Luzotropikalizm wobec portugalskiej doktryny kolonialnej lat 30. i 40.XX wieku

• wiek XX •

Streszczenie

Luzotropikalizm był teorią społeczną wyjaśniającą skutki portugalskiej kolonizacji na obszarach tropikalnych. Przyjęty w latach 50. XX wieku przez reżim Nowego Państwa stał się jego naukową doktryną w polityce kolonialnej. Artykuł skupia się na przedstawieniu przedwojennego i powojennego sposobu legitymizowania obecności portugalskiej w koloniach i tym samym podejmuje próbę scharakteryzowania różnic i podobieństw między nimi. Do przeprowadzenia analizy posłużono się przemówieniami dyktatora Portugalii António de Oliveiry Salazara oraz dokumentami prawnymi dotyczącymi kolonii. Artykuł pokazuje, że mimo zmian na poziomie dyskursu, rdzeń argumentacji pozostawał zawsze taki sam i skupiał się wokół idei cywilizacji i chrześcijaństwa.

Słowa kluczowe: Luzotropikalizm, Nowe Państwo, Freyre Gilberto (1900–1987), de Oliveira Salazar António (1889–1970), kolonializm.

Summary: Luzotropicalism was a social theory used to explain the effects of Portuguese colonisation on tropical areas. Adopted in the 1950s by the New State regime, it became its scientific doctrine in colonial policy. This article focuses on presenting the pre-war and post-war ways of legitimising the Portuguese presence in the colonies and thus attempts to characterise the differences and similarities between them. Speeches delivered by the Portuguese dictator António de Oliveira Salazar and colonial legal documents are used for the analysis. The article reveals that regardless of changes at the level of discourse, the core of the argument has always remained the same and centred around the ideas of civilisation and Christianity. Keywords: Luzotropicalism, New State, Freyre Gilberto (1900–1987), de Oliveira Salazar António (1889–1970), Colonialism

Portugalska polityka kolonialna do początków XX w.

Portugalia była pierwszym państwem, które w XV wieku rozpoczęło epokę odkryć geograficznych. Pod patronatem panującej wówczas dynastii Aviz liczne statki docierały do wybrzeży Afryki, Azji i Ameryki Południowej kładąc podwaliny pod wielką zamorską ekspansję całego narodu. Na przestrzeni wieków jej punkt ciężkości nie był jednotorowy geograficznie i w dużej mierze zależał od zmieniającej się koniunktury politycznej.

W początkowym etapie obejmującym XVI wiek, władze w Lizbonie skupiały się na handlu cennymi przyprawami azjatyckimi oraz na budowie struktur imperialnych w Azji południowej i południowo-wschodniej. Nie przetrwały one jednakże długo, gdyż wkrótce inne państwa europejskie zainteresowały się wyprawami. Konkurencja ze strony Holendrów i Anglików, którzy dysponowali większym kapitałem ludzkim i pieniężnym, złamała w XVII wieku, trwającą prawie sto lat, portugalską dominację w Azji. Główny kierunek ekspansji skierował się w stronę Brazylii, która stopniowo od XVII wieku zyskiwała na znaczeniu. Znajdujące się tam plantacje cukru, cenne surowce oraz wynikający z tego handel sprawiły, że była głównym celem polityki kolonialnej aż do początków XIX wieku1. Trwające w owym czasie wojny napoleońskie przyniosły kolejną zmianę.

Przeprowadzona przez wojska francuskie inwazja na Portugalię w 1807 roku zmusiła dwór królewski do ucieczki za Atlantyk i ustanowienia siedziby władz w odległym Rio de Janeiro. W głównym mieście Brazylii Jan VI zdecydował o otworzeniu portów brazylijskich dla floty brytyjskiej, co skończyło okres monopolu portugalskiego na handel z kolonią, a w konsekwencji przysporzyło metropolii wielu problemów gospodarczych. Po ostatecznej klęsce Napoleona w 1815 roku król nie zdecydował się powrócić do Europy. Brytyjskie zwierzchnictwo, problemy gospodarcze oraz rozwój nowych idei politycznych doprowadziły w 1820 roku do rewolucji liberalnej w Portugalii, która zmusiła władcę do powrotu. W Brazylii pozostał jednak jego syn, książę Piotr. W nowej sytuacji bardzo szybko

1 M. Pearson, The Portuguese in India, Cambridge 1987, s. 136. doszło do sporu między władzami w Lizbonie i Rio de Janeiro.

