THE KOSOVO BANKER - DREJT BANKIMIT GJITHËPËRFSHIRËS

T H E

K O S O V O

BANKER 2 0 2 4

DREJT BANKIMIT GJITHËPËRFSHIRËS FINANCIM I SIGURT, MODERN DHE I QËNDRUESHËM

P U B L I K I M I S H O Q AT Ë S S Ë B A N K AV E T Ë K O S O V Ë S

EDITORIAL

by Global Business Magazine

by World Economic Magazine

by Global Banking and Finance

T H E

K O S O V O

BANKER 2 0 2 4

Bankat Anëtare

Shoqata e Bankave të Kosovës (SHBK) mbështet zhvillimin e sektorit bankar dhe është zëri përfaqësues i industrisë bankare në Republikën e Kosovës. Ne mbështesim bankat anëtare për të arritur objektivat e tyre duke ofruar një platformë për avokim, ngritje kapacitetesh dhe marrëdhënie me publikun. Banka është kyçe për zhvillimin dhe prosperitetin ekonomik të Kosovës dhe ne ndihmojmë në avancimin e kësaj kauze. Objektivat tona kryesore janë krijimi i kushteve optimale për një sektor bankar inovativ, të qëndrueshëm, të sigurt dhe gjithëpërfshirës në Kosovë.

Deklarimi i përgjegjësisë: Pikëpamjet e shprehura në shkrimet e revistës janë ato të autorëve dhe nuk pasqyrojnë domosdoshmërisht qëndrimet apo politikat e Shoqatës së Bankave të Kosovës. SHBK nuk mban përgjegjësi mbi përmbajtjen e artikujve të autorëve dhe vërtetësinë e autorësisë të artikujve të publikuar në revistën “The Kosovo Banker”.

The Kosovo Banker është botim i Shoqatës së Bankave të Kosovës. Shoqata e Bankave të Kosovës; Rr. Lidhja e Pejës, 177, Zona Industriale, Prishtinë; 10000. Republika e Kosovës; +381 38 246 171; www.bankassoc-kos.com; contact@bankassoc-kos.com

PËRMB Editorial

15

Petrit Balija

Kryeshef Ekzekutiv Shoqata e Bankave të Kosovës

Intervistë

1

Suat Bakkal Kryeshef Ekzekutiv i Bankës Kombëtare Tregtare dhe Kryetar i Bordit të Drejtorëve në Shoqatën e Bankve të Kosovës

5

Ndërgjegjësimi i klientëve për mashtrimet financiare

21

Dardan Fusha

Zëvendës Guvernator i Bankës Qendrore të Republikës së Kosovës

Artikull i sponsorizuar: Edukimi i qëndrueshëm mbi strategjitë e parandalimit, detektimit dhe menaxhimit të mashtrimit

Një çerek shekulli progres: Ndikimi i USAID-it në zhvillimin e Kosovës

24

Rrugëtimi drejt pavarësisë financiare: Rëndësia e edukimit financiar Vesë Gashi Vesa Vuçitërna

Kapitulli I

Ndërtimi i një jete të sigurt financiare 13

Buxhetimi dhe menaxhimi i financave personale Iliriana Nreca

33

Mundësitë dhe sfidat e implementimit të politikave të qëndrueshme ekonomike në Kosovë Nafi Ibrahimaj

36

Çfarë janë kreditë e gjelbra?

Fatmire Imeraj Berisha

38

Intervistë Driton Hetemi

Alexander Albertine

11

Financimi i qëndrueshëm i individëve, bizneseve dhe korporatave Vesa Paca

Ferid Gjonbalaj

Musa Bajraktari

9

31

Veranda Gashi Kryeziu

18

1

Rëndësia e fondeve të kursimit dhe emergjencave

41 Kapitulli III Siguria kibernetike dhe privatësia e të dhënave 42

27 Kapitulli II Inovacionet bankare për një botë më të gjelbër 28

Integrimi i kritereve ESG në sektorin bankar: Rrugë drejt financimit të qëndrueshëm Jeton Shatri

Sfidat e sigurisë kibernetike nga ofruesit e shërbimeve në industrinë financiare Valdet Shehu

48

Teknologjitë në zhvillim dhe trendet në fushën e sigurisë kibernetike Ermal Gashi

BAJTJA 50

Mbrojtja e të dhënave dhe privatësisë

71

Qasja në kredi dhe financimi i StartUps

90

Lulzim Tahiri

Kastriot Jëlliqi

53

Siguria e platformave bankare në internet

Adonis Bllacaku

74

Shpetim Hajzeraj

Ndërgjegjësimi i punonjësve dhe përdorimi etik i të dhënave të klientëve

93

Korab Osmanaj

57

Intervistë Krenare Sogojeva Dërmaku

78

Intervistë Besnik Berisha

61 KAPITULLI IV

81 KAPITULLI V

Gjithëpërfshirja financiare dhe aksesi në shërbimet bankare

Trendet dhe sfidat e bankimit digjital

62

Artikull i sponsorizuar: Iniciativat për fuqizimin financiar të grave: Zotimi i ProCredit Bank Albina Metaj

68

82

85

95

Pagesat pa kontakt dhe kuletat digjitale

Preferenca për pagesa elektronike në Kosovë: Evolucioni në sjelljen e konsumatorëve pas pandemisë Yll Gashi

88

Artikull i sponsorizuar: Trendet dhe sfidat e bankimit digjital Eneida Thomaj

Artikull i sponsorizuar: Kosova përqafon të ardhmen pa para të gatshme: 50% përdorin pagesa digjitale dhe banking përmes pajisjeve mobile VISA

Artikull i sponsorizuar: Digjitalizimi, transparenca dhe etika në operacionet bankare: Një perspektivë ligjore Mentor Hajdaraj Klit Shala

Fitim Tasholli

Promovimi i aksesit në shërbimet bazë bankare Suna Zeqiri

Bashkëpunimi midis Fintech dhe bankave: një partneritet për të ardhmen

97

Intervistë Valon Canhasi

E

EDITORIAL PETRIT BALIJA KRYESHEF EKZEKUTIV SHOQATA E BANKAVE TË KOSOVËS

“The Kosovo Banker 2024” ofron një platformë të veçantë për informim, edukim dhe zhvillim. Me përmbajtje të strukturuar dhe kapituj të pasur me informacione të vlefshme, revista mbulon tema që prekin direkt edukimin financiar, praktikat e qëndrueshme afariste, sigurinë kibernetike, gjithëpërfshirjen financiare, dhe zhvillimet më të fundit në digjitalizim të shërbimeve financiare.

P

ërveç artikujve të thelluar mbi tema të rëndësishme financiare, revista „The Kosovo Banker“ përmban gjithashtu intervista ekskluzive me liderë dhe ekspertë nga sektori financiar dhe fusha të tjera relevante. Këto intervista sjellin perspektiva unike dhe njohuri të drejtpërdrejta nga profesionistë të cilët ndajnë përvojat e tyre dhe japin mendime mbi trendet, sfidat dhe mundësitë në ekonomi dhe financa. Lexuesit përfitojnë nga këto këndvështrime, të cilat shtojnë vlerë dhe thellojnë diskutimin dhe kuptimin mbi temat e trajtuara në secilin kapitull të revistës.

Kapitulli i parë i revistës i kushtohet bazave të edukimit financiar, që janë jetike për të ndihmuar individët të ndërtojnë një të ardhme të qëndru-

eshme financiare. Përmes temave të rëndësishme si buxhetimi dhe menaxhimi i financave personale, ky kapitull u ofron lexuesve udhëzime praktike mbi mënyrat më të mira për të menaxhuar financat e tyre. Shoqata e Bankave të Kosovës ndër vite organizon aktivitete edukative dhe informuese për qytetarët e Kosovës me theks të veçantë në shënimin e Javës Ndërkombëtare të Parasë dhe Ditës Ndërkombëtare të Kursimeve. Përmes kampanjave në rrjetet tona sociale, sesioneve informuese në institucione arsimore por edhe në rrjete të bizneseve, duke arritur grupmosha të ndryshme dhe profile të një pjese të konsiderueshme të qytetarëve që ata të jenë të përgatitur për sfidat e papritura financiare dhe të rrisin mirëqenien e tyre.

Kapitulli i dytë eksploron tema që lidhen me praktikat e qëndrueshme afariste dhe rolin e sektorit financiar për mbrojtjen e mjedisit. Përfshirja e kritereve mjedisore, sociale dhe të qeverisjes (ESG) në sektorin bankar është një nga temat kyçe të këtij kapitulli, që ndihmon lexuesit të kuptojnë përse praktikat e qëndrueshme financiare janë thelbësore për institucionet financiare dhe shoqërinë. Shoqata e Bankave të Kosovës në bashkëpunim me Korporatën Ndërkombëtare Financiare – IFC (pjesë e Grupit të Bankës Botërore), e mbështetur nga Sekretariati Shtetëror i Zvicrës për Çështjet Ekonomike (SECO), organizuan Punëtorinë Ndërinstitucionale “Exploring opportunities for adopting ESG Voluntary Guidelines in the Banking Sector” ku

EDITORIAL

zyrtarë nga sektori bankar dhe Banka Qendrore e Republikës së Kosovës u mblodhën për të diskutuar çështjet kyçe të agjendës së gjelbër dhe mundësitë për rritje të qëndrueshme.

Në pjesën e tretë të revistës lexuesit do të informohen për sigurinë kibernetike dhe privatësinë e të dhënave, dy fusha thelbësore për një sistem financiar të sigurt në epokën digjitale. Për shkak të zhvillimeve të shpejta teknologjike dhe rritjes së kërcënimeve kibernetike, ky kapitull ofron një pasqyrë të teknologjive më të fundit dhe trendeve në fushën e sigurisë kibernetike, duke përfshirë masat për mbrojtjen e të dhënave të klientëve. Artikujt rreth sigurisë së platformave bankare online ofrojnë këshilla për përdoruesit e shërbimeve digjitale bankare, duke rritur kështu ndërgjegjësimin për sigurinë dhe përgjegjësinë në përdorimin e këtyre shërbimeve. Shoqata e Bankave të Kosovës këtë vit është angazhuar që përgjatë gjithë Tetorit – Muajit të Sigurisë Kibernetike, të realizojë një seri të aktiviteteve

kushtuar ndërgjegjësimit për sigurinë kibernetike. Më 1 tetor 2024, SHBK nisi zyrtarisht aktivitetet për këtë muaj të rëndësishëm duke lansuar fushatën me „Banking Cybersecurity Forum 2024“, i organizuar në bashkëpunim me Mastercard. Tutje, aktivitetet u plotësuan me kampanjën dhe takimet informuese me përfaqësuesit e bizneseve të udhëhequra nga trajnerët profesionist të fushës, të mbështetura nga Fondi Evropian për Evropë Juglindore (EFSE).

Gjithëpërfshirja Financiare dhe Aksesi në Shërbimet Bankare është kapitulli i katërt i cili ka në fokus rëndësinë e gjithëpërfshirjes financiare dhe qasjen në shërbimet bankare për të gjithë. Në një ekosistem financiar që vazhdimisht transformohet nga teknologjia, përfshirja e të gjithëve në shërbimet bankare është prioritet për të krijuar një ekonomi sa më të barabartë dhe të drejtë. Temat e trajtuara në këtë kapitull përfshijnë iniciativat për fuqizimin financiar të grave dhe promovimin e qasjes në shërbimet bazë bankare për grupet më të margjina-

lizuara të shoqërisë. Artikujt rreth qasjes në kredi për startup-e dhe për rolin e institucioneve financiare në mbështetjen e ndërmarrjeve të reja ndihmojnë lexuesit të kuptojnë se si një qasje gjithëpërfshirëse mund të nxisë rritjen ekonomike.

Pjesa e fundit e revistës fokusohet në transformimin digjital të sektorit bankar dhe në trendet e fundit që po e riformojnë mënyrën si individët dhe bizneset ndërveprojnë me institucionet financiare. Përmes temave si pagesat pa kontakt dhe kuletat digjitale, ky kapitull i ofron lexuesve një pamje të qartë të inovacioneve që po ndikojnë drejtpërdrejt në jetën e përditshme të përdoruesve të shërbimeve financiare.

Shoqata e Bankave të Kosovës në bashkëpunim me VISA, këtë vit ka realizuar Anketën mbi Sjelljet dhe Preferencat e Konsumatorëve për Pagesat Digjitale në Kosovë, në bazë të gjetjeve të së cilës u lansua kampanja tre mujore “Bëhu pjesë e së ardhmes: Paguaj në mënyrë digjitale”. Kampanja tre mujore e realizuar përgjatë korrikut, gushtit dhe shtatorit pati si qëllim informimin e qytetarëve rreth përparësive të pagesave digjitale. Në një epokë ku fleksibiliteti dhe shpejtësia e shërbimeve janë në rritje, ky kapitull i informon lexuesit për trendet që po transformojnë sektorin bankar dhe mënyrat se si institucionet financiare po përballen me sfidat dhe mundësitë e digjitalizimit.

Revista „The Kosovo Banker“ është një burim informativ për të gjithë ata që dëshirojnë të thellojnë njohuritë e tyre mbi financat, praktikat e qëndrueshme, sigurinë digjitale dhe përfshirjen ekonomike. Me përmbajtje të larmishme dhe intervista me liderë dhe ekspertë, revista ndihmon lexuesit të marrin vendime të informuara financiare. „The Kosovo Banker“ kontribuon në rritjen e përgjithshme të njohurive financiare në Kosovë dhe ndihmon në forcimin e kulturës financiare në nivel kombëtar.

SUAT BAKKAL KRYETAR I BORDIT TË DREJTORËVE TË SHOQATËS SË BANKAVE TË KOSOVËS KRYESHEF EKZEKUTIV I BANKËS KOMBËTARE TREGTARE

Ndihem krenar të theksoj potencialin e jashtëzakonshëm të ekonomisë së Kosovës dhe peisazhin dinamik të sektorit tonë bankar.

S

i do ta përshkruanit peizazhin aktual ekonomik dhe financiar të sektorit bankar në Kosovë? Çfarë janë sfidat dhe mundësitë kryesore me të cilat përballen bankat në Kosovë sot? Më e rëndësishmja, çfarë mund të bëjnë rregullatori dhe autoritetet publike për të mbështetur bankat?

Pavarësisht sfidave të ndryshme, ekonomia e Kosovës është treguar reziliente dhe premtuese, duke paraqitur mundësi të shumta për rritje dhe zhvillim. Gjatë dekadës së fundit, Kosova jo vetëm që ka ruajtur trajektoren e saj rritëse, por ka tejkaluar vendet fqinje në rajon. Gjatë kësaj periudhe është parë shtytje për lëvdatë drejt përfshirjes financiare dhe është shënuar zotimi i sektorit financiar për të nxitur një ekonomi të fortë dhe përfshirëse.

Në peizazhin gjithnjë në ndryshim ekonomik dhe financiar të sektorit bankar, lind një kombinim sfidash dhe mundësish premtuese. Edhe në kontekstin e rritjes së inflacionit, konsumatorët dhe bizneset po dalin me risi, duke eksploruar strategji kreative për të forcuar stabilitetin financiar dhe

për të kultivuar reziliencë më të madhe ekonomike.

Ritmi i shpejtë i përparimeve teknologjike po nxit rritjen. Kjo po nxit investime të konsiderueshme në infrastrukturën digjitale dhe masa të forta të sigurisë kibernetike, gjë që po hap rrugën për një të ardhme më reziliente dhe më novatore. Transformimi digjital, duke përqafuar zgjidhjet e bankimit digjital, do të vazhdojë të përmirësojë përvojën e klientit, të përmirësojë efiçiencën operacionale dhe të nxisë përfshirjen financiare.

Bankat po përqafojnë me guxim kërkesat rregullatore në zhvillim, duke e transformuar pajtueshmërinë në një avantazh strategjik nëpërmjet investimeve të konsiderueshme në procese dhe sisteme të fjalës së fundit të teknologjisë. Megjithatë, do të ishte më e dobishme për autoritetet rregullatore të ofrojnë një kornizë më të balancuar që garanton stabilitet, duke u lënë hapësirë bankave të operojnë lirshëm brenda ekonomisë së tregut të lirë, për të mbështetur më tej bankat në këto përpjekje. Ne besojmë se një qasje e tillë do t’u mundësojë bankave të sjellin

INTERVISTË

risi, të zgjerojnë dhe të kontribuojnë në mënyrë më efektive në zhvillimin ekonomik të vendit.

Si përfundim, sektori bankar do të vazhdojë të drejtojë progresin ekonomik të Kosovës dhe të rrisë stabilitetin financiar duke shfrytëzuar mbështetjen proaktive nga rregullatorët dhe autoritetet publike. Sektori bankar

2 THE KOSOVO BANKER • 2024

është i pozicionuar mirë për të tejkaluar çdo sfidë dhe për të kontribuuar pozitivisht në të ardhmen ekonomike të vendit. Përqendrimi i saj i palëkundur në novacion dhe investime strategjike padyshim do të sigurojë që ajo të arrijë rezultate konkrete në mënyrë që është e dobishme për të gjithë.

Pse mendoni se është e rëndësishme që bankat moderne të marrin përgjegjësinë e edukimit financiar?

Bankat moderne kanë përgjegjësinë për të promovuar edukimin financiar. Ai shërben për dy qëllime: fuqizon klientët dhe nxit një ekosistem bankar edhe më të shëndoshë. Klientët e edukuar financiarisht janë më të pajisur për

INTERVISTË

bankave dhe klientëve, gjë që është thelbësore për marrëdhëniet afatgjata. Ky mirëkuptim dhe besim i ndërsjellë do të kultivojë një komunitet bankar më të fortë dhe më rezilient.

të menaxhuar financat e tyre dhe për të marrë vendime më të informuara për mirëqenien e tyre financiare. Për më tepër, klientët e informuar mirë kanë më shumë gjasa të angazhohen në aktivitete të kursimeve dhe depozitave, gjë që kontribuon në sigurinë dhe rritjen e tyre financiare. Edukimi financiar nxit besimin dhe transparencën ndërmjet

Si sigurojnë bankat në Kosovë që shërbimet bankare të jenë të qasshme dhe relevante për të gjitha demografitë e klientëve, duke përfshirë të moshuarit, të rinjtë dhe ata me informacion të kufizuar financiar?

Bankat në Kosovë janë të përkushtuara për të ofruar shërbime të qasshme dhe relevante për klientët e tyre. Ato sigurojnë që çdo segment i popullsisë mund të përfitojë nga ofertat e tyre.

Për të moshuarit, ofrohet asistencë e personalizuar dhe procedura bankare të thjeshtuara për të siguruar lehtësinë e qasjes, duke u mundësuar atyre të menaxhojnë financat e tyre me besim dhe lehtësi. Zgjidhjet digjitale të përqendruara te të rinjtë i shërbejnë brezit që është rritur me teknologjinë, duke ofruar mjete dhe platforma novatore që i dalin ndesh stilit të tyre të jetesës digjitale dhe mbështesin aspiratat e tyre financiare.

Për më tepër, bankat ofrojnë llogari bazë dhe programe gjithëpërfshirëse të edukimit financiar për të adresuar nevojat e atyre që kanë informacione të kufizuara financiare, duke nxitur përfshirje më të madhe financiare. Këto iniciativa përfshijnë punëtori edukative, burime online dhe këshillime individuale për të fuqizuar individët me njohuritë dhe aftësitë e nevojshme për të marrë vendime të informuara financiare. Për më tepër, shërbimet e specializuara për pronarët e bizneseve të vogla dhe sipërmarrësit ofrojnë mbështetje vendimtare për rritjen ekonomike dhe krijimin e vendeve të punës, duke kontribuuar në prosperitetin e përgjithshëm të komunitetit.

Bankat në Kosovë po plotësojnë nevojat e larmishme të klientëve të tyre duke përshtatur enkas shërbimet e tyre. Kjo jo

vetëm që rrit kënaqshmërinë e klientit, por gjithashtu luan rol jetik në ndërtimin e një sistemi financiar më përfshirës dhe më rezilient. Zotimi i tyre i palëkundur ndaj krijimit të mundësive për qasje, arsim dhe novacion siguron që të gjithë anëtarët e shoqërisë mund të marrin pjesë plotësisht në peizazhin financiar, duke nxitur zhvillimin e qëndrueshëm dhe stabilitetin ekonomik në të gjithë rajonin.

Si sigurojnë bankat që transformimi digjital të jetë me përfitim për të gjithë klientët, përfshirë ata që janë më pak të zotë nga aspekti i përdorimit të teknologjisë?

Transformimi digjital duhet të jetë përfshirës. Ai duhet të sigurojë që edhe ata që janë më pak të zotë nga aspekti i përdorimit të teknologjisë të kenë qasje në shërbimet bankare me lehtësi.

Bankat e arrijnë këtë duke investuar në teknologji të lehtë për përdorim nga përdoruesit dhe duke ofruar trajnime edukimi digjital. Për më tepër, ruajtja e kanaleve tradicionale bankare si degët dhe bankomatët siguron që klientët të kenë alternativa. Bankat ofrojnë mbështetje për klientët enkas për mjetet e bankimit digjital për të siguruar që asnjë klient të mos mbetet prapa në epokën digjitale. Për më tepër, bankat zhvillojnë vazhdimisht fushata edukative për shërbimet e tyre digjitale për të siguruar që të gjithë të jenë të vetëdijshëm dhe të kënaqur me mjetet e reja që vihen në dispozicionin e tyre.

Si e shihni sfidën e trajtimit të skemave mashtruese financiare që hasen shpesh nga klientët bankarë? Çfarë mund të bëjnë bankat për të trajtuar këtë çështje në mënyrë individuale apo kolektive?

Në tregun e fortë të Kosovës, bankat marrin masa proaktive për të zbutur në mënyrë efektive skemat potenciale

2024 • THE KOSOVO BANKER 3

INTERVISTË

të mashtrimit financiar, duke reflektuar zotimin e tyre të palëkundur për transparencë dhe respektim të kornizës rregullatore. Ky zotim nxit besimin dhe thekson reziliencën e ekosistemit financiar. Një qasje shumëdimensionale, duke kombinuar përparimet e fjalës së fundit të teknologjisë me zgjidhjet me në qendër faktorin njeri, nënvizon përkushtimin e industrisë për të forcuar mbrojtjen dhe për të ruajtur sigurinë maksimale brenda mjedisit financiar.

Iniciativa të tilla jo vetëm që forcojnë besimin ndërmejt palëve të interesuara, por gjithashtu hapin rrugën për rritje të qëndrueshme dhe prosperitet në peizazhin e tregjeve financiare.

Bankat po i bëjnë përparimet teknologjike prioritet kryesor. Ato janë zotuar të investojnë vazhdimisht në zgjidhjet më të avancuara të sigurisë kibernetike, duke zbatuar protokolle të forta të autentikimit, algoritme të avancuara për detektimin e mashtrimeve dhe teknologji të avancuara të enkriptimit të të dhënave për të forcuar mbrojtjen kundër qasjes së paautorizuar dhe aktiviteteve të mundshme mashtruese. Ky zotim duhet të vazhdojë.

Mirëpo, teknologjia është vetëm një anë e ekuacionit. Është po aq e rëndësishme që klientët të fuqizohen me njohuri. Bankat janë të përkushtuara për zhvillimin e burimeve edukative gjithëpërfshirëse, të ofruara përmes moduleve interaktive online, punëtorive dhe fushatave të synuara. Këto iniciativa i pajisin individët me njohuritë e nevojshme për të identifikuar me vetëbesim dhe për t’u bërë rezistencë taktikave të zakonshme si sulmet e mundshme me phishing dhe skemat mashtruese të investimeve. Në këtë mënyrë kultivohet një komunitet më i informuar dhe më rezilient.

Partneritetet me organet rregullatore, agjencitë ligj-zbatuese dhe kolegët e industrisë janë vendimtare. Kjo qasje bashkëpunuese siguron shkëmbimin e

4 THE KOSOVO BANKER • 2024

Ritmi i shpejtë i përparimeve teknologjike po nxit rritjen.

Kjo po nxit investime të konsiderueshme në infrastrukturën digjitale dhe masa të forta të sigurisë kibernetike, gjë që po hap rrugën për një të ardhme më reziliente dhe më novatore.

Transformimi digjital, duke përqafuar zgjidhjet e bankimit digjital, do të vazhdojë të përmirësojë përvojën e klientit, të përmirësojë efiçiencën operacionale dhe të nxisë përfshirjen financiare.

rrjedhshëm të informacionit dhe inteligjencës, duke mundësuar përgjigje të unifikuar ndaj kërcënimeve dhe tndencave mashtruese në zhvillim. Duke punuar së bashku, forcohet aftësia kolektive për të mbrojtur integritetin e sistemit financiar dhe për të mbrojtur palët e interesuara.

Bankat janë zotuar për pajtueshmëri rregullatore dhe për të mbrojtur klientët.

Ato i përmbahen të gjitha rregulloreve financiare dhe standardeve të industrisë në lidhje me parandalimin e mashtrimit pa përjashtim. Çfarë janë trendet kryesore në bankimin e gjelbër që besoni se do t’i japin formë të ardhmes së industrisë në Kosovë? A po arrijnë bankat në Kosovë të zbatojnë kërkesat sipas parimeve ESG dhe çfarë janë sfidat kryesore në këtë aspekt?

Bankimi i gjelbër është thelbësor në Kosovë, në përputhje me trendet globale drejt qëndrueshmërisë. Sektori financiar në Kosovë është në ballë të përpjekjeve drejt financimit të qëndrueshëm dhe praktikave bankare të padëmshme për mjedisin, duke demonstruar respektim të fortë ndaj parimeve ESG. Bankat në Kosovë janë duke u përafruar në mënyrë efektive me standardet ndërkombëtare, duke rritur ndërgjegjësimin e palëve të interesuara dhe duke punuar brenda një kornize rregullatore mbështetëse. Për më tepër, disponueshmëria e produkteve novatore të gjelbra është dëshmi e qartë e zotimit të tyre ndaj qëndrueshmërisë.

Sektori bankar po bën progres të qartë dhe po tregon entuziazëm të fortë për praktika të qëndrueshme. Ky përkushtim do të sigurojë një të ardhme më të gjelbër për industrinë bankare të Kosovës, duke nxitur novacionin dhe duke theksuar rolin udhëheqës të sektorit në kujdesin ndaj mjedisit, duke kontribuuar pozitivisht në qëllimet globale të qëndrueshmërisë.

DARDAN FUSHA ZËVENDËS GUVERNATOR I BANKËS QENDRORE TË REPUBLIKËS SË KOSOVËS

Ritmi i zhvillimeve në fushën e pagesave, si rezultat i zhvillimeve teknologjike dhe mundësive të reja të krijuara me avancimet e telefonave të mençur dhe internetit, ka qenë shumë i shpejtë viteve të fundit, prandaj edhe ndryshi met e kornizës rregullative gjatë kësaj periudhe, në BE dhe vende tjera, ishin më të shpeshta.

C

ilat janë zhvillimet e fundit në legjislacionin lidhur me sistemin e pagesave dhe si pritet që këto ndryshime të ndikojnë në përmirësimin e infrastrukturës së pagesave në Kosovë?

Tek ne ndër ndryshimet e fundit mund të përmenden, mundësimi i llogarisë së pagesave me shërbime bazike me kosto të arsyeshme dhe pa kosto për kategoritë e cenuara të konsumatorëve, kufizimi i tarifave të shkëmbimit për pagesat me kartelë dhe ofrimi i IBAN për llogaritë e pagesave të ofruara nga ofruesit e shërbimeve të pagesave jobanka. Këto zhvillime kanë ndikuar në zgjerimin e mundësive për posedimin e një llogarie të pagesave me shërbime bazike për qytetarë, rritjen e shtrirjes së terminaleve POS tek më shumë biznese duke rritur mundësinë për pagesa me

kartelë, si dhe lehtësimin e ndërveprimit ndërmjet llogarive të pagesave që ofrohen nga bankat dhe jo-bankat, të cilat kanë ndikuar në rritjen e pagesat elektronike.

Ndryshime tjera të rëndësishme janë realizuar përmes plotësimeve të rregullores për operacionet me para të gatshme dhe kornizës rregullative lidhur me parandalimin e pastrimit të parave dhe financimit të terrorizmit, të cilat kanë për qëllim ruajtjen e integritetit të sistemit financiar dhe mbrojtjen e konsumatorit. Njëkohësisht, janë bërë ndryshime të rëndësishme për luftimin e informalitetit, me fokus rritjen e efikasitetit të shërbimeve të pagesave dhe sigurisë së përdorimit të parave të gatshme dhe pagesave elektronike nga ana e qytetarëve.

Këto ndryshime kanë për qëllim rritjen e përfshirjes financiare përmes

INTERVISTË

mundësimit dhe lehtësimit të qasjes për të gjithë qytetarët në një llogari pagese me shërbime bazike. Qasja në një llogari pagese, konsiderohet edhe si dritarja kryesore përmes së cilës mundësohet qasja në shërbime tjera financiare, si ato kreditore dhe të sigurimeve, duke lehtësuar menaxhimin e financave personale dhe ndërtimin e një historiku të dëshmuar të transaksioneve.

Megjithatë, avancimet më të rëndësishme në fushën e legjislacionit të pagesave pritet të realizohen me adaptimin e Ligjit të ri për shërbimet e pagesave, i cili pritet të miratohet këtë vit. Ligji i ri harmonizon kornizën ligjore të vendit me atë të BE-së për fushën e pagesave, duke krijuar hapësirë për hyrjen e akterëve të rijë në tregun e pagesave, fuqizon kërkesat për mbrojtjen e konsumatorëve dhe rrit transparencën përmes kërkesave për shpalosjen e informatave, si dhe rregullon implementimin e bankingut të hapur dhe autentifikimit të thelluar të klientëve.

Këto ndryshime do të ndikojnë në rritjen e konkurrencës përmes mund-

6 THE KOSOVO BANKER • 2024

ësive të reja për pagesat elektronike, rrjedhimisht rritjen e efikasitetit të shërbimeve të pagesave. Rritjen e cilësisë dhe sigurisë së shërbimeve, përmes adaptimit të kërkesave më të avancuara të identifikimit dhe autentifikimit të klientëve për qasjen e shërbimeve nga distanca, si dhe rritjen e besueshmërisë dhe transparencës, përmes fuqizimit të kërkesave për praktikat e tregut dhe trajtimin e kërkesave të konsumatorëve. Çfarë pritjesh ka për të ardhmen e pagesave në Kosovë nga implementimi i SEPA-s dhe avancimet në pagesat e shpejta?

Si ekonomi e euroizuar dhe me pozicionin gjeografik të saj, Kosova e ka vendin në Zonën Unike të Pagesave në Euro - SEPA. Me anëtarësimin në kuadër të kësaj zone, mundësohet edhe integrimi i plotë në kuadër të ekonomisë së Evropës, duke përfituar nga shërbimet më efikase, më të sigurta, më të shpejta dhe më konkurruese të pagesave, me BE-në si partneri më i madh tregtar dhe me diasporën tonë të koncentruar në këtë zonë. Kjo nën-

kupton se Kosova po adapton të gjitha rregullat dhe standardet e BE-së, duke eliminuar trajtimin e ndryshëm të pagesave lokale me ato ndërkufitare me të gjitha vendet tjera anëtare, që nënkupton ulje të kostove të transfereve për shkëmbimet tregtare dhe për remitancat, me rëndësi të veçantë për vendin dhe nevojat e ekonomisë sonë.

