeeld wordt, en vooral van de vorm waarin. Als in een doldrieste komedie de rol van grootvader wordt gespeeld door een acteur van veertig die dat net zo doldriest doet, dan kan dat een functie hebben. Maar bij de oude dokter in een stuk van Anton Tsjechov, ja, dan is het mooi als die acteur zelf ook van een zekere leeftijd is. Het maakt alles wat meer bezonken.

Een mooi voorbeeld is de rol van King Lear, die door elke oudere acteur fel wordt begeerd.

King Lear is oud en der dagen zat. Meestal wordt hij dan ook gespeeld door een acteur die heel wat kilometers in het theater heeft afgelegd. Zoals dat monument in de Nederlandse toneelgeschiedenis, de King Lear van Ton Lutz, destijds in regie van Sam Bogaerts bij Toneelgroep Amsterdam. Lutz was toen al behoorlijk op leeftijd en zijn regisseur gebruikte die ouderdom gretig; de teloorgang van deze eens zo grootse vorst werd getoond door een bijna naakte Lutz in een te grote onderbroek. De Vlaamse theatermaker Luk Perceval ging in zijn visie op King Lear (met als titel L. King of Pain) nog veel verder: zijn hoofdrolspeler droeg een incontinentieluier.

Het verval van macht en het ongemak van de

126

ouderdom vielen in dat even afstotelijke als aangrijpende beeld verbluffend samen.

De meest recente Lear werd gespeeld door Mark Rietman, een acteur van naam en faam die echter een stuk jonger is. Technisch en wat tekstbehandeling betreft speelde hij die rol prachtig, maar wat ontbrak was de inleving en wijsheid van de oudere man. Zoiets is door een goede acteur wel te suggereren maar nooit echt te doorgronden.

DE MEESTE ACTEURS bestaan bij de gratie van

hun publiek. En die aandacht is vaak verslavend. Er zijn er maar weinigen die het bij het bereiken van de pensioengerechtigde leeftijd besluiten ermee te stoppen. Lou Landré, die een lange carrière bij de theatergezelschappen in Rotterdam en Den Haag achter de rug had, deed dat wel. Voor hem was toneelspelen een vak, een beroep, niets meer, niets minder. Toen hij 65 werd, pakte hij zijn boeltje en verdween welbewust in vergetelheid. Even onnadrukkelijk en bescheiden als hij tijdens zijn carrière altijd was geweest, hoewel hij in Niemandsland van Harold Pinter nog een van zijn mooiste rollen speelde. ook te veel aan dat verslavende vak blijven hangen. Twee iconen van het naoorlogse toneel in Nederland, Mary Dresselhuys en John Kraaijkamp, stonden één keer samen op de planken, in het toneelstuk Hoog Tijd (1992). Over een ouder echtpaar en de dagelijkse beslommeringen van een bijna voltooid leven. Beiden waren toen al behoorlijk op leeftijd maar ze maakten er samen een erg mooie en aandoenlijke voorstelling van, een komisch en soms ook schrijnend portret van een aan elkaar vastgeklonken echtpaar. Dresselhuys zou daarna niet veel meer spelen, maar Kraaijkamp ging door. Te lang. In een van zijn laatste rollen werd pijnlijk duidelijk dat hij eigenlijk eerder had moeten stoppen. In The Price van Arthur JE KUNT NATUURLIJK

Miller was duidelijk zichtbaar dat hij zich met technische hulpmiddelen (een oortje, waardoor hij gesouffleerd kon worden) moest zien te redden. De oude acteur is dan meer met zichzelf bezig dan met zijn rol, het toneelstuk en het publiek. En dat is funest.

Overigens staat het wel of niet doorgaan met werken voor een kunstenaar, dus ook voor een acteur, los van een leeftijd. Freek de Jonge stuitert nog steeds over het podium, straffer van lijf en leden misschien, maar nog ongekend soepel van geest. Prima. Seth Gaaikema daarentegen sluimert door van Baarn tot Roosendaal als een toch wel erg bedaarde commentator van de tijd. Niet doen. Rita Reys staat als 80-plusser in jazzcafés en concertzalen nog lekker te swingen. Doe maar!

Een perfect voorbeeld van hoe evenwichtig een acteur met haar leeftijd en talent omgaat, is Ellen Vogel. In het toneelstuk Verzameld Werk speelde ze in 2000 haar laatste rol in het theater. Daarna was ze nog enkele keren te zien in films (De Tweeling) en tv-series, waaronder als een oude, wat in de war geraakte prinses Juliana. Zo’n gastoptreden houdt de herinnering aan haar wakker, maar verder hoeft ze niet meer zo nodig. Als het even kan, bezoekt ze nog steeds belangrijke toneelpremières en blijft vaak nog hangen. Jonge actrices komen dan altijd bij haar langs om te horen wat ze ervan vond — de oude generatie geeft iets wezenlijks door aan de jongere.

Iemand als Ellen Vogel geeft op hoge leeftijd een tv-serie of film met haar aanwezigheid een zekere waardigheid en kwaliteitsimpuls.

Zoals ook Maggie Smith, die dat grandioos doet in de tv-serie Downton Abbey, waarin ze een buitengewoon gevatte douairière speelt.

Sterker nog: haar rol als leverancier van geestige en vileine oneliners wordt per aflevering uitgebreider. Een film als Amour van Michael Haneke over de last en tragiek van het ouder worden, is ondenkbaar als daarin niet echt oude acteurs als Jean-Louis Trintignant en

LANG LEVE KUNST 127

RITA REYS STAAT ALS 80-PLUSSER NOG LEKKER TE SWINGEN. DOE MAAR!

Emmanuelle Riva mee zouden spelen. Dat juist Amour het afgelopen jaar dé grote filmverrassing was, niet alleen in Europa maar zelfs ook in Amerika, spreekt wat dat betreft boekdelen. De credits daarvoor zijn natuurlijk voor Haneke, maar evenzeer voor zijn hoogbejaarde acteurs, waarbij Riva zelfs nog het Oscargala bijwoonde.

Of zoals Lo het in Het licht in de ogen zegt: ‘Sommigen van ons — onder andere ik, onder andere jij — brachten het zover in het spel dat onze rollen zelfstandige creaties werden.

Maar het zijn standbeelden van zand die wij creëerden, als de zon ze droogt vallen ze uit elkaar. Vergankelijkheid, voorbij, voorbij.’

•

IN 2003 GING Het licht in de ogen van Ger Thijs

in première. Precies tien jaar later schreef hij opnieuw een stuk voor twee oude acteurs: Oude Meesters. In dit geval gaat het over twee broers die elkaar na lange tijd en enig familiair geharrewar weer treffen in de kleedkamer van een theater. Want behalve broers zijn ze ook acteur en ze kunnen het spelen niet laten.

Bram van der Vlugt en Joost Prinsen spelen hun rollen met flair en gepaste ironie. Ineens zijn oude acteurs niet meer beklagenswaardig of uitgerangeerd. Zij staan nog volop in de schijnwerpers. Opgewerkt stellen ze het moment uit waarop het doek zal vallen. Maar ze weten dat die dag onvermijdelijk komt.

Hein Janssen is theaterredacteur van de Volkskrant.

128

Campagnebeeld. Foto & styling Rossi & Blake, art direction Joline van den Oever, model Davy Eduard King.

Granny’s Finest vermindert eenzaamheid door senioren hun hobby breien uit te laten voeren in groepsverband begeleid door jonge ontwerpers. Jong leert van oud en andersom.

Joke Notebaart-Hasselnook (75). Foto Anna Boukema.

130

HET ONTWERPEN VAN EIGENWAARDE EN ZELFSTANDIGHEID

Dingeman Kuilman

LANG LEVE KUNST 131

Dingeman Kuilman verwacht van een ontwerper voor ouderen dat hij niet alleen gebruiksvriendelijkheid of esthetiek nastreeft maar vooral ook rekening houdt met ouderen en hen betrekt bij het ontwerpen. In zo’n dienstbare praktijk, gebaseerd op levenservaring, zouden oudere ontwerpers bij uitstek in staat zijn zich als designpioniers te manifesteren.

O

p het forum van de website craftster.org schrijft een vrouw:

‘Mijn vader is 89 en behoorlijk zwak, maar hij wil nog steeds zelfstandig douchen. Hij vindt het moeilijk om een stuk zeep vast te houden, daarom probeerde ik met kerst een stuk zeep met een koordje voor hem te kopen. Na een week zoeken vond ik er twee — van 9 en 12 dollar. Omdat ik dat te duur vond, heb ik zelf iets gehaakt. Eerst wilde ik meer een open netje maken, maar ik vond dat het ook een combinatie kon zijn van een washandje en een zeepzakje. Er is alleen één probleem: hij wil het niet gebruiken. We weten niet waarom — hij is dement. Heeft iemand ervaring met dit soort problemen?

Behalve het maken van een netje-als-houder heb ik werkelijk geen idee. Alle suggesties zijn enorm welkom.’ stromen de suggesties niet binnen. Iemand stelt voor een zeepdispenser op te hangen, en dat is het wel.

TOT OP HEDEN

DE VADER IN DIT VOORBEELD kunnen we

rekenen tot de ‘oude senioren’, mensen die door hun leeftijd beperkt zijn in hun fysieke en mentale mogelijkheden en in hun laatste levensfase verkeren. Deze groep levert de dominante karikatuur van ouderen als zielig, arm en ongelukkig. In zijn schrijnende simplisme wordt dit beeld ook bevestigd door het probleem van de vrouw op craftster. org. Daar tegenover staan andere groepen als ‘jonge senioren’ en ‘bewuste levensgenieters’. De eerste groep verkeert nog in de ontkenningsfase en leeft op een manier die eigenlijk niet bij haar leeftijd past; de tweede aanvaardt veroudering als een feit en gaat er probleemloos en pragmatisch mee om. Maar welke typologie van (sub)groepen men ook hanteert, het is zonneklaar dat de enorme wereldpopulatie van ouderen even geschakeerd is als haar wensen en behoeften.

BIJ HET ONTWERPEN voor ouderen is het dus

van belang afstand te nemen van hardnekkige vooroordelen en niet iedereen over één

132

zijn onderzoeksproject Considering Elderly uitgaat van de centrale vraag: ‘Hoe kunnen we opnieuw nadenken (‘rethink’) over de ervaring om oud te worden in de huidige samenleving?’

DEZE TWEE VOORBEELDEN vragen om een

kam te scheren. Tegelijkertijd vereist een samenhangende benadering wel een centraal uitgangspunt of een centrale vraag op een hanteerbaar abstractieniveau. Zo gebruikt de Lund University in Zweden voor haar onderzoeksprogramma Elderly People and Design als uitgangspunt: ‘Ouderen moeten in staat zijn om hun manier van leven te veranderen overeenkomstig het door hen verlangde (en gevarieerde) niveau van afhankelijkheid en onafhankelijkheid’. Een ander voorbeeld komt van het ontwerpbureau Fuelfor, gevestigd in Barcelona en Singapore, dat bij

ontwerpopvatting die verder gaat dan het streven naar gebruiksvriendelijkheid of esthetiek. Om hier een serieuze rol te kunnen spelen, moeten ontwerpers hun fixatie op het product als oplossing van een analyseerbaar probleem loslaten. In plaats daarvan moeten ze zich allereerst richten op de politieke, sociale, economische en/of ecologische situatie waarin ouderen verkeren en hen als ‘mededenkers’ en gebruikers betrekken bij het ontwerpproces. Langs die weg ontstaan dan ideeën, waarvan de beste een vorm krijgen als product, dienst of project.

ONTWERPERS MOETEN OUDEREN BETREKKEN BIJ HET ONTWERPEN.

LANG LEVE KUNST 133

kunnen ook op de eigen ervaringen van ontwerpers geënt zijn, zoals cases van het Swiss Age Explorer Institute en de Michael Graves Design Group laten zien. Het Zwitserse instituut (http:// age-explorer.ch) ontwikkelde een Age Man Suit, een kostuum dat het midden houdt tussen een astronautenpak en beschermende kleding tegen radioactieve straling, om informatie te verzamelen voor het verbeteren van producten en productverpakkingen.

Daarnaast biedt de uitdossing ook de kans aan niet-ouderen, zoals artsen en ontwerpers, om te ervaren wat de gevolgen zijn van veroudering. De Age Man Suit omvat een koptelefoon die geluid vervormt, een geel vizier dat het blikveld vertroebelt en kleuren verduistert, een verzwaard vest van tien kilo, kussentjes om de gewrichten waardoor ledematen moeilijk gebogen kunnen worden en enorme handschoenen die de fijne motoriek belemmeren. Een journalist beschrijft hoe ze haar tijdelijke veroudering beleeft: ‘Ik heb me niet meer zo belast gevoeld sinds ik negen-en-een-halve maand zwanger was, of zo claustrofobisch sinds ik in de benauwde schuilplaats klom die een Irakese dissident onder zijn keuken had gebouwd’.

CONTEXT EN PARTICIPATIE

MICHAEL GRAVES DESIGN GROUP (www.

michaelgraves.com/design/home.html) is het ontwerpbureau van de gelijknamige, wereldberoemde architect en ontwerper.

Graves (1934) zit als gevolg van een ruggenmergontsteking sinds 2003 in een rolstoel. In het ziekenhuis laat hij zich ontvallen: ‘Ik kan hier niet sterven, het is hier te lelijk’. Behalve de esthetische gebreken ontdekt hij later ook andere tekortkomingen: ‘Mijn eerste dag in

een rolstoel dacht ik, goed, vandaag kan ik me eindelijk scheren. Dus ik vervoerde mezelf naar de badkamer — ik was overigens erg trots op mezelf — en ik probeerde de heetwaterkraan te grijpen, maar ik kon er niet bij. En toen dacht ik: nou ja, dat is geen onoverkomelijk probleem. Ik kan iemand vragen om m’n elektrische scheerapparaat te brengen. En ik keek om me heen waar ik een stopcontact kon vinden, en de contactdoos zat net boven de vloer.’