Wybuch wojny i ogłoszenie niepodległości przez Brazylię w 1822 roku oznaczały kolejny zwrot w polityce kolonialnej2. Władze skierowały swoją uwagę w stronę posiadłości w Afryce. Przygotowano szereg projektów i inwestycji gospodarczych na kontynencie, jednakże finanse państwa i ogólne zacofanie kraju uniemożliwiły ich wykonanie. Co więcej, władza portugalska ograniczała się często tylko do miast, portów i przybrzeżnych regionów, a głównym dochodem skarbu państwa z kolonii był formalnie zakazany handel niewolnikami3. Taka sytuacja trwała do połowy stulecia. Pewne zmiany nastąpiły po 1851 roku, kiedy pucz wojskowy utorował drogę do władzy w kraju siłom bardziej konserwatywnym. W tym okresie dzięki skuteczniejszej polityce i nowym odkryciom technologicznym kontrola metropolii nad koloniami zwiększyła się, a wraz z nią ich udział we wzajemnym handlu.

W latach 90. XIX wieku ukształtowały się ostatecznie granice portugalskich posiadłości obejmujących Angolę, Mozambik i Gwineę Równikową w Afryce, kilkanaście wysp atlantyckich, tereny tzw. Estado da India, Timor Wschodni oraz Makao w Chinach. Druga połowa XIX wieku przyniosła ze sobą również rozwój idei republikańskich, co w konsekwencji doprowadziło do tarć na portugalskiej scenie politycznej. Dla wielu nowych polityków idealny ustrój reprezentowała Francja, gdzie idea republikanizmu zakorzeniła się ostatecznie po upadku Napoleona III4. Wpływ tych idei oraz niezadowolenie związane z rządami królewskich gabinetów doprowadziły w 1910 roku do zwycięstwa rewolucji republikańskiej.

Drastyczna zmiana polityczna była zalążkiem wielu przeobrażeń w sferze funkcjonowania państwa i jego kolonii. W przypadku posiadłości zamorskich zdecydowano w 1911 roku o utworzeniu osobnego ministerstwa oraz o decentralizacji władzy. W latach 1914–1917 przyjęto szereg ustaw zwanych Ustawami Organicznymi, a po I wojnie światowej wprowadzono do konstytucji

2 P.T. de Almeida, P. Silveira e Sousa, Ruling the Empire: The Portuguese Colonial Office (1820–1926), w: Revista de História das Ideias, t. 27 (2006), s. 3. 3 Tamże, s. 4–5. 4 T. Gallagher, Salazar. The Dictator who Refused to Die, London 2019, s. 20.

Rekonstrukcja wioski z Gwinei Równikowej na wystawie kolonialnej w Porto z 1934 roku, źródło: domena publiczna. serię poprawek dotyczących funkcjonowania posiadłości zamorskich. Otrzymały one autonomię finansową i prawo do pełnej decentralizacji w zależności od stopnia rozwoju. Stojący na czele kolonii gubernator miał sprawować władzę wraz z radą wykonawczą i radą legislacyjną. W nadzwyczajnych przypadkach rząd mógł ograniczyć uprawnienia tamtejszej administracji i przekazać jej zadania tzw. wysokim komisarzom5. Władze I Republiki przeprowadziły także podział ludności, wyróżniając tubylców i cywilizowanych obywateli. Druga kategoria obejmowała najczęściej białych osadników, ich potomków oraz niewielką ilość czarnoskórych mieszkańców6. Tubylcy nie otrzymali praw politycznych poza tymi, jakie im przysługiwały w ramach organizacji życia własnego plemienia.

W sferze świadomościowej Portugalczyków doszło w owym czasie do ukształtowania nowego przekonania na temat geograficznej wizji samej Portugalii. Kolonie zaczęto traktować jako integralną część narodu, na równi z prowincjami

5 A.H. de Oliveira, Historia Portugalii, t. 2, tłum. W. Chabasiński, Warszawa 1987, s. 239. 6 P.T. de Almeida, dz. cyt., s. 16. w Europie. Samo słowo „kolonia” było zamiennie stosowane ze słowem „prowincja”, co dodatkowo podkreślało silną relację7. Wiąże się to prawdopodobnie z przemianami mentalnościowymi wieku XIX, kiedy odkrycia geograficzne odegrały ważną rolę w kształtowaniu nowoczesnej świadomości narodowej8 .

Polityka kolonialna w latach 30. i 40. XX w.

Wojskowy zamach stanu z 28 maja 1926 roku obalił targaną wieloma niepokojami I Republikę. Armia, która przejęła władzę, natychmiastowo rozpoczęła represje i siłą przywróciła porządek w kraju. Nierozwiązanym problemem pozostawała jednak kwestia finansów państwa i grożąca Portugalii katastrofa budżetowa.

