ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΙΑΣ| ΤΜΗΜΑ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΩΝ ΜΗΧΑΝΙΚΩΝ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ| ΑΚΑΔΗΜΑΪΚΟ ΕΤΟΣ 2012-13
ΣΥΜΒΙΩΣΕΙΣ| ΣΕΜΙΝΑΡΙΟ ΙΙ| ΦΙΛΙΠΠΟΣ ΩΡΑΙΟΠΟΥΛΟΣ ΜΑΡΙΝΑ ΛΑΘΟΥΡΗ
Κατά τη διάρκεια αυτού του σεμιναρίου αναλύθηκε η έννοια της λέξης “κρίση”. Η λέξη αυτή είναι διττής σημασίας: «Κρίσις: κρίση, επιλογή απόφαση. Κρίση: μια στιγμή 1 κατά την οποία η κρίσις εμφανίζεται αδύνατη» . Αναφερόμενοι λοιπόν στην έννοια της κρίσης, εννοούμε ταυτόχρονα την πράξη της κριτικής αλλά και την αδυναμία της κριτικής λόγω της υφιστάμενης ασυνήθιστης κατάστασης. Σήμερα διανύουμε και ταυτόχρονα επιζητάμε μια ανάπτυξη της κρίσης ως κριτικού λόγου ώστε να επαναδιαπραγματευτούμε τις συνθήκες διαβίωσης στη σημερινή κοινωνία. Πιο συγκεκριμένα, στη σύγχρονη εποχή βιώνουμε την ασυνήθιστη αυτή κατάσταση σε πολλά επίπεδα, όμως η κοινωνιολόγος Σάσκια Σάσεν εστιάζει κυρίως στην κρίση της νομοθεσίας, η οποία είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με την οικονομία. Οι νόμοι σήμερα ορίζουν τι δεν πρέπει να γίνει, δηλαδή την παρέκκλιση. Επίσης, οι όλο και νεότεροι νόμοι δικαιολογούν συχνά οικονομικές δραστηριότητες σε υπερτοπικό και τοπικό επίπεδο, που προηγουμένως δεν ήταν νόμιμες. Σε αυτές τις διαδικασίες παίζουν σημαντικό ρόλο τα κράτη: «το ποια είναι η νέα γεωγραφία των παγκόσμιων οικονομικών διαδικασιών και ποια τα στρατηγικά εδάφη της οικονομικής παγκοσμιοποίησης είναι ερωτήματα που πρέπει να απαντηθούν τόσο μέσω της ανάλυσης της πρακτικής μεγάλων εταιρειών […] όσο και μέσω της μελέτης του ρόλου του κράτους στην παραγωγή ή στην νομιμοποίηση των νέων νομικών καθεστώτων»2, διαβάζουμε στο σύγγραμμα με τίτλο “Χωρίς έλεγχο;” της Σάσεν. Επομένως, οι νόμοι ανανεώνονται συνεχώς και καταπατούνται στο όνομα καινούριων νομικών πλαισίων που δικαιολογούν την ανομία και το παράλογο. Με αυτόν τον τρόπο, ο ρόλος του κράτους αποδυναμώνεται όλο και περισσότερο. Εφόσον δεν υπάρχουν σταθεροί κανόνες οι οποίοι καθορίζουν την κοινωνία, καταλύεται το υπέρτατο αγαθό αυτής, το οποίο είναι η πολιτική κοινωνία. Το τελευταίο συνθέτει την ύπαρξη της πόλης, όπως την ορίζει ο Αριστοτέλης3. Εδώ, είναι αναγκαίος πλέον ένας επανακαθορισμός της έννοιας της πόλης, της οποίας η συνοχή δοκιμάζεται συνεχώς, λόγω της όλο και αυξανόμενης ανομοιογένειας των κατοίκων-πολιτών. Το ζήτημα είναι, όπως αναφέρει και ο Ρίτσαρντ Σένετ, «πώς να συνδέσουμε τις ζωές των ανθρώπων μεταξύ τους χωρίς να κάνουμε κάθε άνθρωπο να αισθάνεται το