ODBUDOWA GŁÓWNEGO MIASTA W GDAŃSKU W LATACH 1945–1960
fundacja terytoria książki
JACEK FRIEDRICH
ODBUDOWA GŁÓWNEGO MIASTA W GDAŃSKU W LATACH 1945–1960
VãRZR REUD] WHU\WRULD
1.1. W obliczu zniszczeń Okoliczności w jakich wiosną 1945 roku doszło do zniszczenia jednego z największych i najcenniejszych miast zabytkowych Europy Północnej wciąż nie są do końca ustalone. Przez długie lata obowiązująca wersja oficjalna mówiła o zniszczeniu miasta wskutek decyzji Hitlera, zamieniającej miasto w twierdzę1. U schyłku PRL wersja ta wypierana była przekonaniem o decydującym w dziele destrukcji udziale wojsk sowieckich, które systematycznie i z rozmysłem miały dokonywać podpaleń, a nawet ostrzeliwać dla rozrywki miasto, już po jego zdobyciu, przy czym nacisk kładziono właśnie na tę ostatnią okoliczność2. Sugerowano nawet, że zniszczeń dokonywano wręcz planowo3. Bolesław Hajduk wykazał jednak, jak zacięte walki toczono w końcu marca w Gdańsku, w tym także w rejonie historycznego śródmieścia4, a wykorzystane przez niego relacje niemieckie pozwalają niekiedy ustalić nawet dzienne daty zniszczenia poszczególnych zabytkowych budynków5. Stwierdził on również wyraźnie, że o zagładzie miasta przesądziło stanowisko „naczelnych i lokalnych [niemieckich] władz politycznych, a szczególnie wojskowych”6. Na baczną uwagę zasługują zapiski dowódcy niemieckiej 2. Armii, z których wynika, że świadomie poświęcił on „historyczne zabytki”, by wiążąc siły sowieckie, umożliwić ewakuację jak największej liczby Niemców drogą morską7. W tekście swym Hajduk nie uwzględnił natomiast kwestii niszczenia miasta przez wojska sowieckie już po zajęciu Gdańska, co tłumaczyć należy brakiem dostępu do wiarygodnych źródeł. W każdym razie relacje dotyczące zniszczenia miasta są bardzo rozbieżne, na co zwraca uwa-
1
2 3
4
5 6 7
Na przykład jeden z czołowych pisarzy PRL, Wojciech Żukrowski, we wstępie do wydanej w pięćdziesięciotysięcznym nakładzie książki Marii i Andrzeja Szypowskich pisał: „Ostatnie miesiące okupacji. Hitler każe bronić każdego skrawka ziemi. Zrabowanej ziemi. Kolejno skazuje miasto po mieście na zniszczenie”. M. i A. Szypowscy, Gdańsk, Warszawa 1978 [b.p.]. Takie relacje przekazać mieli naoczni świadkowie Józefie Wnukowej, która osiadła w Sopocie już w 1945 roku; informacja ustna Józefy Wnukowej z 1989 roku. Przykładem może być film dokumentalny Iwony Bartolewskiej Gdańsk 1945. Prawo wojny?, TVP Gdańsk 1990, w którym mówi się o systematycznym podpalaniu domów na Korzennej. O trwałości tego przekonania świadczy dziesięć lat późniejsza publikacja Mieczysława Abramowicza, w której pisze on: „Tego samego dnia [28 marca] rozpoczęła się planowa, dobrze zorganizowana sowiecka zagłada Gdańska”. M. Abramowicz, Gdańsk, marzec 1945, „30 Dni” 2000, nr 3, s. 18. Chyba najbardziej radykalnie ów pogląd sformułował Wojciech Mokwiński: „Śródmieście Gdańska zostało zburzone – ze względów ideowych – przez rosyjską Armię Czerwoną w marcu 1945 roku”. W. Mokwiński, Dekonstrukcja układu urbanistycznego Głównego Miasta Gdańska, [w:] Konwersatorium „Quo vadis Gedania?”, t. I: Rewitalizacja Gdańska Historycznego, cz. 1: Program Ożywienia Śródmieścia Gdańska. Praca zbiorowa pod redakcją Grzegorza Borosa i Zbigniewa Gacha, Gdańsk 1998, s. 38. Bez porównania poważniej zagadnienie ewentualnego celowego niszczenia historycznego Gdańska przez Armię Czerwoną stawia Barbara Okoniewska, Refleksje nad rokiem 1945, [w:] Gdańsk 1945. Zbiór studiów pod redakcją M. Mroczki, Gdańsk 1996, s. 13–15. B. Hajduk, Założenia operacyjne, przebieg działań wojskowych i opanowanie Gdańska przez Armię Radziecką (I–III 1945), [w:] Historia Gdańska, t. IV/2: 1920–1945, pod red. E. Cieślaka, Sopot [b.d.], s. 309–336. Ibidem, s. 329–335. Ibidem, s. 327. Ibidem.