W 1928 roku władze zaproponowały stanowisko ministra finansów profesorowi uniwersytetu w Coimbrze, António de Oliveirze Salazarowi. Naukowiec ustabilizował inflację, szybko wprowadził szereg cięć budżetowych i zaczął spłacać

7 Tamże, s. 394. 8 T. de Carvalho Bandeira, „Portugal isn’t a small country”. The Construction of Colonial Memory under Salazar’s Estado Novo, „Observatorio Politico”, t. 79 (2018), s. 2.

długi zagraniczne, co uratowało kraj od widma katastrofy finansowej. Dzięki swoim osiągnięciom szybko zyskał dużą popularność i związany z tym kapitał polityczny9. W 1930 roku objął stanowisko ministra kolonii i mimo krótkiego okresu piastowania urzędu, sporządził tzw. Akt Kolonialny, jeden z podstawowych dokumentów reżimu Nowego Państwa (Estado Novo) dotyczący funkcjonowania terytoriów zamorskich. W 1933 roku został on dołączony do nowej konstytucji, której był integralną częścią aż do roku 1951. Dokument akcentował przeznaczenie narodu portugalskiego do posiadania i kolonizowania posiadłości zamorskich oraz cywilizowania ludności tubylczej, która je zamieszkiwała. Podkreślano, iż wszystkie kolonie pod władzą Portugalii tworzą razem Portugalskie Imperium Kolonialne (Império Colonial Português). Ludności tubylczej (Indígenas) zostały nadane podstawowe prawa, jak prawo ochrony i posiadania własności prywatnej. Uregulowano także kwestię pracy, która miała być odpłatna, ale także w wielu przypadkach obowiązkowa dla czarnoskórych mieszkańców kolonii10. Dokument jasno wskazywał na paternalistyczne stosunki jakie wobec ludności zajmował reżim.

W przemówieniach Salazara z lat 30. XX wieku widać także pewne przejawy wyższości rasowej, choć nie agresywnej i wrogiej, mającej znaczenie cywilizacyjne. Podobnie jak wcześniejsi przywódcy republikańscy dyktator uważał, że kolonie miały taką samą wartość jak prowincje samej Portugalii. Razem tworzyły jedność pod względem politycznym i prawnym mimo, że różniły się między sobą stopniem rozwoju cywilizacyjnego11. Według jego koncepcji, państwo miało sprawować opiekę nad „niższymi rasami” i „wtajemniczać je w cywilizację chrześcijańską”, co według dyktatora było jednym z ”najszlachetniejszych celów kolonizacji portugalskiej”12 .

9 M. Bankowicz, António Salazar – twórca i ideolog portugalskiego autorytaryzmu, w: Franco i Salazar. Europejscy dyktatorzy, red. M. Słęcki, B. Szklarski, Warszawa 2012, s. 154–155. 10 Dekret nr. 22.465, Acto Colonial s. 35–39 [online] https://www. parlamento.pt/Parlamento/Documents/acto_colonial.pdf [dostęp: 14.12.2021]. 11 A. de Oliveira Salazar, Rewolucja pokojowa, tłum. Z. Grabski, Warszawa 2013, s. 132–133. 12 Tamże, s. 134.

Dla Salazara podstawą idei zawartych w Akcie Kolonialnym była historia Portugalii i jej zamorska ekspansja. Jak uważał, przez wieki państwo zaludniało nowe ziemie, kolonizowało je, cywilizowało i rozwijało, nierzadko przelewając krew Portugalczyków, wobec czego posiadanie kolonii stawało się prawem, tak jak związana z tym akcja kolonizatorska13 .

W jego przemówieniach zawartych w książce Rewolucja pokojowa możemy wyróżnić dwa kluczowe elementy: odwołania do cywilizacji rzymsko-chrześcijańskiej i samego chrześcijaństwa. Prawdopodobnie oba wypływały jeszcze z religijnego przeświadczenia wczesnej epoki odkryć geograficznych, które mówiło o rozszerzaniu religii na inne ziemie, nierzadko poprzez nawiązania do idei krucjaty14. Dyktator widział cywilizację zachodnią jako najlepiej rozwiniętą na Ziemi, która mogła pretendować do miana cywilizacji uniwersalnej ze względu na swój „splendor i osiągnięcia”. Powodowały one, że jej zasady stały wyżej niż zasady innych kultur15 .

Salazar, znający historię zamorskiej ekspansji państwa, wiedział zapewne jaki wpływ władza portugalska miała choćby na lokalne stosunki społeczne panujące w koloniach. Niektóre z tych działań wydawały się być wyrazem zwalczania praktyk barbarzyńskich, próbą budowy społeczeństwa europejskiego i tym samym wypełniania misji cywilizacyjnej. Przykładem mogą być działania Alfonsa de Albuquerque, który po zajęciu Goa w 1510 roku zakazał rytuału palenia kobiet na stosie po śmierci męża. Późniejsze ustawodawstwo portugalskie okresu kontrreformacji nadawało ochrzczonym kobietom pewną autonomię, jak dostęp do spadku po rodzicach i pierwszeństwo w dziedziczeniu przed nieochrzczonymi braćmi16 .

