Powojenna koncepcja powiatu tatrzańskiego i jego współczesna heraldyka samorządowa

• nauki pomocnicze historii •

Streszczenie

Współczesna heraldyka samorządowa, jako jeden z działów podstawowej nauki pomocniczej historii, jest ciągle rozwijającą się dyscypliną. Wynika to nie tylko z faktu, że kolejne jednostki samorządu terytorialnego opracowują i przyjmują swoje herby, ale przede wszystkim dlatego, że herby są historycznymi znakami jednostek samorządowych, obecnymi w przestrzeni społecznej. Obowiązujące ustawodawstwo zezwala na ich stosowanie przez samorządy, które z tego chętnie korzystają. Artykuł ten jest próbą przeanalizowania, co prezentują herby gmin tworzących powiat tatrzański, który położony jest na samym południu województwa małopolskiego. W tych rozważaniach punkt wyjścia stanowi krótka analiza konceptu powstałego tuż po II wojnie światowej, przewidującego powstanie nowego „Starostwa Tatrzańskiego” poprzez wydzielenie go z ogromnego starostwa nowotarskiego.

Słowa kluczowe: powiat tatrzański, herb, heraldyka samorządowa, godło, gmina.

Summary Contemporary local government heraldry, as one of the branches of the basic auxiliary science of history, is a constantly developing discipline. This results not only from the fact that subsequent local government units develop and adopt their coats of arms, but mainly because coats of arms are historical signs of local government units, present in the social space. The current legislation allows local governments to use them, and they are happy to do so. This article is an attempt to analyse what the coats of arms of municipalities forming the Tatra County, which is located in the very south of the Lesser Poland Voivodeship, represent. In these considerations, the starting point is a brief analysis of a concept established just after the Second World War, which envisaged the creation of a new „Tatra County” by separating it from the huge Nowy Targ County. Keywords: Tatra County, coat of arms, local government heraldry, emblem, municipality.

W świetle obecnego ustawodawstwa – powiaty mają tradycję blisko dwudziestopięcioletnią, funkcjonują bowiem od 1 stycznia 1999 roku na mocy ustawy oraz rozporządzenia Rady Ministrów1. Jednocześnie wiadomo, że tradycja powiatów w Polsce ma wielowiekową tradycję. Nie jest moim celem analiza ich dziejów, toteż ograniczę się jedynie geograficznie do interesującego mnie terytorium, a czasowo do XX wieku.

W przypadku powiatu tatrzańskiego, należy stwierdzić, że nie ma on dłuższej tradycji historycznej – został utworzony u schyłku XX stulecia, wydzielony z powiatu nowotarskiego, który istniał jeszcze przed reformą władz peerelowskich z 1975 roku2. W 1998 roku na korzyść wydzielenia tego powiatu z granic powiatu nowotarskiego przemawiało kilka ważnych argumentów. Po pierwsze, w XX wieku u stóp Tatr rozwinęło się spore miasto Zakopane, które w 1933 roku otrzymało prawa miejskie3. Po drugie, powiat nowotarski nawet obecnie zajmuje ponad trzy razy więcej powierzchni niż tatrzański – decydowały tu więc względy czysto organizacyjno-administracyjne.

W rozważaniach na temat pomysłu wydzielenia osobnego powiatu tatrzańskiego bardzo interesujący wydaje się Memoriał w sprawie utworzenia w Zakopanem jednostki administracyjnej pod nazwą „Starostwo Tatrzańskie”4 . Został on opracowany przez Zarząd Miejski miasta Zakopanego zaraz po zakończeniu II wojny światowej. Wówczas, w lipcu 1945 roku, ruszyła swoista batalia władz miejskich celem powołania nowej jednostki terytorialnej. Sam tekst – z 21 sierpnia 1945 roku – jest skutkiem konsultacji włodarzy

1 Ustawa z dnia 5 czerwca 1998 r. o samorządzie powiatowym, Dz. U. 1998, nr 91, poz. 578; Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 7 sierpnia 1998 r. w sprawie utworzenia powiatów, Dz. U. 1998, nr 103, poz. 652. 2 Ustawa z dnia 28 maja 1975 r. o dwustopniowym podziale administracyjnym Państwa oraz o zmianie ustawy o radach narodowych, Dz. U. 1975, nr 16, poz. 91. 3 Rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych z dnia 18 października 1933 r. o podniesieniu gmin: Zakopane w powiecie nowotarskim, Krynica Zdrój w powiecie nowosądeckim oraz Jaworzno, Szczakowa i Krzeszowice w powiecie chrzanowskim w województwie krakowskiem do rzędu miast, rządzących się ustawą z dnia 13 marca 1889 r., Dz. U. 1933, nr 81, poz. 596. 4 Archiwum Muzeum Tatrzańskiego w Zakopanem (dalej: AMT) AR/NO/327, Sprawa „Starostwa Tatrzańskiego”, k. 1–22. miasta z okolicznymi gminami i gromadami oraz dyskusji w łonie samego Zarządu Miejskiego. Warto pokrótce przyjrzeć się, jak wówczas władze zakopiańskie argumentowały swój pomysł oraz ile z zawartych w samym Memoriale przewidywań wobec planowanego powiatu tatrzańskiego spełniło się obecnie.