OP BASIS VAN ZIJN EIGEN ervaringen begon

Graves te ontwerpen voor de gezondheidszorg. In samenwerking met het bedrijf Stryker ontwikkelde zijn ontwerpbureau ziekenhuismeubels die uitmunten in gebruiksvriendelijkheid en een optimistische expressie. De stoel uit deze serie heeft ronde armleuningen die opvallend ver naar voren steken. Graves legt uit waar de vorm vandaan komt: ‘Een van de dingen die we leerden was dat mensen zich eerst naar de voorste rand van de stoel moeten verplaatsen voor ze kunnen opstaan.

En wanneer ze zover zijn, duwen ze zich in één keer omhoog.’ Door de leuningen met vijf centimeter te verlengen heeft de ontwerper de hefboomwerking zodanig vergroot dat het aanzienlijk minder inspanning kost om op te staan.

HOEWEL DE ONTWERPOPVATTING van het Swiss

Age Explorer Institute en de Michael Graves Design Group veel waarde hecht aan omgeving en ervaring, blijft die dicht bij de traditionele praktijk door een rationele, probleemgestuurde invalshoek. Dat ligt anders bij het Bioscleave House van de architecten, kunstenaars en dichters Arakawa en Madeline Gins.

(Shusaku) Arakawa (1936—2010) verhuisde in 1961 van Tokio naar New York, naar eigen zeggen met niet meer dan 14 dollar op zak, en het telefoonnummer van Marcel Duchamp, die zijn beschermheer werd. Twee jaar later

134

moeten blijven. Dat is niet alleen van belang omdat dat hun steeds meer moeite kost, maar ook omdat ze zo hun eigenwaarde en sociale netwerk kunnen behouden.

DAT LAATSTE IS OOK de doelstelling van

begon zijn artistieke en persoonlijke relatie met Madeline Gins (1941), met wie hij eind jaren tachtig de Reversible Destiny Foundation (reversibledestiny.org) oprichtte. Het doel van de stichting is om architectuur te ontwikkelen die de menselijke levensduur kan verlengen. Het Bioscleave House geldt als een van haar belangrijkste projecten.

DIT LEVEN-SPLIJTENDE huis staat op Long

Island, kostte twee miljoen dollar en werd in 2005 opgeleverd. Arakawa en Gins willen de bewoners jong houden door hen voortdurend te onderwerpen aan een experimentele relatie met hun omgeving. Ze gebruiken daarvoor onder meer een overmaat aan kleuren, de maatvoering en de plaatsing van de ramen, en een heuvelachtig en ongelijkmatig vloeroppervlak. Arakawa en Gins gaan uit van de hypothese dat het immuunsysteem van de bewoners wordt gestimuleerd wanneer ze uit hun evenwicht worden gebracht.

Overigens is het tot nu toe niet gelukt mensen te vinden die bereid zijn om zich voor langere tijd in het Bioscleave House te vestigen.

DE OPVATTINGEN en theorieën van de Reversi-

ble Destiny Foundation hebben een wankele wetenschappelijke basis. Toch is het werk van Arakawa en Gins van groot belang als een provocatie tegenover het geloof dat design vooral is bedoeld om ongemak weg te nemen en functieverlies te compenseren. Hun motto ‘comfort is de voorbode van de dood’ klinkt misschien grimmig, maar kan ook begrepen worden als een extreme formulering van de gedachte dat ouderen zo lang mogelijk actief

Granny’s Finest, een webwinkel voor sjaals en mutsen, bedacht door jonge ontwerpers en gebreid door ‘oma’s’ (grannysfinest.com). Het concept van Granny’s Finest bestaat eveneens in Frankrijk (Mamy Factory) en GrootBrittanië (Grannies, Inc.). Ondanks accentverschillen in de opbouw van de collectie, de inzet van jonge ontwerpers of de mogelijkheid een eigen ontwerp te laten uitvoeren, gaat het er bij al deze webwinkels om dat ouderen de kans krijgen hun sociale isolement te doorbreken. Granny’s Finest organiseert bijeenkomsten van breiende ouderen, waar ze gezamenlijk hun hobby kunnen uitvoeren onder begeleiding van jonge ontwerpers. Een van hen is Channa Erntsen, die vertelt: ‘De sociale kant van het project vind ik heel aantrekkelijk, de manier waarop generaties bij elkaar worden gebracht. Ik was verrast hoe waanzinnig goed deze vrouwen konden haken en breien. Het was een geweldige ervaring om samen te werken en zoveel van ze te leren.’ breiende ouderen vormt eveneens de spil van Knitted Lives van de Britse organisatie Equal Arts (equalarts. org.uk). In dit project kregen veertig vrouwen van 60 tot 93 jaar de gelegenheid samen met de textielkunstenaars Fiona Rutherford en Jenny Burns en de schrijver Carol McGuigan een tentoonstelling samen te stellen. Op basis van hun eigen levensverhalen maakten de vrouwen 125 driedimensionale objecten. De tentoonstelling reisde langs zes plaatsen en kreeg overal enthousiaste reacties, zoals: ‘Een totaal onverwachte verrassing — een van de mooiste tentoonstellingen die ik heb gezien DE SAMENWERKING MET

LANG LEVE KUNST 135

DE SAMENLEVING KAN VEEL BAAT HEBBEN BIJ DE HERWAARDERING VAN OUDERE ONTWERPERS ALS DESIGNPIONIERS.

— ik werd er echt blij van en zelfs mijn tieners waren onder de indruk’. Knitted Lives is een voorbeeld van een project dat resulteert uit de eerder genoemde ontwerpopvatting waarin een actieve relatie met de omgeving en betrokkenen vooropstaat. Tegelijkertijd laat het project overtuigend zien dat de vaardigheden en de creativiteit van ouderen niet moeten worden onderschat.

Maastricht University naar creativiteit en vergrijzing bij werknemers blijkt dat ze zichzelf met het ouder worden steeds creatiever inschatten. Kennelijk is die inschatting niet afhankelijk van de veroudering van vaardigheden en andere cognitieve processen, maar van de groeiende deskundigheid. Het onderzoek veronderstelt dat werknemers, naarmate ze meer gespecialiseerd zijn in een taak of vakgebied, makkelijker buiten de bestaande kaders kunnen denken. De werkomgeving heeft weinig invloed op de creativiteit, in tegenstelling tot de persoonlijkheid: mensen die bijvoorbeeld UIT ONDERZOEK VAN

heel precies of volgzaam zijn, blijken — ongeacht hun leeftijd — minder creatief te zijn. kunnen we ons afvragen waarom vernieuwing in de ontwerppraktijk bijna het exclusieve domein is van (piep)jonge ontwerpers. De presentaties op en om de Salone Internazionale del Mobile in Milaan lijken soms één grote, mondiale eindexamententoonstelling waarop producenten, tentoonstellingsmakers en journalisten gretig speuren naar jong talent en frisse ideeën.

Worden de creativiteit en de vernieuwingsdrang van deze jonge ontwerpers niet schromelijk overschat? Heeft de samenleving — en al helemaal de vergrijzende samenleving — niet veel meer baat bij de herwaardering van oudere ontwerpers als designpioniers?

MET DEZE UITKOMSTEN

bij Premsela, het Nederlandse instituut voor Design en Mode (opgegaan in Het Nieuwe Instituut) heb ik eens het idee geopperd om, bij wijze van experiment, binnen een gerenommeerde ontwerpopleiding IN MIJN PERIODE

136

een klas te vormen van studenten die allen ouder zijn dan 55. De veronderstelling is dat er in die generatie genoeg getalenteerde mensen te vinden zijn die wel een creatief beroep hadden willen kiezen, maar door ouderlijke druk of andere motieven een meer degelijke kant zijn opgegaan en die de motivatie, behoefte en ruimte hebben voor een tweede loopbaan. Deze geraniumklas moet hetzelfde onderwijsprogramma volgen als de rest van de studenten. Het eindexamen omvat ten minste een seminar waarin kritisch gereflecteerd wordt over het leerproces, en een tentoonstelling. Ik ben nog steeds benieuwd hoe het eindexamenwerk van deze ontwerpers zich zou verhouden tot datgene waaraan we gewend zijn. Misschien tekent zich hier een andere dimensie van de ontwerppraktijk af, minder op snel succes gericht, en meer op een door levenservaring gevoede dienstbaarheid. Voor saaiheid hoeven we niet bang te zijn: jonge ontwerpers zouden wel eens veel meer opgesloten kunnen zitten in een gezamenlijke cultuur, met bijbehorende vormen en ideeën, dan hun oudere collega’s.

HOPELIJK ZIJN DEZE OUDERE ontwerpers ook

geïnteresseerd in de demente vader van de vrouw op het forum van craftster.org. Het zal haar eigen vader naar alle waarschijnlijk niet meer baten, maar wel de vele duizenden vaders (en moeders) die zich nu nog onsterfelijk wanen, maar straks — samen met hun kinderen — zullen moeten vechten voor het behoud van hun eigenwaarde en zelfstandigheid.

•

Dingeman Kuilman is voorzitter van het College van Bestuur van ArtEZ hogeschool voor de kunsten.

voorbeeldproject LANG LEVE KUNST 137

STICHTING VIER HET LEVEN, SAMEN UIT, SAMEN GENIETEN ‘Samen uit, samen genieten!’ is het motto van Stichting Vier het Leven.

En dat doen ze! In 2012 hebben tienduizend ouderen uit heel Nederland samen met zevenhonderd vrijwilligers genoten van een theater- of muziekvoorstelling. Ouderen die niet meer zelfstandig eropuit kunnen zijn de doelgroep. Een avond lang zorgen twee vrijwilligers dat alles op rolletjes loopt voor zes tot acht senioren. Alles wordt geregeld, zoals vervoer van en naar huis, een drankje, wc-bezoek, garderobe.

Door zo’n uitje voelen ouderen zich weer verbonden met het ‘echte’ leven, precies wat de stichting wil bereiken.

DOELGROEP Senioren, van wie twee derde zelfstandig woont en een derde uit een zorgcentrum komt.

STICHTING CULTUURPRO­ MOTIE UTRECHT, DANSPALEIS Utrecht Danst is een van de zeven Culturele Zondagen die Stichting Cultuurpromotie Utrecht organiseert. Restaurant de Winkel van Sinkel, midden in Utrecht, wordt omgetoverd tot een danspaleis waar ouderen (50+) een dansprogramma aangeboden krijgen. Vervoer wordt op een ludieke wijze geregeld: speciaal voor ouderen rijden tuktuks door de stad. Ook worden met dit project ouderen geworven voor dansactiviteiten erna.

DOELGROEP Ouderen, 50+, Utrecht en omgeving.

De Age Explorer is een hulpmiddel voor het verzamelen van informatie voor de optimalisatie van producten en verpakkingen voor ouderen. Het is een tot nadenken stemmende ervaring om in schoenen van een oudere klant te lopen. Meer dan achtienduizend werknemers van innovatieve bedrijven in de industrie, detailhandel, service en ouderenzorg hebben deelgenomen aan Age Explorer workshops.

140

Kunst heeft een helende kracht Paul Depondt in gesprek met Martijn Engelbregt

LANG LEVE KUNST 141

Martijn Engelbregt brengt wat vaststaat en gescheiden is in beweging en met elkaar in verband. Hij betreedt de arena van de openbaarheid, stelt vragen, zoals naar de relatie tussen kunst, gezondheidszorg en wetenschap, en ontwikkelt projecten waarbij het publiek geen toeschouwer blijft maar deelnemer wordt en de uitkomst bepaalt.

K

unst en wetenschap waren voor Leonardo da Vinci geen tegenstellingen, integendeel, vaak kregen wetenschappers vanuit de kunst inspirerende ideeën. Panamarenko bouwde vliegtuigen en meikevers — maar ze vlogen niet. Koen Vanmechelen onderzoekt met zijn Cosmopolitan Chicken Project hoe de samenleving werkt, een combinatie van wetenschappelijk werk, engagement en creativiteit. Veel kunstenaars zijn buitengewoon geïnteresseerd in curiositeitenkabinetten. Sommigen kregen zelfs eredoctoraten. Kunst is verbeelding, soms theatraal, zoals in het werk van Jan Fabre, vaker ironisch en kritisch, zoals in het pseudowetenschappelijk werk van beeldend kunstenaar Martijn Engelbregt. Is kunst goed voor de gezondheid? Kun je dat wetenschappelijk bewijzen met twee wandelende takken die naar een goed of minder goed kunstwerk kijken? Was Joseph Beuys een sjamaan of een geleerde? Kunstenaars stellen vragen, het zijn beeldende filosofen en steeds meer wordt het publiek betrokken bij het werk — in discussie.

‘Een wijk, een boerendorp of om het even welke gemeenschap’, schrijft Eugène van Erven in Boekman, ‘kan voor een kunstenaar die nadenkt voordat-ie springt een spannende, inspirerende plek zijn.’ Je kunt er zinvolle kunst scheppen, in samenspraak met de mensen die er wonen, ook tegendraadse of zelfs bevestigende kunst.