W momencie objęcia urzędu premiera w 1932 roku Salazar rozpoczął proces krzewienia tak pojmowanego stosunku do kolonii i umacniania świadomości Portugalczyków, opierając

13 Tamże, s. 92–93. 14 R. Crowley, Zdobywcy. Jak Portugalczycy zdobyli Ocean Indyjski i stworzyli pierwsze globalne imperium, Poznań 2016, s. 58–59. 15 A. de Oliveira Salazar, Discursos e Notas Politicas, Coimbra 2016, s. 784. 16 Â.B. Xavier, Reducing difference in the Portuguese empire? A case study from early-modern Goa, „Changing Societies: Legacies and Challenges”, t. 1 (2018), s. 249–250.

ją na dumie z kolonialnej przeszłości. Projekcję tak pojmowanej wizji kolonialnej rozpoczęto na masową skalę. Szczególnie jest to widoczne w organizowanych przez rząd wystawach kolonialnych, które przypominały ekspozycje tworzone przez mocarstwa światowe w XIX wieku. Różnorodne salony i pawilony miały przypomnieć Portugalczykom o ich potędze i upewnić wiarę w wielkość całego narodu. W latach 30. i 40. XX wieku odbyły się dwa szczególne wydarzenia tego typu: w 1934 roku w Porto oraz w 1940 roku w Belém. W obu przypadkach tworzono osobne ekspozycje dotyczące kolonii, które rekonstruowały wioski tubylców z całego imperium. Co więcej, umieszczano w nich, sprowadzonych specjalnie na tę okazję, mieszkańców Afryki. Obok zabudowań przedstawiano często misjonarzy, jako czynnik cywilizujący lokalną ludność17. Znajdowali oni swój wyraz także w Akcie Kolonialnym. Misje religijne przedstawiono tam jako bodziec cywilizujący i propagujący elementy narodowe wśród rodzimych mieszkańców18. Taki obraz miał utwierdzić oglądającego Portugalczyka, że jest tym, kto cywilizuje innych19 .

Z całości przedstawionego obrazu wyłania się dualistyczny charakter stosunków panujących między metropolią a koloniami. Jak wskazują badacze, była to cecha społeczeństw kolonialnych, w tym także tych stworzonych przez Portugalczyków w Afryce, Azji i Ameryce Południowej. Polegała ona na podziale i segregacji jednostek na kolonizatorów i kolonizowanych lub inaczej obywateli pochodzenia europejskiego i tubylców. W przypadku Salazara Portugalczycy z metropolii reprezentowali tych pierwszych, a większość mieszkańców kolonii tych drugich. Tubylcy mieli odzwierciedlać Portugalczyków z kontynentu, taka była zresztą misja jaką widział przez narodem Salazar, ale nigdy nie mieli otrzymać takiej samej pozycji społecznej20. Percepcja takich stosunków przetrwała do końca II wojny światowej. Wraz z jej zakończeniem idee kategoryzacji rasowej, imperium i kolonizacji

17 T. de Carvalho Bandeira, dz. cyt. s. 6–9. 18 Dekret nr. 22.465, Acto Colonial, s. 39. 19 T. de Carvalho Bandeira, dz. cyt. s. 9. 20 E.N.B. Langa, Recepção do Lusotropicalismo de Gilberto Freyre Nas Colônias Portuguesas em África (1933- 1980), „Revista Africas”, t. 6, nr. 11 (2019), s. 18. zaczęły kojarzyć się negatywnie. Rosnąca presja ze strony nowopowstałej Organizacji Narodów Zjednoczonych oraz ruchów niepodległościowych w Azji i Afryce zmusiła rząd Salazara do poszukiwania bardziej nowoczesnego sposobu dla legitymizowania swojej obecności w koloniach. Musiał być on bardziej braterski i egalitarny, stosujący w swojej argumentacji nie opartą na tradycji ideologię, ale bardziej obiektywną naukę. Takiego rozwiązania mogły dostarczyć teorie stworzone przez cenionego brazylijskiego antropologa prof. Gilberto Freyra.

Prof. Gilberto Freyre na zdjęciu z 1956 roku, źródło: domena publiczna.

Teoria luzotropikalizmu prof. Gilberto Freyra

Prof. Gilberto Freyre był brazylijskim antropologiem i socjologiem, który w okresie międzywojennym zajmował się społeczeństwem brazylijskim. W 1933 roku wydał słynną książkę Casa-grande e Senzala (Panowie i niewolnicy), w której argumentował, iż specyfika społeczeństwa i cywilizacji brazylijskiej polega na mieszaniu się ras i kultur. Proces ten miał być widoczny już na obszarach plantacyjnych w Brazylii, gdzie dochodziło do intymnych kontaktów między właścicielami a czarnoskórymi

niewolnikami21. Stworzone przez niego koncepcje były w czasach mu współczesnych oryginalne, a tezy o tak pojmowanym procesie formowania narodu wywoływały duże poruszenie w społeczeństwie brazylijskim.