I
/ GDAŃSK PO WOJNIE. OSWAJANIE MIEJSCA
ilustracja nr 2. Śródmieście Gdańska po zniszczeniach wojennych. Zdjęcie lotnicze z 1947 roku ilustracja nr 2a. Fragment śródmieścia Gdańska po zniszczeniach wojennych. Zdjęcie lotnicze z 1947 roku
gę także Wiesław Gruszkowski8. Zapewne bez wnikliwego przebadania rosyjskich zasobów archiwalnych sprawy tej nie da się rozstrzygnąć9. Dla niniejszych rozważań kwestia ta, jakkolwiek intrygująca, nie jest zresztą najważniejsza. Rzeczą bez porównania istotniejszą jest ustalenie rozmiarów strat, zniszczeń, jakim uległa materia zabytkowego miasta. W odniesieniu do Głównego Miasta, a nawet całego historycznego śródmieścia, zwykło się szacować owe straty na około 90 procent10. Po raz 8
9 10
W. Gruszkowski, Zakres zniszczeń organizmu miejskiego – straty w zabytkach, [w:] Historia Gdańska, t. IV/2, s. 339; tam też wskazanie relacji i opinii akcentujących zniszczenia dokonane już po zakończeniu działań wojennych. Por. W. Gruszkowski, Zakres zniszczeń…, op. cit., s. 339. Na przykład: na 90 procent szacują zniszczenia w całym historycznym śródmieściu Jerzy Stankiewicz i Bohdan Szermer: Gdańsk. Rozwój urbanistyczny i architektoniczny oraz powstanie zespołu Gdańsk–Sopot–Gdynia, Warszawa 1959, s. 275; te szacunki powtarzają Ryszard Massalski i Jerzy Stankiewicz, Rozwój urbanistyczny i architektoniczny Gdańska, [w:] Gdańsk. Jego dzieje i kultura, Warszawa 1969, s. 215; podobną liczbę podaje Michał Stryczyński, Gdańsk w latach 1945–1948. Odbudowa organizmu miejskiego, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk–Łódź 1981, s. 32; Lech Krzyżanowski owych 90 procent podaje raz dla Głównego Miasta (L. Krzyżanowski, Gdańsk, Warszawa 1977, s. 10), a innym razem łącznie dla Głównego Miasta, Starego Miasta i Starego Przedmieścia (idem, Gdańsk, [w:] Zabytki urbanistyki i architektury w Polsce. Odbudowa i konserwacja. Praca zbiorowa pod redakcją W. Zina, t. 1: Miasta historyczne, pod red. Wojciecha Kalinowskiego, Warszawa 1986, s. 97); Werner Hewelt szacuje straty nawet na 95 procent (W. Hewelt, Danzig, ein europäisches Kulturdenkmal, Lübeck 1988, s. 112; podaję za Bolesławem Hajdukiem, op. cit.), którą to liczbę mógł przejąć z publikowanego w niemieckim przekładzie sprawozdania Wojewódzkiej Rady Narodowej w Gdańsku z 1962 roku: Der Wiederaufbau von Danzig aus polnischer Sicht, „Lübeckische Blätter”, Jg. 123: 1963, Nr. 15, s. 208; także Bohdan Szermer stwierdza, że „w niektórych fragmentach części zabytkowej” zniszczenie przekraczało 90 procent (B. Szermer, Gdańsk – prze-