W tekście za powstaniem „Starostwa Tatrzańskiego” przytoczono: dużą powierzchnię powiatu nowotarskiego oraz urbanizację Zakopanego. W pierwszym aspekcie autorzy dokumentu zwracają uwagę, iż wciąż nieustalona granica z Czechosłowacją może spowodować, że pod zwierzchnictwo Nowego Targu dojdzie jeszcze część Orawy i Spiszu – rzeczywiście tak się stało. Taki przebieg spraw był do przewidzenia, ze względu na przyłączenie już po I wojnie światowej część miejscowości spiskich i orawskich do II Rzeczypospolitej. Nie dziwi też podkreślane wielokrotnie znaczenie Zakopanego w Memoriale. Zwraca się uwagę na rozwój przestrzenny Zakopanego od osady po najważniejsze na Podhalu miasto, na uzdrowiskowy charakter miejscowości oraz gospodarcze uzależnienie okolicznych wsi podgórskich w znacznie większym stopniu od ośrodka zakopiańskiego niż nowotarskiego. Co ciekawe, w samym dokumencie nie pojawia się wprost informacja o uzyskaniu statusu miasta przez Zakopane w 1933 roku. Taka sytuacja wydaje się niezrozumiała, gdyż był to bardzo dobry argument, aby podkreślić znaczenie statusu Zakopanego jako ośrodka miejskiego.

Sama propozycja nazwy pozostawia miejsce na domysły, dlatego że logiczną wydawałaby się nazwa „Starostwo Zakopiańskie”, jednak taka nazwa nie uzyskała aprobaty. Moim zdaniem odpowiednia nazwa była argumentem samym w sobie – połączono by w ten sposób charakter uzdrowiskowy z walorami przyrodniczymi obszaru, na którym leży Zakopane – u stóp Tatr. Aby nie narażać się swoim zwierzchnikom w Nowym Targu, Zarząd Miejski w Zakopanem zaznacza, że wyodrębnienie powiatu tatrzańskiego musi być tak zorganizowane, aby nie narazić na szwank starostwa nowotarskiego. Zapowiadane są takie ustępstwa, jak nieorganizowanie jarmarków, które są nowotarską tradycją. Za zbędne uważano również powołanie Powiatowej Komendy Uzupełnień w Zakopanem. Przytoczono jednak argument, że samo starostwo jako takie jest konieczne, ponieważ udawanie się przez

zakopiańczyków i mieszkańców sąsiednich wsi do Nowego Targu jest niepraktyczne i powoduje, że system administracyjny jest niesprawny5 .

Memoriał nie jest także wolny od sformułowań propagandowych. Autorzy zwracają uwagę, że Zakopane tak się rozwinęło, że powołanie do życia „Starostwa Tatrzańskiego” jest konieczne dla dobra odradzającej się powojennej Rzeczypospolitej:

będzie więc leżało […] w interesie propagandy

Polski na terenie międzynarodowym, aby zarząd tego rejonu, w naszym kraju jedynego, prowadzony nie był sposobem szablonowym, aby funkcjonował jak najsprawniej i ze zrozumieniem tych różnorodnych potrzeb i specjalnych warunków, jakie tu istnieją6 . W warunkach centralizmu komunistycznego hasło „usamodzielniania się administracji” było co najmniej utopijnie i nie dawało szans na realizację przedkładanych postulatów.

Ostatnią kwestią, będącą pomostem między Memoriałem a obecnym podziałem administracyjnym powiatu tatrzańskiego, jest proponowany w 1945 roku zasięg terytorialny „Starostwa Tatrzańskiego”. Obecnie powiat tatrzański obejmuje pięć gmin, mianowicie gminę miejską Zakopane i cztery gminy wiejskie: Biały Dunajec (Biały Dunajec, Gliczarów Dolny, Gliczarów Górny, Sierockie, Leszczyny), Bukowinę Tatrzańską (Białka Tatrzańska, Brzegi, Bukowina Tatrzańska, Czarna Góra, Groń, Jurgów, Leśnica, Rzepiska), Kościelisko (Dzianisz, Kościelisko, Witów) i Poronin (Bustryk, Małe Ciche, Murzasichle, Nowe Bystre, Poronin, Suche, Stasikówka, Ząb). Zawarte w omawianym dokumencie propozycje granic „Starostwa Tatrzańskiego” zakładały ponadto, że powiat tatrzański obejmie również Chochołów, Ciche, Ratułów, Międzyczerwienne i Brzegi. Zaś wśród miejscowości wchodzących obecnie w obręb powiatu tatrzańskiego plany Zarządu Miejskiego miasta Zakopanego z 1945 roku obejmowały Biały Dunajec, Białkę Tatrzańską, Bukowinę Tatrzańską, Czarną Górę, Rzepiska, Jurgów, Dzianisz, Kościelisko, Witów, Murzasichle, Poronin i Ząb. Tak więc główne zainteresowanie powojennych włodarzy Zakopanego kierowało

5 Tamże, k. 5–6. 6 Tamże, k. 6. się przede wszystkim w stronę dzisiejszej gminy Kościelisko, części obecnej gminy Czarny Dunajec oraz gminy Bukowina Tatrzańska. Sam Biały Dunajec zdaniem autorów tekstu tylko w połowie grawitował w stronę Zakopanego, lecz uznano, że nie należy dzielić danej gromady na pół, stąd proponowano, aby i ta wieś weszła w skład nowej jednostki podziału administracyjnego7 .