W wieku XIX kraj zaczynał zastanawiać się nad własną tożsamością i kulturą. Wielu uważało, że wpływy afrykańskie były skazą Brazylii, a nie powodem do dumy. Miało to swoje polityczne reperkusje, a przykładem może być propozycja rządu brazylijskiego, który w latach 20. XX wieku chciał sprowadzić całe kontyngenty białych Europejczyków, aby „wybielić” ludność brazylijską i wyeliminować wpływy ludności czarnoskórej22 . Również obraz samych Portugalczyków nie był w Brazylii o wiele bardziej pozytywny. Widziano ich często jako złych kolonizatorów, którzy są odpowiedzialni za zacofanie kraju oraz głupców, pojawiających się w licznych żartach. Freyre charakteryzował ich nieco inaczej i przedstawiał jako ludzi z wyobraźnią, dzięki którym powstała unikalna kultura Brazylii23. Miała się ona charakteryzować harmonią i demokracją rasową. Argumentował, że poprzez przenikanie do społeczeństwa kultury portugalskiej dokonała się w Brazylii asymilacja bez przemocy24 .

Freyre w swojej książce wydanej w 1940 roku O Mundo que o Português criou (Świat, który stworzył Portugalczyk) dokonał przestrzennej analizy swoich wcześniejszych tez i rozciągnął je na wszystkie obszary panowania portugalskiego. Od tego momentu teza o procesach mieszania się ras i kultur na plantacjach cukru w Brazylii dotyczyła wszystkich tropikalnych regionów, gdzie swoją władzę rozciągali Portugalczycy25 .

W tropikach miał się wykształcić nowy rodzaj człowieka i nowa cywilizacja, zwana cywilizacją luzotropikalną. Była ona charakterystyczna dla terenów kolonizowanych przez Portugalczyków z kilku powodów. Po pierwsze mieli oni posiadać

21 A.L. Schneider, Iberismo e luso-tropicalismo na obra de Gilberto Freyre, „História da Historiografia”, t. 5, nr. 10 (2012), s. 76. 22 E.N.B. Langa, dz. cyt., s. 15. 23 C. Bastos, Luso-tropicalism Debunked, Again Race, Racism, and Racialism in Three Portuguese-Speaking Societies, w: Luso-Tropicalism and its Discontents. The Making and Unmaking of Racial Exceptionalisms, red. W. Anderson, R. Roque, V. Santos, New York 2019, s. 245. 24 E.N.B. Langa., dz. cyt., s. 16–17. 25 A.L. Schneider, dz. cyt., s. 77. specjalną zdolność do adaptowania się w tropikach ze względu na swoją heterogeniczność etniczną. Poprzez swoją historię mieli posiadać w swoich genach cechy arabskie, żydowskie i te pochodzące od czarnoskórych niewolników26 . W związku z tym prof. Freyre mówił, że Portugalia to „ani to Europa, ani Afryka, raczej jedno i drugie”27. Portugalczycy kierowani więc wrodzoną tolerancją wzmocnioną dodatkowo przez chrześcijańskopocentryczny charakter swojej kultury nie ujarzmiali obcych ludów, a włączali je w skład swojego narodu. Była to zasadnicza cecha odróżniająca kolonizatorów anglosaskich i niemieckich od iberyjskich. Ci pierwsi wyznawali indywidualistyczny protestantyzm, który nie był uniwersalny w porównaniu do katolicyzmu, a dodatkowo ich kultura była bardziej etnocentryczna i tym samym zamknięta na asymilację nowych ludów28. Brazylijski badacz wierzył, że w świecie anglosaskim nie istnieje podział między rasą a cywilizacją i wobec tego tylko biali są zdolni do postępu. Inaczej jest jednakże u Iberów, gdzie metysi, Indianie lub czarnoskórzy stawali się Hiszpanami lub Portugalczykami w momencie przyjmowania katolicyzmu.

Opierając się więc na tych przesłankach antropolog był sceptyczny wobec ograniczenia dyskryminacji rasowej mocą prawa. Państwo demokratyczne i egalitarne nie mogło przynieść rozwiązania problemu, gdy społeczeństwo było antropologicznie zamknięte. Inaczej było jednakże w przypadku Portugalii, gdzie mimo autorytarnego charakteru Estado Novo społeczeństwo charakteryzowało się otwartą i tolerancyjną kulturą. Jako przykład podawał Amerykę Południową, gdzie często mimo braku demokracji rozwijała się kultura wieloetnicznego współistnienia29. Na przykładzie Brazylii badacz starał się pokazać, że jego kraj mimo posiadania wpływów niemieckich czy włoskich, wykazuje dominującą rolę wpływów portugalskich i odznacza się „procesami, metodami i technikami”, które łączą europejską cywilizację z tropikalnym krajobrazem i kulturami w Ameryce Południowej30 .

26 Tamże, s. 77. 27 G. Freyre, Panowie i niewolnicy, tłum. H. Czajka, Warszawa 1985, s. 28. 28 G. Freyre, The Portuguese and the Tropics, Lisbon 1961, s. 47. 29 A.L. Schneider, dz. cyt., s. 85–86. 30 G. Freyre, dz. cyt., s. 23.