Sa i përket pagesave të shpejta, të njohura edhe si “instant payments”, ndërmjet ofruesve të ndryshëm të shërbimeve të pagesave, që mundësojnë kryerjen e pagesave përgjatë 24/7/365, ato janë bërë një domosdoshmëri e kohës, prandaj edhe pjesë e planit tonë strategjik.

Këto lloje të pagesave mundësojnë procesimin e pagesave edhe ditëve të pushimit dhe pas orarit të rregullt, me mundësinë e kreditimit të llogarisë së pranuesit brenda disa sekondave. Sistemet e tilla kanë avancuar tutje duke mundësuar ndërveprim ndërmjet ofruesve të ndryshëm të shërbimeve të pagesave me mbështetje të instrumenteve dhe kanaleve të ndryshme të pagesave, përfshirë pagesat lokale dhe ndërkufitare.

Ky zhvillim do të jetë një hap shumë i rëndësishëm në fushën e digjitalizimit të pagesave në Kosovë, përmes të cilit do të mbështetej digjitalizimi i shërbimeve tjera dhe i ekonomisë së vendit. Pagesat e shpejta mundësojnë një përdorim më të gjerë të pagesave elektronike, të cilat mund të adaptohen lehtësisht për lloje të ndryshme të pagesave, që në afat më të gjatë do të transformojnë mënyrën se si i kryejmë pagesat.

Si pritet të ndikojë implementimi i PSD2 dhe koncepti i bankimit të hapur në Kosovë në zhvillimin e sistemit të pagesave dhe përparimin e shërbimeve financiare?

Ligji i ri për shërbimet e pagesave i cili adapton kërkesat e Direktivës së BE-

INTERVISTË

së për Shërbimet e Pagesave (e njohur si PSD2), rregullon implementimin e bankingut të hapur duke mundësuar ofrimin e shërbimeve të reja dhe hyrjen e akterëve të rijë në tregun e pagesave në Kosovë, siç janë ofruesit e shërbimeve të inicimit të pagesave dhe shërbimeve të informimit mbi llogaritë e pagesave.

Këto shërbime ju mundësojnë konsumatorëve që të autorizojnë institucione të tilla për qasjen në llogaritë e tyre të pagesave dhe përmes tyre të kryejnë shërbime të pagesave nga distanca, si dhe të mund të informohen në mënyrë të konsoliduar për llogaritë e ndryshme të pagesave, të cilat i posedojnë në institucione të ndryshme.

Ky ligj rrit mundësitë për inovacion dhe konkurrencë në fushën e pagesave, njëkohësisht forcon kriteret e sigurisë për qasje nga distanca në shërbimet financiare. Gjithashtu, rrit kërkesat për shpalosje të tarifave dhe kostos së shërbimeve, për lehtësimin e krahasimit të tyre, duke ju mundësuar konsumatorëve informacion më të plotë për shërbimet, por edhe më shumë mundësi për adresimin e kërkesave të tyre.

Këto zhvillime ndihmojnë objektivat e përgjithshme të rritjes së përfshirjes financiare dhe krijimit të një sektori financiar gjithëpërfshirës, i cili ofron më shumë mundësi për të gjithë qytetarët, për qasje në shërbimet financiare më cilësore dhe të arsyeshme, me efekte pozitive edhe për rritjen e përgjithshme ekonomike.

Megjithatë, këto zhvillime drejtë digjitalizimit të shërbimeve financiare, duhet të kenë në konsideratë rreziqet që i sjellin, me fokus sigurinë nga sulmet kibernetike dhe mbrojtjen e të dhënave personale, të cilat mund të trajtohen në mënyrë adekuate vetëm përmes një bashkëpunimi të ngushtë të gjithë akterëve në aplikimin e standardeve më të avancuara të sigurisë. Çdo dështim në këtë drejtim ndikon negativisht në besi-

min e qytetarëve në këto shërbime dhe

Ne e njohim vlerën e ndërtimit të marrëdhënieve të forta dhe të qëndrueshme me klientët tanë, vlerën e të kuptuarit të nevojave të tyre financiare dhe ofrimit të zgjidhjeve adekuate.

Ne jemi të palëkundur në zotimin tonë për të ofruar shërbime të jashtëzakonshme për klientët dhe jemi shumë të vetëdijshëm për ekonominë në rritje të Kosovës.

Zotimi ynë për shërbimin ndaj klientit nuk është thjesht strategji, është kulturë e institucioneve tona.

përdorimin e tyre, prandaj zhvillimet e reja duhet të shoqërohen me investime të nevojshme në kapacitete dhe siguri, si dhe në edukim të përdoruesve për shfrytëzim adekuat të tyre.

Si është situata aktualisht me paratë e falsifikuara në Kosovë dhe cilat masa janë marrë për të luftuar këtë problem?

Ndërlidhur me situatën e krijuar me dukurinë e qarkullimit të monedhave 2 euro të falsifikuara, gjatë dy muajve të fundit të vitit 2023 dhe gjatë gjysmës së parë të vitit 2024, BQK ka koordinuar me sukses takimet ndër-institucionale për të hartuar dhe zbatuar strategji efektive për luftimin e monedhave të falsifikuara, veçanërisht monedhave të denominimit 2 euro. Në kuadër të kompetencave të saj, BQK ka ndërmarr disa hapa ku në bashkëpunim me bankat janë hequr tarifat për depozitim të monedhave në Bankën Qendrore nga ana e bankave dhe për depozitimin e monedhave nga klientët te bankat. Është siguruar furnizimi i ekonomisë përmes bankave me monedha plotësisht të reja të denominimeve prej 2 dhe 1 euro, për lehtësim të identifikimit të parave të falsifikuara nga publiku dhe janë bërë ndryshime rregullative sa i përket rregullimit të transportit ndërkufitar të monedhave.

Përmes këtyre masave është arritur të tërhiqen nga qarkullimi sasi e konsiderueshme e monedhave të falsifikuara, ku BQK dhe bankat kanë detektuar dhe parandaluar hyrjen në sistemin financiar, duke i tërhequr nga qarkullimi. Në zbatim të masës së sigurimit të furnizimit të ekonomisë përmes bankave, me monedha plotësisht të reja, nga dhjetori 2023 deri në maj 2024, BQK ka furnizuar ekonominë përmes bankave me afër 7.77 milionë copë monedha euro plotësisht të reja të të gjitha denominimeve, në shumë prej

2024 • THE KOSOVO BANKER 7

INTERVISTË

afër 3.42 milionë euro, pa asnjë tarifë të aplikuar. Ky angazhim ka kontribuar në zvogëlimin e qarkullimit të monedhave false, ka lehtësuar identifikimin dhe ka ngritur ndërgjegjësimin e publikut për këtë çështje BQK ka bërë edhe disa publikime dhe vazhdon të nxis qytetarët dhe bizneset, të deponojnë monedhat e tyre në banka dhe çdo dyshim për tentim të futjes në qarkullim të parave të falsifikuara, ta raportojnë tek autoritetet përgjegjëse. Po ashtu, bizneset nxiten që të furnizohen me monedha vetëm përmes bankave dhe të shmangin kanalet jozyrtare.

Si rezultat i këtyre veprimeve dhe bashkëpunimit të mirëfilltë ndërmjet të gjithë akterëve, vlerësojë se situata aktuale është shumë më e mirë, në krahasim me gjendjen e krijuar gjatë vitit të kaluar, megjithatë lufta kundër kësaj dukurie është e vazhdueshme dhe e përhershme. Përveç veprimeve të menjëhershme dhe afatshkurta të përshkruara më sipër, BQK në kuadër të grupit ndërinstitucional dhe me mbështetjen e zyrës së BE-së, është duke punuar në ndërtimin e kornizës ligjore dhe mekanizmave adekuat për krijimin e një sistemi kombëtar sipas standardeve të BE-së, për luftimin e parave të falsifikuara.

Për këtë, shprehim mirënjohjen ndaj institucioneve që kanë qenë duke punuar dhe kontribuar në këtë drejtim, bankave dhe të gjithë qytetarëve dhe bizneseve, për bashkëpunimin dhe kontributin e drejtpërdrejtë në këto aktivitete për luftimin e këtij fenomeni.

Mirëpo, me gjithë rezultatet pozitive, duhet të vazhdojmë të jemi vigjilentë dhe të bashkëpunojmë ngushtë në adresimin e kësaj sfide të përhershme, e cila pavarësisht nëse shfaqet më shumë a më pak, përben rrezik konstant dhe kërkon një qasje të kujdesshme vazhdimisht.

8 THE KOSOVO BANKER • 2024

Çfarë hapa janë ndërmarrë për të reduktuar përdorimin e keshit në transaksionet financiare në Kosovë dhe si pritet që kjo të ndikojë në ekonominë dhe sistemin bankar?

Sa i përket reduktimit të përdorimin të parave të gatshme në transaksionet financiare në Kosovë, BQK bazuar dhe në objektivat e Planit të ri Strategjik 2024-2028, është duke ndërmarrë hapa të rëndësishëm në avancimin e infrastrukturës ligjore dhe teknike për modernizimin e sistemit të pagesave dhe krijimin e një ambienti që mundëson dhe lehtëson digjitalizimin e shërbimeve të pagesave, në funksion të nxitjes së përdorimit të pagesave elektronike, konkurrencës dhe zhvillimit të tregut.

Për më shumë, zgjerimi i qasjes në financa, përfshirja financiare, edukimi financiar dhe mbrojtja e konsumatorit, janë aktivitete dhe angazhime të vazhdueshme të BQK-së, në interes të avancimit të sektorit financiar dhe rritjes ekonomike të vendit.

Në këtë drejtim, BQK këtë vit ka riiniciuar takimin e Këshillit Kombëtar të Pagesave me anëtarësinë e zgjeruar të tij, duke përfshirë bankat, institucionet tjera jo-banka, akterë nga sektori publik dhe shoqatat e bizneseve dhe konsumatorëve. Në kuadër të këtij Këshilli janë diskutuar të gjitha projektet dhe zhvillimet e nevojshme në avancimin e digjitalizimit të shërbimeve të pagesave, si dhe themelimi i grupeve ndërinstitucionale për mbështetjen e këtyre projekteve, përfshirë reduktimin e parave të gatshme. Njëkohësisht, janë nxjerr rekomandime të bazuara në shembuj të vendeve tjera, lidhur me mundësit e bashkërendimit të aktiviteteve dhe ndërmarrjen e hapave të koordinuara, që ndikojnë në reduktimin e përdorimit të parave të gatshme.

Ndër të tjera, zgjerimi i rrjetit të infrastrukturës së POS-ve (POS Fizikë, Virtual, Soft POS), incentivat për për-

doruesit e pagesave digjitale (incentiva tatimore/shpërblime), përfshirë individët dhe bizneset, mundësimi i pagesave elektronike për raste të pagesave me volum të lartë, si në transport dhe raste e pagesave të shërbimeve publike dhe mundësimi i formave të reja të pagesave (Kuletat Digjitale, përfshirja në Google Pay së fundi, me fokus zgjerimin edhe në platformat tjera Samsung Pay, Apple Pay), vlerësohen si disa nga aktivitetet me rëndësi të lartë për këtë qëllim. Marrë parasysh natyrën e një rrjeti me shumë akterë, si nga ana e ofrimit, por edhe nga ana e përdorimit të tyre, për modernizimin e shërbimeve të pagesave dhe reduktimin e pagesave në kesh, është i domosdoshëm bashkëpunimi i ngushtë ndërinstitucional në harmonizimin e standardeve dhe bashkërendimin e veprimeve, me fokus avancimi dhe zgjerimi i infrastrukturës, por edhe incentivat ligjore dhe rregullative për përdorimin e pagesave elektronike.

Një aspekt tejet i rëndësishëm, sidomos për ndryshimin e sjelljeve të konsumatorëve, është edhe edukimi financiar përmes aktiviteteve të përbashkëta, lidhur me mundësitë e reja të pagesave dhe qasjen në shërbimet financiare digjitale, për përfitimet dhe mënyrën e përdorimit të tyre. Si nevojë kjo për evitimin e përdorimit të gabuar apo mashtrimeve të mundshme, për rritjen dhe ruajtjen e besimit të përdoruesve në format e reja të pagesave elektronike.

ALEXANDER ALBERTINE DREJTOR I ZYRËS PËR RRITJE EKONOMIKE USAID

Një çerek shekulli progres: Ndikimi i USAID-it në zhvillimin e Kosovës Për më shumë se 25 vjet, Agjencia Amerikane për Zhvillim Ndërkombëtar (USAID), si kontribuesi më i madh i asistencës civile nga Qeveria e SHBA-së, ka qenë partner i palëkundur në rrugëtimin e Kosovës drejt integrimit në institucionet dhe tregjet evropiane dhe euroatlantike, duke investuar mbi 1 miliardë dollarë. Ky angazhim i rëndësishëm financiar nënvizon lidhjen e fuqishme ndërmjet popullit të Shteteve të Bashkuara dhe popullit të Kosovës, duke pasqyruar një vizion të përbashkët për përparim, prosperitet dhe stabilitet. Ky partneritet ka ndihmuar në transformimin e ekonomisë së Kosovës dhe në ndërtimin e themelit për një të ardhme më të ndritshme.

N

ë vitet e para pas 1999, USAID-i u fokusua në nismat për ta transformuar Kosovën në një ekonomi moderne, produktive dhe konkurruese.

Fokusi fillestar ishte në rindërtimin e infrastrukturës themelore dhe ngritjen e institucioneve të forta publike dhe private. Nga kjo përpjekje dolën pesë institucionet kryesore ekonomike: Autoriteti Qendror Fiskal, tani Ministria e Financave dhe Ekonomisë, Administrata Tatimore, Autoriteti Bankar dhe i Pagesave, i cili u bë Bankë Qendrore, Agjencia Kosovare e Mirëbesimit e njohur edhe si Agjencia e Privatizimit, dhe Trusti i Kursimeve Pensionale të Kosovës. Këto subjekte janë bërë ba-

zament i stabilitetit fiskal dhe i rritjes ekonomike të Kosovës.

Së bashku me kolegët nga e gjithë qeveria e SHBA-së, USAID-i po ashtu ka luajtur një rol udhëheqës edhe në zhvillimin e sektorit financiar të Kosovës. Themelimi i Bankës Amerikane të Kosovës, banka e parë në vend, dhe krijimi i Fondit për Garanci Kreditore janë vetëm disa shembuj. Që nga themelimi i tij, Fondi Kosovar për Garanci Kreditore ka mbështetur dhënien e 15,000 kredive me vlerë mbi 650 milionë euro për bizneset që përndryshe nuk do të ishin në gjendje të kenë qasje në financa, shumë prej të cilave janë biznese të vogla ose në pronësi të grave.

Me këtë financim këto biznese kanë

krijuar mbi 25 mijë vende të reja pune.

Së bashku, këto nisma kanë përmirësuar stabilitetin makroekonomik, kanë përmirësuar qasjen në financa dhe kanë forcuar mbledhjen e tatimeve.

Kur u forcuan këto institucione, departamentet dhe agjencitë e qeverisë së SHBA-së e zhvendosën fokusin e tyre drejt krijimit të një mjedisi miqësor për biznesin. Duke punuar në reformat legjislative, në nismat e pushteteve lokale dhe në përmirësimin e praktikave të biznesit, Shtetet e Bashkuara ndihmuan që tua bëjnë bizneseve më të lehtë të lulëzojnë, duke nxitur kështu rritjen ekonomike të Kosovës.

Një zhvillim i rëndësishëm në këtë rrugëtim ndodhi në muajin prill, kur

2024 • THE KOSOVO BANKER 9

INTERVISTË

Kosova siguroi vlerësimin e saj të parë kreditor sovran nga Fitch Ratings. Kjo arritje do të hapë rrugë të reja për financimin e investimeve thelbësore të sektorit publik, jetike për rritjen ekonomike. Projekti i Promovimit të Investimeve dhe Qasjes në Financa i USAID-it ka punuar ngushtë me Ministrinë e Financave në përpjekjet e saj për të siguruar këtë vlerësim, proces ky që filloi në nëntor të vitit 2023 me nënshkrimin e memorandumit të mirëkuptimit dhe do të vazhdojë në dy vitet e ardhshme për të mbajtur vlerësimin.

Vlerësimi kreditor është më shumë se vetëm një vlerësim numerik; ai paraqet një vlerësim të pavarur, të njohur ndërkombëtarisht të statusit ekonomik të Kosovës. Ky vlerësim siguron qasje më të madhe në financa dhe mundësi investimi si për sektorin publik ashtu edhe për atë privat. Ai u mundëson institucioneve të integrohen më lehtë në sistemet ndërkombëtare.

Ai po ashtu i sinjalizon investitorët se sektori financiar i Kosovës është i fortë, i fuqishëm dhe efektivisht në të njëjtin nivel me ato të vendeve të Ball-

10 THE KOSOVO BANKER • 2024

kanit Perëndimor. Vetëm posedimi i vlerësimit e vendos Kosovën në hartën financiare globale, duke demonstruar transparencë dhe besim tek investitorët e mundshëm. Shumë investitorë kërkojnë një vlerësim kreditor para se të angazhohen për sipërmarrje të reja, dhe Kosova tani e plotëson këtë kriter.

Për më tepër, USAID-i vazhdon të promovojë në mënyrë aktive produktet dhe shërbimet e Kosovës në skenën ndërkombëtare, duke rritur dukshmërinë e saj ekonomike. Kohët e fundit, USAID mundësoi pjesëmarrjen e ndërtuesve të shtëpive të parafabrikuara, përpunuesve të drurit dhe prodhuesve të tjerë në Modular Home Expo në Kroaci.

"Shtëpia e Kosovës", një vitrinë e shtëpive të parafabrikuara, vuri në pah cilësinë dhe kapacitetin e bizneseve të Kosovës.

Ngjarje të tilla, së bashku me misionet tregtare dhe dialogun publiko-privat, kanë rezultuar të suksesshme në promovimin e sektorëve të prodhimit dhe shërbimeve të Kosovës.

Rritja e ardhshme ekonomike e Kosovës varet nga investimet e vazhdueshme, veçanërisht nga sektori

privat. Derisa sektori publik dhe bankat tashmë janë duke kontribuar, hapja e financimit privat për bizneset produktive dhe që krijojnë vende pune është thelbësor. USAID-i po bashkëpunon me Qeverinë e Kosovës, institucionet e pavarura, sektorin privat dhe donatorë të tjerë për të analizuar kornizat ligjore dhe mundësitë për krijimin e fondeve të tilla. Kjo përpjekje për bashkëpunim tashmë ka dhënë rezultate produktive, duke premtuar një të ardhme të ndritur për ekonominë e Kosovës.

Këta shembuj janë vetëm disa nga rezultatet e rëndësishme që ka sjellë mbështetja e palëkundur e Qeverisë së SHBA-së për zhvillimin e Kosovës gjatë 25 viteve të fundit. Përveç punës së përshkruar më lartë, Qeveria e SHBA-së ka ofruar një ndihmë të gjerë në shumë fusha, nga energjia te arsimi, nga qeverisja te siguria, të gjitha këto kanë qenë në funksion të përforcimit të partneritetit ndërmjet Kosovës dhe SHBA-së. Në vitet në vijim, ky partneritet dhe bashkëpunim do të mbetet vendimtar për të çuar përpara progresin, prosperitetin dhe stabilitetin ekonomik.

1

Kapitulli

Ndërtimi i një jete të sigurt financiare

KAPITULLI 1

Plaketa

Fuqizoni vendimet tuaja za največ prodanih kreditov po znesku v letu 2022, odlična v prodaji karticme NLB financiare

Janija Grlica

Edukimi financiar ju fuqizon të merrni vendime më të zgjuara dhe të siguroni të ardhmen tuaj.

Në NLB, ne jemi të përkushtuar t’ju ndihmojmë të zhvilloni njohuritë tuaja financiare përmes produkteve dhe shërbimeve tona të krijuara për të përmbushur nevojat tuaja dhe për t’ju udhëhequr drejt një të ardhmeje të sigurtë financiare.

Për gjithçka që vijon.

Ndërtimi i një jete të sigurt financiare

ILIRIANA NRECA DREJTORE SEKTORI PËR MARKETING DHE ZHVILLIM TË PRODUKTEVE NLB BANKA

Buxhetimi dhe menaxhimi i financave personale Buxhetimi dhe menaxhimi i financave personale janë dy aspekte thelbësore të jetës së çdo individi. Aftësia për të menaxhuar në mënyrë efektive financat personale ndihmon në krijimin e stabilitetit financiar, përmirëson cilësinë e jetës dhe ofron një ndjenjë të sigurisë dhe kontrollit mbi të ardhmen financiare.

K

y shkrim do të trajtojë rëndësinë e njohurive dhe praktikave për përdorimin e financave personale, duke përfshirë planifikimin e buxhetit, krijimin e prioriteteve dhe përdorimin e produkteve bankare për menaxhimin efektiv të financave.

Buxhetimi, si një proces kritik, ndihmon individët të planifikojnë dhe të monitorojnë të ardhurat dhe shpenzimet e tyre. Një buxhet i strukturuar mirë mund të ndihmojë në identifikimin e fushave ku mund të kursehen para dhe ku mund të investohet më me mençuri. Menaxhimi i financave personale përfshin krijimin e qëllimeve financiare afatshkurtra dhe afatgjata, si dhe planifikimin për të papriturat.

Për më tepër, menaxhimi i financave personale përfshin përdorimin e produkteve dhe shërbimeve financiare si llogaritë e kursimit, kartelat kreditore dhe investimet për të maksimizuar të ardhurat dhe për të menaxhuar rreziqet.

Edukimi financiar është një element kyç në këtë proces, pasi ndihmon indi-

vidët të bëjnë zgjedhje të informuara dhe të shmangin vendimet impulsive që ndikojnë negativisht në financa personale. Njohuritë mbi konceptet bazë të financave personale, siç janë menaxhimi i buxhetit, kursimet, investimet dhe kreditë, u japin individëve aftësinë për të naviguar në mënyrë të sigurtë në botën komplekse të financave. Përmes edukimit financiar, individët mësojnë të identifikojnë dhe të vlerësojnë rreziqet financiare, të ndërmarrin vendime të mençura për investime dhe të planifikojnë për të ardhmen e tyre financiare.

Kjo ndihmon gjithashtu në ndërtimin e një mentaliteti të qëndrueshëm dhe të disiplinuar ndaj menaxhimit të parave, duke përmirësuar kështu cilësinë e jetës dhe duke siguruar një stabilitet financiar afatgjatë.

Rëndësia e buxhetimit dhe planifikimit financiar Buxhetimi është procesi i krijimit të një plani për menaxhimin e të ardhurave dhe shpenzimeve personale. Një buxhet efektiv ndihmon individët të kontrolloj-

në financat e tyre, të reduktojnë borxhet dhe të arrijnë qëllimet e tyre financiare.

Planifikimi i financave përfshin: Identifikimi i të ardhurave dhe shpenzimeve: Kjo përfshin përcaktimin e burimeve të të ardhurave dhe kategorizimin e shpenzimeve. Njohja e të ardhurave dhe shpenzimeve mujore është thelbësore për krijimin e një buxheti të balancuar. Duke ndarë shpenzimet në kategori, individët mund të kuptojnë më mirë se ku shkojnë paratë e tyre dhe të identifikojnë fushat ku mund të bëjnë përmirësime.

Vendosja e prioriteteve financiare: Prioritizimi i shpenzimeve është i rëndësishëm për të siguruar që fondet të shpenzohen në mënyrë të mençur. Kjo përfshin ndarjen e fondeve për nevojat bazë, si strehimi, ushqimi dhe shëndetësia, dhe për qëllimet afatgjata, si kursimet dhe investimet. Vendosja e prioriteteve financiare ndihmon në shmangien e shpenzimeve të panevojshme dhe në fokusimin tek ato që janë më të rëndësishme për mirëqenien dhe sigurinë financiare.

2024 • THE KOSOVO BANKER 13

KAPITULLI 1

Krijimi i fondit të emergjencave: Një fond emergjence siguron shpenzimet e papritura dhe ndihmon në parandalimin e borxhit të tepërt. Ky fond duhet të jetë mjaftueshëm për të mbuluar shpenzimet e jetesës për një periudhë prej tre deri në gjashtë muaj, duke ofruar kështu një shtyllë mbështetëse në rast të humbjes së punës, shpenzimeve mjekësore të papritura ose situatave të tjera të paplanifikuara.

Monitorimi dhe rishikimi i buxhetit: Rishikimi i rregullt i buxhetit dhe përshtatja e tij sipas nevojave ndihmon në mbajtjen e kontrollit mbi financat personale dhe përshtatjen ndaj ndryshimeve në të ardhura ose shpenzime.

Përdorimi i teknologjisë për menaxhim financiar: Në ditët e sotme, teknologjia ofron mjete të shumta që ndihmojnë në menaxhimin e financave personale. Aplikacionet për buxhetim dhe platformat e bankimit online lehtësojnë procesin e menaxhimit financiar, duke e bërë atë më të thjeshtë dhe më efikas.

Roli i institucioneve financiare në menaxhimin e financave personale Institucionet financiare luajnë një rol thelbësor në menaxhimin e financave personale, duke ofruar një gamë të gjerë shërbimesh dhe produktesh që ndihmojnë individët të arrijnë stabilitet dhe siguri financiare. Këto institucione përfshijnë banka, institucione mikrofinanciare, kompanitë e sigurimeve, dhe organizata të tjera financiare që ndikojnë në përmirësimin e jetës financiare të individëve. Disa nga shërbimet bazë që ofrohen nga Bankat dhe që ndihmojnë në menaxhimin e financave personale janë: Llogaritë bankare: Llogaritë rrjedhëse dhe të kursimeve ndihmojnë individët të ruajnë dhe menaxhojnë të ardhurat e tyre. Llogaritë rrjedhëse

14 THE KOSOVO BANKER • 2024

“Buxhetimi, si një proces kritik, ndihmon individët të planifikojnë dhe të monitorojnë të ardhurat dhe shpenzimet e tyre. Një buxhet i strukturuar mirë mund të ndihmojë në identifikimin e fushave ku mund të kursehen para dhe ku mund të investohet më me mençuri.”

lejojnë qasje të shpejtë dhe të lehtë në para për transaksione të përditshme, ndërsa llogaritë e kursimit ofrojnë interes mbi mjetet e depozituara, duke inkurajuar kështu kursimin. Përdorimi i kombinuar i këtyre llogarive mund të ndihmojë në ruajtjen e disiplinës financiare dhe të sigurojë një bazë të qëndrueshme për menaxhimin e fondeve personale.

Kreditë dhe kartelat kreditore: Bankat ofrojnë kredi dhe kartela kreditore që mund të përdoren për të financuar blerje të mëdha ose për të menaxhuar shpenzimet e përditshme. Kredia personale mund të përdoret për qëllime të ndryshme, duke përfshirë mobilimin apo renovimin e shtëpisë ose financimin e arsimimit. Ndërsa kredia për blerje të mëdha shfrytëzohet për blerje të shtëpisë, banesës, lokalit apo truallit. Është e rëndësishme që individët të analizojnë me kujdes kushtet e këtyre kredive dhe të zgjedhin opsione që përshtaten me aftësinë e tyre për pagesë. Një menaxhim i kujdesshëm i kredive ndihmon në sigurimin e stabilitetit financiar dhe në shmangien e stresit të tepërt financiar.

Këshillim financiar: Bankat ofrojnë shërbime të këshillimit financiar që ndihmojnë individët të krijojnë plane financiare dhe të investojnë në mënyrë

të mençur. Këshilltarët financiarë mund të ofrojnë udhëzime të personalizuara bazuar në situatën financiare individuale dhe qëllimet afatgjata.

Si përfundim, buxhetimi dhe menaxhimi i financave personale janë thelbësore për krijimin e stabilitetit financiar dhe përmirësimin e cilësisë së jetës. Planifikimi i kujdesshëm, krijimi i prioriteteve dhe përdorimi efektiv i produkteve bankare janë elemente kyçe për menaxhimin e suksesshëm të financave personale. Edukimi financiar dhe besimi në institucionet financiare luajnë një rol vendimtar në aftësinë e individëve për të menaxhuar financat e tyre.

Për të arritur një menaxhim të qëndrueshëm financiar, individët duhet të krijojnë një buxhet të balancuar, të përcaktojnë prioritete të qarta dhe të përdorin me kujdes produktet bankare. Krijimi i një fondi emergjence dhe monitorimi i rregullt i buxhetit sigurojnë stabilitet dhe përshtatshmëri ndaj ndryshimeve. Përdorimi i teknologjisë për menaxhimin financiar e bën procesin më të lehtë dhe më efikas. Një qasje e balancuar që kombinon edukimin financiar dhe teknologjinë ndihmon në marrjen e vendimeve të informuara dhe të mençura, duke siguruar një stabilitet financiar afatgjatë dhe një cilësi më të lartë të jetës.

Ndërtimi i një jete të sigurt financiare

VERANDA GASHI KRYEZIU SHEFE SEKSIONI PËR KLIENTË INDIVIDUALË DHE PREMIUMDEPARTAMENTI I ZHVILLIMIT TË PRODUKTEVE, MARKETINGUT DHE KUJDESIT NDAJ KLIENTIT PRIBANK

Rëndësia e fondeve të kursimit dhe emergjencave Edukimi financiar është komponent kritik i zhvillimit personal, duke i pajisur individët me njohuritë dhe aftësitë e nevojshme për t’ia dalë mbanë kompleksitetit të vendimmarrjes financiare.

E

dukimi financiar që në moshë të re është thelbësor për ndërtimin e një themeli të edukimit dhe sigurisë financiare, ndërkohë që bankat luajnë rol vendimtar në këtë rrugëtim arsimor duke ofruar produkte dhe shërbime që promovojnë kursimet dhe edukimin financiar. Duke nxitur kulturë të edukimit financiar, ne mund të sigurojmë që brezat e ardhshëm të jenë më të përgatitur për suksesin dhe reziliencën financiare.

Argumentet për edukim të hershëm financiar Fillimi i hershëm i edukimit financiar sjell përfitime të shumta. Fëmijët që

mësojnë për menaxhimin e parave që në moshë të vogël kanë më shumë gjasa të zhvillojnë shprehi të shëndosha financiare që zgjasin gjatë gjithë jetës.

Duke kuptuar konceptet si buxhetimi, kursimi dhe investimi herët, ata mund të marrin vendime të informuara që çojnë në siguri dhe pavarësi financiare.