25
/ GDAŃSK PO WOJNIE. OSWAJANIE MIEJSCA
I
/ GDAŃSK PO WOJNIE. OSWAJANIE MIEJSCA
ilustracja nr 3. Studium zniszczeń wojennych przygotowane w Biurze Planu „GD” w grudniu 1947 roku ilustracja nr 3a. Fragment il. 3, ukazujący Główne Miasto
27
/ GDAŃSK PO WOJNIE. OSWAJANIE MIEJSCA
pierwszy, wedle mojej wiedzy, tak określona liczba w odniesieniu do śródmieścia pojawiła się w związku z działalnością Gdańskiej Dyrekcji Odbudowy w 1948 roku11. Nie można więc wykluczyć tego, że świadomie operowano wielką, działającą na wyobraźnię liczbą, by wzmocnić pozycję GDO w staraniach o kredyty na odbudowę miasta. Jest przy tym oczywiste, że tego rodzaju szacunki mogą mieć wyłącznie charakter przybliżony, a przy tym zależny od przyjętych kryteriów ich ustalania. Niestety w większości wypadków kryteria owe nie były ujawniane, co, przyznaję, może budzić podejrzenia, że – niezależnie od rzeczywiście ogromnego zakresu zniszczeń – mamy tu do czynienia ze swego rodzaju epatowaniem liczbami czy licytowaniem się skalą zniszczeń12.
11 12
szłość i współczesność, Warszawa 1971, s. 84; Marian Pelczar zniszczenia ulicy Długiej szacował na 97 procent (M. Pelczar, Gdańsk, Warszawa 1958, s. 165). J. Dunin, J. Kurcewicz, Rozwój działalności Gdańskiej Dyrekcji Odbudowy w latach 1945–48, „Technika Morza i Wybrzeża” 1948, nr 11/12, s. 1. Taka tendencja pobrzmiewa na przykład w następującym zdaniu: „Straty zabytkowego Głównego Miasta wyniosły 90%, co równa je w tragicznym bilansie z warszawską Starówką”. L. Krzyżanowski, Gdańsk, op. cit., s. 10. Na marginesie dodam, że na ryzyko kryjące się w porównywaniu zniszczenia obu miast trafnie zwróciła uwagę Barbara Okoniewska, pisząc: „Drugi problem wiąże się z kwestią wzorców cywilizacyjnych warunkujących sposób prowadzenia walk, szczególnie w mieście. Przykład zniszczonego Gdańska i zrównanej z ziemią Warszawy wydaje się jedynie pozornie upodabniać oba wzorce”. B. Okoniewska, Refleksje nad rokiem…, op. cit., s. 16.