Powodowało to, że Brazylia posiadała cechy, które z innymi regionami kolonizacji portugalskiej tworzyły pewien trans-kontynentalny i wielonarodowy kompleks zwany kompleksem luzotropikalnym. Były one rozłączne pod względem fizycznym, natomiast pod względem bio-socjologicznym i socjo-kulturowym połączone w jeden specjalny obszar31. Społeczeństwo brazylijskie było więc najdoskonalszym przykładem luzotropikalizmu, a ten sam proces można było zaobserwować w portugalskiej Afryce i Azji.

Nowe Państwo a koncepcje prof. Freyra

Jak można zauważyć wizje Gilberto Freyra i António de Oliveiry Salazara były w wielu punktach do siebie podobne. Obaj podkreślali kluczową rolę chrześcijaństwa w portugalskim procesie kolonialnym, odnosili się do cywilizacji europejskiej, choć rozpatrywanej trochę inaczej, i pozytywnie oceniali działania portugalskiej kolonizacji.

Mimo tego koncepcje przedstawione przez antropologa nie znalazły początkowo uznania w oczach dyktatora Portugalii. Reżim nie wyrażał zadowolenia z faktu podkreślania wieloetnicznego dziedzictwa w procesie kształtowania się narodu portugalskiego. Mimo że portugalski nacjonalizm nie wykazywał furii rasowej jaką odznaczały się nazistowskie Niemcy, to pewna wyższość rasowa tworzyła krajobraz reżimu32 . Dyktator promował także skromny i minimalistyczny tryb życia, co sprzeciwiało się barwnym obrazom przedstawianym przez Freyra, często podkreślanych przez opisy intymne.

Nowe tezy zyskiwały jednak coraz bardziej na znaczeniu w kołach intelektualnych i politycznych reżimu w okresie powojennym. Jedną z głównych osób zainteresowanych koncepcjami antropologa był António Ferro, szef Sekretariatu Propagandy Narodowej, który uważał, że Nowe Państwo potrzebuje odnowienia dyskursu politycznego na temat kolonii, w szczególności w okresie narastającej presji ze strony ONZ i ruchów niepodległościowych33. Ostatecznie udało się przekonać Salazara do zwrócenia uwagi na dorobek badacza. W 1950 roku Freyre zaakceptował zaproszenie wystosowane przez admirała

31 Tamże, s. 39. 32 A.L. Schneider, dz. cyt., s. 82. 33 C. Bastos, dz. cyt., s. 246. Sarmento Rodrigueza, ministra kolonii, aby spędzić siedem miesięcy na podróżowaniu po portugalskich posiadłościach, tak by rozszerzyć swoje przemyślenia na temat ewolucji społeczeństw kolonialnych.

Po przybyciu do Portugalii Freyre spotkał się kilka razy z Salazarem, który miał zrobić na nim pozytywne wrażenie34. Podczas podróżny odbywającej się w latach 1951–1952 antropolog odwiedził Wyspy Zielonego Przylądka, Angolę, Mozambik i Indie Portugalskie. Duże wrażenie zrobiło na nim Goa, gdzie dostrzegł podobne procesy jakie zaszły w Brazylii oraz gdzie po raz pierwszy wystąpił przed publicznością przedstawiając tezy dotyczące luzotropikalizmu35 . Po podróży, kiedy Freyre po raz pierwszy na własne oczy ujrzał swoje teoretyczne rozważania, uformował ostateczne założenia rozwijanej przez lata teorii.

Podróż poskutkowała wydaniem aż pięciu książek na temat portugalskiej kolonizacji i portugalskiej kultury w tropikach36. Reżim stopniowo zdawał się przyjmować doktrynę. Od połowy lat 50. portugalskie ministerstwo spraw zagranicznych narzuciło dyplomatom, aby uczyli się teorii luzotropikalizmu i dzięki dostarczanym przez nią tezom naukowym legitymizowali portugalską obecność w Afryce i Azji. Stopniowo w dyskursie dyktatury zaczęły pojawiać się twierdzenia o wielorasowym i wielokontynentalnym narodzie portugalskim. Słowo „kolonie” zostało zastąpione przez „portugalskie prowincje zamorskie” a termin „Portugalskie Imperium Kolonialne” wyszedł z użycia.

Koncepcje Freyra dotyczące rozproszonej na wiele kontynentów cywilizacji przekuto w koncepcję tzw. Espaço Português, czyli jednolitej przestrzeni rozciągającej się od Europy po Brazylię, Afrykę, Indie Portugalskie i Timor Wschodni37 . Przemiany nie były jednak pełne i początkowo Salazar próbował połączyć tezy luzotropikalizmu z dualistyczną koncepcją stosunków panujących w koloniach38. Jest to widoczne w statusie dla

34 T. Gallagher, dz. cyt., s. 177. 35 C. Bastos, dz. cyt., s. 246. 36 E.N.B. Langa, dz. cyt., s. 19. 37 J. Pałęcka, O. Sobański, Rewolucja nie zaczęła się w czwartek, Warszawa 1976, s. 50. 38 M. da Conceição Neto, Maria do Huambo: Uma vida de „indígena”. Colonização, estatuto jurídico e discriminação racial

tubylców (Estatuto dos Indígenas Portugueses) z 1954 roku, który przyznano osobom czarnoskórym urodzonym w Angoli, Mozambiku i Gwinei Równikowej. Dalej można zauważyć wyraźnie zaznaczoną wyższość cywilizacyjną Portugalczyków. Poprzez edukację i pracę Portugalia miało dążyć do przekształcenia prymitywnych zwyczajów tutejszej ludności39 .