Van Erven, theaterwetenschapper en artistiek leider van community art-projecten, denkt dat je in zulke omgevingen, waar met de bewoners wordt gesproken en waar ze ook bij kunstzinnige ingrepen worden betrokken, ‘krachtige, originele en zinvolle kunst’ kunt scheppen.1 Beeldend kunstenaar Martijn Engelbregt (Den Haag, 1972), die zo’n publieke arena opzoekt, gelooft dat kunst kan worden ingezet

1

Eugène van Erven, ‘Op zoek naar de kern. Een verkenningstocht door de wereld van community art’,

in: Boekman. Tijdschrift voor kunst, cultuur en beleid 22 (2010) 82: Community art.

142

‘om bepaalde maatschappelijke ontwikkelingen op gang te brengen’ — zoals ‘de empowerment van achterstandsgroepen om hun eigen omgeving vorm en inhoud te geven of op z’n minst de gemeenschapszin te bevorderen’. Inspraak helpt, ook bij het maken van kunst.2 ‘Het volk moet niet alleen naar kunst kijken’, aldus Engelbregt, ‘maar er zelf deel van gaan uitmaken.’3 Het maken van een kunstwerk, vindt hij, is ‘een grenzenslechtende activiteit’. Hij liet Leeuwarders meebouwen aan een monument. Ze kregen een baksteen die ze konden inmetselen in het Groot Leeuwarder Monument in het centrum van de stad, een eerbetoon aan de voor hun gemeenschap gezichtsbepalende Friese architect W.C. de Groot. Het liep teleurstellend af: er waren voor- en tegenstanders, het monument — dat in opdracht van het Fries Museum werd opgericht — veroorzaakte volgens het bestuurscollege hinder en overlast. Het metselmozaïek, waaraan veel Leeuwarders hun bijdrage hadden geleverd, werd door de gemeente gesloopt. ‘Voor het museum was dit een geslaagd project’, schreef Saskia Bak, algemeen directeur van het Fries Museum, ‘omdat het helemaal past in de doelstelling van het nieuwe museum: met creativiteit, prikkeling en debat een bijdrage leveren aan de samenleving.’ Engelbregt ‘stelt fenomenen en verhoudingen aan de orde en betrekt actief mensen in zijn projecten’, hij laat ze op een verfrissende manier kijken naar creatieve oplossingen voor situaties waar ze tegen oplopen.4

Hoe we met ouderdom omgaan: wanneer mensen niet meer functioneren worden ze weggestopt.

LANG LEVE KUNST 143

HEEFT KUNST, VROEG ENGELBREGT ZICH AF, wellicht ook effect op de gezondheid? Al

staan de kunsten en de zorgsector door bezuinigingen onder druk, toch gelooft de kunstenaar heilig in de helende functie van kunst en in het positief effect dat kunst heeft op het herstel van patiënten. Maar is die helende werking ook meetbaar?

Met zijn Engelbregt Gegevens Beheer Groep richtte hij het Beter Consortium op, dat ‘voor het eerst op wetenschappelijke wijze’ de genezende werking van kunst onderzoekt.5 Het consortium, met partners uit kunst, zorg en wetenschap, organiseerde een interactieve onderzoeksexpositie door heel het Medisch Centrum Haaglanden.6 Engelbregt bedacht ‘de placebo voor kunst’. Door zowel kunstwerken, uit diverse verzamelingen, als ‘placebokunst’ te tonen in de helende omgeving van een ziekenhuis of zorgcentrum, wilde hij erachter komen ‘wat het effect is van de werkende stof in kunst’. Bezoekers kregen een folder met een plattegrond en formulieren waarop ze per werk hun bevindingen konden vastleggen. In het Beter Lab werd onderzoek verricht.

‘ER WERD’, LICHT ENGELBREGT TOE, ‘met allerhande fysiologische apparatuur geme-

ten hoe het lichaam reageert op kunst of placebo’s van kunst. Mensen werden onderzocht met hoogwaardige technologie die zweetsecretie, de lachspieren en de temperatuur- en hartschommelingen registreerde. Ze waren aangesloten aan een computer en werden in een rolstoel naar werken gereden. Achter grijze rolluikjes, in kabinetjes, hing of stond een kunstwerk of een placebo. We konden zien hoe het lichaam en de hersens reageerden op wat mensen te zien kregen. In de wachtkamer stond een dierproef, twee kastjes met wandelende takken; in de ene kooi hing een kunstwerk en in de andere een placebo. We onderzochten of de ene tak meer eitjes legde per week dan de andere. Dan was er ook nog een instructievideo, over hoe je uit je eigen tuin medicijnen kunt maken. En kon je meedoen aan het Beter Thuisonderzoek. Dan kregen deelnemers thuis een kunstwerk opgestuurd, of een placebo, en hielden we drie maanden bij hoe het met hun gezondheid ging. We

2

Brigitte van der Sande, ‘De spagaat van kunst en democratie’, in: Martijn Engelbregt EGBG, Dit is

Nederland, de Dienstcatalogus. Amsterdam 2006: Valiz. • 3 Robert van Gijssel, ‘Het gaat mij om de zoektocht’, in: de Volkskrant (3.06.04). • 4 Saskia Bak, ‘Voorwoord’, in: Martijn Engelbregt EGBG, Groot Leeuwarder Monument. Participeren met 7.708 handen. Bergen 2010: EGBG. • 5 Martijn Engelbregt begon in 1996 het onderzoeksbureau EGBG. Hij wil, in samenwerking met andere disciplines dan kunst, met burgers complexe, veelal bureaucratische, structuren blootleggen. Zie egbg.nl; beterconsortium. nl; gezondekunst.nl. • 6 Beter, de kunst van gezondheid (9.11.12—8.02.13). Het was een initiatief van EGBG (Martijn Engelbregt en Pavèl van Houten) en werd ontwikkeld in samenwerking met Medisch Centrum Haaglanden en TAAK (curator Theo Tegelaers en projectmanager Simone Kleinhout).

Onderzoekspartners waren TU Delft, Behring Institute for Medical Research, onderzoeksbureau Natuur voor mensen, Hersencentrum, Hogeschool voor de Kunsten Utrecht en Mind Media. Wetenschapper Twan Goossen was betrokken bij de inhoudelijke uitwerking van de onderzoeksopzet en de dataverwerking van de onderzoeken. Wetenschappelijk onderzoeker Joris H. Janssen hielp bij het opzetten en analyseren van de data van het Beter Lab.

144

vroegen aan kunstenaars iets te maken waarvan zij dachten dat het goed is voor de gezondheid, en waarom ze uiteindelijk dachten dat het goed is, en daarnaast verzochten we hun ook iets te maken dat vergelijkbaar was maar waar dat helende aspect eigenlijk ontbrak.’

Engelbregt noemt zich een proceskunstenaar, die werkt aan maatschappelijk betrokken projecten. ‘Ik heb grafisch ontwerpen gestudeerd in Utrecht. Dat is een vrij toegepaste kunstvorm. Ik heb me daaruit vrijgevochten, behalve dan dat ik nog boeken en posters maak voor mijn eigen projecten. Ik werk vooral in opdracht, ik word uitgenodigd me te verhouden tot een plek of een publiek. Waar ik dan naar kijk is: waar sta ik in het leven, wat is relevant voor die plek of dat publiek, hoe kan ik mensen in beweging brengen — beweging is belangrijk. In onze maatschappij zijn de hokjes waarin we werken, de kaders die we met elkaar bedacht hebben, beperkend.’

HIJ GELOOFT DAT ALLES aan elkaar verbonden is, op een holistische manier, maar tegelijk benoemen we ook alles. ‘Zeker in Nederland zijn we in het systematiseren van de wereld doorgeslagen. Er zijn heel veel hokjes, mensen moeten passen in hokjes om geld te krijgen. Dat geldt ook voor het geslacht. Op elk formulier wordt gevraagd of je man of vrouw bent. Voor de meeste mensen is dat gemakkelijk te beantwoorden, maar er zijn mensen die in een geslachtsoperatie zitten. Dus die weten niet wat ze zijn. Die worden elke keer geconfronteerd met zo’n vraag. Het is geruststellend om te passen in hokjes, zo kunnen de systemen die we met elkaar hebben bedacht functioneren, maar het lijken ook waarheden op zichzelf te worden. Ik voel het als een uitdaging daar beweging in te brengen: hoe worden dingen gescheiden, wat gebeurt er precies op de grensvlakken, en als een kortsluiting in het hoofd: wat kan er dan gebeuren? Beweging is de essentie van mijn werk. Beweging in het hoofd maar soms ook fysiek. En het liefst met onderwerpen waar ik dan mee bezig ben. Als ik gebeld word door een telemarketeer en ik ga een gesprek aan over hoe hij aan mijn nummer komt, blijkt er een heel leuk gesprek van een uur uit te komen, en word ik uitgenodigd door een tijdschrift om daar een pagina over te maken, dan denk ik: oh, wat leuk, dat idee van een tegenspraak in plaats van de vragen van de telemarketeer te beantwoorden, hoe leuk is het als ik ook andere mensen die mogelijkheid bied.’

Tegenscript, ‘dat consumenten een vreedzaam maar effectief wapen geeft in de strijd tegen de telefonische marketing’. Volgens Martine van Kampen past het werk van Engelbregt ‘in een ontwikkeling in de kunst waarbij kunstenaars in de leefomgeving van mensen zijn gaan opereren en deze mensen direct in hun werk betrekken, een ontwikkeling die vaak bekeken en beoordeeld wordt op het sociale aspect’. Hij neemt een onderzoekende houding aan en ontwerpt een proces waarvan de uitkomst nog onbekend is. ‘Het proces betrekt de mensen voor wie het kunstwerk bedoeld is en confronteert hen, in een vroeg stadium, met een stelling. Die stelling kan vele vormen hebben — die van een baksteen of juist van een vraag aan de deelnemer om stelling te nemen: HET WAS EEN VAN ZIJN EERSTE PROJECTEN,

LANG LEVE KUNST 145

Kan kunst mensen genezen of op weg helpen?

als je illegalen in je omgeving zou hebben, zou je dan bereid zijn hen aan te geven?

Vervolgens krijgt het project een dynamiek die al deels uit handen van de kunstenaar is.’ 7 Engelbregt: ‘Ik was bezig met persoonsgegevens, privacy, dat mensen werden lastiggevallen maar ook graag aan een telefoongesprek deelnamen voor een euro korting, en dan hun persoonsgegevens weggaven. Dan had ik een gesprek met een telemarketeer, niet over wat hij mij aanbood, maar een gesprek van mens tot mens. Je kunt met zo’n vervelende situatie creatief omgaan. Sommige mensen vonden het leuk dat ze gebeld werden toen ze dat eenmaal doorhadden. Ik geloof in die kracht van beweging en creativiteit. Dat biedt een nieuw perspectief. Het nodigt uit om weer een ander standpunt in te nemen. dat het werk zich in de wereld begeeft. In ieder geval niet in een galerie of een museum, tenzij dat het uitgangspunt is, bij mij hoeft het werk niet gelabeld te zijn als kunst. Ik vind het veel belangrijker dat mensen er vanuit hun eigen beleving op reageren dan dat ze zeggen: oh, het is goede of slechte kunst, ik vind het mooi of lelijk. Ik vind dat essentieel, ik werk met een gemêleerd publiek, mensen die hier in het ziekenhuis bezig zijn met hun gezondheid, niet met het museum. Ze worden uitgenodigd zich op een andere manier daaraan te verbinden.

VOOR MIJ IS HET BELANGRIJK

7

Martine van Kampen, ‘Onverwachte wendingen’, in: Martijn Engelbregt EGBG, Groot Leeuwarder

Monument. Participeren met 7.708 handen. Bergen 2010: EGBG.

146

Ouderen, invaliden, zwakzinnige mensen worden weggeduwd in hokjes. Maar ik geloof stellig dat ziekte heelt.

In het project Beter, de kunst van gezondheid heb ik doelbewust contact gezocht met een universiteit, de TU Delft. De vraag die ik stelde was: is kunst goed voor de gezondheid? Maar om kunst te vergelijken met placebo’s, wordt het dan niet ridicuul? Toch kon ik vervolgens de wetenschap verleiden daarin mee te denken.

Dan merk je dat ook zij het fijn vinden om geprikkeld te worden, om anders naar hun werkelijkheid te kijken, en dan gaan er dingen door elkaar heen spelen. Kunst meetbaar maken is heel moeilijk, maar vanuit de wetenschap gezondheid meetbaar maken, dat is pas echt moeilijk.

En dan denk ik aan de voedingsmiddelenindustrie die ons allerlei producten aanraadt, want dat is gezond, aan de farmaceutische industrie, de artsen die ons zeggen wat goed is voor onze gezondheid, allerlei communicatietechnologie die beschikbaar komt om te adviseren. Maar de goede manier om te onderzoeken of iemand gezond is, is te vragen: hoe gezond voelt u zich? Dat is wetenschappelijk de enige en beste manier om dit te achterhalen. Dan denk ik dat gezondheid even subjectief is als kunst: het gaat om de verbinding die je zelf maakt. In die driehoek vindt het project Beter plaats: gezondheid, kunst en de meetbaarheid in de wetenschap. En wat hebben die drie met elkaar? Welke verantwoordelijkheid hebben de mensen daar zelf in? Hoeveel verantwoordelijkheid zijn we in deze maatschappij steeds meer aan het afdragen aan zogenaamde wetenschappers, artsen, producenten?