Një nga arsyet kryesore për edukimin e hershëm financiar është zhvillimi i mendësisë së kursimit. Fëmijët të cilëve u mësohet vlera e kursimit e kuptojnë rëndësinë e shtyrjes së kënaqësisë për përfitime afatgjata. Kjo mendësi u ndihmon atyre të caktojnë prioritetet për shpenzimet e tyre dhe të fokusohen në grumbullimin e pasurisë me kalimin e kohës. Shkollat dhe prindërit luajnë rol

thelbësor në këtë proces arsimor, duke përfshirë mësime praktike në aktivitetet e përditshme. Detyrat e thjeshta si kursimi i një pjese të parave të xhepit ose caktimi i objektivave për blerje më të mëdha mund të rrënjosin parime të vlefshme financiare.

Edukimi financiar i ndihmon individët të kenë prioritet shpenzimet thelbësore mbi shpenzimet diskrecionare, duke siguruar përmbushjen e objektivave të kursimeve. Mësimi rreth llojeve të ndryshme të llogarive të kursimit, normave të interesit dhe fuqisë së interesit të përbërë gjithashtu mund t’i motivojë individët të fillojnë të kursejnë herët dhe vazhdimisht.

2024 • THE KOSOVO BANKER 15

KAPITULLI 1

sisht të aksesueshme kur nevojitet. Për më tepër, bankat do të duhej të demonstrojnë potencialin për rritje përmes normave konkurruese të interesit në llogaritë e kursimeve dhe kthimeve të garantuara nga depozitat me afat, duke ilustruar se si këto produkte mund t’i ndihmojnë klientët të rrisin pasurinë e tyre me kalimin e kohës.

Ndërsa teknologjia vazhdon të evoluojë, bankat duhet të sjellin risi për të përmbushur nevojat në ndryshim të klientëve dhe të sigurojnë që edukimi financiar të mbetet relevant dhe efektiv.

Bankat shpesh përfshihen në iniciativa për zhvillimin e komunitetit që promovojnë edukimin financiar. Duke bashkëpunuar me shkollat, organizatat jofitimprurëse dhe organizatat e komunitetit, bankat mund të zgjerojnë shtrirjen dhe ndikimin e tyre. Këto bashkëpunime mund të çojnë në një komunitet më të edukuar financiarisht, të rrisin mirëqenien financiare individuale, të nxisin zhvillimin ekonomik dhe të përmirësojnë cilësinë e jetës.

Roli i bankave në edukimin financiar Bankat luajnë rol vendimtar në promovimin e edukimit financiar, duke u ofruar individëve njohuritë dhe burimet e nevojshme për t’ia dalë mbanë kompleksitetit të financave personale. Nëpërmjet punëtorive, burimeve online, programeve për të rinjtë dhe këshillimit të personalizuar, bankat fuqizojnë individët të marrin vendime të informuara financiare, të reduktojnë stresin financiar dhe të ndërtojnë pasuri afatgjatë.

16 THE KOSOVO BANKER • 2024

Për të promovuar në mënyrë efektive produktet e tyre si llogaritë e kursimit dhe depozitat me afat, bankat do të duhej të fokusohen në nxjerrjen në pah të përfitimeve dhe avantazheve që ofrojnë. Kjo mund të përfshijë theksimin e sigurisë dhe stabilitetit të llogarive të kursimeve, duke siguruar që klientët të kuptojnë se fondet e tyre janë të mbrojtura dhe lehtë-

Rëndësia e kursimeve dhe fondeve të emergjencës Në botën e sotme dinamike, menaxhimi i financave personale shpesh mund të jetë dërrmues. Shumë njerëz janë të pasigurt për të ardhmen e tyre financiare. Megjithatë, kultivimi i shprehive të mira të kursimit është hap themelor drejt sigurisë dhe pavarësisë financiare.

Kursimi nuk ka të bëjë vetëm me paratë. Bëhet fjalë për sigurinë dhe lirinë që ofron. Do të thotë të dish se je i përgatitur për të papriturat dhe se ke mjetet financiare për të ndjekur ëndrrat e tua, qoftë kjo fillimi i një biznesi, udhëtimi ose thjesht pensionimi pa brenga.

Ndërtimi i një jete të sigurt financiare

Pse është thelbësore t’i jepet prioritet kursimeve në planifikimin financiar?

Siguria financiare: Kursimet veprojnë si rrjetë sigurie në kohë emergjencash të papritura financiare, të tilla si shpenzimet mjekësore, humbja e punës ose riparimet urgjente të shtëpisë. Nëse keni fond të emergjencës, kjo do të thotë se nuk ka nevojë të hyni në borxhe ose të prishni planet tuaja financiare afatgjata.

Objektivat e së ardhmes: Pavarësisht nëse objektiv është blerja e një shtëpie, fillimi i një biznesi ose planifikimi për daljen në pension, kursimet janë vendimtare për arritjen e qëllimeve kryesore të jetës. Duke lënë mënjanë para rregullisht, ju krijoni mundësi për rritje dhe investim në të ardhmen tuaj.

Qetësia shpirtërore: Dijenia se keni para të kursyera, mund të reduktojë ndjeshëm stresin financiar. Kjo qetësi ju lejon të përqendroheni në aspekte të tjera të jetës pa u brengosur pareshtur për financat.

Pavarësia financiare: Kursimi i parave ju fuqizon të bëni zgjedhje bazuar në preferenca dhe jo në domosdoshmëri.

Kjo ju jep lirinë për të marrë risk të kalkuluar, si ndryshimi i karrierës ose investimi në mundësi që mund të mos ofrojnë kthime të menjëhershme.

Si të kurseni para Caktoni objektiva të qarta: Përkufizoni se për çfarë po kurseni - nëse është fond emergjence, pushime ose blerja e një shtëpie të re. Objektivat e qarta ndihmojnë për të qëndruar të motivuar dhe të fokusuar në kursim.

Krijoni një buxhet: Ndiqni të ardhurat dhe shpenzimet tuaja për të kuptuar se ku shkojnë paratë tuaja. Kategorizoni shpenzimet tuaja dhe identifikoni fushat ku mund të shkurtoni shpenzimet. Buxheti është mjet themelor për të menaxhuar financat tuaja dhe për të siguruar që ju ndani një pjesë të të ardhurave tuaja për kursime.

Automatizoni kursimet: Konfiguroni transferta automatike në llogarinë tuaj të kursimeve. Duke automatizuar kursimet tuaja, ju siguroni që një pjesë e të ardhurave tuaja kursehet rregullisht pa tundimin për t’i shpenzuar.

Reduktoni shpenzimet e panevojshme: Dalloni midis dëshirave dhe nevojave.

Shkurtoni shpenzimet jo-thelbësore si ngrënia e shpeshtë në restorante, shërbimet e abonimit që nuk i përdorni ose blerjet impulsive. Kursimet e vogla në shpenzimet e përditshme mund të grumbullohen ndjeshëm me kalimin e kohës.

Ndërtoni një fond emergjence: Synoni të kurseni shpenzime jetese për deri në gjashtë muaj në një llogari lehtësisht të aksesueshme. Ky fond do të duhej të përdoret vetëm për emergjenca të vërteta për të shmangur tendosjen financiare gjatë situatave të papritura.

Investoni me mençuri: Përtej kursimeve të rregullta, merrni parasysh investimin e parave tuaja për të rritur pasurinë tuaj me kalimin e kohës. Hulumtoni opsione të ndryshme investimi, të tilla si aksione, bono ose patundshmëri, dhe zgjidhni ato që përputhen me tolerancën tuaj ndaj riskut dhe objektivat financiare.

Rishikoni dhe rregulloni: Rishikoni periodikisht qëllimet dhe buxhetin tuaj të kursimeve. Rrethanat e jetës ndryshojnë dhe është thelbësore të rregulloni planin tuaj të kursimeve në përputhje me rrethanat. Qëndroni fleksibël dhe bëni rregullime për të siguruar që strategjia juaj e kursimeve të mbetet efektive.

Përfitimet afatgjata të kursimit të parave Interesi i përbërë: Kursimi i parave në llogari që ofrojnë interes, të tilla si llogaritë e kursimit dhe depozitat me afat, ju lejon

të fitoni interes nga kursimet tuaja. Me kalimin e kohës, ky efekt i përbërë mund të rrisë ndjeshëm kursimet tuaja. Kursimi i vazhdueshëm mund të ruajë standardin tuaj të jetesës dhe mund të gëzoni pavarësi financiare në vitet e mëvonshme.

Rritja financiare: Shprehitë e kursimit të rregullt mund të çojnë në rritje të konsiderueshme financiare. Duke investuar me mençuri, kursimet tuaja mund të shumëfishohen, duke ofruar bazë të fortë për akumulimin e pasurisë.

Mundësitë: Të kesh kursime hap mundësi që përndryshe do të ishin të paarritshme.

Pavarësisht nëse dëshironi të përfitoni nga një mundësi biznesi, të bëni blerje të rëndësishme ose të financoni mundësitë arsimore, kursimet ofrojnë fleksibilitet për të kapur mundësitë kur ato shfaqen.

Kursimi i parave është aspekt jetik i shëndetit dhe mirëqenies financiare.

Duke zbatuar strategji praktike kursimi dhe duke kuptuar rëndësinë e kursimeve, ju mund të ndërtoni një të ardhme të sigurt dhe të begatë. Filloni nga pak, qëndroni konsistent dhe shikoni se si rriten kursimet tuaja, duke ju ofruar lirinë financiare dhe qetësinë shpirtërore për të shijuar jetën në maksimum.

2024 • THE KOSOVO BANKER 17

KAPITULLI 1 ARTIKULL I SPONSORIZUAR

FERID GJONBALAJ EKSPERT I SIGURISË

Ndërgjegjësimi i klientëve për mashtrimet financiare

Hyrje Në një epokë ku pagesat me kartela janë bërë universale dhe janë integruar në mënyrë të rrjedhshme në jetën tonë të përditshme, garantimi i sigurisë së këtyre transaksioneve është bërë jetik për mbajtësit e kartelave dhe bizneset.

Lehtësia e pagesës me kartela, qoftë në dyqanet e shitjes me pakicë plot tollovi ose nga komoditeti i shtëpive tona përmes platformave online, është padiskutim tunduese; mirëpo, kjo metodë moderne e pagesës sjell me vete një risk të konsiderueshëm mashtrimi që mund të çojë në humbje financiare dhe shqetësime emocionale. Ndërsa teknologjia përparon dhe më shumë njerëz përvetësojnë transaksionet pa para, nevoja për masa të forta sigurie, si enkriptimi dhe autentikimi me shumë faktorë, nuk ka qenë kurrë më kritike për të mbrojtur informacionin e ndjeshëm dhe për të ruajtur besimin në sistemin financiar. Si ekspertë të pagesave

18 THE KOSOVO BANKER • 2024

me kartela që operojnë në një peizazh digjital që po evoluon me shpejtësi, ne mbajmë përgjegjësinë e padiskutueshme që të rrisim ndërgjegjësimin e konsumatorëve dhe bizneseve njësoj, duke implementuar masa të fuqishme dhe efektive të krijuara për të mbrojtur mbajtësit e kartelave nga kërcënimi gjithnjë në rritje i mashtrimit. Ky artikull do të mbulojë rëndësinë kritike të parandalimit të mashtrimit, duke hulumtuar rolet e palëve të ndryshme të interesit, përfshirë institucionet financiare dhe agjencitë rregullatore dhe ato ligj-zbatuese, si dhe duke shqyrtuar teknologjitë më të fundit dhe strategjitë novatore të disponueshme për të luftuar mashtrimin me kartela në botën e sotme të ndërlidhur. Duke adoptuar bashkëpunimin dhe duke shfrytëzuar zgjidhje të avancuara, ne synojmë të krijojmë një mjedis më të sigurt për të gjithë përdoruesit e kartelave, duke i

fuqizuar ata që të kryejnë transaksionet e tyre financiare me besim dhe siguri.

Teknologjitë dhe masat e sigurisë Janë zhvilluar disa teknologji për të rritur sigurinë e transaksioneve me kartela.

Teknologjia e çipit EMV, një kërcim i madh përpara nga kartelat me shirit magnetik, ofron proces dinamik autentikimi që është pothuajse i pamundur të përsëritet. Një teknologji tjetër jetike është 3D Secure (3DS), e cila shton një hap shtesë verifikimi për transaksionet online. Versioni i fundit, 3DS 2.0, ofron përvojë më të rrjedhshme dhe më të sigurt duke përfshirë autentikimin biometrik dhe duke reduktuar çfarëdo pengese gjatë procesit të arkëtimit.

Tokenizimi dhe enkriptimi kanë rëndësi jetike për sigurimin e të dhënave të kartelës. Tokenizimi përfshin zëvendësimin e informacionit të ndjeshëm të kartelës, siç është numri i kartelës,

Ndërtimi i një jete të sigurt financiare

me një identifikues unik ose token. Ky token nuk zbulon asnjë detaj të vërtetë të kartelës, duke e bërë atë të padobishme nëse bie në duar të huaja. Vepron si një hapësirë e rezervuar që mund ta përdorin vetëm sistemet e autorizuara, duke siguruar që informacioni i ndjeshëm të mbetet i mbrojtur.

Enkriptimi, nga ana tjetër, i konverton të dhënat e kartelës në format të koduar gjatë transmetimit, duke i bërë ato të palexueshme për palët e paautorizuara. Ky proces siguron që edhe nëse të dhënat kapen, ato nuk mund të deshifrohen pa çelësin e duhur të dekriptimit. Duke implementuar si tokenizimin ashtu edhe enkriptimin, organizatat krijojnë shtresa të shumta sigurie, duke reduktuar ndjeshëm riskun e thyerjes së të dhënave dhe qasjes së paautorizuar në informacionet e kartelës. Këto teknika janë komponentë thelbësorë të një strategjie gjit-

Janë zhvilluar disa teknologji për të rritur sigurinë e transaksioneve me kartela.

Teknologjia e çipit

EMV,

një kërcim i madh përpara nga kartelat me shirit magnetik, ofron proces dinamik autentikimi që është pothuajse i pamundur të përsëritet.

hëpërfshirëse sigurie, duke mbrojtur si integritetin e transaksioneve ashtu edhe privatësinë e mbajtësve të kartelave.

Skemat e kartelave si Visa dhe Mastercard vendosin themelet për transaksione të sigurta përmes standardeve të përcaktuara. Standardi EMV (Europay, Mastercard dhe Visa), për shembull, ka qenë i dobishëm në reduktimin e mashtrimit me kartela të falsifikuara.

Duke kërkuar përdorimin e teknologjisë së çipit, EMV e bën dukshëm më të vështirë për mashtruesit të bëjnë klonimin e kartelave. Standardi i Sigurisë së të Dhënave i Industrisë së Kartelave të Pagesës (PCI DSS) i plotëson këto përpjekje duke kërkuar detyrimisht masa të rrepta sigurie për trajtimin e të dhënave të mbajtësit të kartelës.

Pajtueshmëria me PCI DSS është vendimtare për mbrojtjen e informacionit të ndjeshëm dhe sigurimin e një mjedisi të sigurt pagese.

2024 • THE KOSOVO BANKER 19

KAPITULLI 1 ARTIKULL I SPONSORIZUAR

Llojet e mashtrimit me kartela Pavarësisht këtyre përparimeve të rëndësishme në teknologji dhe masave të sigurisë që janë krijuar për të mbrojtur konsumatorët, mashtrimi me kartela vazhdon me ngulm në forma të ndryshme dinake. Skemat phishing dhe taktikat e inxhinierisë sociale mbeten mbizotëruese në mënyrë alarmante, ku mashtruesit përdorin një sërë email-esh mashtruese, mesazhe bindëse, apo edhe telefonata për të mashtruar individë që nuk dyshojnë për të zbuluar informacionin e tyre personal dhe të ndjeshëm. Këta kriminelë dinakë shpesh projektojnë komunikime të planifikuara me saktësi që duken të ligjshme, duke krijuar një fasadë besimi që mund të mashtrojë lehtësisht edhe mbajtësit më të kujdesshëm të kartelave. Në këtë peizazh gjithnjë në zhvillim të kërcënimeve digjitale, edukimi i konsumatorëve për këto taktika të sofistikuara dhe shenjat paralajmëruese është absolutisht vendimtar për fuqizimin e tyre dhe parandalimin që ata të bien viktimë e skemave të tilla mashtruese. Duke nxitur ndërgjegjësimin dhe vigjilencën, ne mund të punojmë kolektivisht drejt një mjedisi financiar më të sigurt për të gjithë.

Kapja e të dhënave nga kartelat (skimming), megjithëse më pak e zakonshme për shkak të adoptimit të teknologjisë EMV, është një metodë tjetër e përdorur nga kriminelët. Pajisjet për skimming kapin të dhëna nga shiriti magnetik i një kartele, të cilat më pas mund të përdoren për të krijuar kartela të falsifikuara. Përdorimi i teknologjisë së çipave e ka zbutur ndjeshëm këtë kërcënim, por vigjilenca është ende e nevojshme.

Roli i bankave dhe institucioneve financiare Bankat dhe institucionet financiare luajnë rol bosht në luftën vendimtare drejt parandalimit të mashtrimit, që është thelbësore për ruajtjen e besimit dhe sigurisë së klientëve. Kjo përpjekje gjithëpërfshirëse

20 THE KOSOVO BANKER • 2024

fillon me edukimin dhe trajnimin e stafit për të njohur, për të kuptuar dhe për t’iu përgjigjur me shpejtësi kërcënimeve të ndryshme të mashtrimit që mund të shfaqen në një botë gjithnjë e më digjitale.

Ndërgjegjësimi nis që në kontaktin e parë me klientët, qoftë nga nëpunësi bankar në sportel, bankieri personal apo menaxheri i degës, pasi ata pajisin mbajtësit e kartelave me kartela debiti apo krediti. Gjatë këtij ndërveprimi fillestar, anëtarët e stafit kanë mundësinë të edukojnë klientët për praktikat më të mira mbi përdorimin dhe sigurinë e kartelës.

Anëtarët e stafit me përvojë, të pajisur me mjetet dhe informacionin e duhur, mund t’i udhëzojnë më mirë klientët për mbrojtjen efektive të informacionit të tyre personal dhe financiar, duke identifikuar gjithashtu risqet e mundshme të pranishme në transaksionet e përditshme.

Për më tepër, institucionet duhet të vënë theks të shtuar në edukimin e klientëve, duke ofruar në mënyrë aktive një mori burimesh dhe udhëzimesh që fuqizojnë klientët të njohin komunikimet mashtruese, të mbrojnë detajet e kartelës së tyre nga qasja e paautorizuar dhe të përdorin plotësisht veçoritë e avancuara të sigurisë, si p.sh. autentikimi me dy faktorë, duke siguruar një mbrojtje të fortë kundër peizazhit gjithnjë në zhvillim të mashtrimit financiar.

Përpjekjet bashkëpunuese dhe iniciativat e industrisë Luftimi i mashtrimit me kartela nuk është përgjegjësi e një entiteti të vetëm; përkundrazi, kërkon qasje gjithëpërfshirëse dhe bashkëpunuese që bashkon shumë palë të interesuara në ekosistemin financiar.

Bankat, rrjetet e kartelave dhe agjencitë ligj-zbatuese të cilat në vendin tonë janë në krye të detyrës dhe shumë aktive. Të gjitha institucionet duhet të angazhohen në nivel të intensifikuar bashkëpunimi, duke shkëmbyer informacione jetike dhe duke zhvilluar strategji të unifikuara për të luftuar

në mënyrë efektive këtë çështje universale. Për më tepër, fushatat e përbashkëta të ndërgjegjësimit të publikut luajnë rol vendimtar në edukimin e publikut të gjerë për rëndësinë e implementimit të masave të forta të sigurisë dhe nxjerrjen në pah të hapave praktikë që individët mund të marrin për t’u mbrojtur nga mashtrimet e mundshme me kartela. Duke promovuar një përpjekje që shtrihet përgjatë gjithë komunitetit, ne mund të krijojmë një mjedis më të sigurt për konsumatorët dhe të ulim ndjeshëm shkallën e mashtrimit me kartela.

Përfundim Pagesat me kartelë ofrojnë lehtësi të pashoqe, por kjo duhet të balancohet me masa të forta sigurie dhe rritje të ndërgjegjësimit. Duke nxitur një kulturë vigjilence dhe edukimi, ne mund t’i mbrojmë mbajtësit e kartelave nga mashtrimet dhe të ruajmë besimin në sistemin e pagesave. I bëjmë thirrje të gjitha palëve të interesuara, përfshirë bankat, lëshuesit e kartelave dhe konsumatorët, të ndërmarrin hapa proaktivë për të rritur sigurinë dhe ndërgjegjësimin.

Së bashku, ne mund të garantojmë sigurinë dhe komoditetin e pagesave me kartelë për të gjithë.

Bibliografia 1. PCI Security Standards Council. (n.d.).

PCI Security Standards Overview. Marrë nga https://www.pcisecuritystandards.org 2. Federal Trade Commission. (n.d.).

Credit Card Fraud. Marrë nga https:// www.ftc.gov 3. National Institute of Standards and Technology. (n.d.). Cybersecurity Framework.

Marrë nga https://www.nist.gov 4. European Central Bank. (n.d.). Payments and Market Infrastructures. Marrë nga https://www.ecb.europa.eu 5. Visa. (n.d.). Visa Security Resources.

Marrë nga https://www.visa.com/ 6. Mastercard. (n.d.). Mastercard Security Resources. Marrë nga https://www. mastercard.us/en-us/

Ndërtimi i një jete të sigurt financiare ARTIKULL I SPONSORIZUAR

MUSA BAJRAKTARI LL.M, CAMS, EKSPERT I CERTIFIKUAR PËR MASHTRIME THEMELUES I RISK SMART PROFESSIONAL L.L.C UDHËHEQËS I DEPARTAMENTIT LIGJOR DHE PËRPUTHSHMËRISË KREDITIMI RURAL I KOSOVËS

Edukimi i qëndrueshëm mbi strategjitë e parandalimit, detektimit dhe menaxhimit të mashtrimit Hyrje Ky artikull ofron një pasqyrë në drejtim të qasjes gjithëpërfshirëse për edukimin e qëndrueshëm mbi strategjitë e parandalimit, detektimit dhe reagimit ndaj mashtrimit. Qëllimi është të krijohet një kulturë e ndërgjegjësimit dhe reziliencës brenda organizatës për të luftuar mashtrimin në mënyrë efektive.

Iniciativa e ndërgjegjësimit kundër mashtrimit është nënvlerësuar disi dhe nuk ka marrë vëmendjen e duhur nga institucionet në Kosovë. Prandaj, artikulli synon të nxisë diskutimin e nevojshëm dhe të ndërgjegjësojë lexuesit për këtë çështje të rëndësishme. Çfarë përfitojmë nga parandalimi i mashtrimit?

Shfaqja e mashtrimit në një organizatë mund të jetë risk katastrofal. Në një botë ku risqet e mashtrimit po evoluojnë vazhdimisht për nga shkalla dhe

sofistikimi, institucionet financiare dhe institucionet financiare jo-bankare nuk duhet të jenë të vetëkënaqura ose të marrin masa sipërfaqësore.

Këto institucione duhet të punojnë në mënyrë aktive për të parandaluar mashtrimin dhe për të implementuar veprime kuptimplota. Duke ndërmarrë këto veprime, institucionet demonstrojnë përkushtimin e tyre për të mbrojtur

interesat financiare të klientëve të tyre nga veprimtaria mashtruese. Ndërgjegjësimi i qëndrueshëm për çështjet kundër mashtrimit rrit masat mbrojtëse të një organizate kundër risqeve financiare, rregullatore dhe të reputacionit. Ai gjithashtu forcon aftësinë e organizatës për të ruajtur besimin dhe konfidencën e klientëve përballë kërcënimeve të mashtrimit.

2024 • THE KOSOVO BANKER 21

KAPITULLI 1

Kuptimi kyç i parandalimit të mashtrimit1 Parandalimi bindës i mashtrimit për organin drejtues të institucionit është shpesh me të vërtetë sfidë. Organi drejtues mund t’i bëjë rezistencë investimeve në masat e parandalimit të mashtrimit për arsye të ndryshme dhe këto arsyetime duhet të kuptohen mirëfilli përpara se të bëhen tentativa për të bindur menaxhmentin të investojë në masat parandaluese të sugjeruara.

Fokusi i menaxhmentit është shpesh në fusha të tjera përveç mashtrimit, duke çuar në mungesë të vetëdijes se mashtrimi zakonisht fshihet dhe humbjet mund të mos detektohen. Ekziston gjithashtu keqkuptimi i zakonshëm se punonjësit e tyre nuk do të përfshiheshin kurrë në vjedhje, pavarësisht studimeve që tregojnë se deri një e treta e punonjësve mund të vjedhin.2 Për shkak se mashtrimi shpesh fshihet, menaxherët mund të ngurrojnë të pranojnë ekzistencën e tij. Kur një punonjës kapet duke kryer mashtrim, menaxhmenti mund ta trajtojë atë si një incident të izoluar, duke besuar se nuk kërkon vëmendje të mëtejshme. Është vendimtare që menaxhmenti të kuptojë se pasi të detektohet mashtrimi, dëmi tashmë është bërë dhe masat proaktive janë thelbësore.

Për më tepër, menaxhmenti mund të frikësohet se diskutimi i mashtrimit mund të tëhuajë fuqinë punëtore. Megjithatë, është e rëndësishme t’u kujtoni atyre se punonjësit në përgjithësi vlerësojnë punën që bëjnë në një kompani të ndershme. Theksimi i humbjeve potenciale financiare mund të ndihmojë gjithashtu të përçohet rëndësia e trajtimit serioz të parandalimit të mashtrimit.

Disa nga pikat e mëposhtme mund të jenë të dobishme të merren parasysh nga menaxhmenti për të investuar në parandalimin e mashtrimit:

•

Kuptimi i shfaqjes së mashtrimit dhe efekti i tij në të ardhurat neto, pasi mund të jetë shumë i shtrenjtë në humbjen e fitimit. Është më pak e kushtueshme të marrësh masa parandaluese sesa të detyrohesh më vonë të shpenzosh shumë më tepër burime për detektimin, hetimin dhe më pas ndjekjen penale të tij.

•

Kuptimi i ndikimit të publicitetit negativ mund të ketë efekt shkatërrues në të ardhurat neto, madje edhe në shkallë të vogël. Kështu, ndërmarrja e programeve proaktive dhe parandaluese të mashtrimit mund të eliminojë ose të paktën të reduktojë ndjeshëm publicitetin negativ.

Hapi kyç për parandalimin e mashtrimit Siç pajtohen shumë ekspertë, është shumë më e lehtë të parandalohet sesa të detektohet mashtrimi. Rritja e perceptimit në mendjen e mashtruesit se dikush po e vëzhgon dhe mund të detektohet, është një nga metodat më efektive3 për të parandaluar mashtrimin. Kjo mund të arrihet në disa mënyra, si përmes politikave proaktive të auditimit, edukimit të punonjësve kundër mashtrimit, zbatimit të politikave të pushimeve të detyrueshme dhe rotacionit të vendeve të punës, mbikëqyrjes së fortë nga menaxhmenti dhe programeve efektive të raportimit.

Për të rritur ndërgjegjësimin dhe për të parandaluar mashtrimin, një qasje praktike është kryerja e vlerësimit fillestar të parandalimit të mashtrimit ose siç njihet “kontrolli sistematik i parandalimit të mashtrimit”. Ky kontroll sistematik mund të ndihmojë në mbrojtjen e financave tuaja, duke ju kursyer potencialisht para dhe duke mbrojtur stabilitetin tuaj financiar nga humbjet e kushtueshme. Me fjalë tjera, ky është hapi i parë përpara se të jetë tepër vonë në mënyrë që të mos shkaktohen shpenzime të shtrenjta të financave tuaja. Përpara fillimit të një kontrolli sistematik për parandalimin e mashtrimit, nevojitet bashkëpunim i shkëlqyeshëm ndërmjet specialistëve të pavarur të mashtrimit, siç janë ekzaminuesit e certifikuar të mashtrimit,4 dhe njerëzve që njohin shumë mirë operacionet e kompanisë.

Ky kontroll sistematik për parandalimin e mashtrimit duhet të përcaktohet për të identifikuar risqet e mashtrimit dhe boshllëqet në kontrol-

1 Fraud Examiners Manual: 2024 Edition, ACFE. 2 Occupational Fraud 2024: A Report to the Nations (ACFE) 3 Occupational Fraud 2024: A Report to the Nations (ACFE).

4 Ekzaminuesit e certifikuar të mashtrimit janë ekspertë për detektimin e mashtrimit dhe për të ndihmuar organizatat për ta parandaluar atë në të ardhmen.

22 THE KOSOVO BANKER • 2024

Ndërtimi i një jete të sigurt financiare

let e brendshme duke u fokusuar në shtatë fusha kryesore si: mbikëqyrja e riskut të mashtrimit, zotërimi i riskut të mashtrimit, vlerësimi i riskut të mashtrimit, politika e tolerancës ndaj riskut të mashtrimit dhe e menaxhimit të riskut, kontrollet kundër mashtrimit në nivel të proceseve, kontrollet kundër mashtrimit në nivel mjedisor dhe detektimi proaktiv i mashtrimit.5 Thënë shkurt, një kontroll sistematik i shpejtë i parandalimit të mashtrimit ofron përmbledhje gjithëpërfshirëse se sa mirë punon organizata juaj në drejtim të parandalimit të mashtrimit.

Rëndësia e menaxhimit të riskut të mashtrimit Risku më i madh i menaxhimit të riskut të mashtrimit është tendenca e profesionistëve të menaxhimit për të nënvlerësuar rolin apo edhe për të perceptuar një risk nga fusha e tyre e detyrave të menaxhimit të riskut si të lehtë, në vend që të paktën të njohin si sfidë domethënëse menaxhimin, detektimin, pengimin dhe parandalimin e shfaqjes së mashtrimit. Çdo organizatë është e prekshme nga mashtrimit - asnjë subjekt nuk përjashtohet nga ky risk.6 Çelësi për të zbutur këtë cenueshmëri qëndron në të qenët plotësisht të vetëdijshëm dhe realist për dobësitë e organizatës.

Vetëm me këtë kuptim menaxhmenti mund të implementojë masa efektive për të parandaluar ose detektuar aktivitetet mashtruese. Në fakt, organizatat që mohojnë realitetin e mashtrimit potencial janë më në risk.

Menaxhimi efektiv i riskut të mashtrimit në organizatën tuaj me të vërtetë rrit fitimin dhe ul kostot e

organizatës. Çdo institucion duhet të parashikojë që edhe punonjësit më të ndershëm dhe më të besueshëm një ditë mund të ndryshojnë sjelljet e tyre dhe të bëhen të pandershëm dhe mashtrues. Në këtë aspekt, përkthimi i trekëndëshit të mashtrimit është se jeta e punonjësve ndryshon dhe nevojat e tyre ndryshojnë për shkak të presioneve të ndryshme, motivimi ndryshon ata kur gjejnë një mundësi për t’i rënë shkurt arritjes së qëllimeve të tyre duke vjedhur dhe sjellja e tyre mund të racionalizohet për të kryer aktin e pandershëm ndaj punëdhënësit.