ίδιο»4. Παραθέτουμε την άποψη αυτή, σύμφωνα με την οποία οι συνθήκες στην νέα κοινωνία δεν θα πρέπει να ισοπεδώνουν την εκάστοτε προσωπικότητα του πολίτη αλλά να υφίσταται η κάθε οντότητα ξεχωριστά αλλά και μέσα στο κοινωνικό σύνολο. Δηλαδή, μέσα από τη μη βίαιη σύγκρουση αυτών των διαφορετικοτήτων, θα δημιουργηθεί ένα νέο είδος συμβίωσης. Έτσι θα επανέλθει ενδεχομένως και η πολιτική ύπαρξη της πόλης, χωρίς απαραίτητα τη θέσπιση νέων νόμων μέσω του κράτους, αλλά μέσω κανόνων που θα προέλθουν από την ίδια τη συνθήκη της συμβίωσης στην κοινωνία. Σημαντική είναι εδώ η αναφορά στη χρήση του προσωπικού λόγου, που συχνά αντί να εκφράζεται δημόσια, περιορίζεται και γίνεται εσωστρεφής, επιστρέφοντας όλο και περισσότερο σε ιδιωτικούς χώρους και όχι σε περιοχές της πόλης από τη φύση τους δημιουργημένες για να τον υποδεχτούν. Αυτό συμβαίνει λόγω του αυξανόμενου φόβου 5 και της χαμένης αυτοπεποίθησης του πολιτικού υποκειμένου να εκφραστεί σε έναν διάλογο με τα υπόλοιπα μέλη. Είναι απαραίτητο όμως να υπάρξει στις νέες κοινωνίες ο 1
Ντερριντά, Ζ., [1983], Οικονομίες της κρίσης Sassen, S. [1996], Χωρίς έλεγχο; Η Εθνική Κυριαρχία, η μετανάστευση και η ιδιότητα του πολίτη την εποχή της παγκοσμιοποίησης, μτφ. Περικλής Παπανδρέου, Εκδόσεις: Μεταίχμιο 3 «Από αυτή την άποψη θα προσπαθήσουμε να αποδείξουμε και να ορίσουμε την ύπαρξη δύο διαφορετικών επιπέδων της αριστοτελικής πόλης, που συνδέονται μεταξύ τους με ένα καθορισμένο τρόπο, και που το μεν ένα συνιστά την κοινωνική και το άλλο την πολιτική διάστασή της.» Ωραιόπουλος, Φ., Η αρχιτεκτονική και η πόλη ως ειδητικό ίχνος (η αριστοτελική θεμελίωση), σελ. 152 4 Sennett, R., [1970], Οι χρήσεις της αταξίας. Προσωπική ταυτότητα και ζωή της πόλης, μτφ. Καραπαπάς Γιάννης, Εκδόσεις:Τροπή, σελ. 158 5 «Η ιδέα ότι ο λαός αγωνίζεται λιγάκι ενάντια στο σύστημα είναι πάρα πολύ αφελής, διότι απαιτεί την άρνηση όλων αυτών των σκοτεινών στοιχείων φόβου και δειλίας που λαμβάνουν χώρα στη διαδικασία ανάπτυξης. Πολύ πιο ρεαλιστικά, ο λαός και το σύστημα συνωμοτούν μεταξύ τους προκειμένου να υποδουλωθούν με βολικό τρόπο σε ό,τι τους είναι γνωστό και ρουτίνα.», Ό.π., Sennett, R., [1970], Οι χρήσεις της αταξίας. Προσωπική ταυτότητα και ζωή της πόλης, σελ. 177 2