Obecny stan terytorialny i administracyjny powiatu tatrzańskiego jest punktem wyjścia do omawiania problemu herbów gmin, które wymieniłem wyżej. Wobec tego skupię się na pięciu herbach. Aby jednak pokazać pewien zespół heraldyczny rozpocznę od omówienia herbu powiatu tatrzańskiego. Ważne jest to, że wszystkie interesujące mnie gminy posiadające herb i posługujące się nim – w świetle obowiązującego prawodawstwa mają taką możliwość, ale przecież nie mają takiego obowiązku. Jeśli dana jednostka posiada herb, powinien on być zgodny, jak mówi ustawa, z miejscową tradycją historyczną i sztuką konstruowania herbów8 . Niestety zdarza się nierzadko, że jednostki samorządu terytorialnego posługują się znakami, które z pojęciem „herbu” mają niewiele wspólnego, a często są kompletnym wypaczeniem tego pojęcia. Konstruowanie herbów powinno opierać się na zasadach przyjętych przez I Kolokwium Heraldyczne i powinno być pozytywnie zaopiniowane przez Komisję Heraldyczną działającą przy ministrze właściwym do spraw wewnętrznych (obecnie Ministerstwo Spraw Wewnętrznych i Administracji)9. Heraldyka powiatu tatrzańskiego stanowi fragment szerszego zjawiska, jakim jest współczesna heraldyka samorządowa województwa małopolskiego10 .

7 Tamże, k. 9. 8 Ustawa z dnia 21 grudnia 1978 r. o odznakach i mundurach, Dz. U. 1978, nr 31, poz. 130. 9 Wnioski I Krakowskiego Kolokwium Heraldycznego w sprawie symboliki samorządowej III Rzeczypospolitej [w:] Współczesna samorządowa i jej problemy. I Krakowskie Kolokwium Heraldyczne, red. W. Drelicharz, Z. Piech, Kraków 2000, s. 235–240; Zasady tworzenia herbów, flag, sztandarów i pieczęci jednostek samorządu terytorialnego w Polsce [online] https:// www.gov.pl/web/mswia/zasady-tworzenia-herbow-flag-sztandarow-i-pieczeci-jednostek-samorzadu-terytorialnego-w-polsce [dostęp: 04.12.2021]. 10 Szerzej na ten temat zob. W. Drelicharz, Z. Piech, Dawne i nowe herby Małopolski, oprac. graficzne B. Widłak, Kraków 2004.

Herb powiatu tatrzańskiego (il. 1) przedstawia w polu niebieskim srebrne góry z krzyżem na jednym z wierzchołków, na ich tle postać Matki Bożej Jaworzyńskiej, za nią góralską parzenicę. Herb powiatu został przyjęty już w 1999 roku i od tego czasu pozostaje w niezmienionej formie11 . Godło znajduje się na tarczy hiszpańskiej, kształt tarczy jest więc zgodny z obecnymi zasadami heraldyki samorządowej. Przeanalizujmy pokrótce symbolikę poszczególnych elementów godła. Postać Matki Bożej Jaworzyńskiej, zwanej Matką Bożą Królową Tatr, jest wierną kopią figurki Maryi z kościoła dominikanów na zakopiańskich Wiktorówkach, które są miejscem kultu tłumnie odwiedzanym nie tylko przez turystów, ale i mieszkańców Zakopanego oraz okolicznych wiosek. Matka Boża przedstawiona jest na tle parzenicy, ta zaś na tle gór12. Element ten jest o tyle problematyczny, że trudno jest stwierdzić, czy parzenica kojarzy się jedynie z powiatem tatrzańskim, czy może szerzej – z Podhalem, a nawet z innymi góralami? Ostatni element to plastyczne przedstawienie gór – Giewontu (o czym świadczy nie tylko krzyż zwieńczający wierzchołek, ale i kształt zbocza). Podstawowa zasada heraldyki mówi, że im mniej elementów godła, tym herb jest znakiem bardziej czytelnym, czyli lepszym. Moim zdaniem, o ile postać Matki Bożej Jaworzyńskiej oraz Giewont łączą się bezpośrednio z powiatem tatrzańskim, stąd ich obecność w herbie nie budzi sprzeciwu, o tyle parzenica jest przede wszystkim elementem z mojego punktu widzenia zbędnym. Poza tym herb jest atrakcyjny wizualnie, wydaje się czytelny i przez ponad dwadzieścia lat stał się prawdziwą marką powiatu tatrzańskiego – świadczy o tym prosty fakt, że do tej pory władze nie wpadły na pomysł zaprojektowania logotypu powiatu, ani też podpisywania herbu, jak to ostatnio ma miejsce w przypadku sąsiedniego powiatu nowotarskiego, co jest niepoprawne heraldycznie. Gmina miejska Zakopane posługuje się herbem (il. 2) autorstwa Michała Gąsienicy Szostaka, który przedstawia na niebieskiej tarczy w dolnej części trójkąt symbolizujący szczyt góry

11 Uchwała Nr VII/38/99 Rady Powiatu Tatrzańskiego z dnia 10 maja 1999 r. 12 Parzenica to ozdobny element części stroju regionalnego górali podhalańskich – spodni. Jest umieszczana w górnej części spodni i ma postać haftu połączonego z motywami roślinnymi. 54

Ilustracja 1. Herb powiatu tatrzańskiego, źródło: domena publiczna.