Raar is dat toen ik aan mensen vertelde dat ik iets in het ziekenhuis zou doen, ze zeiden: o nee, dan word je ziek. Er is een vraag: welke waarde heeft ziekte in onze maatschappij? Een beetje te vergelijken met hoe we met ouderdom omgaan: op het moment dat mensen niet meer functioneren op een manier die geld oplevert, wor-

LANG LEVE KUNST 147

den ze weggestopt. Zo efficiënt mogelijk. Kostenneutraal. Daar speelt een ziekenhuis een rol in, misschien een museum ook, ter ontspanning of verlichting. Welke rol kunnen ouderdom, zwakte en ziekte in onze samenleving vervullen? Een vraag die vaak opkwam was: welke kunst gaan we hier neerzetten? Agressieve kunst of kunst die mensen boos maakt? Wat is het belang van ziekte? Heel veel mensen krijgen er een verdieping van hun leven door. Dat zegt men ook van een kinderziekte: het is een transformatie die je doormaakt. Welke rol speelt gezondheid daarin en welke rol spelen individuen daarin, en kan betere of slechtere kunst mensen genezen of op weg helpen?

HET NORMATIEVE IS VOOR MIJ het uitgangspunt waar wetenschap, gezondheidszorg

en kunst elkaar ontmoeten. Ouderen, invaliden, zwakzinnige mensen worden weggeduwd in hokjes. Maar ik geloof stellig dat ziekte heelt.

Voor mij is het essentieel dat de kunst mij de ruimte biedt om op grensvlakken actief te zijn. Om in mijn huis mijn eigen medicijn te maken. Ik mag niet zeggen van Europa dat dit medicijn beter is voor je, maar de kunst is voor mij de plaats waar die ruimte mij gegund wordt. Voor mij is eigen verantwoordelijkheid, aandacht, bewustzijn heel belangrijk. En ik denk dat je beter naar je eigen lichaam moet luisteren. De arts vond aanvankelijk niks toen ik ziek werd, maar diagnosticeerde later de ziekte van Lyme, dat heeft mij wel heel veel gebracht. Ik ging zelf na waarvoor ik wel nog energie had en waarvoor niet. Ik heb ervaren hoe raar het gezondheidssysteem in Nederland functioneert. Tegelijkertijd ben ik bezig geweest met eenzaamheid, meer en meer mensen hebben last van eenzaamheid, maar het gesprek daarover is niet mogelijk. Als je iemand kent die eenzaam is, ga je niet vragen: ben je eenzaam? Je bent misschien bang dat het besmettelijk is, dat je ook eenzaam zal worden, dat die persoon aan je zal blijven hangen. Als je zelf eenzaam bent, zal je het niet zeggen uit vrees dat je afstoot.’ zijn projecten staan of vallen met participatie. Hij werkt graag met formulieren en enquêtes, om te weten wat mensen ervan denken.

‘Deze reacties zijn een essentieel onderdeel van het werk. Het publiek blijft dus geen toeschouwer, maar wordt deelnemer en bepaalt de uitkomst.’ Daarmee treedt hij in het voetspoor van Joseph Beuys, die soziale Skulpturen maakte — eigenlijk ook zulke interactieve projecten — en altijd uitging van direkte Demokratie, een grote betrokkenheid van het publiek: kunst maar tegelijkertijd ook communicatie.

ENGELBREGT WIL INTERACTIE,

•

Paul Depondt is journalist, criticus en essayist, en schrijft voor het kunsttijdschrift (H)art.

148 TEKST NICO DE BOER FOTO PETER VAN BEEK

mijn project

STRP Senior The New Machine Era STRP Senior is een project voor senioren dat een brug slaat tussen gepensioneerde technische vakmensen die hun kennis willen delen en technologische kunstenaars, ĂŠn tussen generaties. De combinatie van kunst en oude en nieuwe techniek verkent nieuwe mogelijkheden in technologie en hightech.

LANG LEVE KUNST 149

“

Joop van Bakel 70 jaar • Waalre • Lid van De Klokkenmakers, seniorenclub in Eindhoven. getrouwd, en dus een betrekkelijk jonge senior — tegenwoordig tenminste wel. Op deze manier blijf je actief en dat is belangrijk. Het is een zeer prettige bezigheid en het zorgt voor regelmaat in het dagelijks leven.

Maar het is niet alleen belangrijk dat je actief blijft, want dat stukje werk dat je maakt is mooi, maar dat zou je thuis ook wel kunnen doen. Het sociale gebeuren staat eigenlijk nog boven het klokken maken. Het is een heel hechte gezelligheids-

en vriendenclub. We gaan elke ochtend eerst met z’n allen koffie drinken. We bespreken van alles met elkaar. Daarna gaan we zo’n beetje onze eigen gang.

Ik kan het mijn leeftijdgenoten van harte aanbevelen. Ach, je kunt zoveel doen, je kunt ook thuiszitten of een paar maanden vakantie houden, maar je kunt ook op deze manier actief blijven.

“

Wij, De Klokkenmakers, bouwen antieke klokken na met door onszelf gemaakte onderdelen.

We repareren ook klokken. Er zitten gepensioneerden tussen die daarvoor nooit met klokken bezig waren, maar die toch na tweeënhalf jaar met een klokje naar huis gaan. Zo kunnen we onze kennis delen en de kennis en vaardigheid van het klokken maken levend houden.

Onze club was een van de zes werkgroepen die aan het project The New Machine Era werkten.

Een heel gevarieerd gezelschap was dat, met ontwerpers, kunstenaars, studenten en klokkenmakers. Jong en oud.

Ja, het is een bijzonder project geworden. Het is niet eenvoudig om de werking van de machine uit te leggen, maar je kunt het zien als een soort domino of knikkerbaan met allerlei verrassende elementen en effecten.

Een mooi stukje techniek waarin technologie en kunst aan elkaar zijn gekoppeld.

Ik woon in Waalre. Ik heb zelf altijd bij Philips gewerkt. Ik ben nu alweer wat jaartjes gepensioneerd. De gemiddelde leeftijd hier is pakweg 74. Ikzelf ben 70,

Deze foto van Marijn Scheeres is gemaakt voor het Parool (PS), in de al meerdere jaren lopende serie Wat Amsterdammers doen op zaterdagochtend. Het is een persoonlijke foto. Marijns moeder Danja Erisman (*1949) is aan het oppassen op haar dochter Robijn (*2011) , zodat ze een zaterdagochtendfoto kan maken. Namelijk van hen. Het schilderij op de achtergrond is van de hand van Marijns vader. Haar moeder is haar dochter aan het schilderen en zo is de cirkel weer rond.

152

WAT WE VAN BEALTAINE KUNNEN LEREN

Dominic Campbell

LANG LEVE KUNST 153

Dominic Campbell beantwoordt de vraag wat we van het Bealtaine Festival kunnen leren: dat de redenen om zich bezig te houden met kunst allemaal even waardevol zijn en de manier van omgaan met creativiteit in de loop van een leven verandert. Bealtaine wil mensen toegang bieden tot cultuur naarmate hun levens veranderen.

I

n Ierland vieren elk jaar in mei tienduizenden mensen het ouder worden. Dat doen ze op het Bealtaine Festival, Ierlands baanbrekende feest van de creativiteit op hogere leeftijd. Zo’n 116.000 mensen nemen deel aan het festival: bijna een kwart van alle 65-plussers in Ierland. Voor individuen en organisaties onderzoekt het op een welwillende manier de vooruitzichten van de ouderdom. Zoals John Beard, hoofd van de sectie Ouder worden en levensloop van de Wereldgezondheidsorganisatie, zegt: ‘Het Bealtaine Festival is een grote inspirator’.

groep, maar zag in dat het individuen met uiteenlopende behoeften en talenten zijn.

Van meet af aan nam het festival zich voor niemand uit te sluiten en naar gelijkwaardigheid te streven. Ouderen stonden centraal in de planning en ontwikkeling.

Zeventien jaar later is het Bealtaine Festival Ierlands grootste coöperatieve kunstfestival.

In 2012 organiseerden 675 partners 3756 evenementen, verspreid over 26 graafschappen, waaraan 116.000 mensen deelnamen.

Veel evenementen zijn gratis en de meeste deelnemers zijn boven de 55.

GESCHIEDENIS Het Bealtaine Festival ontstond in 1996, toen Age & Opportunity, een Ierse non-profitorganisatie die ouderen meer bij de samenleving wil betrekken, kunsten voor ouderen op het programma zette. Het festival, dat is vernoemd naar het Ierse woord voor mei, stond in het teken van vernieuwing, groei en creativiteit in alle fasen van het ouder worden. Het benaderde ouderen niet als een homogene

ORGANISATIE Een Bealtaine-team binnen Age & Opportunity neemt de ontwikkeling van een programma van evenementen voor zijn rekening. Dit team zorgt voor de opzet, het beheer, de uitbesteding, de productie, de coördinatie en de promotie.

Elke winter verstuurt het team uitnodigingen om aan het festival deel te nemen. De partners die de uitnodiging aannemen,

154

HET MAKEN VAN KUNST OP HOGERE LEEFTIJD VERSCHILT VAN ELKE ANDERE LEVENSPERIODE

worden door het team ondersteund bij het voorbereiden van de duizenden evenementen die het grootste deel van het festival vormen.

Het team is intensief betrokken bij nieuwe projecten en minder bij projecten die langer bestaan. Op die manier wordt lokale kennis gecombineerd met professionele deskundigheid. De grondbeginselen van het Bealtaine Festival worden overgedragen en verspreid onder het grote publiek.

Alle kunstvormen zijn welkom bij het Bealtaine Festival. Tot de partners behoren Ierse landelijke culturele instellingen, zoals het Abbey Theatre, het Irish Museum of Modern Art, de National Library en de National Concert Hall, lokale kunstencentra, zorginstellingen, gezondheidsorganisaties, bibliotheken, groepen voor een actieve oude dag, scholen, kunstenaars en particulieren. Een uiteenlopende groep met uiteenlopende doelstellingen: de kunst komt via allerlei verschillende processen tot stand. In het Bealtaine Festival houden kwaliteitsbeoordelingen rekening met de context.

Meeromvattende initiatieven ontstaan uit eenvoudige projecten die zich bewezen hebben. Lang bestaande samenwerkingsverbanden, zoals met lokale overheden, geven de Bealtaine-projecten vaak een speciale plaats binnen jaarlijkse strategieën op basis van lokale budgetten, talenten en bedrijven.

In Dublin bijvoorbeeld heeft het CoisCéim Dance Theatre met steun van het Dublin City Council’s Arts Office in zijn reizende dansvoorstelling met honderden ouderen gewerkt.

In het landelijke County Mayo komen schilderdocenten binnen het Hearth Project aan huis bij ouderen die de deur niet meer uitkomen maar wel hun creativiteit willen ontwikkelen. In County Galway organiseert Burning Bright workshops beeldende kunst in zorginstellingen.

Verder waren er fototentoonstellingen van ouderen met tatoeages. Kooruitvoeringen op stranden bij het ochtendgloren. Opmerkelijk was ook een krachtige liederencyclus waarin oudere homoseksuele Ierse mannen

LANG LEVE KUNST 155

hun levensverhaal vertellen. Bewoners van verzorgingshuizen maakten een sculptuur van breiwerk. Oudere theatermakers werkten samen met jongere artiesten in nachtelijk experimenteel toneel. Kamerkoren zongen in hospices. Nieuwe orkesten voor ouderen zagen het levenslicht; er werden stadswandelingen georganiseerd waarbij deelnemers via mobiele telefoons verhalen van ouderen hoorden over hun stad. Elk jaar zijn er publicaties, een reizende bioscoop, nieuwe tentoonstellingen en tal van innovaties. Een voorstelling rond oudere deelnemers die zich voor het eerst met creatieve activiteiten bezighielden, is na het festival zelfs op wereldtournee gegaan.1 MOTIVATIE EN GRONDBEGINSELEN Jaar na jaar groeit het festival in omvang, kwaliteit en verscheidenheid, terwijl de kernwaarden onveranderd blijven: • het vieren van creativiteit op hogere leeftijd door een nationaal festival te organiseren van 1 tot en met 31 mei; • het zelfstandiger maken en activeren van ouderen door hen erbij te betrekken als artiest, organisator, toeschouwer of criticus; • het toegankelijker maken van alle kunstvormen door middel van een netwerk van samenwerkingsverbanden dat alle sectoren van de maatschappij met elkaar verbindt.

In de mogelijkheden die het festival biedt hebben we meer inzicht gekregen. Essentieel daarvoor is een besef van wat kunst op hogere leeftijd uniek maakt. Naar aanleiding van het werk van de psychiater en gerontoloog Gene Cohen erkent het Bealtaine Festival

1

Silver Stars van Sean Millar en Brokentalkers.

dat het maken van kunst op hogere leeftijd verschilt van elke andere periode in het leven, op een van de volgende manieren: • De oudere persoon is altijd een kunstenaar geweest en oefent zijn kunstvorm al een leven lang uit. Voorbeelden: Leonard Cohen, Mick Jagger, Bridget Riley, Seamus Heaney, Liz Lerman, Toni Morrisson.

• De oudere persoon is altijd een kunstenaar geweest, maar de omstandigheden zijn met de jaren veranderd. Een violist krijgt artritis. Een danser verliest zijn lenigheid. De vaste baan van de dichter eindigt bij het bereiken van de AOW-leeftijd. Een schilder heeft hulp in de huishouding nodig.

• De oudere persoon ontdekt en ontplooit zijn creativiteit met een leven aan ervaring achter zich.

Dit besef vormt de inspiratie voor het organisatiebeleid van het Bealtaine Festival. Het plaatst een vraagteken bij de veronderstelling dat mensen hun leven lang hetzelfde type kunstenaar blijven. Het helpt de subtiele verschillen verklaren tussen artistieke grootheid op hoge leeftijd enerzijds en het vermogen om de ervaringen van het ouder worden op grootse wijze in kunst uit te drukken anderzijds. Aan dat laatste hoeft niet per se een levenslange kunstbeoefening vooraf te gaan: een moment van inspiratie kan voldoende zijn.