δημόσιος κριτικός λόγος ο οποίος θα γίνεται ακουστός και γνωστός σε όλους τους συμπολίτες, χωρίς την ανασφάλεια της παρέμβασης στην έκφραση αυτή από το κράτος. Αντίστοιχα, οφείλουν και οι νέοι κανόνες που αναφέρθηκαν πιο πάνω να γίνουν προσιτοί σε όλα τα μέλη της κοινωνίας. Ζητείται επομένως η δημιουργία χώρων -πέρα από τα όρια και τα πλαίσια του δημόσιου χώρου όπως ορίζεται ήδη στις υπάρχουσες πόλεις -που να προσφέρονται για αυτή την ελευθερία. Δεν θα υπάρχει η ψευδαίσθηση της ελευθερίας της δημόσιας έκφρασης που υπάρχει τώρα, διότι αυτό ακριβώς θα επιζητείται για τη συμβίωση σε αυτή την πόλη. Για να φτάσει κανείς σε μια λειτουργική κοινωνία, θα πρέπει να αλλάξουν τα εργαλεία σχεδιασμού και επομένως το σχεδιαστικό αποτέλεσμα, το προϊόν, αν μιλάμε με οικονομικούς όρους. Για το λόγο αυτό, η κοινωνία οφείλει ενδεχομένως να οργανωθεί γύρω από δομές μικρής κλίμακας, καθώς λόγω της μεγάλης συγκέντρωσης των μεγαλουπόλεων, δεν γίνεται πλέον αντιληπτή η μονάδα, το άτομο, η διαφορετικότητα του καθενός. Ζητείται εδώ δηλαδή μια περαιτέρω αυτονομία από τις υπερτοπικές διασυνδέσεις της πόλης σε οικονομικό, πολιτικό και κοινωνικό επίπεδο. Επομένως μέσω της δυνατότητας της άμεσης εκπροσώπησης του εαυτού από τον εαυτό, ο δημόσιος λόγος θα αποκτήσει μεγαλύτερο νόημα και αμεσότητα στην ουσία του. Συνεπώς, μια πρόταση θα ήταν η δημιουργία μικρουπόλεων (σε αντιστοιχία με τις μεγαλουπόλεις), η αποκέντρωση δηλαδή των μεγάλων κοινωνικών δομών και έτσι η αποδυνάμωση του κεντρικού πολιτικού και οικονομικού ελέγχου. Ακόμη, θα πρέπει να αναφερθούμε στη σημερινή βάση της κοινωνίας που την αποτελεί ακόμη ο ιδιωτικός χώρος, η κατοικία, ο πυρήνας δηλαδή όπου διαμορφώνεται σε πρώτη φάση κοινωνικά το άτομο. Αν αποδυναμωθεί αυτός ο πυρήνας, θα αλλάξει ρόλο και θα γίνει απαραίτητη η κοινωνική ύπαρξη του ατόμου και άρα η ένταξη του σε μια ευρύτερη ομάδα που δεν θα έχει δεσμούς αίματος, αλλά διαφορετικούς δεσμούς, που θα τους ορίσει η ανάγκη της συμβίωσης6. Πιθανότατα οι δεσμοί αυτοί να πάρουν τη μορφή είτε οικονομικής συνδιαλλαγής είτε πολιτιστικής συνύπαρξης. Επομένως υπάρχει και χωρική αποδυνάμωση κατοικίας προς την υποστήριξη του δημόσιου χώρου, όπου θα θεωρείται ο νέος πυρήνας, το νέο κέντρο του τόπου, η νέα οικογένεια, το νέο σχολείο, το νέο πάρκο, η νέα πλατεία, το νέο πεδίο οικονομικών και πολιτιστικών δραστηριοτήτων. Οι νέες τεχνολογίες θα παίζουν επίσης σημαντικό ρόλο για τη σύνδεση του τοπικού με το υπερτοπικό αλλά και τη διάδοση των διαφόρων δραστηριοτήτων που θα λαμβάνουν χώρα σε αυτή την προσπάθεια μετασχηματισμού. Δηλαδή οι νέες αυτές μικροδομές θα διασυνδέονται, εκτός από χωρικά, και μέσω της τεχνολογίας. Σε αυτές τις καινούριες δομές, οι κάτοικοι δεν θα έχουν μια ενιαία ταυτότητα που θα τους χαρακτηρίζει αλλά θα δύνανται να προκύψουν από ένα ανακάτεμα διαφορετικών πληθυσμών και κατ’ επέκταση διαφορετικών7 ατόμων και προσωπικοτήτων8. Επομένως οι προηγούμενες παραδόσεις θα αδυνατούν να υπάρξουν προς όφελος της δημιουργίας