Ilustracja 2. Herb miasta Zakopanego, źródło: załącznik do statutu miasta Zakopanego (patrz: przyp. 11). w kolorze ciemnoszarym, stanowiący podstawę krzyża stojącego na Giewoncie (kolor biały). Ponad wzgórzem umieszczono skrzyżowane pod kątem prostym dwa klucze „Piotrowe” (kolor żółty). Klucze w dolnej części mające formę spinki góralskiej, wcięte w trójkąt góry13. Uwagę przykuwa kilka rzeczy. Zastosowanie tarczy hiszpańskiej jest jak najbardziej zasadne, zgodne

13 Statut Miasta Zakopane. Załącznik nr 1 do Uchwały Nr V/44/2003 Rady Miasta Zakopane z dnia 29 stycznia 2003 r. w sprawie uchwalenia Statutu Miasta Zakopane.

ze współczesną heraldyką praktyką heraldyczną. Problemem jest sama zgodność herbu z miejscową tradycją historyczną. Obecnie obowiązuje zasada, że miasta i gminy, które posiadają własną tradycję heraldyczną, powinny się do niej stosować. Jednocześnie zasadą jest też stosowanie się przez gminy do wyobrażeń z dawnych pieczęci, jeżeli tradycja heraldyczna nie istnieje. Zakopane posiadało inny herb, który nawiązywał do dziewiętnastowiecznej pieczęci gromady – został wyłoniony w konkursie (il. 3). Pamiętajmy też jednak, że część wyobrażeń napieczętnych trudno poddać procesowi heraldyzacji, a często też wyobrażenie takie już w żaden sposób nie koresponduje z obecnym statusem miejscowości14. Wspomniany herb został przyjęty przez włodarzy miasta w 1968 roku, a przedstawiał „w tarczy niebieskiej trójkąt biały oparty wierzchołkiem o skraj górny tarczy, a swą podstawą o jej skraj dolny15; w trójkącie tym pień ścięty skośnie, zielony z korzeniami; za nim dwie skrzyżowane dwie grube laski zielone z zaokrąglonymi buławiasto końcami; pod pniem belka zielona”16 . Blazonowanie, czyli heraldyczny opis herbu, powinien być tak precyzyjny i zwięzły, aby tylko na jego podstawie można było ów herb narysować. Wydaje się, że naszkicowanie herbu Zakopanego z 1968 roku na podstawie samego blazonowania byłoby niewykonalne. Zastanawiające jest też zastosowanie podziału tarczy, co jest niezgodne z heraldyką samorządową (pamiętajmy jednak, kiedy herb powstał i że stało się to na drodze konkursu). Poprawy w tym herbie wymagałaby także tarcza po obu stronach przy zaokrągleniu ku podstawie. Samo godło jest recepcją sigillum

14 M.L. Wójcik, Współczesne herby gmin wiejskich na Dolnym Śląsku [w:] Wieś w heraldyce i sfragistyce polskiej, red. A. Gut, P. Gut, Warszawa 2017, s. 174. 15 Bardziej precyzyjne byłoby określenie: „tarcza trójdzielna w klin na opak – pola po prawej i lewej stronie niebieskie, pole środkowe – srebrne (białe), zob. A. Znamierowski, Heraldyka i weksylologia, Warszawa 2019, s. 324. 16 A. Gieysztor, Sigillum Gromady Zakopanego: o herbie Zakopanego i jego objaśnieniach [w:] Zakopane. Czterysta lat dziejów, red. R. Dutkowa, Kraków 1991, s. 485; M. Gumowski uważa to za wyobrażenie zastawy drogowej ze skrzyżowanych belek, zob. M. Gumowski, Herby i pieczęcie wsi województwa krakowskiego, „Małopolskie Studia Historyczne”, R. IV, z. 1/12, Kraków 1961, s. 53. W artykule autor podaje także wiadomość o istnieniu drugiej pieczęci, używanej przed 1933 rokiem, której wyobrażenie napieczętne może bardziej nawiązywać do współczesnego herbu miasta Zakopanego. Ilustracja 3. Herb Zakopanego w latach 1968–1997, źródło: domena publiczna. gromady Zakopanego (il. 4), co odwołuje się do tradycji heraldyczno-sfragistycznej. Warto się zastanowić, dlaczego herb z 1968 roku w wolnej III Rzeczypospolitej nie zyskał akceptacji, a nie jest on przecież aż tak nieatrakcyjny wizualnie. Problemem wydaje się zagadkowe godło, którego znaczenie nie jest jasne, trudno więc, aby taki herb był czytelną wizytówką miasta i jego znakiem rozpoznawczym17 .

Pytanie, czy obecny herb w swojej symbolice nawiązuje do Zakopanego? Szczyt góry

Ilustracja 4. Pieczęć gromady Zakopanego odciśnięta na dokumencie 1836 roku, źródło: AMT AR/221, Testamenty, sprawy gruntowe i spadkowe z Podhala, k. 6.

17 Zestawienia wszystkich pomysłów i interpretacji treści sigillum gromady Zakopanego podjął się Aleksander Gieysztor, zob. tamże, s. 485–491.

wyrastając z podstawy tarczy jest oczywistym nawiązaniem do położenia geograficznego miasta, podobnie krzyż przypominający ten stojący na Giewoncie. W tym punkcie symbolika herbu miasta i herbu powiatu wydaje się wspólna. Większej uwagi i analizy wymagają złote klucze papieskie, stylizowane zakończeniami w formie spinek góralskich – elementu stroju ludowego. Herb został przyjęty w 1997 roku, a klucze jest formą upamiętnienia wizyty św. Jana Pawła II w tymże roku w Zakopanem. Argument ten wydaje się jednak mało przekonujący, mimo wszystko Zakopanego nie można określić mianem „papieskiego miasta”. Oczywiście można wskazywać na podniosły moment decyzji o zmianie herbu, dokonało się to bowiem w pierwszy dzień pielgrzymki Ojca Świętego18. Mimo wszystko herb jako taki jest kojarzony z Zakopanem i trudno odmówić mu spełniania swojej funkcji.