Një pyetje logjike mund të jetë, kush është përgjegjës për menaxhimin e mashtrimit? Një përkufizim i mirë në këtë pikë diskutimi është se “personeli në të gjitha nivelet e organizatës, duke përfshirë çdo nivel të menaxhimit, stafit dhe auditorëve të brendshëm, është përgjegjës për menaxhimin e riskut të mashtrimit”.7 Megjithëse të gjithë në organizatë kanë rol në luftimin e mashtrimit, ekzekutimi praktik i menaxhimit të riskut të mashtrimit duhet të fillojë me një pikënisje specifike.

Organizata duhet të krijojë një ekip individësh të caktuar, ose një departa-

ment të dedikuar, të ngarkuar shprehimisht me ekzekutimin, monitorimin dhe sigurimin e suksesit të përpjekjeve të saj për menaxhimin e mashtrimit.

Bordi i Drejtorëve ka përgjegjësinë për të njohur riskun real të mashtrimit, si dhe ndikimin e tij të mundshëm dhe kundërpërgjigjen e nevojshme.

Menaxhmenti i lartë ka katër përgjegjësi kryesore për të promovuar kulturën kundër mashtrimit, të cilat përfshijnë projektimin, implementimin, monitorimin dhe përmirësimin e programeve kundër mashtrimit.

Të gjitha nivelet e stafit, të paktën prej tyre kërkohet të kenë kuptimin bazë të mashtrimit dhe të kenë njëfarë skepticizmi se mashtrimi mund të ndodhë në çdo kohë kudo dhe të prekë këdo, të lexojnë dhe të kuptojnë aktet e brendshme të politikës së organizatës kundër mashtrimit, të marrin pjesë në mënyrë aktive në krijimin e kulturës kundër mashtrimit dhe të raportojnë incidentet e mashtrimit.

Thjesht, të gjithë në organizatë që kultivon kulturë kundër mashtrimit do të duhej të kenë parasysh tre objektiva: parandalimin dhe detektimin e mashtrimit dhe kundërpërgjigjen kur shihni ose viheni në dijeni për shfaqjen e mashtrimit.

Përfundim Mbështetja e edukimit për parandalimin, detektimin dhe reagimin ndaj mashtrimit është thelbësore për ndërtimin e një organizate reziliente dhe të ndërgjegjshme ndaj mashtrimit. Duke azhurnuar dhe përmirësuar vazhdimisht strategjitë tona, ne mund të mbrojmë më mirë asetet tona dhe të ruajmë besimin e palëve tona të interesit.

5 ACFE Fraud Prevention Check-up 6 ACFE, Raporti për Kombet 2024, organizata humb rreth 5% të të ardhurave të saj vjetore për shkak të mashtrimit.

7 Fraud Risk Management Guide (FRM 2016)

2024 • THE KOSOVO BANKER 23

KAPITULLI 1

VESË GASHI

VESA VUÇITËRNA

ZYRTARE PËR KOMUNIKIM DHE MARKETING SHOQATA E BANKAVE TË KOSOVËS

ZYRTARE PËR KOMUNIKIM DHE MARKETING SHOQATA E BANKAVE TË KOSOVËS

Rrugëtimi drejt pavarësisë financiare: Rëndësia e edukimit financiar Në botën e sotme moderne, edukimi financiar është një shtyllë kyçe për zhvillimin ekonomik dhe mirëqenien e individëve. Vendet në mbarë globin kanë njohur rëndësinë e këtij edukimi dhe po ndërmarrin iniciativa për të përmirësuar njohuritë financiare të qytetarëve të tyre. Për Shoqatën e Bankave të Kosovës (SHBK), edukimi financiar nuk është thjesht një angazhim; është një mision i rëndësishëm që ndikon drejtpërdrejt në zhvillimin ekonomik të vendit dhe mirëqenien e qytetarëve, veçanërisht të të rinjve. Të rinjtë përfaqësojnë të ardhmen e çdo kombi, dhe investimi në njohuritë dhe aftësitë e tyre financiare është thelbësor për ndërtimin e një ekonomie më të qëndrueshme dhe më të sigurt.

Së pari, ai u jep individëve aftësinë për të menaxhuar më mirë financat e tyre personale – përfshirë kursimet, investimet, borxhet dhe buxhetimin.

Në një botë ku konsumi dhe kreditimi janë të zakonshme, të kuptuarit e këtyre koncepteve ndihmon në shmangien e vështirësive financiare dhe në ndërtimin e një të ardhmeje të sigurt.

Së dyti, edukimi financiar kontribuon drejtpërdrejt në stabilitetin ekonomik. Kur individët marrin

24 THE KOSOVO BANKER • 2024

vendime të qëndrueshme financiare mbi bazën e informacionit, ata ndihmojnë në reduktimin e borxheve të këqija dhe rritjen e kursimeve, gjë që forcon sistemin bankar dhe përmirëson ekonominë e përgjithshme. Me rritjen e kompleksitetit ekonomik global, aftësia për të menaxhuar financat personale bëhet gjithnjë e më e rëndësishme, si për mirëqenien e individëve, ashtu edhe për stabilitetin e ekonomisë kombëtare.

Historiku i Shoqatës së Bankave të Kosovës në organizimin e aktiviteteve të Javës Ndërkombëtare të Parasë dhe avancimi i planit edukativ ndër vite Shoqata e Bankave të Kosovës ka kultivuar një traditë të thellë në promovimin e edukimit financiar, duke u angazhuar me përkushtim dhe vizion që prej vitit 2005. Gjatë këtyre viteve të vazhdueshme përpjekjeje, SHBK ka

Ndërtimi i një jete të sigurt financiare

“Edukimi financiar është një faktor kyç për një jetë të qëndrueshme dhe të sigurt financiare.”

zhvilluar dhe mbështetur një sërë aktivitetesh edukative, duke arritur grupe të ndryshme moshe dhe profile nga të gjitha pjesët e vendit. Përmes këtyre iniciativave, SHBK synon jo vetëm rritjen e ndërgjegjësimit financiar, por edhe zhvillimin e aftësive praktike të qytetarëve në menaxhimin e financave, duke kontribuar kështu në krijimin e një shoqërie më të përgjegjshme dhe të pajisur me njohuri për një të ardhme të sigurtë dhe me prosperitet.

Fillimet dhe përkushtimi i SHBK-së (2005-2012) Që nga viti 2005, Shoqata e Bankave të Kosovës nisi një rrugëtim të rëndësishëm në forcimin e sektorit financiar në vend, duke organizuar trajnime të dedikuara për ngritjen e kapaciteteve të punonjësve të sektorit financiar. Me themelimin e Qendrës së Trajnimeve, SHBK krijoi një platformë të qëndrueshme që vazhdon të funksionojë me sukses edhe sot, duke mbështetur zhvillimin profesional dhe përgatitjen e vazhdueshme të stafit bankar. Sot,

Qendra e Trajnimeve trajnon rreth 200300 punonjës të sektorit financiar. Për më tepër, SHBK ka luajtur një rol të rëndësishëm në ndërgjegjësimin dhe informimin e institucioneve shtetërore për sfidat e sigurisë financiare. Në bashkëpunim me Institucionin Gjyqësor të Kosovës, organizata zhvilloi sesione informuese me gjyqtarë dhe prokurorë, duke adresuar çështje të ndjeshme si mashtrimet me kartela dhe pastrimi i parave. Ky angazhim ka ndihmuar në rritjen e ndërgjegjësimit për mbrojtjen e sistemit financiar nga kërcënimet e krimit financiar. Në vitin 2009, SHBK u anëtarësua në European Banking and Financial Services Training Association (EBTN) si anëtar i asociuar, një arritje që e lidhi SHBK-në me rrjetet më të avancuara të trajnimit financiar në Evropë. Në vitin 2011, SHBK fitoi të drejtën për të ofruar programin European Foundation Certification in Banking (EFCB), një program që synon të pajisë studentët me njohuri të thelluara financiare dhe t’i përgatisë ata për punësim në sektorin bankar.

Fillimi i shënimit të Javës Ndërkombëtare të Parasë dhe ligjëratave në Universitetin e Prishtinës (2013-2015) Në vitin 2013, SHBK nisi për herë të parë shënimin e Javës Ndërkombëtare të Parasë, duke vënë theksin tek edukimi financiar që nga fazat më të hershme të shkollimit. Aktivitetet, të cilat u zhvilluan në shkollat fillore dhe që prej atëherë janë bërë traditë vjetore, përfshinin vizita, punëtori, dhe lojëra interaktive që angazhonin fëmijët të eksploronin konceptet themelore të financave personale dhe kursimit. Për të zgjeruar më tej përfshirjen, SHBK organizoi gjithashtu ligjërata me studentët e Universitetit të Prishtinës, ku përmes anëtarëve të komiteteve profesionale të SHBK-së, studentët patën mundësinë të përfitonin nga përvoja dhe ekspertiza e drejtuesve të sektorit financiar në Kosovë. Këto sesione ofruan një platformë të vlefshme për diskutime rreth temave komplekse të edukimit financiar, duke shërbyer si një bazë solide për zhvillimin profesional

2024 • THE KOSOVO BANKER 25

KAPITULLI 1

dhe krijimin e një kuadri të rinjsh të informuar dhe të përgatitur për sfidat e ekonomisë moderne.

Zgjerimi i aktivitetit dhe bashkëpunimeve (2016-2018) Duke ndjekur suksesin e aktiviteteve fillestare, SHBK intensifikoi përpjekjet e saj përmes një sërë bashkëpunimesh të reja me institucione arsimore dhe organizata joqeveritare. Kjo periudhë u karakterizua nga një frymë e fortë e bashkëpunimit dhe inovacionit, me SHBK që organizoi konkurse eseje dhe projekte tematike për nxënësit dhe studentët. Këto iniciativa i inkurajuan të rinjtë të hulumtojnë thellë mbi temat financiare, duke nxitur zhvillimin e aftësive të tyre analitike dhe krijuese dhe duke i angazhuar në mënyrë aktive në diskutimet për menaxhimin e financave personale dhe qëndrueshmërinë ekonomike.

26 THE KOSOVO BANKER • 2024

Inovacioni dhe teknologjia në edukimin financiar (2019-2021) Gjatë viteve 2019-2021, SHBK ndërmori hapa të rëndësishëm për ta bërë edukimin financiar më të arritshëm, duke e përshtatur atë me teknologjinë moderne. Duke integruar me sukses platforma digjitale dhe organizuar webinare e kurse online, SHBK krijoi një qasje të re, më gjithëpërfshirëse dhe të përshtatshme për kohën. Ky orientim drejt teknologjisë jo vetëm që zgjeroi aksesin, por gjithashtu mundësoi pjesëmarrje më të gjerë të të rinjve, të cilët përfituan nga format e reja të mësimit interaktiv dhe të qasshëm, duke bërë edukimin financiar një përvojë më të lehtë për t'u përvetësuar dhe më të rëndësishëm për kohën.

grup të larmishëm të rinjsh nga qytete të ndryshme të Kosovës, të cilët na kanë mahnitur me entuziazmin dhe aftësinë e tyre për të kuptuar më thellë menaxhimin financiar dhe rëndësinë e kursimit. Në këtë lojë inovative, pjesëmarrësit përfshihen në një simulim realist të sfidave të jetës së përditshme, ku praktikojnë marrjen e vendimeve financiare me përgjegjësi dhe përballen me situata si krizat ekonomike, administrimi i borxhit, kursimet dhe menaxhimi i shpenzimeve. Ky aktivitet unik u mundëson të rinjve të zhvillojnë aftësi jetësore për të ardhmen. SHBK synon që në aktivitetet e realizuara të përfshij të rinjë nga të gjitha rajonet e Kosovës në mënyrë që të jemi sa më gjithëpërfshirës dhe të kontribuaojmë për një rini aktive dhe të informuar.

Fokusimi në edukimin e avancuar dhe institucionet e arsimit të lartë (2022-2023) Pas një historie të suksesshme me shkollat fillore dhe të mesme, SHBK intensifikoi përpjekjet për të ngritur nivelin e edukimit financiar në institucionet e arsimit të lartë. Gjatë kësaj periudhe, SHBK zhvilloi fushata gjithëpërfshirëse dhe trajnime të thelluara në universitete, duke krijuar partneritete me ekspertë të shquar financiarë dhe profesionistë të industrisë. Ky bashkëpunim i ngushtë u ofroi studentëve qasje në njohuri të avancuara mbi menaxhimin financiar dhe praktikave të përparuara të industrisë, duke i përgatitur ata për sfidat e tregut financiar dhe duke i aftësuar për të marrë vendime të përgjegjshme dhe të qëndrueshme në karrierat e tyre të ardhshme.

Planet për të ardhmen dhe zgjerimi i aktiviteteve edukative SHBK planifikon të vazhdojë dhe të zgjerojë aktivitetet e saj në edukimin financiar. Në këtë periudhë, përveç trajnimeve dhe aktiviteteve edukative, SHBK synon të zhvillojë kampanja ndërgjegjësuese përmes mediave sociale dhe platformave të tjera për të rritur ndërgjegjësimin mbi rëndësinë e edukimit financiar për të gjitha moshat. Një fokus i veçantë do t'i kushtohet përpjekjeve për të arritur komunitete të ndryshme dhe ofrimit të programeve edukative të përshtatura për nevojat e tyre specifike.

Me një përkushtim të vazhdueshëm për përmirësimin e njohurive financiare të qytetarëve, SHBK synon të krijojë një shoqëri më të informuar dhe të qëndrueshme financiarisht. Përmes aktiviteteve të dedikuara për fëmijët, nxënësit dhe studentët, si dhe kampanjave ndërgjegjësuese, SHBK do të vazhdojë të luajë një rol kyç në edukimin financiar në Kosovë për vitet që vijnë.

Loja e Kursimeve Si trajnere të çertifikuara nga Sparkassenstiftung për realizimin e lojës edukative "Saving Game," kemi pasur privilegjin të angazhohemi me një

Inovacionet bankare për një botë më të gjelbër

2 Kapitulli

Inovacionet bankare për një botë më të gjelbër

KAPITULLI 2

JETON SHATRI SHEF I SEKTORIT TË MENAXHIMIT TË RISKUT DHE KOORDINATOR PËR ESG NLB BANKA SH.A.

Integrimi i kritereve ESG në sektorin bankar: Rrugë drejt financimit të qëndrueshëm Integrimi i kritereve mjedisore, sociale dhe të qeverisjes (shkurt ESG, nga gjuha angleze Environmental, Social and Governance) në sektorin bankar është thelbësor për promovimin e praktikave të qëndrueshme dhe sigurimin e stabilitetit financiar afatgjatë.

D

uke adoptuar këto standarde, bankat mund të menaxhojnë më mirë llojet e ndryshme të riskut, të respektojnë rregulloret dhe të përmbushin pritshmëritë e aksionareve dhe palëve të interesuara për operim të përgjegjshme dhe etike bankar.

Në vitet e fundit, kriteret mjedisore, sociale dhe të qeverisjes (ESG) në sektorin bankar janë shfaqur si komponent vendimtare për promovimin e financimit të qëndrueshëm. Parimet e ESG-së ndihmojnë bankat të harmonizojnë operacionet dhe strategjitë e tyre të investimeve me objektivat e qëndrueshmërisë, duke siguruar stabilitet financiar afatgjatë dhe përgjegjësi etike.

Si ndërmjetësues financiarë, bankat janë në një pozicion unik për të ndikuar në sektorë të ndryshëm duke e drejtuar

28 THE KOSOVO BANKER • 2024

kapitalin tek projektet dhe praktikat e qëndrueshme (sustainable). Ky artikull prezanton rëndësinë e integrimit të kritereve ESG në banka, thekson rolin e kritereve ESG në menaxhimin e riskut si dhe shqyrton sfidat dhe perspektivën e së ardhmes nga këndvështrimi i bankave dhe rregullatorëve.

Rëndësia e kritereve ESG në bankim Integrimi i kritereve ESG në sektorin bankar nxitet nga disa faktorë të rëndësishëm. Së pari, degradimi mjedisor, pabarazia sociale dhe dështimet në qeverisjen korporative paraqesin risqe të ndjeshme për stabilitetin dhe qëndrueshmërinë e sistemit financiar.

Sipas artikullit “Revolucioni i Investitorit”, i publikuar në revistën Harvard Business Review, investitorët gjithnjë

e më shumë po kërkojnë transparencë dhe llogaridhënie në lidhje me performancën sipas kritereve/principeve të ESG-s, kjo njeherit dëshmon/shfaqë një rritje ne ndërgjegjësim dhe korrelacion pozitiv midis çështjeve të qëndrueshmërisë dhe rezultateve financiare. Për më tepër, adaptimi i kritereve ESG u mundëson bankave të mitigojne risqet që lidhen me ndryshimet klimatike, mospërputhjen me rregullatoret dhe dëmtimet eventuale te reputacionit.

Integrimi i kritereve ESG shkon përtej matjeve tradicionale financiare, duke theksuar rëndësinë e praktikave të përgjegjshme dhe etike të të berit biznesit dhe ndikimet e tyre në shoqëri dhe mjedis.

Kriteret mjedisore përqendrohen në ndikimin e operacioneve bankare dhe aktiviteteve të klientëve të tyre në mje-

Inovacionet bankare për një botë më të gjelbër

disin qe na rrethon. Bankat sot gjithnjë e më shume po masin dhe kontrollojnë emetimet e karbonit, monitorojnë konsumin e energjisë, menaxhimin e mbetjeve/mbeturinave dhe investimet në projekte të gjelbra. Duke i dhënë përparësi praktikave eko-miqësore, bankat jo vetëm që po kontribuojnë në ruajtjen e mjedisit, por gjithashtu trajtojnë risqet që lidhen me ndryshimet klimatike, të cilat mund të kenë implikime të ndjeshme financiare.

Kriteret sociale përcaktojnë mënyrën se si bankat menaxhojnë marrëdhëniet me punonjësit, klientët, furnizuesit dhe komunitetin. Kjo përfshin nxitjen e diversitetit dhe te përfshirjes, sigurimin e praktikave të drejta të punës, rritjen e angazhimit të komunitetit dhe mbrojtjen e të drejtave të klientit. Performanca e fortë në kriteret sociale i ndihmon bankat të ndërtojnë marrëdhënie te qëndrueshme dhe të besueshme me palët e tyre të interesit, duke kontribuar tutje në stabilitetin social dhe rritjen ekonomike.

Kriteret e qeverisjes kanë të bëjnë me strukturat dhe proceset për vendimmarrje, llogaridhënie dhe kontroll brenda bankës. Këtu përfshihet diversiteti i bordit, sjellja etike, transparenca dhe të drejtat e aksionerëve. Praktikat efektive të qeverisjes reduktojnë riskun e keqmenaxhimit dhe korrupsionit, duke rritur reputacionin dhe stabilitetin operacional të bankës.

Integrimi i kritereve ESG në menaxhimin e riskut Menaxhimi i riskut është aspekt kritik i operacioneve bankare dhe integrimi i kritereve ESG rrit ndjeshëm këtë funksion. Integrimi i këtyre kritereve në procesin e menaxhimit te riskut nuk është tanimë një opsion, por imperativ strategjik për bankat që synojnë të zhvillohen në një mjedis që ndryshon me shpejtësi.

Risqet mjedisore: përfshijnë risqet fizike nga ndryshimet klimatike (p.sh., ngjarjet e motit ekstrem, ndryshimet e temperaturës, ngritja e nivelit të detit, etj) dhe risqet e tranzicionit që lidhen me risqet e kalimit në një ekonomi me karbon të ulët (ndryshimet e politikave, legjislacionit, ndryshimet teknologjike, ndryshimet e tregut etj). Bankat duhet të vlerësojnë ndikimin mjedisor të portfoliove të tyre të financuara dhe të zhvillojnë strategji për zbutjen e këtyre risqeve. Një mënyrë për ta bërë këtë është adoptimi i listave të përjashtimit (exclusion lists) ne politiken kreditore, përmes se cilave do të braktisnin financimin e çdo ekspozimi ndaj industrive të qe përdorin/varen nga lendet djegëse fosile ose ndaj industrive me intensitet te larte te emetimit te karboni, ndërsa mbështesin investimet në projektet e energjisë së ripërtëritshme.

Risqet sociale: përfshijnë çështje të tilla si praktikat e punës, të drejtat e njeriut dhe marrëdhëniet me komunitetin.

Integrimi i kritereve ESG në sektorin bankar nxitet nga disa faktorë të rëndësishëm.

Degradimi mjedisor, pabarazia sociale dhe dështimet në qeverisjen korporative paraqesin risqe të ndjeshme për stabilitetin dhe qëndrueshmërinë e sistemit financiar.

Bankat duhet të vlerësojnë ndikimin social të investimeve dhe operacioneve të tyre, kjo mund të përfshijë kryerjen e verifikimeve të detajuara për investimet potenciale për t’u siguruar që ato i përmbahen praktikave të drejta të punës dhe nuk shkelin të drejtat e njeriut.

Risqet e qeverisjes: lidhen me praktikat dhe politikat e brendshme të bankes, duke përfshirë diversitetin e bordit, sjelljen etike etj. Praktikat e forta të qeverisjes reduktojnë riskun e mashtrimit, korrupsionit dhe keqmenaxhimit. Bankat mund të përmirësojnë qeverisjen e tyre duke implementuar mekanizma raportimi transparent dhe duke siguruar llogaridhënie në të gjitha nivelet.

Sfidat dhe perspektiva e së ardhmes Pavarësisht nga zhvillimet dhe interesimin në rritje drejt integrimit të kritereve ESG në sektorin bankar, sfidat si mungesa e legjislacionit të duhur, disponueshmëria e të dhënave, cilësia e të dhënave, gatishmëria e tregut bankar dhe legjislacioni i fragmentuar/jostandardizuar, vazhdojnë të ekzistojnë.

Për më tepër, mungesa e standardeve të harmonizuara për ESG dhe kërkesave për shpalosje e ndërlikonje edhe me shume krahasimin midis bankave.

Banka Qendrore Evropiane (ECB) dhe Autoriteti Bankar Evropian (EBA) kanë vendosur disa kërkesa kyç në lidhje me parimet mjedisore, sociale dhe të qeverisjes (ESG) të cilave bankat duhet t’u përmbahen. Këto kërkesa synojnë të integrojnë qëndrueshmërinë në thelbin e operacioneve bankare.

Rregullatorët ne BE gjithnjë e me shume theksojnë rëndësinë e integrimit te faktorëve ESG në kornizat e menaxhimit të riskut, udhëzuesi i Bankës Qendrore Evropiane (ECB) mbi risqet e lidhura me klimën dhe mjedisin, nënvizon rëndësinë e marrjes parasysh të kritereve ESG në përgatit-

2024 • THE KOSOVO BANKER 29

KAPITULLI 2

drueshme, Financimi i Qëndrueshëm dhe Përgjegjësia e Korporative. NLB Banka ka harmonizuar politikën e saj të huadhënies dhe apetitin ndaj riskut, si dhe ka implementuar një ESMS (Sistem Menaxhimi Mjedisor dhe Social) solid si pjesë e menaxhimit të riskut.

Produktet dhe iniciativat tona të gjelbra janë rritur shumë dhe vazhdojmë të jemi të përkushtuar për t’i shërbyer më të mirën klientëve tanë ndërkohë që mbetemi në linje me standardet ESG.

jen e ICAAP dhe ILAAP. Në mënyrë të ngjashme, Shtylla 3 e EBA (EBA Pillar 3) për shpalosje te kritereve te ESG-s definon shpalosjen e informacioneve sasiore (quanitative disclosure) si: raportimi mbi tranzicionin dhe risqet fizike që lidhen me klimën; raporti i aseteve të gjelbra, përafrimi me EU Taksonomine dhe shpalosjen e informacioneve cilësore (qualitative disclosure) qe përfshinë: integrimin e risqeve ESG në qeverisje, ne biznes model, ne strategji te institucionit dhe ne procesin e menaxhimit risku.

Ne anën tjetër, Banka Qendrore e Kosovës ka ndjekur në mënyrë aktive agjendën e saj te gjelbër që ka për qellim të përshpejtoj dhe përmirësoj integrimin e kritereve ESG brenda sektorit bankar.

Duke bashkëpunuar ngushtë me Bankën Botërore dhe duke iu bashkuar SBFN-së (Sustainable Finance and Banking Network), BQK-ja ka intensifikuar përpjekjet për të shtyer praktikat e qëndrueshme financiare dhe për të forcuar qëndrueshmërinë e sis-

30 THE KOSOVO BANKER • 2024

temit financiar ndaj risqeve që lidhen me klimën dhe mjedisin. Në mënyrë të pavarur, bankat kanë adoptuar në mënyrë proaktive parimet ESG, kryesisht duke nxitur iniciativa të ndryshme të gjelbra përmes Shoqatës së Bankave të Kosovës. Ka kohë që bankat me banka mëmë në BE janë përafruar me parimet ESG, duke akumuluar kështu përvojë të konsiderueshme. Gjithashtu, edhe bankat tjera po ndjekin transformimin dinamik në këtë drejtim.

Në NLB, ne jemi zotuar për përfshirjen e parimeve ESG në modelin tonë të biznesit. Duke hyrë në rrugën e integrimit më intensiv të qëndrueshmërisë ne vitin 2020 me nënshkrimin e Parimeve për Bankim të Përgjegjshëm të OKB-së (UN PRB), duke iu bashkuar Iniciativës së Aleancës Bankare Neto Zero, duke marrë vlerësimin e parë ESG në vitin 2022 e deri në emetimin e serisë së parë të Bonove të Gjelbra të NLB-së (500 milionë euro) në 2023. Politika jonë e qëndrueshmërisë në thelbin e saj trajton çështjet ESG përmes tri shtyllave kryesore: Operacionet e Qën-

Përfundim Integrimi i kritereve ESG në sektorin bankar paraqet një zhvendosje paradigme drejt një qasjeje më të qëndrueshme dhe më të përgjegjshme ndaj financave.

Duke përqafuar parimet ESG, bankat mund të zbusin risqet, të nxisin inovacionin dhe të krijojnë vlerë afatgjatë për aksionarët dhe shoqërinë.

Për më tepër, integrimi i kritereve ESG mund t’i japë shtytje inovacionit dhe të nxisë avantazhin konkurrues ne institucione. Artikulli i Harvard Business Review “Konkurrenca për Qëllime Sociale” nënvizon rolin e organizatave/institucioneve të drejtuara nga qëllimet në tërheqjen e talenteve, nxitjen e besnikërisë së klientit dhe qasjen në tregje të reja. Duke përafruar strategjitë e biznesit me parimet ESG, bankat mund të rrisin reputacionin e markës së tyre dhe të hapin mundësi të reja rritjeje.

Adresimi i sfidave që lidhen me integrimin e kritereve ESG kërkon përpjekje të bashkërenduara nga të gjitha palët kjo për të nxitur transparencën, llogaridhënien dhe bashkëpunimin. Ndërsa sektori bankar përshtatet me kërkesat cdo herë në rritje për qëndrueshmëri, angazhimi proaktiv dhe udhëheqja do të jenë vendimtare për zhbllokimin e potencialit të plotë të financimeve sipas standardeve te ESG.

Inovacionet bankare për një botë më të gjelbër

VESA PACA UDHËHEQËSE PËR MENAXHIMIN E PËRGJEGJËSISË SOCIALE DHE ESG RAIFFEISEN BANK KOSOVA

Financimi i qëndrueshëm i individëve, bizneseve dhe korporatave Vitet e fundit, koncepti i financimit të qëndrueshëm ka fituar një fokus të konsiderueshëm në mbarë botën. Përballë sfidave mjedisore gjithnjë në rritje dhe rritjes së ndërgjegjësimit për ndryshimet klimatike, ky lloj financimi shfaqet si një instrument kritik në promovimin e praktikave të mbrojtjes së ambientit dhe nxitjen e promovimit të qëndrueshmërisë ekonomike.

K

jo qasje integron kriteret mjedisore, sociale dhe të qeverisjes (ESG- nga gjuha angleze Environment, Social, Governance) në proceset e vendimmarrjes financiare, duke siguruar se projektet dhe bizneset jo vetëm që do të kenë përfitime financiare, por gjithashtu kontribuojnë në zhvillimin e qëndrueshëm. Edhe në Kosovë, një vend ky me struktura ekonomike dhe industri gjithnjë në zhvillim, financimi i qëndrueshëm është shndërruar në një domosdoshmëri.

Bankat marrin rol të rëndësishëm në financimin e gjelbër të individëve Për individët në Kosovë, financimi i qëndrueshëm kryesisht nënkupton kreditë e gjelbra dhe kreditë hipotekare.

Këto produkte financiare janë krijuar

për të mbështetur projekte miqësore me ambientin, të tilla si renovimet në shtëpi me fokus në rritjen e efikasitetit energjetik, instalime të paneleve diellore apo investime në produkte tjera miqësore me ambientin, si zëvendësimi i veturave me ato hibride apo elektrike, e shumë investime tjera.

Duke ofruar kushte më të favorshme të interesit apo edhe duke zbatuar kritere të lehtësuara të aplikimit për kredi të tilla, bankat mund të nxisin individët e bizneset që të adoptojnë praktika të

qëndrueshme. Në këtë kontekst, vlen të theksohet se ekziston një trend në rritje i individëve të cilët gjithnjë e më shumë po mbështeten tek bankat dhe institucionet financiare që kanë prioritet kriteret e ESG-së për përkrahje financiare dhe ju ofrojnë mbështetje për investimet e tilla. Gjithashtu, vërehet një interesim i shtuar për informacion dhe këshilla për të kuptuar dhe integruar sa më shumë pajisje efiçiente dhe për të transformuar veprimtarinë afariste duke i kushtuar rëndësi ndikimit që ata mund të kenë në shoqëri dhe ambient.

Mbështetja e bizneseve përmes financimit të qëndrueshëm Financimi i qëndrueshëm për ndërmarrjet e vogla dhe të mesme (SME) përfshin ofrimin e produkteve financiare që inkurajojnë adoptimin e

2024 • THE KOSOVO BANKER 31

KAPITULLI 2

praktikave të qëndrueshme në biznes.

Përveç financimit për pajisjet me efikasitet energjetik, ky financim zgjerohet edhe tek sistemet e menaxhimit të mbetjeve, prodhimin e produkteve me materiale miqësore me ambientin dhe shumë praktika tjera të qëndrueshme.

Kompanitë që integrojnë qëndrueshmërinë në operacionet dhe praktikat e tyre financiare janë më të përgatitura për të menaxhuar rreziqet, për të tërhequr investitorë dhe për të ndërtuar vlerë afatgjatë të biznesit.

Sa i përket korporatave, financimi i qëndrueshëm përfshin instrumente financiare më komplekse, të tilla si bonot e gjelbra, kreditë e lidhura me qëndrueshmërinë dhe portofolion e investimeve të fokusuara në ESG. Këto instrumente janë krijuar për të financuar projekte në shkallë të gjerë që kanë një ndikim të rëndësishëm pozitiv në mjedis dhe shoqëri.