I
/ GDAŃSK PO WOJNIE. OSWAJANIE MIEJSCA
Podkreślanie ogromu zniszczeń miało też służyć, na zasadzie kontrastu, uwypukleniu osiągnięć odbudowy13. Nie jest chyba przypadkiem to, że owe precyzyjne ustalenia z 1948 roku (sądzę bowiem, że to one właśnie są praźródłem wszystkich następnych) popularyzowane były dopiero od 13
Bardzo charakterystyczny w tym względzie jest podpis pod fotografią przedstawiającą kamienice przy Długim Targu 41–43, głoszący między innymi, że są one „odbudowane po niemal całkowitym zniszczeniu w czasie działań wojennych” („Technika Morza i Wybrzeża”, R. X: 1960, nr 9, s. 259–261), podczas gdy akurat cenna fasada nr 43 należy do najlepiej zachowanych na Głównym Mieście. Nie mogę się w tym miejscu oprzeć pokusie przywołania zasłyszanej niegdyś od Jerzego Stankiewicza anegdoty świetnie ilustrującej ową swoistą postać polskiego rozmiłowania w martyrologii: na wieży gdańskiego ratusza stoi grupa angielskich gości, zdaje się, architektów. Polski gospodarz z dumą wskazuje dłonią coraz to inne miejsca odbudowanego Głównego Miasta, mówiąc: „Tu nic nie było, to wszystko było zniszczone, to była jedna wielka kupa gruzów”, na co jeden z Anglików, coraz bardziej rozczarowany, pyta: „To nie ma tu niczego oryginalnego?”.
29
/ GDAŃSK PO WOJNIE. OSWAJANIE MIEJSCA
schyłku lat pięćdziesiątych14, a więc od chwili, gdy odbudowa z wolna dobiegała końca. We wcześniejszych pracach autorzy nie posługiwali się żadnymi konkretnymi liczbami, zadowalając się ogólnymi, mniej lub bardziej ekspresyjnymi formułami opisu zniszczeń, takimi jak: „wielkie pogorzelisko, z którego tylko niespożyte mury świątyń skargą niemą wysterczały”15; „z Gdańska mimo tak głębokiego zniszczenia pozostały ruiny o wstrząsającym napięciu dramatycznym”16; „dzielnice zabytkowe legły w gruzach”17.
14 15 16 17
Por. Wstęp do niniejszej książki, przypis 12. J. Kilarski, Gdańsk miasto nasze. Przewodnik po Gdańsku starym i nowym, Kraków 1947, s. 8. W. Czerny, Odbudowa Gdańska, „Technika Morza i Wybrzeża” 1948, nr 11/12, s. 24. S. Bobiński, Problemy i trudności odbudowy Gdańska, „Rocznik Gdański”, T. XIII: 1954, s. 202. Por. także opisy zniszczonego Gdańska rozdziale 2 niniejszej książki.
ilustracja nr 4. Widok Głównego Miasta od strony Motławy, 1945 rok na następnych stronach: ilustracja nr 5. Ruiny Głównego Miasta. W głębi Ołowianka i Wyspa Spichrzów ilustracja nr 6. Fragment Długiego Targu ze zniszczoną Bramą Zieloną (po lewej). W głębi Wyspa Spichrzów