Wątpliwości budzi przyjęcie w statucie dwóch wersji herbu Zakopanego – z napisem pod tarczą i bez napisu. Niestety, bardzo często spotyka się używanie herbu z podpisem. Jest to sygnał alarmujący, bowiem herb z zasady ma być tak skonstruowany, aby bez wątpliwości był kojarzony z daną jednostką samorządu terytorialnego. Podpisywanie herbu może świadczyć, że nie spełnia on swojej podstawowej funkcji, znaku tożsamości wspólnoty miasta. Poza tym herb wymaga moim zdaniem niewielkich korekt plastycznych, aby uatrakcyjnić jego warstwę wizualną.

Kolejna część artykułu stanowi już analizę herbów poszczególnych gmin powiatu tatrzańskiego. Składa się na nią blazonowanie herbu, jego krytyka i poszukiwanie genezy omawianych herbów. W tej ostatniej sprawie ważne są dziewiętnasto- i dwudziestowieczne pieczęci wiejskie, których odciski udało się znaleźć w dokumentach znajdujących się w Archiwum Muzeum Tatrzańskiego. W tym miejscu jednak koniecznie należy przytoczyć autorów, którzy już zajmowali się sfragistyką wiejską, opracowując także sigillów omawianych gmin: Białego Dunajca, Bukowina Tatrzańskiej, Poronina i Kościeliska. Kluczowe są badania Barbary Słuszkiewicz, która zaprezentowała pieczęci interesujących mnie gmin wiejskich, łącznie

18 M. Pinkwart, L. Długołęcka-Pinkwart, Zakopane. Przewodnik historyczny, Zakopane 2003, s. 30. z Zakopanem19. Tematyką tą zajmował się także Marian Gumowski20 .

Gmina wiejska Biały Dunajec posługuje się herbem (il. 5), który można zblazonować następująco (za statutem gminy): „ryba skierowana w lewo koloru srebrnego (białego) wraz z trzema złotymi (żółtymi) sześcioramiennymi gwiazdkami w układzie trójkąta nad rybą na tle koloru jasnoniebieskiego (błękitnego)”21. Kwestia samego opisu wymaga kilku uwag. Przede wszystkim w blazonowaniu popełniono podstawowy w heraldyce błąd, ryba bowiem jest skierowana w stronę prawą (heraldyczną), a nie w lewo. Po drugie, jak na tak prosty herb, jego opis jest nad wyraz skomplikowany. Zaproponowałbym następujące blazonowanie: „w polu błękitnym srebrna ryba w pas skierowana w prawo, nad nią trzy złote gwiazdy sześcioramienne w rozstrój na opak”. W żaden sposób blazon w statucie

Ilustracja 5. Pieczęć gromady Zakopanego odciśnięta na dokumencie 1836 roku, źródło: AMT AR/221, Testamenty, sprawy gruntowe i spadkowe z Podhala, k. 6.

19 B. Słuszkiewicz, Dziewiętnastowieczne pieczęcie wsi podhalańskich, „Studia Historyczne” (28) 1985, z. 1 (108), s. 118–125 i il. (Grupa II – pieczęci obwodu nowotarskiego, il. 3, 5, 22, 38, 53). Zob. także B. Słuszkiewicz, Herb miasta Nowego Targu i dziewiętnastowieczne herby okolicznych wsi, w: Dzieje miasta Nowego Targu, red. M. Adamczyk, Nowy Targ 1991, s. 461–467; B. Słuszkiewicz, Herb Czarnego Dunajca, w: Czarny Dunajec i okolice. Zarys dziejów do roku 1945, red. F. Kiryk, Kraków 1997, s. 549–554. 20 M. Gumowski, Herby i pieczęcie wsi województwa krakowskiego, s. 18, 19, 32, 46, 53. 21 Statut gminy Biały Dunajec. Załącznik nr 1 do Uchwały nr XLVI/274/2018 Rady Gminy Biały Dunajec z dnia 28 października 2018 r. w sprawie uchwalenia Statutu Gminy Biały Dunajec.

nie odnosi się do dosyć szerokiego czarnego obramowania tarczy herbowej, co jest ważnym uchybieniem projektanta herbu. Niestety, prosty i czytelny herb przynosi sporo znaków zapytania. W przypadku herbu gminy Biały Dunajec można docenić zastosowanie tarczy hiszpańskiej oraz odwołanie się do wyobrażenia z pieczęci gromady z XIX wieku. Warto zauważyć, że ryba na samej pieczęci jest zwrócona w lewą heraldyczną stronę, zaś w herbie pojawia się w pozycji przeciwnej (il. 6). Mimo wszystko sięgnięcie do sigillum przy tworzeniu herbu gminy to realizacja zalecenia Krakowskiego Kolokwium Historycznego, co napawa optymizmem.