Në Kosovë, korporatat kanë filluar të kuptojnë përfitimet e gjithpërfshirjes dhe qëndrueshmërisë në operacionet e tyre kryesore. Duke integruar ESG-në në strategjinë e tyre të përgjithshme të korporatës dhe vendimet e shpërndarjes së kapitalit, këto kompani jo vetëm që mund të përmirësojnë pozicionimin e tyre në treg por edhe do të sigurojnë përfitime financiare afatgjata.

Një rol të rëndësishëm në mbështetjen e bizneseve e individëve drejt qëndrueshmërisë luajnë edhe institucionet shtetërore dhe organet rregullative të cilat me mbështetje edhe nga organizatat si Banka Evropiane për Rindërtim dhe Zhvillim (BERZH) dhe Fondi Kosovar për Garancinë e Kredive (FKGK), luajnë një rol vendimtar në promovimin e praktikave të qëndrueshme. Subvencionet financiare të ofruara nga këto subjekte janë jashtëzakonisht të rëndësishme për inkurajimin e investimeve dhe nxitjen e qëndrueshmërisë në të gjithë sektorët e ekonomisë.

32 THE KOSOVO BANKER • 2024

Tejkalimi i sfidave dhe shfrytëzimi i mundësive Fokusi drejt financimit të qëndrueshëm do të vazhdojë të rritet vetëm kur më shumë individë, biznese dhe korporata e kuptojnë rëndësinë e përafrimit të aktiviteteve të tyre financiare me qëllimet e zhvillimit të qëndrueshëm.

Duke investuar në fushata edukimi dhe ndërgjegjësimi, në panaire apo ngjarje me tematika të tilla si institucionet financiare ashtu edhe qeveria mund të nxisin një kulturë të qëndrueshmërisë tek të gjithë aktorët.

Si përfundim, financimi i qëndrueshëm është një shtyllë thelbësore për të ardhmen e ekonomisë së Kosovës dhe duhet parë si një katalizator i fuqishëm për nxitjen e ndryshimeve pozitive.

Ndërsa shkojmë drejt një të ardhmeje më të gjelbër, financimi i qëndrueshëm do të jetë një shtyllë thelbësore në arritjen e ambicieve tona. Së bashku, ne mund të hapim rrugën për një të ardhme të qëndrueshme dhe prosperuese për Kosovën dhe më gjerë.

Inovacionet bankare për një botë më të gjelbër

NAFI IBRAHIMAJ SHEF I RISKUT ISBANK

Mundësitë dhe sfidat e implementimit të politikave të qëndrueshme ekonomike në Kosovë Kosova, një vend në zhvillim në Ballkan, qëndron në një pikë kyçe në rrugëtimin e vet drejt zhvillimit të qëndrueshëm ekonomik dhe fiskal.

Në përpjekje për të adresuar çështje të tilla, paraqiten sfida të rëndësishme por dhe mundësi të mëdha.

P

ër të trajtuar këto çështje, kërkohet në mënyrë efektive një qasje e shumanshme që përdor politikat monetare dhe fiskale të mirëfillta, që nxisin rritjen ekonomike dhe sigurojn stabilitetin financiar, e gjithë kjo duke u përpjekur ti zbusë faktorët që çojnë në keqpërdorime financiare. Ky artikull shqyrton këto çështje dhe ofron njohuri se si Kosova mund të rrugëtojë në peizazhin kompleks ekonomik si një shteti i ri.

Politikat monetare dhe fiskale Politikat monetare dhe fiskale të qeverisë janë mjete themelore për rregullimin e ekonomisë dhe nxitjen e rritjes së qëndrueshme ekonmike. Institucionet qeveritare të Kosovës, duhet punuar në bashkëpunim me Bankën Qendrore të Kosovës, që të implementojnë politika të kujdesshme monetare për të kontrolluar inflacionin dhe për të rujtur

stabilitetin e çmimeve, si dhe duhet adresuar në të njëjtën kohë pabarazinë ndërmjet importit dhe eksportit dhe duke zhvilluar strategji largpamëse në vend të modalitetit aktual të reagimit.

Njëkohësisht, të krijon politikat fiskale që nxisin investimet në sektorë të qëndrueshëm, siç janë stimujt tatimorë për investimet e gjelbra, alokimi i burimeve buxhetore drejt burimeve të ripërtëritshme të energjisë, bujqësi të qëndrueshme dhe ringjallja e infrastrukturës së nevojshme jetike, që do t’i jepnin hov të ndjeshëm progresit mjedisor duke e përafruar kështu Kosovën edhe më afër me strategjitë ekzistuese evropiane.

Përshpejtimi i rritjes ekonomike Nxitja e rritjes ekonomike në Kosovë kërkon tranzicion të përshpejtuar dhe me prirje strategjike drejt proceseve moderne.

Politikat që heqin pengesat burokratike

dhe thjeshtojnë kornizat rregullatore do të luftojnë në masë të madhe korrupsionin endemik ekzistues dhe do të tërheqin investime të huaja. Thjeshtësimi i procedurave të regjistrimit dhe licencimit të biznesit, reduktimi i burokracisë dhe rritja e transparencës së shërbimeve qeveritare mund të krijojnë një mjedis edhe më të favorshëm për veprimtaritë e bizneseve, veçanërisht për kompanitë dhe investitoret e huaja. Për më tepër, investimet në arsim dhe trajnime profesionale do të pajisë fuqinë punëtore me aftësitë e nevojshme për të krijuar një ekonomi të qëndrueshme. Që nga pandemia, është shënuar një zhvendosje themelore në praktikat e fuqisë punëtore në të gjithë Evropën dhe që Kosova të mos mbetet prapa fqinjëve dhe botës në përgjithësi, është thelbësore që Kosova të përshtatet me tregun e punës në mënyrë që të parandalojë eksodin e burimit më të vlefshëm dhe më të talentuar që ka.

2024 • THE KOSOVO BANKER 33

KAPITULLI 2

të të rinjve kërkon patjetër politika të synuara që promovojnë arsimin, sipërmarrjen dhe novacionin. Programet që u ofrojnë të rinjve qasje në financa, im dhe trajnime në praktikat të qëndrueshme të biznesit mund të stimulojnë rritjen ekonomike dhe të nxisin kulturën e qëndrueshmërisë.

Zhbllokimi i qasjeve në likuiditet dhe fonde Sigurimi i qëndrueshmërisë së likuiditetit është vendimtar për stabilitetin ekonomik. Kosova duhet të zhbllokojë potencialin e qasjeve në likuiditet për popullatën duke forcuar institucionet e veta financiare dhe duke promovuar në mënyrë agresive ekonominë e tregut të lirë. Sepse rritja e kapaciteteve të bankave për të dhënë kredi për bizneset është jetike për rritjen ekonomike. Zhvillimi i një tregu të fuqishëm dytësor për produktet financiare, të tilla si investimet në bursat ndërkombëtare, do t’u ofrojë bizneseve dhe individëve më shumë mundësi për rritjen e kapitalit, por edhe për edukimin e popullatës si format alternative e investimeve dhe për ti rritur flukset e të hyrave, duke nxitur kështu edhe më shumë qëndrueshmërinë ekonomike.

Shfrytëzimi i potencialit të të rinjve Popullata e re e Kosovës është një pasuri e rëndësishëm që mund të mbështes edhe më shumë përpjekjeve e vendit tonë për zhvillim të qëndrueshëm ekonomik. Shfrytëzimi i potencialit

34 THE KOSOVO BANKER • 2024

Standardet mjedisore, sociale dhe të qeverisjes (ESG) Miratimi i standardeve mjedisore, sociale dhe të qeverisjes (botërisht të referuara shkurt si ESG, nga gjuha angleze Environmental, Social and Governance) është thelbësor për zhvillimin e qëndrueshëm. Kosova duhet të inkurajojë bizneset që të integrojnë parimet ESG në operacionet e tyre. Kjo përfshin jo vetëm respektimin e rregulloreve mjedisore, por edhe sigurimin e përgjegjësisë sociale dhe praktikave të fuqishme të qeverisjes. Duke promovuar standardet ESG, Kosova mund të tërheqë investitorë ndërkombëtarë, të cilët gjithnjë e më shumë po i japin prioritet qëndrueshmërisë në vendimet e tyre për investime.

Zhvillimi i tregut të kapitalit Një treg kapitali i zhvilluar mirë është thelbësor për mobilizimin e burimeve dhe financimin e projekteve të qëndrueshme. Kosova do të duhej të fokusohet në zhvillimin e tregut të vet të kapitalit duke përmirësuar kornizat rregullatore, duke përmirësuar infrastrukturën e tregut dhe duke promovuar transparencën. Kjo do të tërheqë investitorë, si të brendshëm ashtu edhe të jashtëm, duke ofruar kapitalin e nevojshëm për nisma të qëndrueshme.

Përqafimi i teknologjisë financiare (FinTech) Novacionet e teknologjisë financiare (botërisht të referuara shkurt si FinTech, nga gjuha angleze Financial Technology) mund të sjellin revolucion në sektorin

financiar të Kosovës duke përmirësuar efikasitetin, duke ulur kostot dhe duke rritur qasjën në shërbimet financiare.

Përqafimi i zgjidhjeve fintech të tilla si bankimi mobil, pagesat digjitale dhe teknologjia blockchain, mund të rrisë përfshirjen financiare dhe të mbështesë aktivitete të qëndrueshme ekonomike.

Fintech gjithashtu mund të lehtësojë zhvillimin e tregut dytësor për shitjen dhe blerjen e produkteve financiare, duke ofruar kështu më shumë mundësi për investitorët.

Bankimi gjithëpërfshirës dhe qasje më të lehtë në financim Bërja e procesit bankar më gjithëpërfshirës dhe sigurimi i qasjës më të lehtë në financim kanë rëndësi jetike për zhvillimin e qëndrueshëm. Institucionet financiare do të duhej të adoptojnë modele të përshtatshme për përdoruesit dhe që ju shërbejn të gjitha segmenteve të popullsisë. Thjeshtësimi i procesit të huamarrjes dhe ofrimi i informacionit të qartë dhe transparent rreth opsioneve

Inovacionet bankare për një botë më të gjelbër

Përfundim të financimit mund të inkurajojë më shumë qytetarë të marrin pjesë në sistemin financiar formal.

Parandalimi i krimit financiar Parandalimi i krimit financiar është kritik për ruajtjen e integritetit të sistemit financiar të Kosovës. Implementimi i kodeve të rrepta rregullatore dhe penale do t’i presë rrugën ecurive të tilla. Rritja e kapaciteteve të agjencive ligj-zbatuese në detektimin dhe parandalimin e krimeve të tilla ka rëndësi thelbësore. Forcimi i kodit penal gjyqësor do të frenojë gjithashtu të gjithë, por më së shumti kriminelët më të regjur. Adoptimi i praktikave ndërkombëtare dhe teknologjive për monitorimin dhe analizimin e transaksioneve financiare që sigurojn pajtueshmërinë me rekomandimet e Bazelit dhe politikat e taksonomisë së BE-së.

Analiza e ndjeshmërisë dhe analiza Monte Carlo Analiza e ndjeshmërisë dhe ajo Monte Carlo janë mjete thelbësore për vlerësi-

min dhe menaxhimin e riskut që lidhet me investimet e qëndrueshme. Këto metoda analitike mund të ndihmojnë politikëbërësit dhe investitorët të kuptojnë ndikimet potenciale të skenarëve të ndryshëm ekonomikë në projektet e tyre. Duke i mishëruar këto analiza në proceset vendimmarrëse dhe politikëbërëse, Kosova mund të rrisë dhe përmision qëndrueshmërinë e investimeve.

Testimi i stresit Testimi i stresit është praktikë vendimtare për të siguruar stabilitetin e institucioneve financiare. Duke kryer stres teste të rregullta, bankat e Kosovës dhe institucionet tjera financiare mund të vlerësojnë aftësinë e tyre për t’i bërë ballë tronditjeve ekonomike dhe ti bëjnë rregullimet e nevojshme në strategjitë e tyre të menaxhimit të riskut.

Kjo do të kontribuojë në stabilitetin dhe qëndrueshmëri e përgjithshme të sistemit financiar përmes politikave të mirëfillta.

Kosova përballet me një grup kompleks sfidash dhe mundësish në synimin e vet për të implementuar politika ekonomike të qëndrueshme.

Mirëpo, duke i përdorur si levë politikat monetare dhe fiskale, duke nxitur rritjen ekonomike, duke siguruar stabilitetin e likuiditetit, duke parandaluar krimet financiare dhe duke përqafuar novacionet teknologjike, Kosova mund të trasojë rrugën për një të ardhme më të qëndrueshme dhe më të begatë.

Bashkëpunimi ndërmjet qeverisë, institucioneve financiare, bizneseve dhe rinisë është thelbësor për arritjen e këtyre qëllimeve. Përmes përpjekjeve të përbashkëta dhe planifikimit strategjik, Kosova mund të transformojë ekonominë e vet dhe të vendosë një standard për zhvillimin e qëndrueshëm në rajon.

2024 • THE KOSOVO BANKER 35

KAPITULLI 2

FATMIRE IMERAJ BERISHA EKSPERTE E LARTË PËR ESG TEB

Çfarë janë kreditë e gjelbra?

Në Kosovë, mes peizazheve mahnitëse dhe qyteteve të ngarkuara, qytetarët po ndërgjegjësohen gjithnjë e më shumë për nevojën për veprim mjedisor. Vendi ballafaqohet me sfida mjedisore, ku dukuritë si ndotja e ajrit, qasja e kufizuar në energji të pastër, urbanizimi i shpejtë, infrastruktura e vjetruar dhe mbështetja në lëndët djegëse fosile paraqesin pengesa të ndjeshme për përparimin mjedisor. Përballë këtyre sfidave, është shfaqur një mundësi e re: kreditë e gjelbra.

N

dërsa Kosova punon drejt një të ardhmeje më të qëndrueshme, kreditë e gjelbra luajnë rol jetik në mbështetjen e nismave dhe projekteve mjedisore.

Në një vend ku qasja në financim për projekte të padëmshme për mjedisin ka qenë tradicionalisht i kufizuar, prezantimi i kredive të gjelbra nga bankat vjen si kthesë vendimtare që po ndryshon pamjen e financimit të qëndrueshëm në Kosovë.

Kreditë e gjelbra, të njohura edhe si eko-kredi ose kredi të qëndrueshme, janë produkt financiar i specializuar i krijuar ekskluzivisht për individë ose biznese që duan të financojnë projekte që kanë ndikim pozitiv në mjedis dhe janë në përputhje me Objektivat e Zhvillimit të Qëndrueshëm (OZHQ) të përcaktuara nga Kombet e Bashkuara në vitin 2015 dhe zotimet e përvijuara në Marrëveshjen e Parisit.

36 THE KOSOVO BANKER • 2024

OZHQ-të janë një grup prej 17 objektivash në nivel global të krijuara për të adresuar çështje të ndryshme sociale, ekonomike dhe mjedisore me synimin për të arritur një botë më të qëndrueshme dhe me më shumë barazi deri në vitin 2030, ndërsa Marrëveshja e Parisit e adoptuar në 2015, është një traktat ndërkombëtar që synon të kufizojë ngrohjen globale sa më shumë nën 2 gradë Celsius mbi nivelet para-industriale, me cak prej 1.5 gradë Celsius. Marrëveshja përcak-

ton zotimet nga vendet për të reduktuar emetimet e gazeve serrë dhe për të rritur përpjekjet e tyre për t’u përshtatur me ndikimin e ndryshimeve klimatike.

Këto kredi mbështesin një sërë iniciativash të padëmshme për mjedisin.

Këto janë iniciativa të tilla si prodhimi i energjisë nga burimet e ripërtëritshme, duke përfshirë panelet solare, turbinat e erës dhe hidrocentralet, si dhe përmirësimet e efiçiencës së energjisë për ndërtesat, përmirësimet në sistemet e izolimit, ndriçimit, ngrohjes dhe ftohjes, dhe investimet në transportin e pastër, si automjetet elektrike dhe mbushesit elektrik. Ndër projekte të tjera të padëmshme për mjedisin përfshihen menaxhimi i mbetjeve, kursimi i ujit, bujqësia e qëndrueshme. Kreditë e gjelbra janë jetike për mbështetjen e iniciativave që reduktojnë emetimet e karbonit, konservojnë burimet natyrore dhe promovojnë qëndrueshmërinë në Kosovë.

Inovacionet bankare për një botë më të gjelbër

Qasja në këto kredi përfshin një proces të strukturuar që fillon me kriteret e kualifikueshmërisë të vendosura nga huadhënësi, të cilat shpesh përfshijnë paraqitjen e një projekti të gjelbër të realizueshëm dhe demonstrimin e stabilitetit financiar.

Kreditë e gjelbra mund të kontribuojnë ndjeshëm në ekonominë qarkore, si dhe duke financuar projekte që kanë prioritet efiçiencën e burimeve dhe reduktimin e mbetjeve, si infrastruktura e riciklimit, dizajni qarkor i produkteve dhe zinxhirët e furnizimit të qëndrueshëm, duke nxitur rritjen ekonomike por me reduktim të ndikimit mjedisor.

Rëndësia e kredive të gjelbra në tregun e Kosovës nuk mund të mbitheksohet.

Ndërsa vendi përballet me sfida mjedisore si ndotja e ajrit, çështjet e menaxhimit të mbetjeve dhe mungesa e ujit, nevoja për zgjidhje të qëndrueshme financiare kurrë nuk ka qenë më e ngutshme. Duke ofruar kushte dhe stimuj të favorshëm, kreditë e gjelbra janë shtysë për bizneset dhe individët të investojnë në projekte që jo vetëm se janë të dobishme për mjedisin, por edhe kontribuojnë në një ekonomi më të qëndrueshme.

Një nga avantazhet kryesore të kredive të gjelbra është potenciali i tyre për të nxitur kursime në kosto dhe përfitime financiare për huamarrësit. Për bizneset që kërkojnë të investojnë në përmirësime të efiçiencës së energjisë ose në projekte të energjisë së ripërtëritshme, kreditë e gjelbra ofrojnë një mënyrë për të ulur kostot operative, për të reduktuar konsumin e energjisë dhe të rrisë përfitimet në periudhë të gjatë. Duke i financuar këto projekte me kredi të gjelbra, bizneset mund t’i harmonizojnë objektivat e veta financiare me ato të qëndrueshmërisë, duke krijuar një skenar të favorshëm si për të ardhurat neto ashtu edhe për mjedisin.

Bashkëpunimi me subjektet supranacionale në Kosovë luan rol të rëndë-

sishëm në mundësimin e aksesit më të lehtë në kreditë e gjelbra. Këto subjekte ofrojnë fonde të qëndrueshme të ndarjes së riskut ose fonde të financuara në bashkëpunim me bankat për t’u ofruar klientëve zgjidhje të qëndrueshme financimi. Nëpërmjet këtyre bashkëpunimeve, bankat mund të ofrojnë kushte më të favorshme, veçanërisht në dobi të klientëve pa mbështetje kolaterali, ose për sipërmarrësit e rinj, gratë në biznes.

Ky partneritet mundëson akses më të madh në kredi të gjelbra për segmentet më pak të shërbyera të popullsisë, duke i fuqizuar ata të ndjekin projekte të padëmshme për mjedisin dhe të kontribuojnë në zhvillimin e qëndrueshëm në Kosovë.

Duke ofruar qasje në financim për projekte të gjelbra, bankat po fuqizojnë bizneset dhe individët që të ndërmarrin veprime domethënëse drejt një të ardhmeje më të qëndrueshme. Nga bizneset e vogla te korporatat e mëdha, kreditë e gjelbra ofrojnë shteg drejt rritjes dhe prosperitetit të qëndrueshëm që është me përfitim si për ekonominë ashtu edhe për mjedisin.

Në Kosovë, sektori bankar ka reaguar shpejt për të përqafuar konceptin e kre-

dive të gjelbra si mjet për promovimin e financimit të qëndrueshëm. Duke ofruar kredi të gjelbra, bankat në Kosovë jo vetëm që po mbështesin tranzicionin në një ekonomi më të gjelbër, por edhe po pozicionohen si prijës në financimin e qëndrueshëm. Nëpërmjet fushatave edukative, përpjekjeve të marketingut, partneriteteve me palët e interesuara dhe zhvillimin e produkteve inovative, bankat në mënyrë aktive po rrisin ndërgjegjësimin dhe po promovojnë adoptimin e kredive të gjelbra në mesin e klientëve.

Gjithsesi, rruga drejt qëndrueshmërisë nuk është pa sfida. Rrugëtimi i Kosovës drejt një të ardhmeje më të gjelbër ballafaqohet me pengesa siç janë burimet e kufizuara, barrierat rregullatore dhe normat kulturore. Megjithatë, me çdo sfidë vjen një mundësi për novacion dhe bashkëpunim. Nëpërmjet partneriteteve ndërmjet qeverisë, shoqërisë civile dhe sektorit bankar, vendi po ecën drejt një të ardhme më të gjelbër.

Së bashku, me mbështetjen e sektorit bankar dhe iniciativave si kreditë e gjelbra, Kosova synon të prijë në rrugën drejt financimit të qëndrueshëm dhe ruajtjes së mjedisit në rajon.

2024 • THE KOSOVO BANKER 37

ntervist

DRITON HETEMI DREJTOR MENAXHUES FONDI I KOSOVËS PËR EFIÇIENCË TË ENERGJISË

Cilat janë synimet tuaja kryesore si Drejtor Menaxhues i KEEF në fushën e efiçiencës së energjisë?

Si Drejtor Menaxhues i Fondit të Kosovës për Efiçiencë të Energjisë (FKEE), qëllimet e mia kryesore sillen rreth përmirësimit të përvetësimit dhe zbatimit të masave të efiçiencës së energjisë nëpër sektorë të ndryshëm në Kosovë. Kjo përfshin promovimin e efiçiencës së energjisë si një komponent jetik i zhvillimit të qëndrueshëm, duke theksuar përfitimet e saj si për mjedisin ashtu edhe për ekonominë. Një objektiv kryesor i FKEE-së është të lehtësojë financimin dhe ekzekutimin e projekteve të efiçiencës së energjisë, veçanërisht në ndërtesat e banimit dhe në pronësi publike. Kjo përfshin sigurimin e disponueshmërisë së fondeve të mjaftueshme dhe që këto projekte të kryhen në mënyrë efektive dhe efiçiente. Një tjetër synim thelbësor është zhvillimi i ekspertizës lokale dhe aftësive teknike, të cilat janë thelbësore për zbatimin dhe mirëmbajtjen e qëndrueshme të iniciativave për efiçiencën e energjisë. Për më tepër, ne synojmë të punojmë ngushtë me organet qeveritare, donatorët dhe partnerët strategjikë për të mbrojtur dhe zhvilluar politikat që mbështesin efiçiencën dhe qëndrueshmërinë e energjisë, duke siguruar

që këto politika të jenë të favorshme për rritjen dhe suksesin e masave të efiçiencës së energjisë ne vend. Së fundi, krijimi i sistemeve të fuqishme për monitorimin dhe vlerësimin e efektivitetit të nismave tona, është thelbësor për të siguruar përmirësim të vazhdueshëm dhe llogaridhënie në përpjekjet tona.

Si i vlerësoni stimujt apo programet financiare që mbështesin investimet në efiçiencën e energjisë në Kosovë?

Stimujt dhe programet financiare që mbështesin investimet në efiçiencën e energjisë në Kosovë kanë treguar arritje të konsiderueshme, megjithëse ka ende vend për përmirësim e zhvillim. Këto programe kanë qenë instrumentale në reduktimin e konsumit të energjisë dhe emetimeve të gazeve serrë, veçanërisht brenda sektorit publik, duke ofruar mbështetje financiare shumë të nevojshme për projektet e efiçiencës së energjisë. Megjithatë, qasja e lehtë në financa mbetet një çështje e rëndësishme, pasi shumë projekte më të vogla rezidenciale dhe ndërmarrje private e shohin ende të vështirë sigurimin e financimit të nevojshëm. Kjo nxjerr në pah nevojën për mekanizma financiarë më gjithëpërfshirës dhe të zhvilluara në bashkëpunim me më shumë partnerë,

Inovacionet bankare për një botë më të gjelbër

“Këshilla ime është që sa më herët të filloni transformimin digjital, aq më mirë, pasi nuk mund të ju ikim trendeve globale, dhe sot, është bërë domosdoshmëri që të kemi sukses”.

qofshin ata institucione ndërkombëtare, qeveritare apo institucione të pavarura financiare. Për më tepër, ekziston një nevojë urgjente për të rritur ndërgjegjësimin dhe edukimin në lidhje me këta stimuj. Shumë përfitues të mundshëm, ose nuk janë në dijeni të këtyre programeve ose nuk kanë njohuri se si t‘i përdorin ato në mënyrë efektive. Integrimi i asistencës teknike me stimuj financiarë mund të rrisë ndjeshëm ndikimin e përgjithshëm të këtyre programeve.

Sigurimi i qëndrueshmërisë së tyre afatgjatë është gjithashtu kritik, i cili përfshin sigurimin e financimit të vazhdueshëm dhe përshtatjen me kushtet në zhvillim të tregut dhe përparimet teknologjike.

Me çfarë sfidash përballen kompanitë e Kosovës kur përpiqen të bëhen më të qëndrueshme dhe si mund të kapërcehen këto sfida?

Kosova përballet me disa sfida në përpjekjen e saj për të zbatuar masat e efiçiencës të energjisë në mënyrë efektive.

Kufizimet financiare janë një pengesë e dukshme, pasi kostot fillestare të projekteve të efiçiencës së energjisë mund

të jenë penguese, veçanërisht për sektorin e banimit dhe bizneset e vogla. Kjo çështje shoqërohet nga burimet e kufizuara financiare dhe normat relativisht të larta të interesit për kreditë, të cilat mund të pengojnë investimet në teknologjitë me efiçiencë energjetike. Për më tepër, infrastruktura e vjetër e vendit dhe standardet e vjetruara të ndërtimit paraqesin pengesa të rëndësishme për adoptimin e teknologjive moderne të efiçiencës së energjisë. Një sfidë tjetër kritike është mungesa e ndërgjegjësimit dhe edukimit në mesin e popullatës së përgjithshme dhe palëve kyçe të inter-

esit për përfitimet dhe metodologjitë e efiçiencës së energjisë. Ky boshllëk në njohuri mund të çojë në rezistencë ndaj ndryshimit dhe të ngadalësojë adoptimin e praktikave me efiçiencë të energjisë. Për më tepër, shpesh ka mungesë të ekspertizës teknike dhe kapacitetit për të hartuar, zbatuar dhe mirëmbajtur projekte të efiçiencës së energjisë. Tejkalimi i këtyre sfidave kërkon një përpjekje të përbashkët për të përmirësuar mekanizmat financiarë, për të përditësuar infrastrukturën, për të rritur shtrirjen edukative dhe për të ndërtuar kapacitete lokale.

2024 • THE KOSOVO BANKER 39

KAPITULLI 2

Cilat janë tendencat aktuale në adoptimin e energjisë së rinovueshme në nivel global dhe lokal?

Globalisht, adoptimi i energjisë së rinovueshme po përshpejtohet, i nxitur nga përparimet teknologjike, mbështetja e politikave dhe ndërgjegjësimi mjedisor në rritje. Ka një fokus të konsiderueshëm drejt energjisë diellore dhe të erës, të cilat po bëhen gjithnjë e më konkurruese krahasuare me koston e lëndëve djegëse tradicionale. Inovacionet në ruajtjen e energjisë (energy storage) dhe menaxhimin e rrjetit (grid management) po luajnë gjithashtu një rol vendimtar në rritjen e besueshmërisë dhe efiçiencës të sistemeve të energjisë së rinovueshme. Në nivel lokal, Kosova ka filluar t‘i përqafojë me sukses këto trende globale. Vendi ka bërë përparime në integrimin e burimeve të rinovueshme të energjisë në miksin e tij të energjisë (energy mix), veçanërisht përmes projekteve të vogla diellore dhe nismave për të shfrytëzuar energjinë e erës, si dhe ruajtjen e energjisë.

Megjithatë, shkalla e adoptimit është ende e kufizuar nga sfidat rregullatore dhe financiare. Ekziston nevoja për më shumë politika mbështetëse dhe stimuj për të inkurajuar investimet në energjinë e rinovueshme. Për më tepër, rritja e ndërgjegjësimit dhe edukimit të publikut për përfitimet e energjisë së rinovueshme është thelbësore për të nxitur pranimin dhe zbatimin më të gjerë.

Cilat janë përfitimet kryesore të praktikave të efiçiencës së energjisë në mjediset industriale dhe rezidenciale dhe cili është ndikimi ekonomik i tyre për Kosovën?

Praktikat e efiçiencës të energjisë në mjediset industriale ofrojnë përfitime të shumta, si në aspektin ekonomik ashtu edhe në atë mjedisor. Duke optimizuar përdorimin e energjisë, industritë

40 THE KOSOVO BANKER • 2024

Praktikat e efiçiencës të energjisë në mjediset industriale ofrojnë përfitime të shumta, si në aspektin ekonomik ashtu edhe në atë mjedisor.

dhe ofruesit e shërbimeve mund të ulin ndjeshëm kostot e tyre operative, gjë që rrit konkurrueshmërinë dhe përfitimin e tyre. Kjo është veçanërisht e rëndësishme për Kosovën, ku sektori i shërbimeve, përfshirë sektorin publik, luan një rol jetik në ekonomi.

Përmirësimi i efiçiencës së energjisë mund të çojë gjithashtu në cilësi më të mirë të produkteve dhe shërbimeve dhe rritje të efiçiencës së prodhimit, si dhe ulje të kostove të mirëmbajtjes. Në aspektin mjedisor, praktikat e efiçiencës së energjisë kontribuojnë në emetimet më të ulëta të gazeve serrë (GHG) dhe një gjurmë të reduktuar mjedisore (environmental footprint), e cila përputhet me qëllimet globale të qëndrueshmërisë dhe rrit reputacionin e vendit në tregjet ndërkombëtare. Ekonomikisht, miratimi i gjerë i masave të efiçiencës të energjisë mund të stimulojë krijimin e vendeve të punës në sektorë të tillë si ndërtimi, prodhimi dhe shërbimet e energjisë. Këto praktika, gjithashtu mund të tërheqin investime të huaja duke e paraqitur Kosovën si një ekonomi të qëndrueshme dhe mentalitet progresiv. Në përgjithësi, praktikat e efiçiencës së energjisë jo vetëm që kontribuojnë në rritjen ekonomike, por gjithashtu mbështesin tranzicionin e vendit drejt një sistemi energjie më të qëndrueshme.

Sa i vetëdijshëm është publiku për përfitimet e efiçencës së energjisë dhe energjisë së rinovueshme dhe çfarë strategjish mund të përdoren për të rritur ndërgjegjësimin?