SPIS TREŚCI Przedmowa do wydania polskiego 4 Wstęp 8 I. Gdańsk po wojnie. Oswajanie miejsca
22
1.1. W obliczu zniszczeń 23 1.2. Oswajanie miejsca 55 II. Dyskusja nad odbudową Gdańska
81
III. Ogarna, czyli „nowe miasto i nowi ludzie” IV. Droga Królewska i problem socrealizmu
112
154
4.1. Architektura 156 4.2. Wystrój dekoracyjny 194 4. 3. Oprawa socjalistycznych ceremonii 236 V. Szeroka, czyli dwie wizje odbudowy Gdańska: „historyczna” i „twórcza”
5.1. Teoria 242 5.2. Praktyka 251 VI. Straganiarska, czyli klęska historii
282
VII. Teatr na Targu Węglowym, czyli triumf nowoczesności VIII. Układ urbanistyczny odbudowanego Gdańska Zakończenie
340
Bibliografia 345 Indeks osób 357 Źródła ilustracji 361
316
294
241
Projekt graficzny i skład: Joanna
Kwiatkowska
Redaktor: Małgorzata Jaworska Indeks: Katarzyna Kaszorek Druk i oprawa: Drukarnia Skleniarz, Kraków © Copyright by Jacek Friedrich © Copyright by wydawnictwo słowo/obraz terytoria, 2014 © Copyright by Fundacja Terytoria Książki, 2014 Gdańska Infrastruktura Wodociągowo-Kanalizacyjna Sp. z o.o. wspiera budowanie świadomości historycznej mieszkańców Gdańska
Dofinansowano ze środków Miasta Gdańska
Publikacja dofinansowana przez Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego
wydawnictwo słowo/obraz terytoria sp. z o.o. w upadłości układowej Fundacja Terytoria Książki 80-246 Gdańsk, ul. Pniewskiego 4/1 tel.: (58) 341 44 13, 345 47 07 fax: (58) 520 80 63 e-mail: slowo-obraz@terytoria.com.pl; fundacja@terytoria.com.pl www.terytoria.com.pl Gdańsk 2015 ISBN 978-83-7453-249-5 ISBN 978-83-7908-025-0
ZZZ WHU\WRULD FRP SO
$QGU]HM 'U]\FLPVNL :HVWHUSODWWH 3U]HG V]WXUPHP :HVWHUSODWWH 3U]HG V]WXUPHP MDN Z ]DWU]\PDQ\P NDGU]H ILOPRZ\P XND]XMH RVWDW QLH JRG]LQ\ SRNRMX Z NWyU\FK WUZDMė JRUėF]NRZH SU]\JRWRZDQLD GR ZRMQ\ -XĦ ZLDGR PR ĦH JGDĝVND ERPED Z\EXFKQLH QLH ZLDGRPR W\ONR NLHG\ ² L MDNLH EĚGė WHJR VNXWNL $QDOL]D VLã PLOLWDUQ\FK REURĝFyZ L DWDNXMėF\FK SR]ZDOD GRWNQėþ ]ãRĦRQ\FK SUREOHPyZ (XURS\ SRZHUVDOVNLHM RUD] GUDĦOLZ\FK VWRVXQNyZ SROVNR JGDĝVNLFK L SROVNR QLHPLHFNLFK +LVWRULD SyãZ\VSX :HVWHUSODWWH ]Dġ Z\MDġQLD MHJR V\PEROLF]QH ]QDF]HQLH XWZLHUG]D MėFH SROVNLH SUDZD GR *GDĝVND /LF]QH ]GMĚFLD U\VXQNL SODQ\ L WDEHOH XPRĦOLZLDMė ġOHG]HQLH WHJR NDGUX Z NLONX SãDV]F]\]QDFK ]DSRZLDGDMėF\FK ]DP\NDQLH VLĚ G]LHMyZ :RMVNRZHM 6NãDGQLF\ 7UDQ]\WRZHM L WZRU]HQLH OHJHQG\ Ħ\MėFHM ZãDVQ\P Ħ\FLHP