Kolejną gminą należącą do powiatu tatrzańskiego jest Bukowina Tatrzańska. Jej herb (il. 7) przedstawia „na czerwonym tle białe góry, poniżej których umieszczona jest czarna parzenica z żółtą (złotą) rozetą”22. Ten herb najbardziej koresponduje z herbem powiatowym. Wspólna symbolika dotyczy zarówno parzenicy, jak i gór (oczywiście inna jest ich stylizacja plastyczna). Patrząc na herb, można by odnieść wrażenie, ze doszło do złamania zasady alternacji barw, czyli nienakładania barwy na barwę ani metalu na metal. Tutaj czarną parzenicę nałożono na czerwone pole. Musimy jednak pamiętać, że barwa czarna nie podlega zasadzie alternacji23. Inną kwestią jest nieodwołanie się do pieczęci gminy (il. 8). Kierowała tym być może zwykła ignorancja, a może niezbyt oryginalne i prestiżowe wyobrażenie napieczętne, które Barbara Słuszkiewicz opisuje następująco: „w polu pieczętnym świnia, względnie dzik, stojąca pod bukiem zwrócona w lewo”24. Moim zdaniem odpowiednie przestylizowanie godła napieczętnego na tarczę herbową w niczym nie ujmowałoby godności gminy Bukowiny Tatrzańskiej. Wprowadzenie zaś do herbu pospolitej dla Podhala (ale i innych

22 Statut gminy Bukowina Tatrzańska. Załącznik nr 1 do Uchwały nr LVIII/406/2018 z dnia 30 października 2018 r. w sprawie uchwalenia Statutu Gminy Bukowina Tatrzańska. 23 J. Szymański, Nauki pomocnicze historii, Warszawa 2012, s. 657. 24 B. Słuszkiewicz, Dziewiętnastowieczne pieczęcie wsi podhalańskich, s. 118 i il. (Grupa II – pieczęcie obwodu nowotarskiego, il. 5). Opisywana przez autorkę pieczęć pochodzi z 1823 roku, na ilustracji zaś widać pieczęć o prawie sto lat młodszą – trudno opisać, co przedstawia, ale bardzo prawdopodobne, że jest to właśnie wspomniane zwierzę stojące pod drzewem. Ilustracja 6. Pieczęć gromady Biały Dunajec odciśnięta na dokumencie z 1920 roku, źródło: AMT AR/21, Akt zaślubin morza Polskiego z górami Polskiemi, k. 8.

Ilustracja 7. Herb gminy Bukowina Tatrzańska, źródło: załącznik nr 4 do Uchwały nr LVIII/406/2018 (patrz: przyp. 17).

Ilustracja 8. Pieczęć gromady Bukowina Tatrzańska odciśnięta na dokumencie z 1920 roku, źródło: AMT AR/21, Akt zaślubin morza Polskiego z górami Polskiemi, k. 4.

górlaskich regionów) parzenicy budzi jedynie wątpliwość co do zasadności tego elementu jako charakterystycznego akurat dla tej właśnie jednostki samorządu terytorialnego. Jeśli jednak popatrzymy na położenie geograficzne gminy na Podhalu, to zastosowanie parzenicy nie powinno już być tak kwestionowane.

Trzecia z kolei gmina wiejska to Kościelisko, składająca się tylko z trzech miejscowości: Kościeliska oraz Dzianisza i Witowa. Herb tejże gminy przedstawia w polu niebieskim zarys srebrnych gór, na ich tle wieża kościelna zwieńczona stożkowym dachem i krzyżem, u podstawy tarczy rozciągają się liście ze srebrnym kwiatem pośrodku (il. 9). Symbolika herbu jest związana z położeniem geograficzno-przyrodniczym gminy oraz miejscową architekturą sakralną. Wieża kościelna nawiazuje do kościoła parafialnego w Kościelisku, zaś góry są naturalnym nawiązaniem do położenia geograficznego gminy. Jest to element, który pojawia się w herbach powiatu tarrzańskiego, miasta Zakopane i gminy Bukowina Tatrzańska. Roślina, najprawdopodobniej dziewięciornik, popularna na Podhalu i używana jako motyw zdobniczy stroju regionalnego nawiązuje do miejscowej tradycji i kultury. Herb jest także nawiązaniem do pieczęci gminnej Kościeliska z XIX wieku, ale w zmienionej formie (il. 10). Zachowano w herbie takie elementy, jak wieżę kościelną (cały kościół) i zbocza gór, ale w innym układzie i w innej stylizacji, co jest całkowicie zrozumiałe. Nowym elementem jest roślina. Na wcześniejszej pieczęci (z 1879 roku) widnieją jeszcze w polu pieczętnym promienie słoneczne25. W ostatnich latach gmina Kościelisko zyskała System Identyfikacji Wizualnej, w której herb jest jednym z podstawowych znaków26 . Niestety – z punktu widzenia heraldycznego – gmina zdecydowała się na opracowanie logotypu, które jest konkurencyjne wobec tak doniosłego znaku wizualnego, jakim jest herb.

Ostatnim herbem z omawianych jednostek administracyjnych powiatu tatrzańskiego jest herb gminy Poronin (il. 11). „Herbem Gminy jest postać brunatnego niedźwiedzia siedzącego na kamiennym głazie, z opuszczonymi

25 Tamże, s. 121. 26 Gmina Kościelisko – identyfikacja [online] www.musk.pl/ Gmina-Koscielisko-identyfikacja [dostęp: 05.12.2021]. Ilustracja 9. Herb gminy Kościelisko, źródło: „Gazeta Wyborcza. Kraków” [online]: https://krakow.wyborcza.pl/krakow/7,44425,25606440,koscielisko-jako-pierwsze-pod-tatrami-powalczy-ze-szpecacymi.html [dostęp: 05.12.2021].