Het deed ons inzien dat de verschillende redenen die mensen hebben om zich bezig te houden met kunst, van maatschappelijke betrokkenheid tot psychisch welbevinden, allemaal even waardevol zijn. Mensen kunnen op zoek zijn naar iets aangenaams, gehoor geven aan intellectuele nieuwsgierigheid of technische perfectie najagen.

Het versterkte ons streven om ouderen als

156

kunstenaar te ondersteunen, ongeacht hun omstandigheden of ervaring, en leidde tot het inzicht dat de manier waarop mensen omgaan met creativiteit in de loop van een leven verandert. In verschillende stadia van iemands leven zijn het buurtcentrum en de schilderdocent die een cursus geeft in een zorginstelling net zo belangrijk als de landelijke culturele organisaties.

Een van de functies van het Bealtaine Festival is: mensen toegang bieden tot cultuur naarmate hun levens veranderen. Wij vinden dan ook niet dat cultuur hiërarchisch is georganiseerd, maar zien het als een spectrum.2 We beschouwen cultuur binnen een breder spectrum, waar ook gezondheid en de gemeenschap onder vallen.

2

Zie Liz Lerman, Hiking the Horizontal. Field Notes

from a Choreographer. Middletown CT 2011: Wesley University Press. • 3 Áine Ní Léime, Eamon O’Shea. An Evaluation. The Bealtaine Festival. A Celebration of Older People in the Arts. Dublin 2008: Age & Opportunity.

EVALUATIE Voor een evenement als het Bealtaine Festival, dat zich richt op de gezondheidszorg, buurtgeoriënteerde organisaties en de groeiende ouderensector, is evalueren en afbakenen een grote uitdaging. Evaluatie lijkt soms een oefening in vertalen naar specialistisch jargon.

Wat wij herhaaldelijk zien is dat kunstenaars die hun initiatieven authentiek vormgeven, zorgen voor heel speciale momenten in de levens van ouderen en hun verzorgenden.

De reden dat we zo veel belang hechten aan evaluatie is dat we de kans op zo’n speciaal moment beperken als we er niet in slagen het nut van onze benadering goed over te brengen aan andere sectoren, in hun eigen taal.

De kunst van het Bealtaine Festival gaat vaak gepaard met het nemen van risico. Mensen wordt gevraagd iets nieuws te proberen: een ontmoeting, een ervaring, een danspas of een emotioneel risico. Leven brengt een berekend risico mee. Als we het risico wegnemen, nemen we dan ook iets van het leven weg?

Vandaar: wat voor recht hebben we om alle risico’s voor ouderen uit te bannen? Een evaluatie van het Bealtaine Festival komt soms neer op een pleidooi voor artistiek risico.

De evaluatie wil vooral de artistieke praktijk ondersteunen, maar ook inzicht geven in onze prestaties en beperkingen. In 2009 publiceerde Age & Opportunity een evaluatie van het Bealtaine Festival in samenwerking met het Irish Centre for Social Gerontology van de National University of Ireland in Galway.3 Het onderzoek ging over het effect van het Bealtaine Festival op de cultuurparticipatie van ouderen en de invloed daarvan op de praktijk van de organisatoren en de partners. Er werd gekeken naar de zichtbaarheid van ouderen in nationale en lokale kunstprogramma’s, maar ook naar hun welbevinden en wat het hun in sociaal opzicht had opgeleverd. Daarbij werd eveneens gelet op de betrokkenheid van oude-

LANG LEVE KUNST 157

IN VERSCHILLENDE LEVENSFASEN ZIJN HET BUURTCENTRUM EN DE SCHILDERDOCENT DIE EEN CURSUS GEEFT IN EEN ZORGINSTELLING NET ZO BELANGRIJK ALS DE LANDELIJKE CULTURELE ORGANISATIES. ren bij de gemeenschap en hun zichtbaarheid als groep in het nationale en lokale kunstbeleid en de meer algemene beleidskaders.

De uitkomst van de evaluatie was dat Bealtaine: • een diepgaande en zichtbare invloed heeft op de kunstbeoefening in Ierland op nationaal en lokaal niveau; • de gevoelens van welbevinden en de psychische gesteldheid en stemming van deelnemers verbetert; • de ervaring van het ouder worden verrijkt door het aangaan van waardevolle sociale contacten mogelijk te maken; • het zelfvertrouwen en zelfbeeld van de deelnemers versterkt en de sociale cohesie bevordert; • een hoge mate van voldoening teweegbrengt bij organisatoren en deelnemers; • er volgens de deelnemers in slaagt een positieve houding tegenover de kunsten te bevorderen; • een nieuw, actief deelnemend publiek

heeft aangetrokken, evenals steun in natura voor de kunsten.

Het evaluatierapport onderstreepte de noodzaak om het belang van creativiteit op hogere leeftijd te erkennen als een effectief en efficiënt concept dat de hele maatschappij verrijkt en maakte melding van het ontbreken van een ondersteunend beleidskader.

De constatering dat het Bealtaine Festival een significante invloed heeft op het culturele landschap ondanks het ontbreken van een beleidskader, was bemoedigend. Nog opvallender dan de tevredenheidspercentages waren de ervaringen van oudere deelnemers: • ‘Je leert veel (...) toen ik begon wist ik vrijwel niets van moderne kunst (...) het stelt je geest open, dat je iets in je opneemt (...) je kijkt en onderzoekt’ (deelnemer aan het beeldendekunstprogramma) — persoonlijke ontwikkeling (89%).

• ‘Ik moet zeggen dat ik mijn eigen stem gevonden heb sinds ik bij deze club ben geko-

158

men’ (lid van een schrijfclub) — zelfexpressie (87%).

• ‘Het gaf me nieuwe levenskracht. Ik ben weduwe en woon alleen. Het is fantastisch om iets te hebben om de deur voor uit te gaan, iets om mee bezig te zijn, zodat je je pijnen en kwaaltjes vergeet, om je helemaal aan over te geven’ — kwaliteit van leven (86%).

• ‘Het heeft de muren van het ziekenhuis opengebroken en iedereen erbij betrokken, vooral de gemeenschap’ — Bealtaine-organisator in een ziekenhuis.

Een bijwerking van deze evaluatie was het onderkennen van de kracht van de anekdote.

‘Story is the killer application.’ 4 Verander het verhaal en we veranderen de cultuur.

Verander de verhalen over ouder worden en ouderen, en we veranderen onze kijk daarop.

En misschien uiteindelijk ook ons beleid.

MONDIALISERING Het Bealtaine Festival trekt steeds meer internationale aandacht als wereldwijd cultureel topevenement. Dankzij de visie van Age & Opportunity en de aanhoudende investeringen van de Arts Council of Ireland en de Health Service Executive is de ervaring van het festival een cultuurgoed geworden.

Naarmate andere landen zich ook gaan bezighouden met ouder worden, cultuur en de kunsten, delen we onze kennis, zoals met groepen in Duitsland, Wales, Schotland, Portugal, Finland en de Verenigde Staten.

In mei 2012 organiseerde het Bealtaine Festival in Dublin Creating A New Old. Deze conferentie bracht specialisten in gezondheid, cultuur, kunst, wetenschap, onderwijs, gerontologie, sociaal beleid en toerisme bijeen om kennis uit te wisselen van internationale praktijkvoorbeelden van ouder worden en wat kunst daarin kan betekenen.

DENKEN OVER OUDER WORDEN GAAT OVER JE OUDERE ZELF, EN HOE JE DAARVOOR GAAT ZORGEN.

LANG LEVE KUNST 159

Op de conferentie werd benadrukt dat ouder worden landsgrenzen en culturele grenzen overstijgt. Het verschil met andere pogingen om ‘hulpbehoevende’ mensen van cultuur te voorzien is dat ouder worden iedereen aangaat. Er is echter een tendens om ouderdom als een aandoening te beschouwen. ‘Oud’ is dan ‘anders’. Misschien is ouderdom juist wel waar iedereen gelijk is. Wat is dan onze nalatenschap?

CONCLUSIE Nu de wereldbevolking vergrijst, zal het vitale oudere publiek dat door het Bealtaine Festival wordt gemobiliseerd opkomen als een dynamische maatschappelijke kracht die artistiek werk verwacht dat gericht is op zijn vragen en zorgen. Ook buiten kunst en cultuur geven de demografische en sociaaleconomische ontwikkelingen duidelijk aanleiding tot creatief en radicaal denken over een heel scala van beleidskwesties, van gezondheid en pensioenen tot huisvesting.

Voor het Bealtaine Festival liggen de oplossingen in wat er wordt georganiseerd en hoe.

Niet in het denken over verdeeldheid, polarisatie en afscheiding, maar in het beschouwen van alle elementen als een spectrum. Ze zijn te vinden in onze transparante structuur van partnerschap en samenwerkingsverbanden.

Ze zitten in het netwerken en samenwerken — centraal in onze activiteiten. We proberen niet een oplossing te vinden voor het ‘probleem’ van de groei van het aantal ouderen.

We proberen die waarden te vinden waarmee we allemaal op een goede manier oud zouden kunnen worden. Denken over ouder worden gaat niet over anderen. Het gaat over je oudere zelf, en hoe je daarvoor gaat zorgen.

Het Bealtaine Festival wil inspireren.

In 2035 zal 60% van de Europese bevolking 65 jaar of ouder zijn, en zal het aantal mensen

dat de 85 (of hoger) haalt enorm zijn gestegen.

Zij zullen de bronnen en de consumenten zijn van het cultuurproduct. De vormgevers van cultuur. Wat zullen ze maken en hoe?

Kom maar kijken!

4

•

Uitspraak van Willie White, directeur van het Dublin Theatre

Festival.

Dominic Campbell is artistiek directeur van het Bealtaine Festival.

Amour is een film van Michael Haneke met Jean-Louis Trintignant, Emmanuelle Riva en Isabelle Huppert. De film won de Gouden Palm op het filmfestival Cannes, de Europese filmprijzen voor Beste Film en Beste Regie en de hoofdrolspelers wonnen de prijzen voor Beste Acteur en Beste Actrice. De film won ook de Oscar voor Beste Buitenlandse Film.

LANG LEVE KUNST 161

Anne en Georges zijn al op leeftijd. Ze hebben een volwassen dochter en leiden een rustig bestaan in Parijs, waarin hun passie voor muziek nog altijd een hoofdrol speelt. Dan krijgt Anne een infarct en breekt er een nieuwe fase in hun samenzijn aan. Georges verzorgt haar met al zijn kracht en liefde. Maar hij kan niet voorkomen dat ze verder van hem wegglijdt en raakt zelf ook steeds meer in een isolement. Een ontroerende film over de liefde van een echtpaar dat vecht tegen de genadeloze klappen die de ouderdom uitdeelt.

164

EEN LEEFTIJDS足 VRIENDELIJKE SAMENLEVING

Michael D. Higgins, president van Ierland

LANG LEVE KUNST 165

Michael D. Higgins gelooft stellig dat onze maatschappij ouderen nodig heeft om een rijke, gevarieerde ervaring te worden. Waar betrokkenheid bij de kunsten iemands persoonlijke gezondheid en welbevinden kan helpen verbeteren en het gevoel van identiteit en eigenwaarde versterken, is het in ons aller belang mogelijkheden te scheppen voor een creatieve oude dag.

A

an het begin van deze openingstoespraak van de conferentie Creating a New Old dank ik voorzitter John Hynes, die mij heeft uitgenodigd om deel te nemen aan deze conferentie, onderdeel van het Bealtaine Festival. Dit creativiteitsfestival, dat wordt gehouden in gemeenschappen in heel Ierland, heeft in zijn zeventienjarige bestaan een verandering teweeggebracht in hoe we tegen ouderdom aankijken en plaatst een vraagteken bij misvattingen en stereotypen van wat het betekent oud te zijn in Ierland.

In bepaalde opzichten nemen de jaren ons dingen af, maar ze geven net zo veel terug.

Een scherper inzicht. Een objectievere kijk op dingen. Waardering voor wat er echt toe doet.

De ruime blik waarmee we de voortgang van ons leven kunnen overzien, is op onze oude dag scherper dan ooit.

Voor velen is het echter ook een tijd waarin onze leefruimte kleiner begint te worden.

Een tijd waarin de ene na de andere deur zich sluit, terwijl er geen raam opengaat. Waarin

de klok onze dag langzaam wegtikt. Waarin de mogelijkheden van het leven met de dag afnemen.

Zo zou het niet moeten zijn.

DE GRIEKSE REDENAAR DEMOSTHENES heeft

ooit gezegd dat kleine kansen vaak het begin zijn van grote ondernemingen. Ik geloof stellig dat de grote onderneming die de maatschappij is, de bijdrage die ouderen kunnen leveren nodig heeft, wil onze maatschappij de rijke, gevarieerde ervaring worden die ze zijn kan, vol mogelijkheden en potentieel.

De kunsten hebben ons altijd geholpen de mogelijkheden van onze levens te definiëren.

Via de kunsten wordt ons gevoel van een gedeeld bestaan gecreëerd en doorgegeven.

De kunsten zijn een schatkamer vol beelden, verhalen en rituelen waarmee ons collectief bestaan als volk — als gemeenschap van mogelijkheden — wordt uitgedrukt, onderzocht en gehuldigd.