6
«Η αυταπάτη ότι η οικογένεια είναι ένας προβλεπόμενος μικρόκοσμος της ευρύτερης κοινωνίας θα είναι δύσκολο να διατηρηθεί κάτω από αυτές τις συνθήκες, διότι καινούρια προβλήματα θα εισέρχονται πάντοτε μέσα στον κύκλο φροντίδων επιβίωσης ενός ανθρώπου», Ό.π., Sennett, R., [1970], Οι χρήσεις της αταξίας. Προσωπική ταυτότητα και ζωή της πόλης, σελ. 188 7 «Από την άλλη οι άνθρωποι ήταν διατεθειμένοι να δημιουργήσουν όλο και περισσότερες διαφορές στις άμεσες εντυπώσεις που δημιουργούσαν ο ένας για τον άλλο και να δουν αυτές τις διαφορές, ως την ίδια τη βάση της ανθρώπινης ύπαρξης.», Sennett, R., [1992], The Fall of Public Man, Εκδόσεις: W. W. Norton & Company, σελ. 151-2 8 «Η προσωπικότητα έγινε τον τελευταίο αιώνα ο τρόπος να σκεφτεί κανείς έμμεσα το νόημα της ανθρώπινης ζωής, καθώς σε κάθε ζωή η συμπαγής μορφή, ο εαυτός ως ολοκληρωμένο αντικείμενο, οφείλει να λάβει συγκεκριμένη υπόσταση. Ακριβώς όπως παλαιότερα ήταν αντιληπτό ότι «η οικογένεια» ήταν μια σταθερή βιολογική μορφή στην ιστορία, είναι εύκολο να φανταστεί κανείς την προσωπικότητα ως αντίστοιχη σταθερά στις ανθρώπινες επαφές, καθώς ανέκαθεν υπήρχαν διαφορές στα συναισθήματα, την αντίληψη και τη συμπεριφορά μεταξύ των ανθρώπων.», Ό.π., Sennett, R., [1992], The Fall of Public Man, σελ. 151
ρήξεων/ συγκρούσεων9 από το οποίο θα προέλθει η νέα κατάσταση. Ακόμη, λόγω αυτής της τοπικότητας, θα υπάρξει ακύρωση σχέσεων εξουσίας και εδαφικής επικράτειας. Δεν θα υφίσταται ιεράρχηση εντός αυτής της τοπικότητας, τα άτομα ως μονάδες θα έχουν ισάξιες ευκαιρίες στα πλαίσια του δημόσιου χώρου τόσο να εισακουστούν όσο και να έχουν πρόσβαση στην νέα γνώση. Αναφερόμαστε λοιπόν στην ελευθερία διαμόρφωσης της ιδιωτικής ζωής από τον ίδιο τον κάτοικο που όμως η προσωπική του υπόσταση θα ολοκληρώνεται μέσω της κοινωνικής ζωής. Έτσι σταδιακά οι δημόσιοι χώροι θα αναχθούν σε περιοχές πιο σημαντικές από τους ιδιωτικούς χώρους. Συνεπώς, από τη μεγάλη τοπική κλίμακα θα προκύψει η μικρή κλίμακα του ιδιωτικού χώρου, της κατοικίας. Ανακεφαλαιώνοντας, αναζητάμε εδώ μια κοινή δημόσια γλώσσα κάτω από κοινούς κανόνες, δηλαδή την υποχώρηση των ορίων του ιδιωτικού χώρου και την εισχώρηση μέρους των λειτουργιών αυτού στο δημόσιο χώρο. Δημιουργείται έτσι ένας νέος υβριδικός χώρος με χαρακτήρα δημόσιου και ελευθερίες ιδιωτικού.
ΦΟΙΤΗΤΡΙΑ| ΣΑΡΡΑ ΜΑΤΣΑ
9
Ό.π., Sennett, R., [1970], Οι χρήσεις της αταξίας. Προσωπική ταυτότητα και ζωή της πόλης, σελ. 184