Ilustracja 10. Pieczęć gromady Kościelisko odciśnięta na dokumencie z 1920 roku, źródło: AMT AR/21, Akt zaślubin morza Polskiego z górami Polskiemi, k. 8.

Ilustracja 11. Herb gminy Poronin, źródło: domena publliczna.

przednimi łapami i pochyloną głową. Postać niedźwiedzia umieszczona jest na tle jednolitej tarczy koloru ciemnozielonego” – czytamy w statucie gminy27. Opis jest o tyle nietrafny, że traktuje godło (niedźwiedzia na kamiennym głazie) jako herb. Taki sam błąd obecny jest w obowiązującej Konstytucji RP. Uwagę zwraca kształt tarczy, nie zastosowano tarczy hiszpańskiej, lecz szwajcarską, nie wydaje się to mieć swojego uzasadnienia i bezapelacyjnie wymaga zmiany. Wydawać by się mogło, że i w tym przypadku doszło do złamania zasady alternacji – nałożenia barwy na barwę (brązowy zwierz na zielonym tle), jednak należy pamiętać, że „heraldyka przyjmuje również barwy naturalne godła, a więc np. karnację ciała, uliścienie […]”28. Jeśli jednak mowa o godle, pojawia się natychmiast pytanie o jego uzasadnienie. Nie jest bowiem ono w żaden sposób związane ani z nazwą gminy, ani jej specyfiką. Można śmiało stwierdzić, że niedźwiedzia można spotkać nie tylko w gminie Poronin. Jednak godło jest prawdopodobnie nawiązaniem do dziewiętnastowiecznej pieczęci gminy Poronin. B. Słuszkiewicz wskazuje, że na pieczęci gminy w polu pieczętnym znajduje się „pasący się

Ilustracja 12. Pieczęć gminy Poronin odciśnięta na dokumencie z 1879 roku, źródło: B. Słuszkiewicz, dz. cyt., s. 123 i il. (Grupa II – pieczęcie obwodu nowotarskiego, il. 38).

27 Statut Gminy Poronin. Uchwała nr XLIII/305/2021 Rady Gminy Poronin z dnia 25 listopada 2021 r. w sprawie ogłoszenia tekstu jednolitego Statutu Gminy Poronin. 28 J. Szymański, dz. cyt., s. 675. baran, zwrócony w lewo”29. Wizerunek jest na tyle niewyraźny, że równie dobrze może to być niedźwiedź. W każdym razie tłumaczyłoby to użycie we współczesnym herbie postaci niedźwiedzia brunatnego (il. 12). Druga z pieczęci gminy Poronin – z 1920 roku – ukazuje już kompletnie inne przedstawienie, bardzo podobne do pieczęci gminy Kościelisko: budowlę (prawdopodobnie kościół) oraz coś na kształt góry. Słusznie więc, że pieczęć ta nie znalazła zastosowania przy opracowywaniu herbu przez Sebastiana Pitonia, ponieważ tak uderzające podobieństwo do sigillum Kościeliska w wypadku opracowania przez gminę Poronin herbu na podstawie tej późniejszej pieczęci (il. 13) powodowałaby mylenie tych dwóch tatrzańskich jednostek samorządu terytorialnego. Warto także wspomnieć, że gmina Poronin posługuje się ponadto logotypem.

Ilustracja 13. Pieczęć gminy Poronin odciśnięta na dokumencie z 1920 roku, źródło: AMT AR/21, Akt zaślubin morza Polskiego z górami Polskiemi, k. 4.

Pomimo powojennych planów powiat tatrzański nie został utworzony, stało się to dopiero w wyniku reformy ustrojowej półwieku później. W związku z tym powiat tatrzański jest bardzo młodą jednostką samorządu terytorialnego, a jego powstanie pociągnęło za sobą koniecznosć utworzenia herbu jako znaku identyfikacji jednostki. Tak powstał herb powiatu, który wraz z herbem miasta Zakopane i herbami pozostałych gmin wiejskich tego obszaru tworzy pewien zespół heraldyczny. Gminy powiatu tatrzańskiego w wykreowaniu swoich herbów bardzo często sięgnęły do pieczęci gromad i gmin z poprzednich dwóch stuleci, jednakowoż nie wszystkie. Część z herbów gminnych zdecydowanie wymaga poprawy, zarówno pod

29 B. Słuszkiewicz, dz. cyt., s. 123.

względem zastosowania odpowiedniej tarczy, jak i samego godła – jego źródła. Część gmin mogłaby bowiem sięgnąć do pieczęci. Nawet tarcza hiszpańska stosowana przez gros z omawianych gmin wymaga ujednolicenia proporcji z obowiązującymi normami. W niektórych też herbach rzuca się w oczy nagromadzenie elementów oraz brak oryginalności. Zauważalne jest także niepokojące zjawisko posługiwania się przez część jednostek logotypami30 . Dominik Michniak

Bibliografia Źródła:

ӄ AMT AR/21, Akt zaślubin morza Polskiego z górami Polskiemi. ӄ AMT AR/221, Testamenty, sprawy gruntowe i spadkowe z Podhala, k. 6. ӄ AMT AR/NO/327, Sprawa „Starostwa Tatrzańskiego”.