Ndërgjegjësimi i publikut për efiçiencëin e energjisë dhe energjinë e ripërtëritshme (EE&RE) në Kosovë po rritet, por ka ende nevojë të konsiderueshme për përpjekje të shtuara edukative dhe informuese. Shumë njerëz janë të vetëdijshëm për konceptet bazë, por nuk kanë njohuri të hollësishme për përfitimet praktike dhe metodat e zbatimit. Për të rritur ndërgjegjësimin, nevojitet një qasje shumëdimensionale. Kjo përfshin fushata gjithëpërfshirëse të edukimit publik që nxjerrin në pah përfitimet ekonomike dhe mjedisore të efiçiencës të energjisë dhe energjisë së rinovueshme. Përdorimi i kanaleve të ndryshme mediatike, duke përfshirë mediat sociale, televizionin, radion dhe eventet e ndryshme në komunitete, mund të ndihmojë në arritjen e një audiencë më të gjerë. Për më tepër, partneritetet me institucionet financiare, shkollat, universitetet dhe organizatat e komuniteteve mund të nxisin edukimin dhe angazhimin bazik nga gjithsecili. Ofrimi i stimujve për adoptimin e praktikave efiçiente të energjisë dhe teknologjive të energjisë së rinovueshme mund të nxisë gjithashtu ndërgjegjësimin dhe pjesëmarrjen në këtë rrugëtim. Për më tepër, shpërfaqja e projekteve të suksesshme lokale dhe studimeve të rasteve mund të demonstrojë përfitimet e prekshme dhe realizueshmërinë e këtyre masave. Duke zbatuar këto strategji, ne mund të nxisim dhe informojmë publikun duke e bërë atë më proaktiv, duke nxitur adoptimin dhe zbatimin më të madh të masave për efiçiencën e energjisë dhe energjinë e rinovueshme edhe në nivel privat.

Siguria kibernetike dhe privatësia e të dhënave

3 Kapitulli

Siguria kibernetike dhe privatësia e të dhënave

KAPITULLI 3

VALDET SHEHU ZYRTAR I LARTË I SIGURISË SË INFORMACIONIT NLB BANKA

Sfidat e sigurisë kibernetike nga ofruesit e shërbimeve në industrinë financiare Ndërsa industria financiare e Kosovës vazhdon të digjitalizohet dhe të zhvillohet me shpejtësi, mbështetja në shfrytëzimin e ofruesve të shërbimeve të palëve të treta po bëhet gjithnjë e më e rëndësishme.

N

dërsa këto partneritete ofrojnë përfitime të shumta, ato gjithashtu paraqesin edhe risqe të reja të sigurisë kibernetike që duhen menaxhuar me kujdes, pasi një nga shqetësimet serioze përbën edhe menaxhimi i risqeve nga përdorimi i ofruesve të shërbimeve të palëve të treta.

Sfidat e sigurisë kibernetike në industrinë financiare nuk janë unike për Kosovën, por pozicioni i vendit tonë si një ekonomi në zhvillim dhe mbështetja në rritje e vendit në teknologjitë digjitale e bëjnë atë veçanërisht të cenueshëm.

Institucionet financiare përballen me një sërë kërcënimesh të ndryshme, duke përfshirë rrjedhjen e të dhënave, qasjen e paautorizuar, sulmet me malware dhe çrregullimet e shërbimeve, të cilat të gjitha mund të kenë pasoja të rënda si për industrinë financiare ashtu edhe për klientët.

42 THE KOSOVO BANKER • 2024

Roli i ofruesve të shërbimeve të palëve të treta Roli i ofruesve të shërbimeve të palëve të treta të TI-së në industrinë financiare të Kosovës ka evoluuar ndjeshëm gjatë dekadës së fundit. Në dekadën e mëparshme, ata shiheshin kryesisht si partnerë ndihmës dytësorë, duke ofruar mirëmbajtje rutinore për sistemet e TI-së. Mirëpo, ndërsa transformimi digjital ka ecur me shpejtësi në industrinë financiare, statusi i tyre është transformuar në atë të partnerëve strategjikë dhe mundësuesve të inovacionit, duke ofruar gamë të gjerë shërbimesh si bankimi elektronik dhe mobil, përpunimi i pagesave, personalizimi i kartelave, ofrimi i shërbimeve në cloud computing, etj. Këto shërbime i mundësojnë industrisë financiare të operojë në mënyrë më efektive, duke përmirësuar qëndrueshmërinë operacionale, duke promovuar inovacionin,

duke arritur përparësi në treg, si dhe duke realizuar ulje të kostove.

Qëndrueshmëria operacionale, onovacioni dhe efiçienca e kostos Qëndrueshmëria operacionale i referohet aftësisë së institucioneve financiare dhe ofruesve të tyre të shërbimeve për të absorbuar tronditjet nga risqet operacionale, të tilla si kërcënimet e sigurisë kibernetike, ndërkohë që ata vazhdojnë të realizojnë operacione kritike gjatë çrregullimeve të tilla. Duke përdorur burime të jashtme, institucionet financiare në Kosovë mund të përmirësojnë qëndrueshmërinë e tyre operacionale, veçanërisht në ruajtjen e kanaleve të sigurta të komunikimit, përpunimin e transaksioneve dhe sigurimin e vijimësisë së biznesit gjatë një incidenti të sigurisë kibernetike.

Siguria kibernetike dhe privatësia e të dhënave

Inovacioni është tejet i rëndësishëm për suksesin e industrisë financiare dhe ofruesit e shërbimeve luajnë rol kyç duke sjellë aftësi të reja, duke mundësuar zhvillimin e platformave moderne bankare

digjitale, të cilat në fund të fundit e përmirësojnë përvojën e klientit dhe nxisin konkurrencën. Për më tepër, kontraktimi i funksioneve të caktuara te ofruesit e specializuar u mundëson institucioneve

financiare të reduktojnë varësinë e tyre nga sistemet e vjetëruara (legacy), të ulin kostot operacionale dhe kështu duke optimizuar performancën dhe planifikimin e burimeve të brendshme.

Risqet dhe sfidat e sigurisë kibernetike në industrinë financiare të Kosovës Një anketë e kohëve të fundit me profesionistë të industrisë financiare të Kosovës1 zbuloi se siguria kibernetike është shqetësim i lartë gjatë partneriteteve biznesore me ofrues të shërbimeve. Masat e pamjaftueshme të sigurisë, thyerjet e mundshme të të dhënave dhe çështjet e pajtueshmërisë u përmendën si sfidat më urgjente.

Figura 1: T ri shqetësimet kryesore të industrisë financiare gjatë partneriteteve biznesore me ofruesit e shërbimeve të palëve të treta Cybersecurity challenges faced by financial industry when working with third-party service providers

74% Insufficient cybersecurity measures

62% Data breaches

56% Non-compliance issues

NË FAKT,

50% E TË ANKETUARVE BESOJNË SE OFRUESIT E SHËRBIMEVE PARAQESIN NIVEL TË LARTË RISKU PËR INDUSTRINË FINANCIARE, NDËRSA

41%

E RENDITIN RISKUN SI MESATAR.

50+41+63N

Figura 2: P erceptimi i riskut nga ofruesit e shërbimeve për industrinë financiare

In you opinion, what is the current level of risk posed by service providers for the financial industry?

50%

41%

6%

3%

High

Medium

Low

Not sure

1 Anketa e zgjeruar ishte pjesë e një projekti kërkimor akademik të punuar nga autori gjatë studimeve si bursist i programit Chevening Western Balkans Cybersecurity Fellowship - 2023/24. Programi i bursës u organizua nga Universiteti Cranfield në Mbretërinë e Bashkuar dhe u realizua gjatë një periudhe 10-javore në partneritet me Akademinë e Mbrojtjes të Ministrisë së Mbrojtjes të Mbretërisë së Bashkuar dhe u financua plotësisht nga Ministria e Punëve të Jashtme, të Komonuelthit dhe të Zhvillimit e Mbretërisë së Bashkuar.

2024 • THE KOSOVO BANKER 43

KAPITULLI 3

Ndër shumë çështje të tjera të studiuara, anketa gjithashtu nxori në pah shërbimet që perceptohen të kenë riskun më të lartë të sigurisë kibernetike, ku bankimi online, përpunimi i pagesave dhe menaxhimi i infrastrukturës së TI-së dolën në krye të listës.

Pavarësisht disa përfitimeve të përmendura më sipër, përfshirja e ofruesve të shërbimeve në operacionet e institucioneve financiare sjell risqe të ndryshme të sigurisë kibernetike. Ndër risqet kryesore përfshihen thyerjet e mundshme të të dhënave, qasja e paautorizuar, sulmet me malware dhe çrregullimet e shërbimit.

Komprometimi i të dhënave Thyerjet e të dhënave janë një nga risqet më alarmante të sigurisë kibernetike që lidhen me ofruesit e shërbimeve. Këto thyerje mund të ndodhin kur kriminelët kibernetikë shfrytëzojnë cenu-

44 THE KOSOVO BANKER • 2024

eshmëritë në sistemet e ofruesit, duke çuar në ekspozimin e informacionit të ndjeshëm financiar. Industria jonë financiare u ballafaqua shkurt me këtë risk të rëndësishëm kur ishim dëshmitarë të një thyerjeje të të dhënave që pati jehonë të gjerë në vitin 2020, e cila fillet e saja i pati në komprometimin e sigurisë së një ofruesi të shërbimeve dhe si pasojë preku informacionin financiar konfidencial, duke vënë në pah kështu ndikimin e papritur që mund të kenë incidentet e tilla në reputacionin dhe besimin e institucionit.

Qasja e paautorizuar dhe sulmet malware Qasja e paautorizuar dhe sulmet me malware mund të ndikojnë rëndë në operacionet e institucioneve financiare. Këto risqe shpesh zmadhohen nga masat e pamjaftueshme të sigurisë kibernetike, prandaj sigurimi që këta

ofrues të zbatojnë protokolle sigurie të dizajnuara mirë ka rëndësi thelbësore për zbutjen e risqeve të tilla dhe mbrojtjen e të dhënave të ndjeshme. Çrregullimet e shërbimeve Sulmet kibernetike ndaj ofruesve të shërbimeve mund të çojnë në çrregullime të shërbimeve që ndikojnë në industrinë financiare dhe klientët.

Për shembull, një sulm i llojit DDoS (Distributed Denial of Service) ndaj një ofruesi të bankimit elektronik mund të bëjë që shërbimet kritike të bien nga funksionimi dhe të mos jenë në dispozicion, duke shkaktuar humbje të konsiderueshme financiare dhe pakënaqësi të klientëve.

Në shtator 2020, disa banka në Ballkanin Perëndimor pësuan sulme DDoS kundër infrastrukturës së tyre publike, dhe kështu disa shërbime nuk ishin në dispozicion për një periudhë të shkurtë.

Siguria kibernetike dhe privatësia e të dhënave

“Industria jonë financiare u ballafaqua shkurt me këtë risk të rëndësishëm kur ishim dëshmitarë të një thyerjeje të të dhënave që pati jehonë të gjerë në vitin 2020, e cila fillet e saja i pati në komprometimin e sigurisë së një ofruesi të shërbimeve dhe si pasojë preku informacionin financiar konfidencial, duke vënë në pah kështu ndikimin e papritur që mund të kenë incidentet e tilla në reputacionin dhe besimin e institucionit.”

Korniza rregullatore dhe e praktikave më të mira Menaxhimi efektiv i risqeve të sigurisë kibernetike nga ofruesit e shërbimeve kërkon kornizë të fortë rregullatore dhe respektim të praktikave më të mira. Në Kosovë, korniza rregullatore aktuale nuk i mbulon plotësisht kërkesat e qëndrueshmërisë për industrinë financiare.

Megjithatë, ka mundësi për të shfrytëzuar praktikat dhe kornizat më të mira ndërkombëtare për të përmirësuar menaxhimin e riskut të sigurisë kibernetike.

Strategjitë e propozuara Për të trajtuar këto sfida, organet rregullatore financiare në Kosovë do të duhej të marrin parasysh strategjitë e mëposhtme, që janë më specifike për kontekstin e diskutuar: Krijimi i një kornize për Menaxhimin e Riskut të Palëve të Treta (TPRM).

Duke miratuar një kornizë TPRM e cila do të bazohej në praktikat më të mira moderne (rregullorja DORA – Kapitulli V: Menaxhimi i Risqeve

të TIK-ut nga Palët e Treta; dhe/ose korniza e NIST: Menaxhimi i Riskut të Zinxhirit të Furnizimit) mund të ndihmojë në rregullimin e marrëdhënieve të biznesit me ofruesit e shërbimeve të palëve të treta, duke siguruar që ata t’i përmbahen një grupi të përcaktuar kërkesash të miratuara të sigurisë kibernetike.

Me anë të marrëveshjeve kontraktuese, industria financiare do të duhej të kërkojë nga ofruesit e tyre të shërbimeve që të angazhohen me palë të pavarura për kryerjen e testimeve të rregullta të sigurisë (testimet e llojit: penetration test, auditimet e sigurisë, etj.) pasi kjo do të ndihmonte në identifikimin dhe adresimin e cenueshmërive në mënyrë të shpejtë dhe efikase.

Përqendrimi në bashkëpunimin e ngushtë me ofruesit e shërbimeve në fushën e reagimit ndaj incidenteve dhe procedurat e rikuperimit për të reaguar ndaj incidenteve të sigurisë kibernetike në mënyrë efikase dhe për të minimizuar dëmet.

S iç mësohet nga përgjigjet e anketës, transparenca dhe komunikimi janë fushë e rëndësishme ku ka nevojë për përmirësim. Prandaj, industria financiare dhe ofruesit e shërbimeve do të duhej të krijojnë linja të qarta komunikimi, të ndajnë informacione rreth kërcënimeve potenciale ose të afërta dhe të bashkëpunojnë më shumë në strategjitë e tyre të përbashkëta zbutëse. Në mënyrë të ngjashme, një platformë për ndarjen e të dhënave të inteligjencës mbi kërcënimin ndërmjet subjekteve të industrisë financiare do të ofronte gjithashtu një dimension të ri për të qëndruar proaktiv.

Dhënia prioritet diskutimeve rreth mbulimit me polisa sigurimi kibernetik nga të gjitha palët e interesuara për të ofruar alternativë solide për mbulimin e humbjeve potenciale nga një incident i sigurisë kibernetike.

Ndërsa sfidat e sigurisë kibernetike janë mjaft të theksuara, ato gjithashtu paraqesin mundësi për industrinë financiare të Kosovës që të përmirësojë më tej gatishmërinë e saj të sigurisë kibernetike duke ndërtuar partneritete më të qëndrueshme me ofruesit e shërbimeve. Duke adoptuar këto qasje ndërsa shfrytëzon praktikat më të mira të industrisë, industria financiare e vendit mund t’u dalë mbanë ndërlikimeve në rritje të sigurisë kibernetike duke menaxhuar risqet në mënyrë adekuate.

Siguria kibernetike është përgjegjësi e përbashkët që kërkon angazhimin aktiv të të gjitha palëve të interesuara në industrinë financiare. Kontributi i secilit prej nesh në identifikimin dhe zbutjen e risqeve do t’u mundësonte industrisë financiare dhe ofruesve të shërbimeve të përmirësohen drejt një ekosistemi digjital më të sigurt dhe më të qëndrueshëm që mbështet inovacionin, rritjen dhe përfshirjen financiare për të gjithë qytetarët e vendit tonë.

2024 • THE KOSOVO BANKER 45

KAPITULLI 3

Siguria kibernetike dhe privatësia e të dhënave

G

When Identity and Security Are Certain, Anything Is Possible

What We Do

How We Do It – PSD2 certified

Who We Serve

according to EN1143 standards.

KAPITULLI 3

ERMAL GASHI UDHËHEQËS I DEPARTAMENTIT TË SIGURISË SË INFORMACIONIT BANKA KOMBËTARE TREGTARE

Teknologjitë në zhvillim dhe trendet në fushën e sigurisë kibernetike Në epokën digjitale, jetët tona ndërlidhen ngushtë me teknologjinë. Nga menaxhimi i financave tona, komunikimi e deri te kontrolli i shtëpive tona me disa klikime. Megjithatë, duke gëzuar këto lehtësime, duhet të jemi të vetëdijshëm për kërcënimet kibernetike që vijnë me këto të mira.

R

itmi i shpejtë i zhvillimit teknologjik përveq që përmirëson jetën tonë të përditshme, ka armatosur të ashtuquajturit kriminelë kibernetikë me mjete të reja për të shfrytëzuar dobësitë eventuale të sistemeve. Ky evolucion i vazhdueshëm e bën sigurinë kibernetike një fushë beteje gjithmonë në ndryshim.

Artificial Intelligence dhe Machine Learning: Artificial Intelligence (AI) dhe Machine Learning (ML) po bëjnë hapa të mëdhenj në sigurinë kibernetike.

Këto teknologji mund të analizojnë shpejt sasi të mëdha të dhënash, duke zbuluar modele të pazakonta që mund të tregojnë për një sulm kibernetik. Për shembull, AI mund të identifikojë aktivitet të dyshimtë të rrjetit që mund të kalojë pa u vënë re nga sytë njerëzorë, duke mundësuar një reagim të shpejtë ndaj kërcënimeve të mundshme.

48 THE KOSOVO BANKER • 2024

Por ka dhe një anë të kundërt. Kriminelët kibernetikë gjithashtu po përdorin AI dhe ML në avantazhin e tyre. Ata mund të krijojnë emaile phishing me skenare shumë bindëse që mashtrojnë edhe përdoruesit më të kujdesshëm, ose zhvillojnë malware që mësojnë dhe përshtaten për të shmangur masat e sigurisë. Sfida e vazhdueshme është të sigurohet që sistemet mbrojtëse të AI-së të evoluojnë më shpejt se ato sulmuese, duke tentuar ruajtjen e një avantazhi mbrojtës.

Arkitektura Zero-Besim(ZEROTRUST): Mos Besoni Askënd, Verifikoni Gjithçka Modelet tradicionale të sigurisë kibernetike fokusohen në mbrojtjen e perimetrit të rrjetit, duke pretenduar se kërcënimet vijnë nga jashtë. Arkitektura Zero-Besim (ZERO-TRUST) e përmbys këtë ide. Ajo operon mbi parimin që asnjë përdorues ose pajisje, pavarësisht se ësh-

të brenda apo jashtë rrjetit, nuk duhet të besohet automatikisht.

Ky qasje është gjithnjë e më e rëndësishme ndërsa puna në distancë dhe pajisjet e Internetit të Gjërave (Internet of Things - IoT) bëhen norma. Çdo kërkesë për qasje është e kontrolluar, duke siguruar që vetëm përdoruesit dhe pajisjet e autentifikuara dhe të autorizuara të kenë hyrje.

Duke verifikuar vazhdimisht çdo përpjekje për qasje, arkitektura zero-besim minimizon rrezikun e hyrjes së paautorizuar dhe shkeljeve të të dhënave. Natyra strikte e këtij modeli mund të duket pak e rëndë dhe e komplikuar posaqerisht ne relacionin Cyber Security – IT dhe Infrastrukture, por gjithmonë e nevojshme për t‘u mbrojtur kundër kërcënimeve gjithnjë e më të sofistikuara kibernetike.

Blockchain: Teknologjia Blockchain është një fortesë e re për Integritetin e të Dhënave, e njohur gjerësisht për mbështetjen e krip-

Siguria kibernetike dhe privatësia e të dhënave

tovalutave, ofron gjithashtu potencial të madh për sigurinë kibernetike. Blokchain funksionon sikurse një libër dixhital që regjistron transaksionet duke u kujdesur që të jetë pamundur për t‘u ndryshuar.

Në të ardhmen në systemin financiar kjo transparencë dhe pandryshueshmëri mund të jenë një mjet i fuqishëm për mbrojtjen dhe integritetin e të dhënave.

Blockchain mund të përdoret për të siguruar informacionin e ndjeshëm në fusha të ndryshme, nga zinxhirët e furnizimit deri te shëndetësia. Duke krijuar një rekord të pandryshueshëm të transaksioneve, blockchain ndihmon në parandalimin e manipulimit të të dhënave dhe mashtrimeve, duke siguruar një shtresë të shtuar të sigurisë. Natyralizimi i tij gjithashtu nënkupton se nuk ka një pikë të vetme të dështimit, duke bërë sistemet më të qëndrueshme kundër sulmeve.

Quantum Computing Kompjutimi kuantik është gati të revolucionarizojë shumë fusha, përfshirë sigurinë kibernetike. Këto makina jashtëzakonisht të fuqishme mund të zgjidhin probleme komplekse përtej mundësive të kompjuterëve të sotëm.

Megjithatë nëse përdorët jo-drejtë, kjo fuqi ka një anë të errët: potencialin për të thyer algoritmet kriptografike që aktualisht mbrojnë të dhënat tona.

Për të qëndruar përpara këtij kërcënimi të afërt, studiuesit po zhvillojnë kriptografinë pas-kuantike. Këto metoda të reja enkriptimi janë dizajnuar për të përballuar aftësitë e kompjuterëve kuantikë, duke siguruar që komunikimet dhe transaksionet tona dixhitale të mbeten të sigurta. Zhvillimi i këtyre algoritmeve është një garë kundër kohës duke u bazuar ne vrullin e zhvillimeve teknologjike te reja, fortifikimi i metodave te reja me synimin për të pasur zgjidhje enkriptuese para se kompjutimi kuantik të bëhet kryesor është sfidë në vete dhe garë e pandalshme.

Faktori Njerëzor: Dobësia jonë më e madhe Pavarësisht përparimeve teknologjike ne aspekt global, njerëzit ende mbeten një nga dobësitë më të mëdha në sigurinë kibernetike. Sulmet e inxhinierisë sociale, si phishing, shfrytëzojnë psikologjinë njerëzore për të fituar qasje të paautorizuar në sisteme dhe të dhëna. Këto sulme janë veçanërisht të rrezikshme sepse anashkalojnë mbrojtjet teknologjike dhe synojnë individët direct sidomos ata me privilegje te larta ne sistemet kompjuterike.

Për ta luftuar këtë, organizatat duhet të fokusohen dhe ta kene primare edukimin dhe trajnimin periodik të punonjësve dhe aktorëve të tjerë brenda grupeve të organizatës. Rritja e ndërgjegjësimit ndihmon punonjësit se si të njohin, të jenë të informuar mbi skenaret e momentit dhe përgjigjen ndaj kërcënimeve të mundshme, ky edukim i perdoruesve të paisjeve fundore ndihmon për të zvogëluar rrezikun e sulmeve të suksesshme. Sesionet e trajnimeve të rregullta dhe ushtrimet e simuluara të skenarëve të ndryshme mund të ndihmojnë në ndërtimin e një kulture të vigjilencës dhe ndërgjegjësimit për sigurinë. Është gjithashtu e rëndësishme të krijohet një mjedis ku punonjësit ndihen rehat të raportojnë aktivitete të dyshimta pa frikë nga ndëshkimi duke u bindur se raportimi është hap i rëndësishëm për përmirësimin, parandalimin dhe fortifikimin e sistemeve në të ardhmen.

Bashkëpunimi dhe Inovacioni: Siguria kibernetike është një fushë që evoluon vazhdimisht dhe kërkon një qasje bashkëpunuese ndërmjet palëve që kanë interaksion sistem/pajisje fundore. Qeveritë, bizneset dhe ekspertët e sigurisë duhet të punojnë së bashku për të ndarë informacion mbi kërcënimet e reja dhe për të zhvilluar strategji efektive të mbrojtjes ne nivel më të lartë sesa vetëm brenda grupeve të vogla. Kërcënimet kibernetike janë një çështje globale dhe bashkëpunimi ndërkombëtar është thelbësor.

Investimi në kërkim dhe zhvillim është gjithashtu thelbësor. Teknologjitë e reja si AI, Blockchain dhe Quantum Computing ofrojnë mënyra të reja për të përmirësuar sigurinë kibernetike, por ato duhet të përdoren me përgjegjësi. Duke inkurajuar inovacionin dhe bashkëpunimin, ne mund të ndërtojmë një të ardhme dixhitale më të sigurt.

Partneritetet publik-private mund të luajnë një rol të rëndësishëm në nxitjen e këtyre përparimeve, duke siguruar që burimet dhe njohuritë të bashkohen në mënyrë efektive.

Ndërsa bota jonë bëhet çdo ditë gjithnjë e më dixhitale, rëndësia e sigurisë kibernetike nuk mund të nënvlerësohet. Ritmi i shpejtë i përparimit teknologjik paraqet si mundësi ashtu edhe sfida duke përqafuar teknologjitë e reja, duke adoptuar modele proaktive të sigurisë dhe duke u përqendruar në qasjet e orientuara drejt njeriut, ne mund të përmirësojmë mbrojtjet tona dhe të ndërtojmë një mjedis dixhital më të sigurt. E ardhmja e sigurisë kibernetike qëndron në aftësinë tonë për t‘u përshtatur, inovuar dhe bashkëpunuar, duke siguruar që të mbetemi një hap përpara atyre që kërkojnë të shfrytëzojnë botën tonë dixhitale.

2024 • THE KOSOVO BANKER 49

KAPITULLI 3

KASTRIOT JËLLIQI JURIST I LARTË - DEPARTAMENTI LIGJOR CREDINS BANK

Mbrojtja e të dhënave dhe privatësisë Rregullat për mbrojtjen e të dhënave dhe privatësisë nuk janë thjeshtë kërkesa ligjore, por të drejta thelbësore për çdo qytetar.

P

rocesi i mbrojtjes së të dhënave dhe privatësisë është standard tejet i rëndësishëm si në nivel vendor ashtu dhe ndërkombëtar, duke marrë parasysh zhvillimin e hovshëm të tekonologjisë si mjet kryesor për grumbullimin, përpunimin dhe ruajtjen e të dhënave personale.

Sektori bankar, vazhdimisht ndërmerr masa për zhvillim të teknologjisë dhe vetëdijësim të punonjësve me qëllim të përpunimit të të dhënave personale me saktësi dhe siguri në shkallën më të lartë, duke aplikuar rregulla strikte dhe rigoroze për të garantuar mbrojtjen e të dhënave dhe

50 THE KOSOVO BANKER • 2024

privatësisë. Kjo është e domosdoshme për ruajtjen e besimit dhe rrjedhimisht respektimin e kërkesave ligjore, duke qenë se sektorit bankar i janë besuar sasi të medha e të dhënave personale dhe financiare.

Në botën bashkëkohore të inovacionit digjital, të dhënat janë një aset thelbësor për bankat, duke përfshirë të dhenat e klientëve si: të dhënat e punësimit, informata mbi kanalet e përzgjedhura në platformat digjitale si dhe natyra e subjekteve të ndërlidhura me individë, për qëllim të ofrimit të shërbimeve më të avancuara dhe më të përshtatshme për klientët. Gjithmonë duke u kujdesur që të merret paraprakisht pëlqimi nga klienti për përpunimin e të dhënave personale. Përpunuesit e të dhënave, veçanërisht institucionet financiare, mbledhin dhe përpunojnë një seri të dhënash personale nga klientët e tyre, duke përfshirë detajet financiare, histori

Siguria kibernetike dhe privatësia e të dhënave

të transaksioneve si dhe informata të identifikimit. Ndjeshmëria e këtyre të dhënave i bën ato objektiv kryesor për krimin kibernetik, duke marrë parasysh se platformat bankare në internet janë bërë të domosdoshme për transaksione dhe menaxhment financiar. Megjithatë, me komoditetin e e-banking rritet edhe përgjegjësia për mbrojtjen e të dhënave personale nga krimet kibernetike. Institucionet financiare duhet të zbatojnë masa të rrepta të sigurisë kibernetike për të garantuar sigurinë dhe pirvatësinë e klientëve.

Qasja e paautorizuar ose keqpërdorimi i informacioneve të tilla mund të çojë një insitucion bankar në humbje

të konsiderueshme financiare, dëmtim të reputacionit si dhe ndëshkim nga autoritetet përkatëse duke u bazuar në legjislacionin në fuqi. Prandaj, masat e forta për mbrojten e të dhënave janë thelbësore për të minimizuar këto rreziqe. Këto masa jo vetëm që mbrojnë informacionin e ndjeshëm por gjithashtu forcojnë besimin dhe stabilitetin në sistemin financiar.

Republika e Kosovës, në procesin e harmonizimit të legjislacionit vendor me acquis communautaire, ka punuar në përmirësimin e kornizës ligjore për mbrojtjen e të dhënave personale.

Përveç kësaj mbrojtja e privatësisë dhe të dhënave personale rregullohet në

nivel kushetues. Neni 36 i Kushtetutës së Republikës së Kosovës rregullon të drejtën e privatësisë duke garantuar të drejta për respektim të jetës private dhe familjare, ndërsa me Ligjin për Mbrojtjen e të Dhënave Personale mbrojtja e të dhënave personale është rregulluar në mënyrë të detajuar, e cila është gjërësisht në përputhje me Rregulloren e Përgjithshme të Mbrojtjes së të Dhenave (GDPR) e Bashkimit Europian, e zbatuar që nga maji 2018, ku vendosen standardet më të larta për privatësine e të dhënave, duke obliguar përpunuesit e të dhënave të sigurojnë konfidencialitetin, integritetin dhe disponueshmërinë e të dhënave të klientëve.

2024 • THE KOSOVO BANKER 51

KAPITULLI 3

Ligji për Mbrojtjen e të Dhënave personale duke qenë në harmoni me GDPR, rregullon disa nga çëshjtet më kryesore, duke përfshirë:

“TE DREJTAT E SUBJEKTEVE TË TË DHENAVE” Klientët si subjekt i të dhënave, kanë të drejtë të aksesojnë të dhënat e tyre, të kërkojnë korrigjimin si dhe fshirjen në kushte të caktuara;

“PËRPUNIMI I LIGJSHËM I TË DHËNAVE PERSONALE” Përpunuesit e të dhënave duhet të marrin pëlqim nga klientët përpara së të i përpunojnë të dhenat e tyre;

“ZYRTARËT E MBROJTJES SË TË DHËNAVE” Përpunuesit e të dhënave duhet të caktojnë personin për mbikëqyrjen e aktiviteteve për mbrojtjen e të dhënave brenda organizatës;

“RAPORTIMIN PËR SHKELJET TEK AGJENCIONI PËR INFORMIM DHE PRIVATËSI” Ku parashihet që shkeljet e të dhënave personale të raportohen brenda 72 orëve;

“TRANSFERIMIN E TË DHËNAVE PERSOANLE JASHTË REPUBLIKËS SË KOSOVËS” Vendosjen e rregullave për transferimin e të dhënave jashtë Kosovës në linjë me vendimet e BE-së.

Në kuadër të dispozitave ligjore të Ligjit për Mbrojtjen e të Dhënave Perso-

52 THE KOSOVO BANKER • 2024

nale janë nxjerrur një sërë aktesh nënligjore, ndërsa Agjencia për Informim

dhe Privatësi (AIP) ka nxjerrur doracak për mbrojtjen e të dhënave personale si dhe udhëzues për përpunimin e të dhënave personale, për sistemin e vëzhgimit të kamerave si dhe për qëllim të marketingut të drejtpërdrejtë. Të gjitha këto me qëllim të sqarohen normat obliguese lidhur me përpunimin e të dhënave personale, megjithëse në Kosovë ende nuk është arritur niveli i dëshiruar i vetdijësimit të qytetarëve për të drejtat e garantuara me ligj.