Kilka lat później, po wybuchu walk w koloniach afrykańskich, władze zostały zmuszone do przeprowadzenia wielu reform. W 1961 roku zniesiono status dla tubylców, czyniąc de facto wszystkich mieszkańców kolonii Portugalczykami. Wprowadzono nowy statut pracy, który znosił roboty przymusowe, wprowadzał ośmiogodzinny dzień pracy, ubezpieczenia od wypadków, a nawet dwutygodniowy płatny urlop40 . Rozpoczęto także szeroko zakrojone inwestycje państwowe obejmujące różne dziedziny funkcjonowania kolonii. Budowano nowoczesne zapory wodne, aby zelektryfikować i nawodnić kraj oraz dokonano reform oświatowych tworząc zunifikowany system nauczania zarówno dla tubylców ze wsi jak i zeuropeizowanych mieszkańców miast. Wprowadzono postępowe metody nauczania dla ludności czarnoskórej, a także utworzono osobne uniwersytety w Angoli i Mozambiku41. Ludność uczyniono bardziej równą wobec Portugalczyków z kontynentu, jednak nie powstrzymało to procesu dekolonizacji, który dokonał się po tzw. rewolucji goździków z 1974 roku.

Zakończenie

Reżim Nowego Państwa znalazł w teorii luzotropikalizmu naukowe wytłumaczenie dla swojej obecności w koloniach. Główne tezy postulowane przez Gilberto Freyra znalazły swój bliski ideologiczny odpowiednik w myśli kolonialnej postulowanej przez Salazara. Była to między innymi przewodnia rola chrześcijaństwa, które według dyktatora miało być głównym czynnikiem cywilizującym mieszkańców kolonii, a według Freyra miało tworzyć podwaliny pod nową

em Angola (1926–1961), „África: Revista do Centro de Estudos Africanos”, t. 35 (2015), s. 122. 39 Dekret nr. 39.666, Estatuto dos Indígenas Portugueses [online] https://www.fd.unl.pt/Anexos/Investigacao/7523.pdf [dostęp: 14.12.2021]. 40 N.F. Bruce, Portugal. The last Empire, Vancouver 1975, s. 97. 41 A.H. de Oliveira, dz. cyt., s. 239. cywilizację i tolerancyjną oraz unikalną kulturę tropików. W obu przypadkach pojawia się także problem samej cywilizacji. Salazar rozumiał ją jako wyłącznie europejską, natomiast Freyre jako wykształconą przez Portugalczyków mieszankę cywilizacji europejskiej z kulturą ludów tropikalnych.

Za Janiną Pałęcką i Oskarem Sobańskim możemy widzieć w tej teorii kolejne i ostatnie ogniwo mitu istniejącego już od czasów Henryka Żeglarza, o dziejowej misji Portugalczyków42. W tym jednak wypadku argumentację ideologiczną i religijną zastąpiła argumentacja stricte naukowa, bardziej odpowiadająca realiom drugiej połowy XX wieku. Mimo zmiany na poziomie dyskursu, który czynił kwestię kolonialną braterską i bardziej humanistyczną, jego rdzeń w obu przypadkach pozostawał ten sam – chrześcijaństwo i cywilizacja w portugalskim procesie kolonialnym.

Wydaje się, że w początkowym okresie przyjmowania teorii Freyra przez Nowe Państwo, zmiana była czysto retoryczna i ograniczona do poziomu dyskursu. Świadczy o tym istnienie przez długi czas oddzielnego statusu dla tubylców, który od 1954 roku zaczęto określać „portugalskim” dla podkreślenia związków z metropolią. Wydaje się, że to jednak wzmożenie walk w Afryce i presja antykolonialna przyczyniły się do realnej zmiany polityki reżimu i coraz większego dostosowywania jego ideologii do założeń luzotropikalizmu.