De filosoof Thomas Duddy verklaart dat de mensen die de revival van het Gaelisch pro-

166

mootten, zoals Douglas de Hyde en George Russell, zich voornamelijk op taal, literatuur en de kunsten concentreerden, juist omdat dat de belangrijkste communicatiemiddelen zijn waarmee een nationaal bewustzijn of nationale persoonlijkheid kan worden ontdekt en gevierd. De scheppende kunstenaar heeft de mogelijkheid om, zoals John Hutchinson zegt, ‘de historische lessen van een gemeenschap te dramatiseren en daardoor toekomstige generaties tot individuele en collectieve zelfontplooiing te inspireren’.

In 1930, kort na de Ierse onafhankelijkheid, schreef George Russell over zijn wens dat Ierland een nationale reflectieve traditie, een ‘authentieke manier van denken’ zou ontwikkelen en dat de creatieven onder ons — ‘geleerden, economen, wetenschappers, filosofen, pedagogen en letterkundigen’ — de wat hij noemde ‘dorre diepten’ van nationaal

bewustzijn zouden opvullen en ‘de leegte tot volheid maken’.

DE KUNSTEN ZULLEN DAAR echter niet in sla-

gen zonder beelden, verhalen en rituelen die alle seizoenen van het leven omvatten.

Om dit voor elkaar te krijgen moet onze samenleving ouderen de mogelijkheid bieden zich met kunst bezig te houden. Dat gebeurt al op allerlei manieren. In de amateurkunst.

In de samenwerkingsverbanden tussen professionele kunstenaars en ouderen. En in de kunstbeoefening door oudere professionele

VERSCHEIDENHEID IS HET LEVENSSAP VAN DE KUNSTEN. VOOR EEN BLOEIENDE CULTUUR IS HET NODIG DAT WE OPENSTAAN VOOR TRANSFORMATIE IN ONS EIGEN LEVEN. OUDEREN HEBBEN IN DIT OPZICHT VEEL TE BIEDEN.

LANG LEVE KUNST 167

kunstenaars zelf. Ouderen dragen ook op andere manieren aan ons culturele leven bij, bijvoorbeeld in de organisatie, het bestuur en de ondersteuning van culturele evenementen en verenigingen. Het is goed om daarbij stil te staan. In de kunst- en cultuursectoren in Ierland zien we een groeiende erkenning van de bijdrage die ouderen aan de kunsten kunnen leveren. Daardoor zijn de mogelijkheden voor ouderen om deel te nemen aan de kunsten de laatste tien tot vijftien jaar in het hele land enorm toegenomen. is het Bealtaine Festival. Dit kunstfestival in de maand mei bestaat sinds 1996 en krijgt steun van de Arts Council. Het betrekt ouderen bij het volledige scala aan kunstvormen dat Ierland rijk is.

Partners zijn landelijke culturele instellingen, kunstorganisaties, lokale overheden, evenementen, bibliotheken, ouderengroepen en zorginstellingen.

Ze slaan de handen ineen om ouderen de kans te bieden zich volledig aan de kunsten over te geven, als deelnemer of als toeschouwer. Elk jaar weer groeit het aantal deelnemers aan evenementen van het Bealtaine Festival. Vorig jaar waren dat er naar schatting 122.000.

BIJZONDER NOEMENSWAARDIG

HET BEALTAINE FESTIVAL blijft de artistieke

kwaliteit verbeteren en prestigeprojecten ontwikkelen. Op die manier vormt het festival een stimulans voor werk dat in zijn diversiteit en ambitie de interesses en idealen van ouderen in het hele land weerspiegelt.

Ik weet dat het Bealtaine Festival internatio-

naal veel aanzien geniet en dat organisaties in Schotland en Australië in nauw contact staan met het Bealtaine Festival omdat ze het Bealtaine-model in hun eigen land gaan toepassen.

Ik vind vernieuwende ontwikkelingen in de kunsten, zoals het Bealtaine Festival, enorm bemoedigend. Niet alleen omdat het iets fundamenteel beschaafds heeft, maar om wat het betekent voor de kunsten zelf. Verscheidenheid is het levenssap van de kunsten.

Voor een bloeiende cultuur is het nodig dat we alert blijven, openstaan voor de betekenis en uitdaging van transformatie in ons eigen leven. Vanzelfsprekend hebben ouderen in dit opzicht veel te bieden.

IK WIL OOK MIJN GELUKWENSEN uitspreken

met uw vermogen tot zelfreflectie en uw inzet om uw benadering voortdurend te verbeteren. Uit een door het Irish Centre for Gerontology gepubliceerde evaluatie van het Bealtaine Festival uit 2008 blijkt dat sommige groepen ouderen buiten de boot vallen. Misschien hebben zij geen toegang tot vervoer, misschien leven ze geïsoleerd of missen ze de hulp van anderen, die hen zouden kunnen helpen met deelname. Vooral oudere mannen blijken kwetsbaar voor isolement.

IN DIT OPZICHT IS de voorstelling Silver Stars

uit 2008, waarin de levens en ervaringen van oudere homoseksuele mannen worden uitgelicht, van bijzonder groot belang en ik vind het geweldig dat die Ierse stem en die Ierse ervaringen internationaal gaan, naar New York, Parijs en elders. We moeten ervoor zorgen dat ook mensen uit onze etnische minderheden hun creatieve ruimte kunnen vinden binnen de vele mogelijkheden die er zijn. Onlangs kreeg ik in mijn huis, het Áras, bezoek van een aantal leden van een reizigersgezelschap voor ouderen. Ze vertelden mij hoe moeilijk het was aanslui-

168

ting te vinden bij de ouderengroepen in hun woonplaats: het waren groepen die campagne voerden tegen leeftijdsdiscriminatie, maar zich niet ten volle bewust waren van de belemmeringen als gevolg van hun eigen vooroordelen, die zo’n krachtige rem op creativiteit kunnen zetten en gemakkelijk kunnen leiden tot uitsluiting van bepaalde groepen.

Het is in ons aller belang mogelijkheden te scheppen voor een creatieve oude dag. We weten allemaal dat we elke dag een beetje ouder worden. Door medische vooruitgang en verbetering van de leefstijl verandert wat het betekent om oud te zijn echter met elk

jaar dat voorbijgaat. Steeds meer mensen zullen ruim over de tachtig of negentig worden, misschien nog ouder. Velen zullen zich afvragen wat ze aanmoeten met die extra jaren. Ik denk dat hier een kans ligt. We weten dat betrokkenheid bij de scheppende kunsten iemands persoonlijke gezondheid en welbevinden kan helpen verbeteren, het gevoel van identiteit en eigenwaarde kan versterken en dat samenwerken en netwerken de sociale cohesie kunnen verstevigen. van actief ouder worden en solidariteit tussen generaties roep ik Ieren van alle leeftijden en uit alle generaties op uit hun vertrouwde omgeving te komen, hun oude routines te laten varen en hun creativiteit vrij spel te geven. Tijdens mijn campagne voor het presidentschap was ik getuige van intergenerationele solidariteit, toen ouderen en jongeren uitdrukking gaven aan hun bezorgdheid over het lijden van andere generaties. Nu moeten we maatregelen treffen om deze solidariteit aan te moedigen, om intergenerationeel begrip te kweken, oftewel het vermogen zichzelf in de schoenen van een andere leeftijdsgroep te verplaatsen.

Dit intergenerationeel begrip zal, naarmate generaties leren elkaar te respecteren en te bewonderen, solidariteit opwekken en versterken. Deze intergenerationele solidariteit is een essentieel ethisch hulpmiddel voor de transformatie van onze samenleving.

Ierland kan, met een creatieve samenleving zonder uitsluiting van enige persoon of bevolkingsgroep, een mooi, vredig en groots land zijn om in oud te worden. We hebben de sterke economische groeiperiode van de Celtic Tiger gehad en hebben nu te maken met de gevolgen van een samenleving die mensen beoordeelde als consumenten en op basis van hun vermogen om materiĂŤle rijkdom te vergaren. Er werden zware ontberingen geleden en velen leven nog altijd in grote IN DIT EUROPEES JAAR

LANG LEVE KUNST 169

BETROKKENHEID BIJ DE KUNSTEN KAN IEMANDS PERSOONLIJKE GEZONDHEID EN WELBEVINDEN HELPEN VERBETEREN EN HET GEVOEL VAN IDENTITEIT EN EIGENWAARDE VERSTERKEN.

onzekerheid en financiële nood; dat mogen we niet vergeten. Ik geloof echter dat we, als we gezamenlijk optreden, in staat zijn dit achter ons te laten en een nieuwe samenleving voor alle leeftijden op te bouwen — een samenleving die streeft naar een zo goed mogelijk klimaat om ouder te worden, een leeftijdsvriendelijke samenleving.

Wij, de oudere generatie op dit eiland, hebben in ons leven veel nieuwe mogelijkheden voor anderen geschapen. Ons leven stond in het teken van het grijpen van kansen om een betere samenleving te bereiken, de samenleving rijker te maken voor onszelf, onze kinderen en onze dierbaren.

Laten we deze kans benutten en de kiem leggen van een grote onderneming: de herwaardering van deze jaren, die we moeten koesteren aan het hart van onze gemeenschap, onze cultuur en ons gezamenlijke leven.

•

Dit hoofstuk is een bewerkte versie van de openings­ NU DOET ZICH WEER een kans voor. De kans

toespraak die Michael D. Higgins heeft gehouden op de

om een nieuwe plaats te maken voor de ouderen in Ierland. De kans om een nieuwe manier te ontdekken om deze nieuwe levensfase te beleven. Geen einde, geen stilzwijgen, maar een luidruchtige, stijlvolle, uitbundige fase, een nieuwe gelegenheid om een nieuwe les te leren en door te geven.

Creating a New Old Conference van 8 mei 2012.

Michael D. Higgins is politicus, dichter en schrijver. Op 27 oktober 2011 werd hij gekozen tot President van Ierland.

170

Het Stedelijk Museum Amsterdam is in samenwerking met het Van Abbemuseum in Eindhoven een speciaal programma gestart voor mensen met alzheimer en hun mantelzorgers. Het is geïnspireerd op het Meet Me at MoMA-programma van het Museum of Modern Art in New York.

Het alzheimerprogramma brengt kunst als ‘medicijn’. Kijken naar kunst biedt de mogelijkheid om ideeën uit te wisselen zonder terug te hoeven vallen op het kortetermijngeheugen en biedt toegang tot het langetermijngeheugen en persoonlijke ervaringen. Bovendien stimuleert kijken naar kunst de hersenen door middel van cognitieve oefening: onderzoek toont aan dat dit een positief effect heeft op de gezondheid. Foto Tomek Withfield.

Toos (84) en Arie (85). Foto Marrie Bot uit boek Geliefden. Timeless Love, 2004.

172 TEKST NICO DE BOER FOTO PETER VAN BEEK

mijn project

Rotterdams Wijktheater Het Rotterdams Wijktheater laat senioren verhalen met elkaar delen. Als het golft was een van de theatervoorstellingen waarin ouderen inzicht geven in wat hen bezighoudt.

Een luchtig programma met muziek, zang en dans, en sketches en scènes waarin ook serieuze thema’s voorbijkomen als eenzaamheid, oorlog, gezondheid en liefde.

LANG LEVE KUNST 173

“

Martha Poetsma 82 jaar • Rotterdam-Zuid zo houd ik toch een beetje contact met de jeugd. Sommige leeftijdsgenoten zijn nergens in geïnteresseerd, hooguit in Frans Bauer. Dat is jammer. Gelukkig zijn er ook veel ouderen die wél geïnteresseerd zijn. Die het ook durven, want je staat wel op het toneel. Het is niet iedereen gegeven om dat te kunnen en willen doen.

Daarom is het jammer dat door de bezuinigingen veel activiteiten in buurthuizen worden afgesloten. Als mensen onder

elkaar zijn, krijgen ze ideetjes om samen iets te ondernemen.

Ik ken trouwens ook zat mensen die dertig, veertig jaar jonger zijn dan ik maar veel ouder lijken. Het moet in je aard liggen.

Ik voel me er jong bij en je knapt er alleen maar van op.

“

Voor mij is theater een liefhebberij. Ik was vroeger vooral met muziek bezig. Zingen. Ik was wel geïnteresseerd in theater, maar het kwam niet in me op om het zelf te doen. Het begon met een knobbeltje op mijn stembanden.

Ik was net over de vijftig. Ik las iets over een cursus stemvorming bij het Rotterdams Centrum voor Theater. Ze zeiden daar dat ik er gevoel voor heb.

Ik ben nogal nieuwsgierig van aard, dat helpt. Ik ben al jong weduwe geworden. Ik woon zelfstandig maar ben al jaren alleen. Ik heb twee kinderen die hun eigen werk en hobby’s hebben. Als je onder de mensen wilt blijven, moet je de deur uit. Zo eenvoudig is dat. Het komt niet naar je toe. Ik begin wel eens met knikkende knieën aan iets, maar als je doorzet valt het vaak mee. Ik ben nu wel met mijn gezondheid aan het tobben. Dat valt tegen als je altijd veel hebt kunnen ondernemen.

Bij het Wijktheater zitten mensen van alle leeftijden, alle culturen en iedereen voelt zich er toch goed thuis. Het is een warme groep mensen. Ik heb zelf geen kleinkinderen, maar

174

Levenskunst en levenslust Karel Ankerman in gesprek met Jet Bussemaker en Martin van Rijn

LANG LEVE KUNST 175

Jet Bussemaker en Martin van Rijn willen door samenwerking tussen cultuur, zorg en welzijn bevorderen dat ouderen zich kunstzinnig kunnen blijven ontwikkelen, met gunstige gevolgen voor hun welbevinden en gezondheid. Om dat te bereiken verlagen ze de drempels voor cultuurparticipatie en bedelen ze vrijwilligers en gemeenten een belangrijke rol toe.