Për bankat, besimi është baza e marrëdhënieve me klientët. Praktikat efektive të mbrojtjes së të dhënave e përforcojnë këtë besim, duke u treguar klientëve se informacioni i tyre personal dhe financiar është i sigurtë. Ky angazhim jo vetëm që rrit besnikërinë e klientit por edhe e diferencon bankën në një treg konkurrues.

Siguria kibernetike dhe privatësia e të dhënave

SHPETIM HAJZERAJ MENAXHER I SEKTORIT TË SIGURISË SË INFORMACIONIT BPB BANK

Siguria e platformave bankare në internet Me rritjen eksponenciale të përdorimit të internetit dhe teknologjisë së informacionit, platformat bankare në internet janë bërë një komponent kritik i sistemit financiar global.

N

ë këtë artikull do të mundohemi të shqyr tojme aspektet e sigurisë në këto platforma, duke përfshirë kërcënimet kryesore, mekanizmat mbrojtës dhe praktikat më të mira për të garantuar sigurinë e transaksioneve dhe të dhënave të përdoruesve.

Platformat bankare në internet kanë transformuar mënyrën se si konsumatorët dhe bizneset menaxhojnë financat e tyre, duke ofruar qasje të shpejtë dhe të përshtatshme në shërbimet bankare.

Megjithatë, me rritjen e përdorimit të këtyre platformave, rritet edhe ekspozimi ndaj kërcënimeve kibernetike.

2024 • THE KOSOVO BANKER 53

KAPITULLI 3

Platformat online bankare, janë shpesh objektiva të sulmeve kibernetike për shkak të natyrës së ndjeshme dhe të vlefshme të informacionit që ato mbajnë. Disa nga sulmet më të shpeshta ndaj këtyre platformave përfshijnë:

1

Phishing: Këto janë përpjekje për të mashtruar përdoruesit që të zbulojnë informacionin e tyre personal dhe kredencialet bankare përmes emaileve ose mesazheve që duken sikur vijnë nga banka e tyre.

Phishing mund të përfshijë gjithashtu faqe të rreme që imitojnë faqet e vërteta të bankave. online, ose kolegë të punës). Këto email përmbajnë lidhje të rreme që drejtojnë përdoruesit në faqe të falsifikuara që imitojnë faqet legjitime. Kur përdoruesit futin informacionet e tyre në këto faqe të rreme, të dhënat e tyre merren nga sulmuesit.

P hishing përmes mesazheve SMS (smishing): Kjo përfshin dërgimin e mesazheve tekstuale që përmbajnë lidhje të rreme ose kërkojnë që përdoruesi të telefonojë një numër të caktuar dhe të japë informacione personale. Mesazhet shpesh përmbajnë mesazhe urgjente për të nxitur përdoruesit të veprojnë menjëherë.

Teknikat më të shpeshta që janë në pëdorim: P hishing përmes emailit: Sulmuesit dërgojnë email që duken sikur vijnë nga një burim i besueshëm (si banka, platforma të njohura

2

Malware: Softuerët keqdashës si trojanët bankarë (p.sh., Zeus, Dridex, SpyEye, Emotet, TrickBot) janë krijuar për të vjedhur informacionin financiar nga pajisjet e përdoruesve. Këto malware shpesh instalohen përmes faqeve të kompromentuara, emailave të infektuar ose shkarkimeve të drejtpërdrejta.

54 THE KOSOVO BANKER • 2024

P hishing përmes telefonit (vishing): Sulmuesit telefonojnë viktimat duke u paraqitur si përfaqësues të bankave, policisë, ose institucioneve të tjera dhe kërkojnë informacion konfidencial.

Ata mund të përdorin teknika

3

Keylogging: Ky është një lloj malware që regjistron çdo gjë që përdoruesit shkruajnë në tastierë për të vjedhur fjalëkalimet dhe informacionin tjetër të ndjeshëm.

të sofistikuara për të falsifikuar numrat e telefonit që shfaqen në ekranet e viktimave, duke bërë që telefonatat të duken më legjitime.

S pear Phishing: Ky është një sulm më i shënjestruar ku sulmuesit synojnë individë të veçantë, zakonisht duke mbledhur paraprakisht informacione rreth tyre. Mesazhet janë të personalizuara dhe duken më të besueshme për viktimat e synuara.

P hishing nëpërmjet rrjeteve sociale: Sulmuesit krijojnë profile të rreme ose përdorin profile të komprometuara për të dërguar mesazhe mashtruese. Ata mund të pretendojnë se janë miq ose kolegë dhe kërkojnë informacione personale.

P harming: Në këtë teknikë, sulmuesit manipulojnë faqet e internetit legjitime ose shërbimet DNS (Domain Name System) për të ridrejtuar përdoruesit në faqe të rreme pa dijeninë e tyre.

4

Man-in-the-Middle (MitM): Në këto sulme, një sulmues kap komunikimin ndërmjet përdoruesit dhe platformës bankare për të vjedhur informacionin ose për të modifikuar transaksionet. Këto sulme shpesh kryhen përmes rrjeteve të pa sigurta, si Wi-Fi publik.

Siguria kibernetike dhe privatësia e të dhënave

5

Credential Stuffing: Sulmuesit përdorin kombinime të fjalëkalimeve dhe emrave të përdoruesve të vjedhura nga shkelje të tjera të sigurisë për marrur qasje në llogaritë bankare, duke shfrytëzuar faktin që shumë njerëz përdorin të njëjtat kredenciale për shumë shërbime.

8

Brute Force Attacks: Këto sulme përpiqen të gjejnë fjalëkalimet përmes testimit të një numri të madh kombinimesh derisa të gjendet një i saktë.

6

Denial of Service (DoS) dhe Distributed Denial of Service (DDoS): Këto sulme përpiqen të ndërpresin shërbimet bankare duke mbingarkuar serverët me trafik të dendur, duke i bërë ato të papërdorshme për përdoruesit legjitimë.

9

Social Engineering: Këto sulme shfrytëzojnë psikologjinë njerëzore për të manipuluar individët që të japin informacione konfidenciale. Kjo mund të përfshijë mashtrime telefonike ku sulmuesi paraqitet si përfaqësues bankar.

7

SQL Injection: Ky është një sulm ndaj bazave të të dhënave ku sulmuesi fut kod të dëmshëm në një aplikacion që përdor SQL për të manipuluar bazën e të dhënave duke mundësuar qasje në informacionin e ndjeshëm.

10

Cross-Site Scripting (XSS): Në këto sulme, skripte të dëmshme injektohen në faqet e internetit të bankave për të vjedhur informacione nga përdoruesit që vizitojnë ato faqe.

Për të mbrojtur veten nga këto sulme, është e rëndësishme që përdoruesit të jenë të vetëdijshëm për rreziqet dhe të ndjekin praktikat më të mira të sigurisë, si përdorimi i fjalëkalimeve komplekse, aktivizimi i autentikimit me dy faktorë, dhe evitimi i klikimeve në linqe të dyshimta.

Bankat gjithashtu duhet të vazhdojnë të përmirësojnë masat e tyre të sigurisë dhe të edukojnë klientët e tyre për kërcënimet e mundshme.

2024 • THE KOSOVO BANKER 55

KAPITULLI 3

Siguria e platformave bankare në internet është një çështje kritike për mbrojtjen e informacionit personal dhe financiar të klientëve. Bankat dhe institucionet financiare ndërmarrin masa të shumta për të siguruar që platformat e tyre online të jenë të sigurta dhe të mbrojtura nga kërcënimet kibernetike. Disa nga masat kryesore që përfshijnë por nuk kufizojnë menyrat e mbrotjes janë:

1

ENCRYPTION (KRIPTIMI): Informacioni që transmetohet ndërmjet klientit dhe serverit të bankës është i koduar për të parandaluar që palët e

paautorizuara të mund ta lexojnë ose modifikojnë atë.

Protokollet si SSL/TLS përdoren gjerësisht për këtë qëllim.

2

AUTENTIKIMI ME DY FAKTORË (2FA) APO MË SHUMË (MFA): Përveç përdorimit të emrit të përdoruesit dhe fjalëkalimit, institucionet bankare

duhet te aplikojne një hap të dytë të verifikimit, si një kod i dërguar me SMS ose një aplikacion autentikues, për të rritur sigurinë e qasjes në llogari.

3

FIREWALL DHE SISTEME PËR ZBULIMIN E NDËRHYRJEVE: Bankat duhet të përdorin firewalls (NGFW), për të mbrojtur rrjetet e tyre nga

ndërhyrjet e paautorizuara dhe sisteme për zbulimin e ndërhyrjeve për të monitoruar dhe identifikuar aktivitetet e dyshimta.

MONITORIMI I TRANSAKSIONEVE: Algoritme të avancuara që monitorojnë transaksionet për

të identifikuar modele të pazakonta që mund të tregojnë për aktivitete mashtruese.

AZHURNIME TË RREGULLTA DHE PATCH-E SIGURIE: Bankat vazhdimisht duhet të azhurnojnë softuerin dhe sistemet e tyre për të rregulluar

dobësitë e zbuluara dhe për të siguruar që janë të mbrojtura ndaj kërcënimeve të reja.

EDUKIMI I KLIENTËVE: Bankat duhet të ofrojnë udhëzime dhe këshilla për klientët mbi atë se si të

mbrojnë informacionin e tyre personal.

CERTIFIKIME DHE STANDARTE SIGURIE: Bankat duhet të ndjekin standarde të njohura ndërkombëtare për sigurinë e informacionit, si

PCI-DSS (Payment Card Industry Data Security Standard), që siguron se praktikat e tyre të sigurisë janë në përputhje me kërkesat më të rrepta.

AUDITIME DHE TESTIME TË PENETRIMIT TË PAVARURA: Bankat se paku ne baza vjetore duhet

t’ju nenshtrohen auditimeve te jashtme dhe testet e penetrimit te pavarura.

MONITORIMI DHE INVESTIGIMI për Sistemeve që Grumbullojne Logje (Logs), Security Information Event Management (SIEM), duke integruar edhe

Inteligjencen Artificiale (AI), për të lehtësuar identifikimin, analizimin dhe pergjigjen sa më shpejt ndaj kercenimeve me potencial keqdashës.

4 5 6 7 8 9

Siguria në bankat online është një fushë e cila vazhdimisht është në zhvillim e sipër, për shkak të natyrës dinamike të

56 THE KOSOVO BANKER • 2024

kërcënimeve kibernetike. Prandaj, është thelbësore që bankat të mbeten proakti-

ve dhe të adaptueshme për të mbrojtur klientët dhe informacionin e tyre.

KRENARE SOGOJEVA DËRMAKU KOMISIONERE AGJENCIA PËR INFORMIM DHE PRIVATËSI

Gjendja aktuale e mbrojtjes së privatësisë në Kosovë në epokën digjitale përballet me sfida të shumta, por gjithashtu tregon përpjekje të konsiderueshme drejt përmirësimit dhe përputhjes me Ligjin për Mbrojtjen e të Dhënave personale dhe standardet ndërkombëtare që rregullojnë fushën e mbrojtjes së të dhënave personale.

Si do ta përshkruanit gjendjen aktuale të mbrojtjes së privatësisë në vendin tonë duke marrë parasysh epokën digjitale në të cilën po jetojmë?

Gjendja aktuale e mbrojtjes së privatësisë në Kosovë në epokën digjitale përballet me sfida të shumta, por gjithashtu tregon përpjekje të konsiderueshme drejt përmirësimit dhe përputhjes me Ligjin për Mbrojtjen e të Dhënave personale dhe standardet ndërkombëtare që rregullojnë fushën e mbrojtjes së të dhënave personale.

Agjencia për Informim dhe Privatësi (AIP) si përgjegjëse për monitorimin dhe zbatimin e ligjit, luan një rol në mbikëqyrjen dhe edukimin e publikut rreth të drejtave të tyre.

Kosova po përjeton një rritje të përdorimit të teknologjive digjitale, duke përfshirë internetin, rrjetet sociale dhe shërbimet online. Ky zhvillim krijon mundësi të mëdha, por edhe rreziqe për privatësinë e individëve, andaj përpjek-

jet tona të vazhdueshme janë të orientuara në edukimin e institucioneve dhe qytetarëve në tërësi për rëndësinë e të dhënave personale dhe ruajtjen e tyre, Në këtë drejtim, gjendja aktuale e mbrojtjes së të dhënave personale në Kosovë reflekton një përpjekjeve për përmirësim të gjendjes aktuale dhe sfidave të vazhdueshme që Agjencia ka evidentuar gjatë mbikëqyrjes së ligjit.

Ndërsa, kuadri ligjor është në përputhje me standardet ndërkombëtare, si dhe fakti që Kosova ka një institucion të pavarur për mbikëqyrje të Ligjit për Mbrojtjen e të Dhënave Personale, zbatimi i efektshëm dhe ndërgjegjësimi i publikut janë ende fusha ku kërkohet përparim. Për të përballuar sfidat e epokës digjitale, Kosova duhet të vazhdojë të investojë në kapacitetet e saj institucionale, të forcojë masat e sigurisë kibernetike dhe të rrisë ndërgjegjësimin publik rreth rëndësisë së mbrojtjes së të dhënave personale.

KAPITULLI 3

A janë të informuar qytetarët në Kosovë për të drejtën e tyre të privatësisë dhe atë të qasjes në dokumente publike?

Me qëllim të informimit të qytetarëve për mbrojtjen e të dhënave personale dhe qasjes në dokumente publike, Agjencia për Informim dhe Privatësi gjatë gjithë këtyre viteve ka zhvilluar një sërë aktivitetesh me të cilët iu është adresuar institucioneve publike dhe private lidhur me rëndësinë e këtyre dy të drejtave. Agjencia aktivitetet e saj për informim i ka zhvilluar përmes tryezave, diskutimeve, punëtorive, trajnimeve, ligjëratave, shpërndarjen e broshurave dhe paraqitjeve publike në media.

Në kuadër të këtyre aktivitete, Agjencia gjithnjë synon gjithëpërfshirje dhe në bashkëpunim me grupet e interesit dhe me qëllim të informimit të publikut bashkëpunon ngushtë edhe me OJQ-të, të cilat i kemi partnerë të pandashëm, por gjithashtu bashkëpunim shumë të mirë ka edhe me organizatat ndërkombëtare të janë të akredituara në Kosovë, si dhe kemi mbështetje të vazhdueshme edhe me donatorë të ndryshëm.

Përveç punëtorive, trajnimeve të vazhdueshme, me qëllim të informimit të publikut, Agjencia çdo vit organizon dy ngjarje pak më të mëdha, që janë “Java e Mbrojtjes së të Dhënave Personale” (Janar) dhe “Java e Qasjes në Dokumente Zyrtare” (Shtator). Edhe gjatë këtyre dy javëve Agjencia përmes aktiviteteve të ndryshme promovon këto dy të drejta që janë shumë të rëndësishme me qëllim të krijimit të një mjedisi demokratik në vendin tonë.

Për të siguruar zbatimin e ligjit, përkatësisht mbrojtjen e të dhënave personale të qytetarëve, në gjashtëmujorin e parë të këtij vitit, përveç aktiviteteve të tjera, në kuadër të ndërgjegjësimit të institucionet jemi në përfundim të realizimit të takimeve me Kryetarët

58 THE KOSOVO BANKER • 2024

e Komunave të Kosovës për faktin se komunat përveçse janë adresa e parë e ofrimit të shërbimeve për qytetarët, gjithashtu pranojnë dhe përpunojnë numër të madh të të dhënave personale të qytetarëve.

Në kuadër të veprimeve tona për të siguruar mbrojtjen e të dhënave personale të qytetarëve, pas një sërë takimesh dhe konsultimesh të zhvilluara me udhëheqësit e Kompanive Publike ka kërkuar, mbrojtjen e të dhënave personale nëpërmjet shpërndarjes së faturave Agjencia ka kërkuar që institucionet të ndërmarrin masat e duhura të sigurisë me rastin e ofrimit të shërbimeve për qytetarët (shpërndarjes së faturave) dhe të vendosin masat e duhura teknike dhe organizative për të siguruar një nivel sigurie të përshtatshëm ndaj rreziqeve të mundshme të keqpërdorimit të të dhënave personale të qytetareve. Për faktin se konsumi mujor i paraqitur në faturë, indirekt mundëson, zbuli-

Me qëllim të informimit të qytetarëve për mbrojtjen e të dhënave personale dhe qasjes në dokumente publike

Agjencia për Informim dhe Privatësi gjatë gjithë këtyre viteve ka zhvilluar një sërë aktivitetesh me të cilët iu është adresuar institucioneve publike dhe private lidhur me rëndësinë e këtyre dy të drejtave.

min e të dhënave financiare të familjes identifikimin e shtëpive të pabanuara në periudha të caktuara që për pasojë, zbulimi indirekt i këtyre informacioneve potencialisht rrezikon sigurinë fizike të individit dhe pronës së tyre.

Por, përsëri mbetet sfidë e vazhdueshme ndërgjegjësimi i publikut pasi që shumë individë nuk janë të vetëdijshëm për të drejtat e tyre të privatësisë dhe mënyrat se si mund të mbrojnë të dhënat e tyre personale, si dhe të drejtën e tyre për të pasur qasje në dokumente publike. Çfarë këshille do t‘u jepnit bizneseve në lidhje me respektimin e rregulloreve të privatësisë dhe mbrojtjen e të dhënave të klientëve?

Respektimi i privatësisë dhe mbrojtja e të dhënave personale të klientëve është çështje shumë e rëndësishme në krijimin e besimit dhe suksesit të çdo biznesi i cili përpunon të dhëna personale. Në kohën e zhvillimit të teknologjisë, çdo biznes përpunon të dhëna personale dhe për të pasur besimin e klientëve që të njëjtit t’ia besojnë të dhënat e tyre, ne i këshillojmë bizneset që së paku të kenë njohuri të duhura lidhur me kërkesat ligjore për mbrojtjen e të dhënave të cilët janë të zbatueshme në vendin tonë dhe janë të vlefshme për ta, pastaj të ndërmarrin masat e duhura teknike dhe organizative të sigurisë duke implementuar masa të forta të enkriptimit, muret e sigurisë së sistemeve operative, masat e duhura kundër sulmeve kibernetike.

Bizneset duhet të marrin nga klientët e tyre vetëm atë të dhëna që janë të nevojshme për arritjen e qëllimit, pra të respektojnë parimin e minimizimit të të dhënave, gjithashtu t’i japin kontroll më shumë klientëve mbi të dhënat e tyre, kjo duke rregulluar procedura të qarta për klientët me qëllim të ushtrimit të të drejtave të tyre si: të drejtën e qasjes, korrigjimit, fshirjes, kundërshtimit etj.

Siguria kibernetike dhe privatësia e të dhënave

Ndërgjegjësimi dhe trajnimi i stafit të tyre është një çështje për të cilët bizneset duhet të kujdesen, me qëllim që punonjësit të jenë të vetëdijshëm për rëndësinë e mbrojtjes së të dhënave dhe rregullativën ligjore, të krijojnë një kulturë të privatësisë brenda organizatës.

Transparenca dhe komunikimi me klientët është një këshillë tjetër që bizneset duhet të kuptojnë, pasi që kjo është edhe obligim ligjor i tyre për t’i njoftuar klientët në mënyrë të qartë dhe të kuptueshme se si i mbledhin, përpunojnë dhe ruajnë të dhënat e tyre.

Të kryejnë monitorime dhe auditime të rregullta të proceseve me qëllim të sigurimit të përputhshmërisë me rregullat e mbrojtjes së të dhënave dhe për të identifikuar dhe adresuar dobësitë e mundshme.

Këto masa do t‘i ndihmojnë bizneset të respektojnë rregulloret e privatësisë dhe të mbrojnë të dhënat e klientëve në mënyrë efektive, duke rritur besimin e klientëve dhe duke shmangur ndëshkimet e mundshme ligjore. Çfarë strategjish përdor AIP për të rritur ndërgjegjësimin e publikut, për të luftuar shkeljet e të dhënave dhe për të mbrojtur informacionin personal të qytetarëve?

Agjencia për Informim dhe Privatësi për të rritur ndërgjegjësimin e publikut, organizon fushata ndërgjegjësuese, trajnime, punëtori, ligjërata, paraqitje në media, shpërndarjen e broshurave dhe publikimin e materialeve ndërgjegjësuese në faqen zyrtare të saj, publikimin e videove të ndryshme etj.

Ndërsa për evidentimin e shkeljeve, Agjencia përmes mekanizmit mbikëqyrës kryen inspektime sipas detyrës zyrtare tek institucionet publike dhe private. Këto inspektime planifikohen në fillim të çdo viti përmes planit të inspektimeve në sektorë të ndryshëm,

aty ku ne konsiderojmë se është më shumë e nevojshme të bëhen inspektime dhe kontrolle, me qëllim që të kemi një pasqyrë lidhur me zbatimin e ligjit.

Në raste të caktuara për disa shkelje që kanë ndodhur, Agjencia ka shqiptuar edhe gjoba ndaj atyre subjekteve që kanë dështuar mbrojtjen e të dhënave personale të qytetarëve tanë.

Ndërgjegjësimi në një anë, por edhe inspektimet në anën tjetër janë një nga format që Agjencia aplikon me qëllim të krijimit të një ambienti ku e drejta e privatësisë dhe mbrojtja e të dhënave personale respektohen nga ato institucione publike dhe private që përpunojnë të dhëna personale të qytetarëve tanë.

Cilat janë sfidat më të mëdha me të cilat përballet Kosova në fushën e privatësisë dhe mbrojtjes së të dhënave?

Privatësia dhe mbrojtja e të dhënave personale janë çështje globale që për-

ballen me një sërë sfidash të ndërlikuara, të cilat shpesh janë të ndërlidhura me zhvillimet teknologjike, ndryshimet ligjore dhe dinamika sociale. Disa nga sfidat më të mëdha me të cilët përballet edhe Kosova janë: teknologjitë e reja, procesi i digjitalizimit, inteligjenca artificiale gjithashtu është duke u shfrytëzuar nga qytetarët tanë por edhe nga bizneset, kemi pastaj sulmet kibernetike të cilat ndodhin qoftë në institucione publike por edhe ato private, pra kemi një mori sfidash që jo vetëm Kosova përballet por këto janë edhe sfida globale. Rritja e sulmeve kibernetike është një sfidë e madhe, për të cilën Kosova duhet të forcojë masat e sigurisë kibernetike për të mbrojtur të dhënat personale nga kërcënimet në internet.

Ngritja e kapaciteteve institucionale, si në institucione publike por edhe në ato private mbetet sfidë, pasi që shpesh këto institucione përballen me mungesë burimesh njerëzore dhe infrastrukturë

2024 • THE KOSOVO BANKER 59

KAPITULLI 3

adekuate për mbrojtjen e të dhënave.

Deri sa vëllimi i të dhënave është në rritje e sipër, aplikimi i masave të sigurisë dhe mirëmbajta e tyre bëhet edhe më e kushtueshme dhe kompleks.

Si e vlerësoni aspektin ligjor dhe rregullativ për informim dhe privatësi në Kosovë duke marrë parasysh ritmin e shpejtë të zhvillimit teknologjik?

Kuadri ligjor lidhur me Privatësinë dhe Qasjen në dokumente publike është i rregulluar fillimisht me Kushtetutë (neni 36 e Drejta e Privatësisë dhe neni 41 e Drejta e Qasjes në Dokumente Publike). Përveç rregullimit kushtetues, këto dy të drejta janë të rregulluar edhe me ligje, si Ligji Nr. 06/L-081 për Qasje në Dokumente Publike dhe Ligji Nr. 06/L082 për Mbrojtjen e të Dhënave Perso-

nale. Në aspektin ligjor për mbrojtjen e të dhënave në Kosovë, ne mund të themi me mburrje se jemi një nga vendet e para në rajon që rregullativën ligjore e kemi miratuar në harmoni me Rregulloren e Përgjithshme Evropiane për Mbrojtjen e të Dhënave (GDPR), pra Ligji Nr. 06/L082 për Mbrojtjen e të Dhënave Personale i cili është miratuar në vitin 2019 është në harmoni të plotë me GDPR.

Në anën tjetër Ligji për Qasje në Dokumente Publike, po ashtu është ligj i miratuar në vitin 2019, i cili kryesisht është i bazuar në praktikat dhe standardet më të mira evropiane dhe në Konventën Tromso. Me një fjalë rregullativa ligjore në Kosovë është e një niveli të kënaqshëm.

Por, duke qenë dëshmitarë se zhvillimi i shpejtë i teknologjisë ka ndikuar edhe në mënyrën e punës, përballja me sfidat e privatësisë dhe informim në këtë kohë kërkon një qasje të integruar që përfshin përmirësimin e kuadrit ligjor, rritjen e kapaciteteve institucionale dhe edukimin e publikut. Kosovës i nevojitet të vazhdojë të zhvillojë dhe përmirësojë politikat e saj për të mbrojtur në mënyrë efektive të drejtat e qytetarëve në këtë fushë.

Siguria kibernetike dhe privatësia e të dhënave

4 Kapitulli

Gjithëpërfshirja financiare dhe aksesi në shërbimet bankare

KAPITULLI 4 ARTIKULL I SPONSORIZUAR

ALBINA METAJ UDHËHEQËSE E DEPARTAMENTIT TË BURIMEVE NJERËZORE DHE TRAJNIMIT PROCREDIT BANK

Iniciativat për fuqizimin financiar të grave: Zotimi i ProCredit Bank

Ë

shtë fakt që në ekonominë e sotme globale, fuqizimi financiar i grave nuk është vetëm çështje e drejtësisë sociale, por edhe katalizator për rritjen ekonomike. Gratë paraqesin potencial të konsiderueshëm biznesi që mbetet i pashfrytëzuar në tregun botëror.

Megjithatë, edhe sot, pavarësisht disa përparimeve, pabarazia gjinore mbetet sfidë pasi ne ende përballemi me hendek të ndjeshëm gjinor. Sipas vlerësimeve të vitit 2022, hendeku global gjinor është ngushtuar me 68.1%, dhe me ritmin aktual, do të duhen 132 vjet për të arritur barazinë e plotë (Forumi Ekonomik Botëror). Shkak janë pashmangshëm padrejtësitë historike dhe normat shoqërore, duke çuar në trajtim sistematik të pabarabartë gjatë deka-

62 THE KOSOVO BANKER • 2024

dave. Së këndejmi, kjo padrejtësi tani ka nevojë për masa të menjëhershme dhe proaktive.

Kjo është pikërisht ajo që po bën ProCredit Bank. Duke njohur rolin kritik që luajnë gratë në ekosistemin financiar, ne jemi zotuar të mbyllim hendekun më shpejt dhe të mbështetim fuqizimin e tyre ekonomik nëpërmjet një sërë nismash me synim.

Promovimi i diversitetit gjinor në vendin e punës Në ProCredit Bank, njerëzit tanë janë përparësia jonë kryesore. Stafi dhe menaxherët tanë të përzgjedhur me kujdes dhe të trajnuar janë të zotuar fort ndaj qasjes së bankës e cila është e orientuar drejt ndikimit dhe e dukshme në çdo nivel. Ne zbatojmë politika për të si-

guruar mundësi të barabarta për gratë në punësim, ngritje në detyrë dhe role drejtuese. Duke kultivuar një kulturë në vendin e punës që vlerëson diversitetin, ProCredit Bank jo vetëm që jep shembull, por gjithashtu përfiton nga perspektivat dhe talentet e larmishme që gratë sjellin në mjedisin e punës.

Kjo reflektohet edhe në nivel lokal, në secilin prej vendeve ku ProCredit vepron. Sipas rezultateve të Anketës së Fuqisë Punëtore 2023 (Agjencia e Statistikave të Kosovës), 77% e grave në Kosovë mbeten fuqi punëtore joaktive.

ProCredit qëndron kryelartë në komunitetin kosovar ngase gratë përbëjnë 61% të të gjithë stafit, duke shënuar piketë të rëndësishme dhe duke dhënë shembull të fortë për organizatat në rajon (Statistika nga PCB Kos).

Gjithëpërfshirja financiare dhe aksesi në shërbimet bankare

ProCredit Bank Kosova TOTAL EMPLOYEES:

61%

39%

FEMALE

MALE

36% OF THE STAFF HAVE PROCREDIT AS THEIR FIRST EMPLOYEE

MIDDLE MANAGEMENT:

47%

53%

FEMALE

MALE

172h AVERAGE TRAINING DURATION PER EMPLOYEE PER YEAR

AVERAGE OF,

9YEARS

OF SERVICE FOR ALL EMPLOYEES AVERAGE OF,

WHILE,

14

12.5

OF SERVICE FOR WOMEN IN MIDDLE MANAGEMENT

OF SERVICE FOR MEN

YEARS

YEARS

60,000 TOTAL HOURS OF STAFF TRAINING DURING 2023

GRADUATES AND CURRENT ATTENDEES OF THE PROCREDIT ACADEMY:

51%

49%

FEMALE

MALE

NO GENDER-BASED SALARY DIFFERENCE IN COMPARABLE POSITIONS & SENIORITIE

2024 • THE KOSOVO BANKER 63

Për ne, barazia gjinore është thelbësore për krijimin e një mjedisi pune të drejtë dhe të orientuar nga njerëzit. Zotimi ynë ndaj diversitetit gjinor bazohet në vlerat dhe parimet e përcaktuara në Kodin e Sjelljes që kemi dhe reflektohet në mënyrën se si punojmë me njëri-tjetrin dhe klientët tanë. Ne nuk kemi kuota apo caqe; në vend të kësaj, fokusi ynë është në zhvillimin e individëve, pavarësisht nga gjinia e tyre. Këtë e arrijmë me:

Qasje të sinqertë dhe gjithëpërfshirëse ndaj rekrutimit.

Strukturë kompensimi që bazohet në paga fikse pa bonuse nxitëse, duke promovuar kulturë të të menduarit afatgjatë në vend të shpërblimeve afatshkurtra.

Menaxhim plotësisht transparent të performancës dhe mundësi të zhvillimit afatgjatë të karrierës.

Qasje të barabartë në trajnime dhe zhvillim të udhëheqjes përmes Akademisë ProCredit dhe trajnimeve të tjera profesionale.

Mbështetje të fortë për të gjithë stafin për të njohur dhe trajtuar sjelljet joetike.

Hetim të vazhdueshëm dhe të paanshëm të të gjitha indikacioneve të shkeljeve.

Kultivimi i mendjeve: Diversiteti dhe përfshirja Si agjent ndryshimi, banka është zotuar të promovojë barazinë gjinore dhe të rrisë ndërgjegjësimin e kolegëve tanë.

Ne besojmë se paragjykimet e pavetëdijshme ndonjëherë mund të ndërhyjnë në vendimet tona, ndaj kemi zbatuar një program trajnimi për ndjeshmërinë gjinore për të nxjerrë në pah këtë çështje. Ky program trajnimi mishëron vlerat që ne si institucion duam të promovojmë, fuqizon gratë në industrinë financiare dhe kontribuon drejt synimeve tona për të qenë punëdhënës korrekt që ofron mundësi të barabarta.