ZZZ WHU\WRULD FRP SO
3ROVND QDG %DãW\NLHP .RQVWUXRZDQLH LGHQW\ILNDFML NXOWXURZHM SDĝ VWZD QDG PRU]HP ² 5HGDNFMD 'DULXV] .RQVWDQW\QyZ L 0DãJRU]DWD 2PLODQRZVND 1LHSRVLDGDMėF\ SU]H] ZLHOH VWXOHFL WUDG\FML PRUVNLFK NUDM SR]EDZLRQ\ SU]H] FDã\ ZLHN ;,; SROLW\F]Q\FK SRGVWDZ LVWQLHQLD EXGXMėF ZL]MH RG]\VNDQLD QLHSRGOHJãRġFL QD SR F]ėWNX ;; ZLHNX X]QDã GRVWĚS GR PRU]D ]D ZDUXQHN RGEXGRZ\ SDĝVWZRZRġFL 7ZDUGH VWDQRZLVNR SROVNLFK QHJRFMDWRUyZ Z G\VNXVMDFK WRF]ėF\FK VLĚ ZRNyã SRVWDQRZLHĝ WUDN WDWX ZHUVDOVNLHJR GDãR Z HIHNFLH 3ROVFH QLH W\ONR QLHSRGOHJãRġþ OHF] WDNĦH Z\PDU]RQ\ GRVWĚS GR Z\EU]HĦD %DãW\NX :SUDZG]LH RVLėJQLĚWR GXĦR PQLHM QLĦ ]DPLHU]DQR DOH MDN VLĚ RND]DãR Z QLHGDOHNLHM SU]\V]ãRġFL RVLėJQLĚWR Z\VWDUF]DMėFR GXĦR DE\ XF]\QLþ ] 3ROVNL SDĝVWZR PRUVNLH 1LH ZJãĚELDMėF VLĚ Z VNRPSOLNRZDQė SUREOHPDW\NĚ SROLW\F] Qė PLOLWDUQė L HNRQRPLF]Qė ]ZLė]DQė ] W\P ]MDZLVNLHP ² NVLėĦND WD VNXSLD VLĚ QD NZH VWLDFK NWyUH Vė SU]HGPLRWHP ]DLQWHUHVRZDĝ L EDGDĝ KLVWRU\F]QR DUW\VW\F]Q\FK
ZZZ WHU\WRULD FRP SO
3LRWU 3HUNRZVNL *GDĝVN ² PLDVWR RG QRZD .V]WDãWRZDQLH VSRãHF]HĝVWZD L ZDUXQNL E\WRZH Z ODWDFK ² : URNX *GDĝVN VWDã VLĚ QRZ\P PLDVWHP Z SRGZyMQ\P ]QDF]HQLX 3U]HVWU]Hĝ PLHM VND ]RVWDãD Z ]QDF]Q\P VWRSQLX ]QLV]F]RQD D QRZL RVDGQLF\ ]DVWėSLOL VWDU\FK PLHV]NDĝ FyZ = NROHL URN XMDZQLã SRZDĦQ\ NU\]\V PLDVWD SRUWRZHJR ² PãRG]L VWRF]QLRZF\ L LQQL JGDĝV]F]DQLH E\OL UR]JRU\F]HQL SUREOHPDPL JRVSRGDUNL QLHGRERUX L QLH]UHDOL]R ZDQė RELHWQLFė VWDELOL]DFML 0LĚG]\ W\PL ODWDPL UR]SRġFLHUD VLĚ UR]OHJãD SDQRUDPD Ħ\FLD FRG]LHQQHJR Z *GDĝVNX $XWRU NVLėĦNL DQDOL]XMH PHWRG\ NV]WDãWRZDQLD VSRãHF]HĝVWZD WDNLH MDN WURSLHQLH VDERWDĦX PRELOL]DFMH Z\ERUF]H G\VF\SOLQRZDQLH PãRG]LHĦ\ L SUyE\ NRQWUROL Ħ\FLD SU\ZDWQHJR 3UH]HQWXMH UyZQLHĦ ZDUXQNL Ħ\FLD JGDĝV]F]DQ ² SU]\PXVR Z\ NZDWHUXQHN L MHJR VNXWNL SUREOHP\ ] ]DRSDWU]HQLHP QLHUyZQRPLHUQ\ UR]ZyM PLDVWD SRUWRZHJR RUD] ġFLHUDQLH VLĚ RE\F]DMX PLHMVNLHJR ] ZLHMVNLP 1D SRGVWDZLH OLF]Q\FK DU FKLZDOLyZ OLVWyZ UR]PyZ SUDV\ L SRZLHġFL SRZVWDã EDUZQ\ REUD] Ħ\FLD Z Z\MėWNRZ\P PLHMVFX MDNLP E\ã SRZRMHQQ\ *GDĝVN 1DJURGD +LVWRU\F]QD 32/,7<., Z NDWHJRULL 3UDFH QDXNRZH L SRSXODUQRQDXNRZH .VLėĦND QRPLQRZDQD GR 1DJURG\ LP -DQD 'ãXJRV]D