Kurtuluþ Heyeti'ne terk ve tevdi ediyoruz."14 (**) Wilson Prensipleri'nin 12. maddesi, "Þimdiki Osmanlý Ýmparatorluðu'nun Türklerle meskun kýsýmlarýna tam bir hükümranlýk hakký tanýnmasý, fakat bugün Türk hakimiyetinde bulunan diðer milliyetlere de tam bir emniyet içinde yaþama ve kolayca geliþme imkanýnýn güvence altýna alýnmasý" þeklindeydi. Talat Paþa hükümeti bu maddeye dayanarak bir çýkýþ yolu aramýþtý. Kongrede biri, "Ýttihat ve Terakki Partisi'nin kendisini feshederek siyasal hayattan çekilmesi", ikincisi de "parti programý temel alýnarak siyasal sabýkasý olmayan ve yýpranmamýþ isimlerden yeni bir parti kurulmasý" þeklinde ifade edilebilecek iki tez tartýþýlmýþ ve ikincisi kabul edilmiþti. Buna göre, 5 Kasým'da yapýlan oylamada 4 çekimser ve 9 muhalif oya karþý, 35 oyla Ýttihat ve Terakki Partisi yerine Teceddüt Fýrkasý'nýn kurulmasýna karar verilmiþti. Teceddüt Fýrkasý, 9 Kasým 1918'de Ýttihat ve Terakki Cemiyeti'nin son kongresinde seçilen 21 kiþilik kurucular kurulu tarafýndan kurulmuþtu. Teceddüt Fýrkasý'na, Ýttihat ve Terakki Cemiyeti'nin tüm malvarlýðý (menkul ve gayrimenkulleri) devredilmiþti. Genel baþkanlýðýna Hüseyin Hüsnü Paþa (Ayan'dan), ikinci baþkanlýklara da Ýsmail Canbolat (Ýstanbul mebusu) ile M. Þemsettin (Günaltay) getirilmiþti. Teceddüt Fýrkasý, Rum ve Ermenilerin Ýttihatçýlara aðýr suçlamalarda bulunduðu bir dönemde kurulmuþ olmasýna karþýn, partinin kurucularý arasýnda Kavrokordato, Orfanidi, Barsamyan Efendiler vardý.15 Eski partinin programýndan daha ileri unsurlarý taþýyan Teceddüt Fýrkasý'nýn programý, Cumhuriyet döneminin demokratik atýlýmlarýna kaynaklýk etmesi bakýmýndan önemliydi. Bu baðlamda Teceddüt Fýrkasý'nýn siyasal programýnda dikkat çeken önemli maddeler þöyleydi: "Devlet-i Osmaniye parlamentarizm usul-ü meþrutiyetiyle idare olunan bir devlet olup hakimiyet milletten nebean eder" (Madde: 1). "Osmanlýlar, hangi din, mezhep ve millete mensup olursa olsunlar, hukuk ve vezaifte müsavidirler." (Madde: 2) "Her milletin, dini, edebi, ilmi istiklali olacak ve milliyetler arasýnda müsavat-ý kamile cari bulunacaktýr." (Madde: 5). "Memleket dahilinde müstamel olan lisanlarýn istimali herkes için ihtiyaridir. Lisan-ý resmiden gayri lisan istimaline lüzum hissedilen yerlerde mahkeme ve belediye ve nahiyeler umuruna miteallik hususat için bir kanun tedvin kýlýnacaktýr." (Madde: 6). "Her Osmanlý efkarýnda serbesttir." (Madde: 7). "Osmanlýlar serbestçe seyr-ü sefer hakkýný haizdirler. Her Osmanlý istediði yerde ikamet
eder." (Madde: 9). "Osmanlýlar kanun-ý mahsusuna tebaiyet þartiyle cemiyet teþkili hakkýna haizdirler. Bunun için müsaade almak mecburiyeti yoktur." (Madde: 10). "Her Osmanlý kendi esasat-ý diniyesine muhalif olmamak üzere içtihadýnda hürdür." (Madde: 13). "Osmanlý devleti dahilinde esaret yoktur. Ýnsan alýp satmak cürümlerine karþý aðýr cezalar vazolunacaktýr. Memalik-i Osmaniye'ye ayak basan her esir hür addolunur. Her nevi darp, iþkence ve eziyet, müsadere, angarya ve cerime katiyen ve her vakit memnudur." (Madde: 16). "Matbuat hiçbir bahane ile kableltab sansüre tabi tutulmaz." (Madde: 17). "Ceram-i siyasiyeden dolayý idam cezasý yoktur." (Madde: 20). "Mücrimin-i siyasiyenin iadesi hiçbir vakit caiz deðildir." (Madde: 23). "Yirmi bir yaþýný ikmal eden her erkek Osmanlý, birinci derecede intihap hakkýný haizdir."(Madde: 35). "Mebusan intihabatýnda muvazzaf zabitanla silah altýnda bulunan efrad-ý askeriyenin intihabata iþtiraki þimdilik gayrý caizdir." (Madde: 37) "Hükümet her ne nam ile olursa olsun hiçbir zaman kanun hüküm ve kuvvetinde bir karar neþredemez." (Madde: 42). "Bilumum memurin-i mülkiye ve adliyenin ve askerlerin fýrka ve cemiyet-i siyasiye intisaplarý ve nüfuz-ý hükümeti fýrkacýlýkta istimalleri menedilecektir." (Madde: 62). "Osmanlýlarýn bir memuriyete tayininde kavmiyet ve mezhep kale alýnmaz." (Madde; 74). "Mekatib-i iptidaiye-i umumiyede lisan-ý resminin tedrisi mecburi olmakla berber her mahallin ana lisaný lisan-ý tedris olacaktýr." (Madde:113). "Haftada bir gün tatil esasý kabul edilecek ve bu tatil istirahatý kahvehanede ve bu kabil müessesat ve vesait-i hakliye müstahdemlerine dahi teþmil edilecektir." (Madde: 168). "Kadýnlarýn müsait ve menfaatli meslek ve iþlerde çalýþmalarý himaye edilecektir." (Madde: 171). "Amele ile sermayedarlarýn manasebat-ý mütakabilesine müteallik ahkam-ý kanuniye teklif ve vazolunacaktýr" (Madde: 173).16 Parti yönetimine muhalif olan Ýstanbul'daki Ýttihatçýlarýn bir kýsmý, partinin son kongresinden önce, yani Ekim 1918'de Ýttihat ve Terakki Partisi'nin Ýstanbul mebusu Ali Fethi (Okyar) ve Karesi mebusu Hüseyin Kadri Bey tarafýndan kurulan "Hürriyetperver Avam Fýrkasý"na katýlmýþtý.(***) Bir kýsmý da, 22 Ekim 1918'de Mevlanzade Rýfat bey, Emin Ali Bey, Babanzade Aziz Bey gibi kiþiler tarafýndan kurulan "Radikal Avam Fýrkasý"na girmiþlerdi.(****) 5) Meclis-i Mebusan'ýn Feshi ve Ayan Meclisi Hükümetleri Bu sýrada, gerek savaþýn galibi Ýngilizler ve 82