Należy jednak zaznaczyć, że istniał pewien stopień asymilacji ludności kolonii i nie jest on tylko wymysłem teorii Freyra. Według danych tzw. zasymilowanych było w 1970 roku w Angoli tylko 0,8% a w Mozambiku 0,09%43. Powstaje jednakże pytanie, jak rozumieć luzotropikalizm na tle pojmowania koncepcji narodu przez Portugalczyków? Po upadku reżimu Nowego Państwa w kwietniu 1974 roku doszło także do jej transformacji. Od tej pory Portugalia jako państwo wielorasowe i wielokontynentalne uległo przeobrażeniu w Portugalię „zeuropeizowaną”. Kwestie rasowe proponowane przez luzotropikalizm okazały się nietrwałe, co pokazuje dekret rządu portugalskiego z 24 czerwca 1975 roku dotyczący procesu uzyskania obywatelstwa przez

42 J. Pałęcka, O. Sobański, dz. cyt., s. 50. 43 Tamże, s. 53.

mieszkańców kolonii. Definiuje on narodowość portugalską według kategorii rasy i kultury, co pokazało, że wzajemne powiązania są silne. Przykładem może być niepodległa Angola, gdzie 95% osób, która zdecydowało się wrócić do Portugalii była biała, a spośród białej ludności kraju ponad 95% zdecydowała się wrócić do Portugalii. Dekret z 24 czerwca 1975 pokazuje formalnie, że portugalskość nie była ani wielokontynentalna ani wielokulturowa44 .

Szymon Głąb

Bibliografia Źródła:

ӄ Acto Colonial [online] https://www.parlamento.pt/Parlamento/Documents/acto_colonial.pdf [dostęp: 14.12.2021]. ӄ Estatuto dos Indígenas Portugueses [online] https://www.fd.unl.pt/Anexos/Investigacao/7523.pdf [dostęp: 14.12.2021]. ӄ Salazar A. de Oliveira, Rewolucja pokojowa, tłum. Z. Grabski, Warszawa 2013. ӄ Salazar A. de Oliveira, Discursos e Notas

Políticas: 1928 a 1966, Coimbra 2016.

Opracowania:

ӄ de Almeida P.T., Silveira e Sousa P., Ruling the Empire: The Portuguese Colonial Office (1820–1926), „Revista de História das Ideias”, vol. 27 (2006), s. 1–33. ӄ Bastos C., Luso-tropicalism Debunked,

Again Race, Racism, and Racialism in Three

Portuguese-Speaking Societies, w: Luso-Tropicalism and its Discontents. The Making and Unmaking of Racial Exceptionalisms, red. W. Anderson, R. Roque, V. Santos, New

York 2019, s. 243–264. ӄ Bandeira de Carvalho T., „Portugal isn’t a small country”: The Construction of Colonial Memory under Salazar’s Estado Novo, „Observatório Politíco”, t. 79 (2018), s. 1–14. ӄ Bankowicz M., António Salazar – twórca i ideolog portugalskiego autorytaryzmu, w: Franco i Salazar. Europejscy dyktatorzy,

44 R.E. Ovalle-Bahamón, The Wrinkles of Decolonization and Nationness: White Angolans as Retornados in Portugal, w: Europe’s Invisible Migrants, red. A.L. Smith, Amsterdam 2003, s. 156–157.

red. M. Słęcki, B. Szklarski, Warszawa 2012, s. 154–155. ӄ Bruce N.F., Portugal. The Last Empire, Vancouver 1975. ӄ Crowley R., Zdobywcy. Jak Portugalczycy zdobyli świat i stworzyli pierwsze globalne imperium, tłum. T. Hornowski, Poznań 2016. ӄ Freyre G., Panowie i niewolnicy, tłum.

H. Czajka, Warszawa 1985. ӄ Freyre G., The Portuguese and the Tropics,

Lisbon 1961. ӄ Gallagher T., Salazar. The Dictator who

Refused to Die, London 2020. ӄ Langa, E.N.B., Recepção do Lusotropicalismo de Gilberto Freyre Nas Colônias Portuguesas em África (1933–1980), „Revista

Africas”, t. 6, nr. 11 (2019), s. 13–41. ӄ Marcques A.H. de Oliveira, Historia Portugalii, t.2, tłum. W. Chabasiński, Warszawa 1987. ӄ Neto M. da Conceição, Maria do Huambo:

Uma vida de „indígena”. Colonização, estatuto jurídico e discriminação racial em Angola (1926–1961), „África: Revista do Centro de

Estudos Africanos”, t. 35 (2015), s. 119–127. ӄ Ovalle-Bahamón R.E., The Wrinkles of Decolonization and Nationness: White Angolans as Retornados in Portugal, w: Europe’s

Invisible Migrants, red. A.L. Smith, Amsterdam 2003, s. 147–168. ӄ Pałęcka J., Sobański O., Rewolucja nie zaczęła się w czwartek, Warszawa 1976. ӄ Pearson M., The Portuguese in India, Cambridge 1987. ӄ Schneider A.L., Iberismo e luso-tropicalismo na obra de Gilberto Freyre, „História da

Historiografia”, t. 5, nr. 10 (2012), s. 75–93.

Xavier Â.B., Reducing differenece in the

Portuguese empire? A case study from early-modern Goa, „Changing Societies: Legacies and Challenges”, t. 1 (2018), s. 241–261.