W

ie vlak na de oorlog geboren is, behoort tot de generatie babyboomers, die gemiddeld meer geld te besteden hebben, langer jong blijven en meer tijd hebben dan ouderen van eerdere generaties. Dat is goed voor henzelf, maar het is ook goed voor kunst

en cultuur.

In 2007 concludeerde de Raad voor Cultuur, met vooruitziende blik: ‘Het cultuurbeleid dient nadrukkelijk in te spelen op de vergrijzing. Afstemming van het overheidsbeleid op het gebied van cultuur, zorg, welzijn en veiligheid is noodzakelijk.’

In het cultuurbeleid ligt traditioneel de nadruk op het bereiken van kinderen en jongeren. In de wedloop om een jong publiek binnen te halen is de aandacht voor cultuurparticipatie van ouderen op de achtergrond geraakt. Daar is in juni 2013 verandering in gekomen, met de ondertekening van het convenant Lang leve kunst door minister Bussemaker van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap en staatssecretaris Van Rijn van Volksgezondheid, Welzijn en Sport. De bewindslieden spannen zich gezamenlijk in om de cultuurparticipatie van ouderen te bevorderen.

Minister Bussemaker, wat is uw politieke visie op het belang van cultuur en de afstemming van het zorg-, welzijns- en cultuurbeleid voor ouderen?

‘Cultuur verrijkt het leven. Cultuur gaat voor mij over het delen van uitdrukkingsvormen, kennis, ervaringen en meningen. Cultuur heeft belangrijke maatschappelijke, economische en artistieke waarden. In mijn beleid leg ik de nadruk op het maatschappelijk belang van cultuur. In deze tijd vragen com-

176

plexe maatschappelijke vraagstukken om innovatieve en creatieve oplossingen. De kruisbestuiving tussen de cultuursector en andere sectoren kan een bijdrage leveren aan kwesties die spelen in die andere sectoren. Tussen de zorg- en welzijnssector en de cultuursector zie ik vele verbanden. Ik denk bijvoorbeeld aan het project Gekleurd Grijs van Kunst en Cultuur Drenthe.

Woon- en zorgcentra kunnen in dat project een programma met bijvoorbeeld workshops, voorstellingen, concerten en kunst- en erfgoedactiviteiten op maat laten maken. Bewoners van de centra worden hier actief bij betrokken.’

Op 18 juni 2013 tekent u, samen met de staatssecretaris van VWS, Martin van Rijn, het convenant Lang leve kunst. Waarom vindt u het zo’n belangrijk onderwerp?

Met het convenant voor ouderen en actieve cultuurparticipatie wordt terecht de schijnwerper gezet op de bijdrage van actieve cultuurparticipatie aan het welzijn van ouderen. Maar ik denk bij verbanden tussen cultuur, welzijn en zorg ook aan het positieve effect dat kunst kan hebben op de sfeer in ziekenhuizen en voor patiënten, getuige de ervaringen van het Academisch Medisch Centrum in Amsterdam, dat al jarenlang een eigen kunstcollectie heeft, en

Kunst vergroot het gevoel van eigenwaarde van ouderen en maakt hen vitaler.

LANG LEVE KUNST 177

de samenwerking tussen de Hogeschool voor de Kunsten en het Universitair Medisch Centrum in Utrecht. Ook denk ik aan de rol van architecten bij het ontwerpen van ziekenhuizen, zorgcentra en tal van andere gebouwen. Wat mij betreft werken we allemaal aan hetzelfde: een beter en mooier Nederland.’

Wat gaat u in de praktijk met cultuur en ouderen doen? Wat verwacht u van andere organisaties?

‘Ik wil de drempels voor actieve cultuurparticipatie verlagen, zodat elke Nederlander, jong of oud, de mogelijkheid krijgt om zich cultureel te ontplooien en te verrijken. Mijn bijdrage, en die van de staatssecretaris van VWS, is gelegen in het met kracht uitdragen van het belang van actieve cultuurparticipatie voor ouderen en het leggen van verbindingen tussen betrokken partijen, zowel nationaal als internationaal. We zullen bijvoorbeeld het Nederlands voorzitterschap van de Europese Unie in 2016 aangrijpen om in Europees verband actieve cultuurparticipatie door ouderen (hoger) op de agenda te zetten.

Ook zullen we de ontwikkelingen voor de actieve cultuurparticipatie door ouderen monitoren.

Van alle bij dit onderwerp betrokken partijen weet ik dat zij zeer begaan zijn met cultuur, zorg of welzijn. Wat ik hoop en verwacht is dat de organisaties de meerwaarde van samen optrekken zullen zien.’

Staatssecretaris Van Rijn, wat is uw politieke visie op het belang van cultuur en de afstemming van het zorg-, welzijns- en cultuurbeleid voor ouderen?

‘Het genieten van kunst en cultuur, door ernaar te kijken of door zelf kunst te beoefenen, vergroot het gevoel van eigenwaarde van ouderen en maakt hen vitaler. Ook bieden kunst en cultuur de mogelijkheid om in contact te komen met anderen, om samen iets te doen. Daarom vind ik kunst en cultuur, juist voor ouderen, heel belangrijk. Daarnaast geeft kunstbeoefening mensen structuur, het is een mooie dagbesteding en kan ook gezondheidsklachten, zoals stress, verzachten of voorkomen.’

Wat zijn uw opvattingen over de zorg en ondersteuning voor ouderen?

‘Dagelijks zorgen vele mantelzorgers, vrijwilligers en professionals voor ouderen die thuis of in een instelling wonen. Ouderen in ons land kunnen rekenen op goede ondersteuning en zorg. Dat is al decennia lang zo en daar mogen we trots op zijn.’

Wat zijn uw prioriteiten?

‘Ik zei al dat ik trots ben, maar toch moeten er dingen veranderen. De hervorming van de langdurige zorg heeft hoge prioriteit voor mij. We moeten de langdurige zorg anders gaan organiseren, om deze overeind te houden in de toekomst. Ik wil kwalitatief betere zorg, die beter aansluit bij wat mensen nodig hebben. Waar ik naar toe wil is een nog meer betrokken samenleving.

Ouderen die zorg of ondersteuning nodig hebben, moeten zich nog meer dan

178

Cultuurparticipatie door ouderen toont positieve kanten van vergrijzing.

nu de vraag stellen: wat kan ik zelf nog doen, wat kan ik zelf betalen en wat kan ik vragen aan mijn familie en aan mensen uit mijn omgeving? Daarna is de gemeente aan de beurt. De gemeente zorgt er dan voor dat mensen de zorg en ondersteuning krijgen die ze niet zelf kunnen organiseren.’

Wat kan de maatschappij doen om kwetsbare mensen te ondersteunen en welke rol speelt kunst daarin?

‘We moeten vooral de vele vrijwilligers in zorg en welzijn en in de culturele sector koesteren en stimuleren! Welzijnsinstellingen kunnen samen met cultuurorganisaties optrekken om de fysieke en mentale drempels weg te halen die ouderen belemmeren om naar de schouwburg of een museum te gaan. Of om een creatieve cursus te volgen. In samenspraak kan het vervoer worden geregeld of kan een activiteit overdag in plaats van ’s avonds worden aangeboden. Belangrijk is ook dat we allemaal ouderen stimuleren om van kunst te genieten.’

Wat verwacht u van andere organisaties?

‘Ik zie een belangrijke rol voor gemeenten. Zij krijgen meer verantwoordelijkheden voor de ondersteuning van ouderen. Dat is heel goed, want zij kunnen dichtbij en op maat kijken wat iemand nodig heeft. Gemeenten kunnen mooie verbindingen leggen met andere gemeentelijke beleidsvelden, zoals vervoer en toegankelijkheid, welzijn en sport. En ze kunnen welzijns-, cultuur- en vrijwilligersorganisaties stimuleren om zich in te zetten voor cultuurparticipatie van ouderen.’

LANG LEVE KUNST 179

Wat verwacht u van het convenant?

‘Ik ben zeer verheugd over het initiatief van de ouderenfondsen RCOAK en Sluyterman van Loo, het Fonds Cultuurparticipatie, het LKCA, de Vereniging NOV (Nederlandse Organisaties Vrijwilligerswerk) en het VSBfonds om samen mee te werken aan het welbevinden en de fysieke gezondheid van hun medemensen. Door het convenant dat deze organisaties sluiten mede te ondertekenen onderstreep ik mijn waardering hiervoor. Ik hoop dat de manier waarop deze organisaties hun maatschappelijke verantwoordelijkheid nemen andere partijen en organisaties inspireert om dit ook te doen.’

Op de vraag: Wat wilt u over vier jaar graag bereiken met uw aandacht voor cul­ tuur en ouderen? reageren beide bewindslieden eensgezind:

‘De samenwerking tussen cultuur, zorg en welzijn is een van de vele manieren waarop zich de maatschappelijke waarde van cultuur manifesteert. Waar het ons in dit geval om gaat, is dat de werelden van zorg en cultuur elkaar beter gaan vinden, zodat ouderen zich ook artistiek kunnen blijven ontwikkelen, met positieve effecten op welbevinden, gezondheid en blijven meedoen. Tot slot: we zien de vergrijzing vaak als de oorzaak van allerlei problemen. Het convenant en het programma actieve cultuurparticipatie door ouderen tonen ook de positieve kanten van de vergrijzing. De verrijkende kracht van cultuur geeft ouderen de kans hun levenslust en levenskunst te behouden.’

•

Jet Bussemaker was tot haar aantreden als minister van OCW onder meer voorzitter van de Raad van Toezicht van het Amsterdamse Fonds voor de Kunst.

In de in 2005 verschenen uitgave De Kracht van Kunst; PvdA en Cultuur zette zij haar visie op kunst en cultuur uiteen en de rol die de politiek hierin kan spelen.

Martin van Rijn is staatssecretaris van VWS. In zijn portefeuille zitten Maatschappelijke ondersteuning (Wmo), Langdurige zorg, Mantelzorg, Kwaliteitsbeleid, Gezondheidsbevordering (leefstijl) en Jeugdbeleid.

Voor zijn aantreden als staatssecretaris was hij onder meer lid van de Raad van Advies van de Nederlandse Zorgautoriteit en lid van het bestuur van de Stichting Steun Alzheimercentrum.

Karel Ankerman is journalist. Hij schreef van 1998 tot 2013 voor Het Financieele Dagblad over kunst en cultuur.

180

West Side Stories, de projectlocatie van Foam in Amsterdam Nieuw-West organiseerde in 2012 een bijzonder fotografieproject. Zes jongeren (14 tot en met 18 jaar) gingen op bezoek bij zes oudere buurtgenoten (60+). In drie workshops werden, onder begeleiding van een museumdocent van Foam, portretten van elkaar gemaakt. Het project resulteerde in een tentoonstelling en in een serie ansichtkaarten. Foam merkte dat er weinig contact is tussen de ouderen en jongeren in de wijk. Door ouderen en jongeren met elkaar in gesprek te brengen en een wezenlijke, concrete samenwerking te creëren, wilde Foam wederzijdse stereotype beelden ontkrachten.

Een intergenerationeel project zorgde voor een groter begrip en een betere blik op toekomstmogelijkheden voor jongeren en verminderde het sociaal isolement van ouderen.

Grote foto boven: Meneer Den Hertog (60), Niet meer in de kastanjeboom maar aan de top in haar eigen kamer.

Foto rechts: Yorinde (17), Gestrand in zijn gedachtes. © Foam Fotografiemuseum Amsterdam

LANG LEVE KUNST 181

182

LONG LIVE ART

English Summary by Guus van Engelshoven

LANG LEVE KUNST 183

E

verybody wants to grow old, but nobody wants to be old. This paradox, formulated in 1706 by Jonathan Swift, runs like a red thread through our cultural history. The ancient Egyptians already developed rejuvenation treatments, people in medieval times mocked the stingy elderly, and our contemporary visual culture seems entirely devoted to a permanent glorification of eternal youth. Being young stands for strength and energy. Being old for weak and out-dated. Where knowledge and experience were once considered virtues, the elderly cannot keep track of all developments nowadays. They have knowledge, but that knowledge seems out-dated. They have experience, but that experience seems irrelevant.

In the midst of all such messages, why publish a book about art and aging? Because we think it is time for a different and much more positive perspective. The fact that so many people live to grow old in good health should be celebrated. Old age is not ‘a pitiful

appendage of the morning’, but a period rich in possibilities.

By the year 2015, three million Dutch citizens will be 65 years or older, approximately 18% of the country’s total human population. And, the number of senior citizens in the Netherlands will continue to rise sharply in the next twenty years. At that age people are typically searching for different ways to give meaning to their lives and spend their time. The enjoyment and practice of art can play a role in this respect.

Taking an interest and especially participating in theatre, music or art is beneficial to the wellbeing of the elderly: it develops new appreciations and talent, strengthens their sense of self-worth, brings them into contact with others, promotes shared activities – including intergenerational activities involving young people and the elderly – and inserts them into new social networks.

Senior citizens, whether they are vital or vulnerable, often have newfound time and

184

energy to participate in culture as visitors, volunteers or active art practitioners.

With this publication, Foundation RCOAK, Sluyterman van Loo Foundation, LKCA (National Knowledge Institute for Cultural Education and Amateur Arts) and the Cultural Participation Fund aim to give a more positive image of aging. Art and culture can make a huge contribution to a meaningful experience of later life. ‘I hope I die before I get old’, The Who sang in the sixties, but now the rock’n’roll generation is retiring: finally time to once again pick up old hobbies or enter into new ones, time to start giving music lessons, volunteer in a museum, or find purpose and meaning in other artistic or cultural activities.