Akty prawne:

ӄ Statut Gminy Biały Dunajec. Załącznik nr 1 do Uchwały nr XLVI/274/2018 Rady Gminy

Biały Dunajec z dnia 28 października 2018 r. w sprawie uchwalenia Statutu Gminy Biały Dunajec. ӄ Statut Gminy Bukowina Tatrzańska. Załącznik nr 1 do Uchwały nr LVIII/406/2018 z dnia 30 października 2018 r. w sprawie uchwalenia Statutu Gminy Bukowina Tatrzańska. ӄ Statut Gminy Kościelisko. Załącznik do

Uchwały nr V/37/03 z dnia 25 marca 2003 r. ӄ Statut Gminy Poronin. Uchwała nr

XLIII/305/2021 Rady Gminy Poronin z dnia 25 listopada 2021 r. w sprawie ogłoszenia tekstu jednolitego Statutu Gminy Poronin. ӄ Statut Miasta Zakopane. Załącznik nr 1 do

Uchwały Nr V/44/2003 Rady Miasta Zakopane z dnia 29 stycznia 2003 r. w sprawie uchwalenia Statutu Miasta Zakopane. ӄ Rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych z dnia 18 października 1933 r.

30 Zob. Z. Piech, Herb czy logo? Problem współczesnej heraldyki samorządowej na przykładzie znaków miasta Krakowa, „Rocznik Polskiego Towarzystwa Heraldycznego” 2020, t. 19 (30), s. 25–62.

o podniesieniu gmin: Zakopane w powiecie nowotarskim, Krynica Zdrój w powiecie nowosądeckim oraz Jaworzno, Szczakowa i Krzeszowice w powiecie chrzanowskim w województwie krakowskiem do rzędu miast, rządzących się ustawą z dnia 13 marca 1889 r., Dz. U. 1933, nr 81, poz. 596. ӄ Uchwała Nr VII/38/99 Rady Powiatu Tatrzańskiego z dnia 10 maja 1999 r. ӄ Ustawa z dnia 5 czerwca 1998 r. o samorządzie powiatowym, Dz. U. 1998, nr 91, poz. 578; Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 7 sierpnia 1998 r. w sprawie utworzenia powiatów, Dz. U. 1998, nr 103, poz. 652. ӄ Ustawa z dnia 21 grudnia 1978 r. o odznakach i mundurach, Dz. U. 1978, nr 31, poz. 130. ӄ Ustawa z dnia 28 maja 1975 r. o dwustopniowym podziale administracyjnym

Państwa oraz o zmianie ustawy o radach narodowych, Dz. U. 1975, nr 16, poz. 91.

Opracowania:

ӄ Drelicharz W., Piech Z., Dawne i nowe herby Małopolski, oprac. graficzne B. Widłak,

Kraków 2004. ӄ Dudziński P., Alfabet heraldyczny, Warszawa 1997. ӄ Gieysztor A., Sigillum Gromady Zakopanego: o herbie Zakopanego i jego objaśnieniach [w:] Zakopane. Czterysta lat dziejów, red. R.

Dutkowa, Kraków 1991, s. 485–491. ӄ Piech Z., Herb czy logo? Problem współczesnej heraldyki samorządowej na przykładzie znaków miasta Krakowa, „Rocznik Polskiego Towarzystwa Heraldycznego” 2020, t. 19 (30), s. 25–62. ӄ Pinkwart M., Długołęcka-Pinkwart L., Zakopane. Przewodnik historyczny, Zakopane 2003. ӄ Słuszkiewicz B., Dziewiętnastowieczne pieczęcie wsi podhalańskich, „Studia Historyczne” (28) 1985, z. 1 (108), 109–126. ӄ Taż, B. Słuszkiewicz, Herb Czarnego Dunajca, w: Czarny Dunajec i okolice. Zarys dziejów do roku 1945, red. F. Kiryk, Kraków 1997, s. 549–554. ӄ Taż, Herb miasta Nowego Targu i dziewiętnastowieczne herby okolicznych wsi, w:

Dzieje miasta Nowego Targu, red. M. Adamczyk, Nowy Targ 1991, s. 461–467.

ӄ Szymański J., Herbarz średniowiecznego rycerstwa polskiego, Warszawa 1993. ӄ Tenże, Nauki pomocnicze historii, Warszawa 2012. ӄ Wójcik M.L., Współczesne herby gmin wiejskich na Dolnym Śląsku [w:] Wieś w heraldyce i sfragistyce polskiej, red. A. Gut, P.

Gut, Warszawa 2017, s. 173–214. ӄ Współczesna samorządowa i jej problemy.

I Krakowskie Kolokwium Heraldyczne, red.

W. Drelicharz, Z. Piech, Kraków 2000. ӄ Znamierowski A., Heraldyka i weksylologia,

Warszawa 2019.

Strony internetowe:

ӄ Zasady tworzenia herbów, flag, sztandarów i pieczęci jednostek samorządu terytorialnego w Polsce [online] https://www.gov. pl/web/mswia/zasady-tworzenia-herbow-flag-sztandarow-i-pieczeci-jednostek-samorzadu-terytorialnego-w-polsce [dostęp: 04.12.2021]. ӄ Gmina Kościelisko – identyfikacja [online] www.musk.pl/Gmina-Koscielisko-identyfikacja [dostęp: 05.12.2021].

Dane techniczne:

Format czasopisma: 210 mm × 280 mm Zastosowane czcionki: Uncial Antiqua, Constantia

Informacje o wydaniu papierowym:

Druk i oprawa: Drukarnia Cyfrowa Studio-eM, ul. K. Makuszyńskiego, 18, 31-752 Kraków Gramatura papieru: 90 g/m2 Gramatura okładki: 250 g/m2, folia matowa Nakład: 200 egz.

Kraków, luty 2022