In the early seventies Simone de Beauvoir wrote an impressive study on aging, in which she argues that a society can be recognised by the way it deals with its inactive citizens.

This hypothesis appeals to both public and private parties. Governments can have a great impact on the cultural participation of older people through their cultural policy.

In addition to a plea for positive imaging, more shared knowledge and more opportunities for older people, this publication also aims to endorse a cultural policy that responds more quickly to social developments and bottom-up initiatives. Political debates

on cultural policy often end up in discussions on legitimacy or a fixation on the subsidy system. This limited approach deprives the discussion of its momentum. If you explore cultural practice you will see examples of how art can brighten older generations. A ‘grand design’ or ‘take care of everything’ approach is not asked of the government. A committed and enthusiastic role in facilitating and encouraging initiatives is, as well as promoting – both socially and politically – the importance of active cultural participation by the elderly. The signing of a joint agreement between the Ministry of Education, Culture and Science (OCW), the Ministry of Health, Welfare and Sport (VWS), Foundation RCOAK, Sluyterman van Loo Foundation, LKCA (National Knowledge Institute for Cultural Education and Amateur Arts), the Cultural Participation Fund, the VSB Fund and the Association of Dutch Voluntary Effort Organizations (NOV), marks an important step towards a structural focus on the theme of the elderly and the arts.

The scope of this cooperation is broader than the publication of this book. It is to be followed by a European conference and a large arts festival in 2015, by and for the elderly and the wider public.

AN INTERNATIONAL COMPARISON Engaging in culture keeps the elderly involved in the community. The European

LANG LEVE KUNST 185

Commission declared 2012 the European Year of Active Ageing and Solidarity between Generations to encourage national, regional and local governments, social partners and civil organisations to put active ageing on the agenda. What plans and projects for the elderly and cultural participations did this initiative bring?

EUROPE The European Commission approaches cultural participation for the elderly as active ageing and informal learning (within lifelong learning). For active ageing it proposes three goals: creating more opportunities to continue working, help the elderly to remain active within the community, and promote healthy ageing and independent living. The last two goals have a direct relation to cultural participation. Cultural participation stands for participating within a society. Interaction with others helps combat loneliness and working on artistic skills improves mental and physical welfare.

UNITED KINGDOM, IRELAND In the Anglo-Saxon countries of Europe, active ageing has been prominent on the political agenda for a long time. In these countries there are many programmes and activities on a national, regional and local level, but also a lot of attention for the subject within national, regional and local policy. Examples are the English government

strategies Opportunity Age and Building a Society for all Ages, for active ageing and demographic changes, respectively. Within such strategies a bridge is formed between practice and organisations and funds directly engaged with the elderly and the rest of the community.

CONTINENT In Belgium, the Flemish government has put the elderly and cultural participation on the map. The Flemish Ministry of Welfare, Health and Family has published a policy for the elderly for the period 2010-2014, which pleads for a society of all ages.

In Germany, the Kompetenzzentrum f端r Kultur und Bildung im Alter is actively building on a platform for anyone who deals with the cultural education and participation of the elderly.

Other European countries are engaged with cultural participation as well, but to a lesser extent and less visible. Every country in Europe has written an action plan for the European Year of Active Ageing and Solidarity between Generations. It is noticeable that the economic situation of a country is of great influence on active ageing. In countries with an unstable economic situation, such as Greece, Italy and Spain, more emphasis is placed on opportunities to continue working longer, while economically more stable coun-

186

tries such as Scandinavia, the Baltic States, Austria and Slovenia mainly focus on cultural participation as a form of involvement within the community and a means to maintain a good physical and mental health, as well as countering loneliness and exclusion.

ESSAYS Through the essays and interviews in this book, the reader gets acquainted with various perspectives on the versatile power of art and culture for the elderly.

A BLESSING FOR ART AND CULTURE:

NETHERLANDS The Netherlands can be seen as an exception. Cultural participation for the elderly is getting more attention, but remains underexposed in national politics in comparison to other European countries. In contrast to other EU countries, the Netherlands has not written a programme for the European Year of Active Ageing and Solidarity between Generations, and only a few projects have been developed to stimulate cultural participation.

In the Netherlands, ageing is mostly seen as a financial concern. We talk about the sustainability of pensions and health care. Focusing on the opportunities of an aging population could be a constructive way out of this cramped discussion and help to maintain or even improve a high quality of life. Cultural participation can be of great significance in this respect.

AGEING AS AN OPPORTUNITY

Paul Schnabel shows that ageing is beneficial for art and culture: the older one is, the greater the interest in art and culture. The elderly are an attractive and important target group, which should be reflected in the cultural policy of the government and the public communication of cultural providers.

THE ELDERLY AND CULTURAL PARTICIPATION WITHIN EUROPEAN POLICY

Saskia Franssen gives an overview of the plans and projects for the elderly and cultural participation that national, regional and local governments, social partners and civic organisations have developed for the European Year of Active Ageing and Solidarity between Generations. The Netherlands appear to be the maverick within this area.

THE ELDERLY AND CULTURE: A NECESSITY!

Hedy d’Anconca is convinced of the importance of the elderly practicing the arts. It contributes to individual well-being and is an important prerequisite for democratic coexistence: when older people acquire

LANG LEVE KUNST 187

skills to participate in social and political life through the arts it enriches the public domain.

LATE BLOOMING: ART AND WELLBEING IN OLD AGE

François Matarasso finds that art allows people to stay active and to lead a meaningful life, even when physical or mental capacities decrease. He argues that this is the meaning we should seek in our extended old age: showing that every phase of life has its own unique capabilities.

I FEEL AGELESS

Bennie Jolink finds ageing increasingly enjoyable. He has reached retirement age, but does not even conceive of slowing down.

Going to the gym, writing lyrics, painting: inaction is not an option. This also constitutes the driving force behind the band Normaal, with which Jolink still performs.

THE IMPORTANCE OF CREATIVITY: ART AND AGEING

Susan Perlstein talks about a new professional field that has emerged in the United States, which does not see ageing as a problem but as an opportunity and develops art programmes that contribute to the welfare of the elderly. Where America will change drastically due to an ageing population, she advocates increasing the funding for creative projects directed at the elderly.

DARE TO DO SOMETHING DIFFERENT

Noraly Beyer tells about her life, from her childhood in Willemstad, Curaçao and Roermond to her current work for the NNT Theatre Company. She has maintained her encompassing cultural interest since childhood, even when she was primarily known as editor and presenter of the NOS News.

YOU STILL CHALLENGE YOURSELF

Benno Tempel cannot imagine that age plays a role in the creativity of an artist: if you cannot stop processing impressions, you simply have to keep on working – and if you become bored with doing this over and again, you start looking for something new.

CULTURAL GERONTOLOGY, A NEW DISCIPLINE FOR CULTURAL ENGAGEMENT WITH THE ELDERLY

Almuth Fricke and Kim de Groote argue that cultural education helps with the challenges of ageing. Since Germany has an ageing population it is increasingly desirable to strengthen the cultural education for the elderly through cultural gerontology, which combines cultural pedagogy, gerontology and gerontagogy to develop cultural educational activities for the elderly.

IS CABARET A MEANINGFUL ART FORM FOR THE ELDERLY?

Being an elderly, Jacquelien de Savornin Lohman finds it important to share her life experiences, not only with her contempora-

188

ries, not only through work, but also through the practice and experience of the arts. She advises policy makers who want to give meaning to later phases in life to focus on the entire life cycle, because the seeds for later are planted early on in life.

THE OLDER ACTOR

Hein Janssen describes a risen awareness for the older actor. Older actors have a distinct quality, attract an audience that has grown with them and can pass something substantial to younger actors. Yet there are almost no theatres that contract older actors in the Netherlands.

DESIGNING SELF-ESTEEM AND INDEPENDENCE

Dingeman Kuilman expects a designer for the elderly to not only pursue usability or aesthetics but also involve the elderly within the design process. In such a practice, based on life experience, older designers could ideally manifest themselves as design pioneers.

ART HAS A HEALING POWER

Martijn Engelbregt puts in motion what is fixed and connects what is separated. He enters the arena of the public, asks questions – for example about the relationship between art, health care and science - and develops projects in which the audience is no longer a spectator but a participant who determines the final result.

WHAT WE CAN LEARN FROM BEALTAINE

Dominic Campbell answers the question of what we can learn from the Bealtaine Festival: that the reasons to engage with art are equally valuable and the way of dealing with creativity changes in the course of a lifetime.

Bealtaine wants to offer people access to culture throughout all the different stages of their lives.

AGE FRIENDLY SOCIETY

Michael D. Higgings firmly believes that the elderly form an important part of a rich and varied society. Where a personal engagement with the arts can improve health and wellbeing, and strengthen a sense of identity and self-esteem, it is in our common interest to create opportunities for a creative old age.

THE ART OF LIVING AND A LUST FOR LIFE

Through collaborations between the domains of culture, health and welfare, Jet Bussemaker and Martin van Rijn aim to encourage the elderly to continue to develop on an artistic level, which has beneficial effects on their health and wellbeing. In order to achieve this they lower the thresholds for cultural participation and broaden the role of volunteers and municipalities.

•

colofon

LANG LEVE KUNST 189

Deze publicatie is een samenwerking van het Fonds voor Cultuurparticipatie, Fonds Sluyterman van Loo, Stichting RCOAK en het Landelijk Kennisinstituut Cultuureducatie en Amateurkunst (LKCA). cultuurparticipatie.nl stsvl.nl rcoak.nl lkca.nl Samenstelling en redactie Jan Jaap Knol Gabbi Mesters Frieda de Pater Taco de Neef Wies Rosenboom Koeno Sluyterman van Loo Nicole Stellingwerf Projectleiding en productie Taco de Neef (deneuve.nl) Tekstredactie John Finedit Vertaling Lidewij van den Berg (Engels-Nederlands) Thea Wieteler (Duits-Nederlands) Ontwerp Marinka Reuten Druk Lecturis

Uitgever NAi010 Uitgevers Distributie NAi010 Uitgevers Mauritsweg 23 3012 JR Rotterdam nai010.com info@nai010.com NAi010 Uitgevers is een internationaal georiënteerde uitgever, gespecialiseerd in het ontwikkelen, produceren en distribueren van boeken over architectuur, beeldende kunst en verwante disciplines.

ISBN 9789462080843 © 2013 De auteurs, Fonds voor Cultuurparticipatie, Fonds Sluyterman van Loo, Stichting RCOAK en het Landelijk Kennisinstituut Cultuureducatie en Amateurkunst (LKCA)

Behoudens de in of krachtens de Auteurswet van 1912 gestelde uitzonderingen mag niets uit deze uitgave worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Voor zover het maken van reprografische verveelvoudigingen uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikel 16h Auteurswet 1912 dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde vergoedingen te voldoen aan de Stichting Reprorecht (Postbus 3060, 2130 KB Hoofddorp, www.reprorecht. nl). Voor het overnemen van gedeelte(n) uit deze uitgave in bloemlezingen, readers en andere compilatiewerken (artikel 16 Auteurswet 1912) dient men zich tot de uitgever te wenden.

Van werken van beeldend kunstenaars aangesloten bij een CISAC-organisatie is het auteursrecht geregeld met Pictoright te Amsterdam © 2013, c/o Pictoright Amsterdam

Uit het fotoboek De ziel krijgt voeten van Remco Campert en Cleo Campert (zie p.76): Hans van Manen (*1932). Foto Cleo Campert.

192

LANG LEVE KUNST 193

In 2015 zijn drie miljoen Nederlanders 65 jaar of ouder. Met het groeien van de groep ouderen in onze samenleving doen zich nieuwe kansen voor waarvoor toonaangevende auteurs uit de kunst- en beleidswereld, politiek en wetenschap aandacht vragen. Met deze opiniĂŤrende en informatieve bundel wordt cultuur voor en door ouderen op een inspirerende en motiverende manier voor het voetlicht gebracht.

Er is reden tot meer positieve beeldvorming rond ouderen, die steeds vaker, en terecht, worden geassocieerd met mogelijkheden en steeds minder met beperkingen. Ouderen beschikken veelal over tijd en energie om als bezoeker, vrijwilliger of actieve kunstbeoefenaar deel te nemen aan cultuur.

Denk aan de betekenis van deze groeiende groep voor culturele instellingen. En aan de goede kunst die de oudere professionele kunstenaar ook na de pensioengerechtigde leeftijd blijft maken.

Bezig zijn met kunst en kunstbeoefening bevordert het welzijn van ouderen; het ontwikkelt talent en versterkt eigenwaarde, brengt ouderen in contact met anderen, en maakt mensen onderdeel van een sociaal netwerk.

Dit boek is onderdeel van het programma Lang leve kunst.

Met deze campagne willen Stichting RCOAK, Fonds Sluyterman van Loo, het Landelijk Kennisinstituut Cultuureducatie en Amateurkunst (LKCA) en het Fonds voor Cultuurparticipatie gezamenlijk het thema ouderen (65+) en cultuurparticipatie in Nederland op de kaart zetten. langlevekunst.nl

Lang leve kunst is een initiatief van het Fonds voor Cultuurparticipatie, Fonds Sluyterman van Loo, Stichting RCOAK en het Landelijk Kennisinstituut Cultuureducatie en Amateurkunst (LKCA). Het is het zesde boek in een reeks. Eerder verschenen onder meer Splitsen of knopen?, over volkscultuur en Zonder titel, over de veranderende relatie tussen amateur en professional in de kunst.

www.nai010.com