Si hap tjetër për të arritur këto synime, ne kemi trajnuar të gjithë stafin tonë për të kuptuar rrënjët e pabarazisë gjinore në shoqëri. Kjo shërben si bazë solide për ndërtimin e një të ardhmeje

64 THE KOSOVO BANKER • 2024

OUTLINE OF 2023 GENDER TRAINING UNMASKING MYTHS AND STEREOTYPES: THE NORMALISATION CHALLANGE UNDERSTANDING GENDER, SEX, AND SECUAL ORIENTATION COMBATTING GENDERBASED VIOLENCE NAVIGATING GENDER BIASES

të shëndoshë të punës dhe një fryme ekipore që nxit korrektësinë, një të ardhmeje ku hendeku gjinor përbën problematikë të tejkaluar.

Nga ana tjetër, programi trevjeçar i trajnimit për nivelin e mesëm drejtues, Akademia ProCredit, nuk është vetëm qendër trajnimi, por edhe qendër strategjike ku ne përafrojmë vlerat, idetë dhe modelin tonë të biznesit për të realizuar shërbimin më të mirë për klientët tanë duke rritur ndikimin dhe qëndrueshmërinë. Kurset tona gjithëpërfshirëse mbulojnë gamë të gjerë temash, duke përfshirë historinë, filozofinë, aftësitë e menaxhimit, biznesin, dhe bankimin për individë, digjitalizimin dhe inteligjencën artificiale.

Në vitin 2023, ne prezantuam një kurs menaxhimi njëjavor mbi diversitetin dhe përfshirjen për vendimmar-

Siguria kibernetike në bankim

100% OF EMPLOYEES TRAINED ON GENDER EQUALITY

43%

57%

FEMALE

MALE

çantinë dhe novacionin që sjellin gratë në pozita udhëheqëse në institucionin tonë, ne e njohim rolin jetik që luan ngritja e grave për të tejkaluar këto sfida. Plani ynë i veprimit gjinor përmban hapa të detajuar përmes të cilëve ne synojmë të rrisim aksesin në financa, të reduktojmë barrierat me bazë gjinore në biznes dhe të krijojmë mundësi biznesi për kompanitë e udhëhequra nga gratë. Një nga shembujt e qartë të këtij zotimi është linja jonë kreditore, dritarja për gratë në biznes, e krijuar për të mbështetur biznesin në pro-

nësi të grave në Kosovë, përmes një skeme të posaçme garancie. Duke njohur rëndësinë e aleancave për të arritur ndikim më të madh dhe për të avancuar barazinë gjinore, në vitin 2023, ne iu bashkuam 2X Global, një organizatë ndërkombëtare e dedikuar për avancimin e fuqizimit ekonomik të grave. Nëpërmjet këtij partneriteti, ne do të përshpejtojmë ndërtimin e kapaciteteve, do të adoptojmë praktika ndërkombëtare dhe do të ndërtojmë rrjete për të forcuar përfaqësimin e grave në ekonomi.

MANAGEMENT ACADEMY GRADUATES BY GENDER PROPORTION OF MSMEs WITH AT LEAST 50% FEMALE OWNERSHIP IN OUR 2023 BUSINESS LOAN DISBURSEMENTS

28%

20%

18%

MICRO

SMALL

MEDIUM

MORE THAN

21,000 HOURS DECIDED TO HUMAN RIGHTS IN 2023

rësit tanë të ardhshëm. Ky kurs është i dobishëm për ngushtimin e hendekut gjinor, pasi pajis udhëheqësit me aftësitë për të promovuar mundësi të barabarta dhe për të krijuar një vend pune më të balancuar, ku gratë kanë hapësirën e nevojshme për të lulëzuar si profesioniste.

Plani ynë i veprimit gjinor Kompanitë e udhëhequra nga gratë shpesh përballen me pengesa për shkak të normave shoqërore dhe praktikave diskriminuese në mjedisin e biznesit.

Si kolektiv që çmon vazhdimisht ve-

MORE THAN

81,000 WOMEN SUPPORTED THROUGH JOB CREATION

BY OUR MSME CLIENTS

2024 • THE KOSOVO BANKER 65

KAPITULLI 4

TOTAL EMPLOYEES: STATISTIKAT KRYESORE TË PROCREDIT GROUP

62%

38%

FEMALE

MALE

MANAGEMENT BOARD: MIDDLE MANAGEMENT:

54%

46%

FEMALE

MALE

35%

65%

FEMALE

MALE

SPECIALISTS: NO GENDER-BASED SALARY DIFFERENCE IN COMPARABLE POSITIONS & SENIORITIE

64%

36%

FEMALE

MALE

GRADUATES OF THE PROCREDIT MANAGEMENT ACADEMY IN THE LAST 5 YEARS SUPERVISORY BOARD:

43%

57%

FEMALE

MALE

66 THE KOSOVO BANKER • 2024

47%

53%

FEMALE

MALE

Gjithëpërfshirja financiare dhe aksesi në shërbimet bankare

Arritjet kryesore të ProCredit: Përcaktimi i Planit të Veprimit Gjinor brenda Grupit ProCredit në vitin 2023 N jë udhërrëfyes strategjik për të rritur barazinë gjinore brenda dhe jashtë bankës.

Pjesëmarrja në institucione që promovojnë gratë I u bashkua 2X Global në 2023: Ky partneritet ndihmon në përshpejtimin e ndërtimit të kapaciteteve dhe adoptimin e praktikave më të mira për fuqizimin ekonomik të grave.

I u bashkua Aleancës Financiare për Gratë në 2024- duke zgjeruar zotimin tonë për përfshirjen financiare dhe mbështetjen e grave.

P rogramet e Kombeve të Bashkuara për Fuqizimin e Grave (WEP): Pjesëmarrja në këto programe nënvizon zotimin tonë ndaj standardeve globale të barazisë gjinore.

G ratë në Borde Adria (WOBA): Disa banka iu bashkuan kësaj nisme për të promovuar përfaqësimin e femrave në udhëheqje.

Trajnimi dhe ndërgjegjësimi T rajnime lidhur me çështjet gjinore në 2023: Përfshirja në Kodin e Sjelljes dhe në Programin e Akademisë së Menaxhimit (Diversiteti dhe Përfshirja).

Stimulimi financiar L inja të posaçme kreditore për gratë: Ofrimi i produkteve financiare të përshtatura enkas me skema të posaçme garancie të krijuara për të fuqizuar gratë.

Ngjarje/ Projekte P rojektet për Fuqizimin e Grave: Nisma të shumta në vende të ndryshme, duke përfshirë certifikimin “Pa dhunë gjinore”.

Akademitë P rogrami i nivelit të mesëm drejtues: Nga 136 personat që kanë mbaruar Akademinë e Menaxhimit ProCredit (në pesë vitet e fundit), 43% janë gra dhe 57% janë burra.

Programi i hyrjes P rogrami ynë ndërkombëtar i talenteve përzgjedh dhe zhvillon gra të reja të diplomuara me potencial të lartë për rritje.

Hendeku i pagave N uk ka dallime në paga me bazë gjinore në pozicione dhe përvojë të krahasueshme.

Zotimi i ProCredit Bank për fuqizimin financiar të grave është i dukshëm në qasjen gjithëpërfshirëse, e cila kombinon aksesin në shërbimet financiare, arsimin, mbështetjen për sipërmarrjen dhe iniciativat e brendshme të diversitetit gjinor. Duke fuqizuar financiarisht gratë, ProCredit Bank përmirëson jetën

e grave individuale dhe kontribuon në zhvillimin më të gjerë ekonomik dhe shoqëror të komuniteteve të cilave u shërben. Përpjekjet tona të vazhdueshme në promovimin e diversitetit gjinor, kultivimin e një kulture përfshirëse dhe zbatimin e Planit të Veprimit Gjinor dëshmojnë përkushtimin tonë

për ndikim domethënës në barazinë gjinore. Nëpërmjet këtyre nismave, ne përpiqemi të krijojmë një botë më të barabartë dhe më të begatë për të gjithë. Synimi ynë është përtej suksesit financiar; ne duam të bëjmë ndryshime domethënëse në jetën e klientëve tanë dhe të shoqërisë sonë.

2024 • THE KOSOVO BANKER 67

KAPITULLI 4

SUNA ZEQIRI UDHËHEQËSE E DEPARTAMENTIT TË PAJTUESHMËRISE BPB

Promovimi i aksesit në shërbimet bazë bankare E drejta e qasjes në financa, është ndër parimet kryesore të mbrojtjes së konsumatorit.

R

ëndësia e përfshirjes financiare është në rritje e sipër në mbarë botën, veçanërisht në vendet në zhvillim. Kjo për arsye se në një botë digjitale, qasja në financa dhe mundësia e shfrytëzimit të shërbimeve financiare, është kritike për rritjen ekonomike dhe zvogëlimin e varfërisë. Ky rezultat arrihet nëse benefitet e përfituara nga ndërmjetësimi financiar shpërndahen mjaftueshëm në të gjithë popullsinë.

Prandaj sot, shtetet hartojnë strategji dhe ndërmarrin iniciativa të cilat sigurojnë një përfshirje më të madhe financiare, duke mundësuar një qasje jo diskriminuese, ku të gjithë qytetarët kanë të drejtë qasjeje në shërbimet themelore financiare. Këto iniciativa të cilat janë

68 THE KOSOVO BANKER • 2024

transpozuar në direktiva e rregullore të obligueshme për implementim nga ana e bankave, prandaj bankat luajnë një rol shumë të rëndësishëm, duke mundësuar qasjen në llogari bankare për grupe të cënueshme të njerëzve, duke ndikuar pozitivisht tek pavarësia e tyre ekonomike dhe duke nxitur stabilitetin ekonomik dhe financiar.

Promovimi i përfshirjes financiare kryesisht fokusohet tek kategoria e margjinalizuar e individëve, të cilët kanë qenë të përjashtuar nga sistemi financiar si rezultat i të hyrave të ulta ose jo të rregullta, statusit të tyre apo historisë jo të mirë kreditore, duke ofruar qasje të thjeshtuar në shërbime bankare, me kosto të përballueshme, me qëllim të plotësimit të nevojave të

tyre bazike. Për këtë qëllim, bankat kanë krijuar “llogari pagese me shërbime bazike”, për hapjen e së cilës aplikohen kërkesa minimale. Kjo llogari bankare është e njejtë me një llogari bankare standarde por me qasje të kufizuar në llojin e produkteve dhe shërbimeve.

Pse është i rëndësishëm promovimi i një përfshirje më të madhe financiare?

Përfshirja financiare është e rëndësishme për shumë arsye. Disa nga arsyet kryesore janë si në vijim: Përfshirja financiare ka për qëllim largimin e pengesave dhe kufizimeve të cilat kanë ndikuar në përjashtimin e individëve nga qasja në shërbime financiare. Duke

Gjithëpërfshirja financiare dhe aksesi në shërbimet bankare

mundësuar transakcione bankare me kosto të përballueshme, përkatësisht duke ofruar llogaritë e pagesave me shërbime bazike, promovohet edhe sistemi formal financiar dhe eliminohet përdorimi i parasë së gatshme.

P ërfshirja financiare zvogëlon varfërinë dhe pabarazinë. Duke fuqizuar individët me të hyra të ulta, në menaxhimin e financave të tyre personale përmes bankës, zvogëlohet pabarazia ekonomike dhe stimulohet rritja ekonomike.

Një nga sfidat e rritjes së përfshirjes financiare, është mungesa e vetëdijësimit dhe njohurive rreth shërbimeve formale financiare të ofruara nga banka. Tradita, ndikimi kulturor dhe normat sociale, sidomos në vendet rurale, mund të ndikojnë në nivelin e përfshirjes financiare. Në këtë rast, bankat luajnë një rol të rëndësishëm.

Duke hapur llogari pagese me shërbime bazike, pavarësisht të hyrave, statusit apo historisë kreditore, bankat i mundësojnë grupeve të tilla, pranimin e pagës apo ndihmave sociale përmes llogarisë bankare duke ndikuar pozitivisht në menaxhimin financiar personal. Për më tepër, duke mundësuar realizimin e transfereve, bankat ndikojnë në zvogëlimin e përdorimit të parasë së gatshme dhe rrezikut të ndërlidhur si dhe në zvogëlimin e kostove. Në të gjitha rastet, para hapjes së llogarisë, bankat aplikojnë kërkesat rregullative kundër pastrimit të parasë dhe financimit të terrorizmit. Si rrjedhojë, refuzimi nga ana e bankës mund të bëhet nëse hapja e llogarisë shkel rregullat në kuadër të pastrimit të parave dhe financimit të terrorizmit dhe nëse klienti ka tashmë një llogari pagese me shërbime bazike.

Çfarë ofron një llogari pagese me shërbime bazike?

Një llogari pagese me shërbime bazike ofron pa limit, pa pagesë ose me një tarifë të arsyeshme mujore, shërbimet si: deponim, tërheqje, debitim direkt, transakcione të pagesave përmes kartelave në Kosovë, transfere të kreditit brenda bankës.

Tarifa mujore nuk mund të tejkalojë 0,12% të vlerës së pagës mesatare neto mujore në Kosovë e cila publikohet nga Agjencia e Statistikave të Kosovës.

Gjithashtu, klientët ekzistues të cilët posedojnë llogari pagese standarde, me kërkesë kanë të drejtë të konvertojnë llogarinë e tyre në llogari pagese me shërbime bazike, nëse plotësojnë kushtet e parapara sipas rregullores për qasje në llogari pagese me shërbime bazike.

Për konvertimin e llogarisë së pagesës nuk aplikohet tarifë.

2024 • THE KOSOVO BANKER 69

KAPITULLI 4

Kush mund të ketë llogari pagese me shërbime bazike?

Qasja në llogaritë e pagesave me shërbime bazike sigurohet për të gjithë qytetarët e Kosovës, pavarësisht nga rrethanat financiare, statusi i punësimit të tyre, niveli i të ardhurave, historia e kredisë ose falimentimi.

Kush përfiton pa pagesë nga shërbimet e llogarisë bazike?

Pa pagesë, do të përfitojnë kategoritë e konsumatorëve që i përkasin grupit të konsumatorëve të cenueshëm që përfitojnë nga të drejtat e parashikuara me legjislacionin që rregullon pensionet dhe asistencën sociale në Kosovë.

Promovimi i qasjes në shërbimet bazike bankare në Kosovë Në Kosovë, si në shumë vende të tjera në zhvillim, zgjerimi i qasjes në shërbimet bazike bankare konsiderohet ndër shtytësit kryesor për fuqizimin financiar të individëve dhe nxitjen e

70 THE KOSOVO BANKER • 2024

stabilitetit ekonomik. Prandaj, është me rëndësi që përfshirja financiare përmes promovimit të qasjes në llogaritë bazike, të mundësohet nga një bashkëpunim në mes të të gjitha palëve të interesit, përfshirë qeverinë, institucionet rreTARIFA MUJORE NUK MUND TË TEJKALOJË

0,12% TË VLERËS SË PAGËS MESATARE NETO MUJORE NË KOSOVË E CILA PUBLIKOHET NGA AGJENCIA E STATISTIKAVE TË KOSOVËS.

gullative dhe institucionet financiare.

Vetëm në këtë mënyrë, Kosova mund të përmirësojë përfshirjen financiare dhe të zhbllokojë mundësitë për qytetarët e saj.

Sikurse në vendet tjera në botë, edhe në Kosovë, veçanërisht në zonat rurale, një numër i konsiderueshëm i popullsisë ka qasje të kufizuar në sistemin financiar. Rrjedhimisht, kjo pjesë e popullatës mbetet krejtësisht e përjashtuar nga sistemi financiar duke u mbështetur në kanalet financiare informale si mundësi e vetme e menaxhimit të parasë së tyre.

Për të promovuar qasjen në llogari pagese me shërbime bazike dhe për të arritur efektin e dëshiruar, duhet të eliminohen pengesat aktuale siç janë: mungesa e informimit për produktet dhe shërbimet financiare dhe mundësitë e përdorimit të tyre dhe mungesa e besimit ndaj institucioneve financiare formale. Prandaj, edukimi financiar i popullatës për përfitimet e shërbimeve bankare dhe mënyrën e përdorimit të tyre, është shumë I rëndësishëm. Përmes programeve të edukimit financiar, individët do të informohen për mundësitë e menaxhimit të financave të tyre personale dhe përdorimin efektiv të produkteve bazë bankare.

Politikëbërësit luajnë një rol kritik në eliminimin e këtyre pengesave dhe krijimin e një mjedisi të favorshëm për përfshirje financiare përmes politikave dhe rregulloreve mbështetëse.

Banka Qëndrore e Kosovës, në linjë me Direktivën e Bashkimit Evropian mbi krahasueshmërinë e tarifave në lidhje me llogaritë e pagesave, konvertimin e llogarisë së pagesave dhe qasjen në llogaritë e pagesave me shërbime bazike, ka publikuar Rregulloren për qasjen në llogari pagese me shërbime bazike, e cila ka hyrë në fuqi nga 1 gusht, 2023.

Ndërsa, bankat komerciale tanimë kanë implementuar të gjitha kërkesat e rregullores dhe janë të përkushtuara në përmbushjen e rolit të tyre për përgjegjësinë sociale duke mundësuar një përfshirje më të madhe financiare dhe të barabartë për të gjithë qytetarët e saj.

Gjithëpërfshirja financiare dhe aksesi në shërbimet bankare

LULZIM TAHIRI MENAXHER I SEKTORIT PËR MBËSHTETJE TË BIZNESIT BPB

Qasja në kredi dhe financimi i StartUps Siç është tashmë e njohur, NVM-të (Ndërmarrjet e Vogla dhe të Mesme) konsiderohen gjithnjë e më shumë si një pjesë esenciale e ekonomisë së një vendi, pavarësisht nëse është një vend me një ekonomi të mirëfilltë apo në zhvillim si Kosova.

N

VM-të luajnë një rol të rëndësishëm në zhvillimin ekonomik dhe social të Kosovës, dhe janë burimi kryesor i krijimit të vendeve të reja të punës, gjenerimit të të ardhurave dhe rritjes së konkurrencës përmes nxitjes së frymës sipërmarrëse dhe inovacionit.

Në mesin e tyre një rol gjithnjë e më të rëndësishëm kanë edhe ndërmarrjet e reja të cilat mund të konsiderohen si ndër levat kryesore të rritjes ekonomike.

Ndërmarrjet e reja apo Start-up janë një konfirmim I vazhdimësisë së aktivitetit ekonomik te vendit, shtytësit e

inovacionit, konkurencës së shëndetshme, shfrytëzimit të resurseve alternative dhe mbi të gjitha, sinjal i mundësive të shumta për gjeneratat e reja dhe idetë e reja të biznesit.

Në një ambient dinamik dhe në zhvillim me hapa të shpejtë, sfida e pare për këto ndërmarrje pas vendimit strategjik për themelimin e tyre, është sigurimi i resurseve për themelimin, vazhdimësinë dhe rritjen e qëndrueshme.

Kjo, nënkupton nevojën për sigurimin e kapitalit fillestar dhe stabilitetit financiar në mënyre që të orientohen drejt ushtrimit të aktivitetit, qasjeve të reja dhe krijimit të bazës së klient-

ëve. Alternativa më e zakonshme për kapitalin fillestar vazhdon të mbetet përkrahja e familjes, miqve dhe fondet e akumuluara, e pas kësaj konsiderohet financimi nga institucionet financiare.

Në lidhje me këtë të fundit, një fokus të veçantë do ti kushtojmë qasjes së institucioneve financiare për financimin e ndërmarrjeve të reja. Financimi nga Institucionet financiare, si mënyra më tradicionale e financimit te bizneseve të reja, për këto të fundit është i vështirë dhe me sfida për një sërë arsyesh.

Njohja e vështirësive në financimin e ndërmarrjeve të reja është thelbësore për hartuesit e politikave dhe strategjive

2024 • THE KOSOVO BANKER 71

KAPITULLI 4

të nevojshme, në mënyrë për të hartuar dhe zbatuar masat e duhura, të cilat do të ndihmojnë për të përmirësuar qasjen në financim për këto ndërmarrje.

Ndërmarrjet e reja nuk kanë një histori te aktivitetit dhe historia e të dhënave të tyre financiare është e pamjaftueshme. Kjo e vështirëson vlerësimin e tanishëm dhe parashikimin financiar dhe të zhvillimit të tyre nga ana e institucioneve financiare. Në këtë mënyrë, shfrytëzimi I standardeve dhe supozimeve për parashikimin e të ardhmes së biznesit bëhet i domosdoshem cka mund të ndikojë drejtëpërdrejtë në vendim-marrjen apo hezitimin e Institucioneve financiare për financimin e këtyre ndërmarrjeve të reja.

Rritja e shpejtë e ndërmarrjeve të reja shpesh bëhet sfiduese për Institucionet financiare në lidhje me parashikimin e nevojave për financim, rrjedhës së parasë dhe përkrahjes së ndërmarrjeve me ritmin e tyre të zhvillimit. Mungesa e planeve të mirëfillta të bisnesit nga ana e ndërmarrjeve të reja, shkakton pasiguri në përceptimin e intitucioneve financiare për zhvillimin potencial të këtyre ndërmarjeve.

Në të njëjtën kohë duke qenë se financimi i ndërmarrjeve të reja paraqet një rrezik me të lartë, institucionet financiare e kanë të nevojshëm të kërkojnë kolateral të mjaftueshëm për të mbuluar rrezikun potencial të shtuar.

Ofrimi i kolateralit shpeshherë konsiderohet si pengesë e pakapërcyeshme apo e vështirë për ndërmarrjet e reja.

Duke qenë se ndërmarrjet e reja janë të vogla për nga asetet dhe kapitali, ofrimi i këtyre të fundit si garanci shpeshherë konsiderohet i pamjaftueshëm.

Një tjetër sfidë me të cilën ballafaqohen ndërmarrjet e reja është depërtimi në treg. Ky i fundit, në shumë raste, është i vështirë në pranimin e produkteve apo shërbimeve të reja. Këto pasiguri lidhen me hezitimin e konsumatoreve

72 THE KOSOVO BANKER • 2024

për produktet apo shërbimet e reja dhe konkurencën që veçse është prezente në treg. Përveç kësaj, kufizimet financiare shpesh herë bëjnë që ndërmarrjet e reja, të jenë të kufizuara në punësimin dhe ngritjen e kapaciteteve të nevojshme njerëzore duke përqendruar shumë funksione në numër të vogël të stafit.

Megjithatë duhet të jemi të vetëdijshem për potencialin pozitiv qe mund të kenë ndërmarrjet e reja, duke marrë në konsideratë shumë prej përparesive që ua bëjnë më të lehtë hyrjen në treg dhe zhvillimin e aktivitetit.

Si të tilla përparësi mund veçojmë lehtësinë në aplikimin e modeleve të reja dhe inovative në parashikimin e zhvillimeve të tregut dhe përshtatjen më shpejt me këto ndryshime, krahasuar me bizneset që kanë një strukturë organizative dhe procese tashmë të vendosura me kohë.

Duke pasur përparësinë e fleksibilitetit, këto ndërmarrje zakonisht janë në hap me zhvillimet e reja teknologjike dhe shumë më lehtë përshtaten ndaj ndryshimeve duke I shfrytëzuar këto drejt avancimit të produkteve apo shërbimeve që I ofrojnë.

Duke prezantuar ide të reja që sfidojnë industritë tradicionale, ndërmarrjet e reja krijojnë mundësi për investime dhe zhvillim të industrisë. Ky cikël inovacioni mund të ketë efekte pozitive në ekonomi, si rritja e mundësive të punësimit dhe rritja e konkurrencës së industrisë.

Ndërmarrjet e reja shpesh herë janë alternativë e re në ciklin e aktivitetit të bisnesit për ndërmarrjet e mëdha, të cilët produktet apo shërbimet fillestare i kanë importuar më parë. Kjo e rrit pavarësinë e ketyre bizneseve dhe vendit në përgjithësi duke bërë që kapitali të orientohet brenda kufijve të shtetit duke evituar pasiguritë qe ndërlidhen me zhvillimet ndërkombëtare.

Me këtë, ndikimi pozitiv në ekonominë e vendit, nivelin e punësimit, zhvillimin demografik dhe performanca financiare zhvillohet edhe më shumë.

Këto përparesi, dhe jo vetëm, duhet të jenë shtytëse për institucionet financiare që të jenë afër iniciativave të reja të biznesit dhe Ndërmarrjeve të reja duke ju dhënë përkrahje të plotë që nga ideja për një aktivitet biznesi, realizimin e planit të biznesit dhe jetësimit të tij. Në vazhdim të kesaj, trajtimi i veçantë me kushte sa më lehtësuese përsa i përket përvojes së biznesit, mënyrës së pagesave (pagesat e çrregullta), normave të favorshme të interesit dhe kërkesave për kolateral duhet të jetë fokus i shtuar i Institucioneve financiare.

Përveç sa më sipër, një aspekt tjetër shumë i rendesishem eshtë edhe ofrimi i shërbimeve jo-financiare për këtë kategori të bizneseve. Ofrimi i këshillave për

Gjithëpërfshirja financiare dhe aksesi në shërbimet bankare

realizimin e qëllimeve drejt dizajnimit, lansimit dhe përmirësimit të produktit apo shërbimit është i një rëndësie të veçantë për të mbeshtetur ndërmarrjet e reja në rrugën e tyre drejt tregut vendas dhe të jashtëm. Duke ofruar keto shërbime, institucionet financiare krijojnë një potencial të qëndrueshëm për zhvillim në vend dhe bëjnë më të lehtë realizimin e objektivave për ndërmarresit e rinj.

Duke bërë këtë ndikohet drejtëpërdrejtë në avancimit tutje të qasjes në financa, zhvillimin ekonomik të qëndrueshëm, barazisë gjinore dhe zhvillimin e shoqërisë.

Ndikim të madh në ketë drejtim duhet të japin edhe institucionet shtetërore nëpërmjet ofrimit të lehtësirave

të ndryshme për ndërmarresit e rinj.

Ofrimi i përkrahjes në garantimin e ekspozimeve kreditore me një fleksibilitet dhe mbulueshmëri më të lartë apo forma të tjera mbështetje siç janë grantet, subvencioneve apo lehtësirave të ndryshme do e bënin më të lehtë zhvillimin e ndërmarrjeve të reja.

Prezantimi i koncepteve dhe teknologjive të reja nga ndërmarrjet mund të gjallërojë tregjet, duke promovuar konkurrencë të shëndetshme dhe përmirësime në ofertat ndaj konsumatorëve. Nëpërmjet qasjeve të tyre inovative, ndërmarrjet mund të ndikojnë ndjeshëm në zgjerimin dhe prosperitetin e ekonomisë, duke ndikuar në zhvillimin e industrisë në të ardhmen. Këto iniciativa

duhet të konsiderohen një potencial i ri për Institucionet financiare dhe një shtytës i shëndetshëm i ekonomisë dhe shoqërisë në përgjithësi. Kjo kategori duhet të ketë një përkujdes të veçantë edhe nga Institucionet shtetërore pasi ndikon në zhvillimin ekonomik të vendit. Duke ofruar mundesi për gjeneratat e reja dhe idetë innovative, krijohet një ambient i përshtatshëm për punë dhe atraktiv për të jetuar. Në këtë mënyrë, qasja më e lehtë në financa për këtë bisnese, ndikon në kalimin më të lehtë të pasigurive, orientimin drejt rritjes, tërheqjen e investimeve, dhe mbi të gjitha krijimin e një baze të fortë drejt suksesit në ambientin gjithnjë e më dinamik dhe konkurues qe na rrethon.

2024 • THE KOSOVO BANKER 73

KAPITULLI 4

KORAB OSMANAJ SHEF I SIGURISË SË INFORMACIONIT PRIBANK

Ndërgjegjësimi i punonjësve dhe përdorimi etik i të dhënave të klientëve Hyrje Në epokën e sotme digjitale, përdorimi etik i të dhënave të klientëve është më i rëndësishëm se kurrë. Institucionet financiare trajtojnë sasi tejet të mëdha të të dhënave të ndjeshme të klientëve çdo ditë. Këto të dhëna përfshijnë informacione që identifikojnë personin (botërisht të referuara shkurt si PII, nga gjuha angleze Personal Identifiable Information), transaksione financiare, histori kreditore dhe më shumë. Trajtimi etik i këtyre të dhënave nuk është vetëm kërkesë ligjore, por edhe detyrim moral. Trajtimi i gabuar i të dhënave të klientit mund të çojë në pasoja të rënda, duke përfshirë vjedhjen e identitetit, humbjen financiare dhe dëmtimin e reputacionit të institucionit.

74 THE KOSOVO BANKER • 2024

Rëndësia e etikës së të dhënave në bankim Institucioneve financiare u besohen të dhëna të ndjeshme të klientëve dhe së këndejmi praktikat etike të të dhënave janë imperative. Përdorimi i parregullt i këtyre të dhënave mund të rezultojë në dëm të konsiderueshëm financiar dhe personal për klientët. Prandaj, është thelbësore të krijohen protokolle të fuqishme për të siguruar që të dhënat të trajtohen në mënyrë etike dhe të sigurt.

Etika e të dhënave përfshin parime të tilla si transparenca, llogaridhënia dhe respektimi i privatësisë së klientit. Institucionet financiare duhet të sigurojnë që mbledhja e të dhënave është e nevojshme dhe proporcionale me shërbimet e ofrua-

ra. Ata gjithashtu duhet të garantojnë që përdorimi i të dhënave është në përputhje me standardet rregullatore dhe respekton privatësinë dhe të drejtat e individëve.

Ndërgjegjësimi i punonjësve: Linja e parë e mbrojtjes Punonjësit janë linja e parë e mbrojtjes për ruajtjen e të dhënave të klientëve.

Pavarësisht implementimit të masave mbrojtëse teknologjike të avancuara, gabimi i faktorit njeri mbetet cenueshmëri e konsiderueshme. Sulmet kibernetike të tipit phishing, për shembull, shpesh shfrytëzojnë mungesën e ndërgjegjësimit të punonjësve për të fituar akses të paautorizuar në informacione të ndjeshme.

Gjithëpërfshirja financiare dhe aksesi në shërbimet bankare

“88% e incidenteve të thyerjes së të dhënave shkaktohen nga gabimet e punonjësve.”

– Universiteti i Stanfordit

Trajnimi dhe edukimi Për të zbutur këto risqe, trajnimi dhe edukimi i vazhdueshëm janë imperativ.

Do të duhej të mbahen punëtori dhe sesione të rregullta trajnimi për të edukuar punonjësit rreth kërcënimeve më të fundit të sigurisë kibernetike dhe praktikave më të mira për t’iu kundërvënë atyre.

Temat do të duhej të përfshijnë njohjen e tentativave për phishing, procedurat e sigurta të trajtimit të të dhënave dhe rëndësinë e fjalëkalimeve të forta dhe unike.

Trajnimi do të duhej të jetë interaktiv dhe praktik, me skenarë nga jeta reale për të ndihmuar punonjësit të njohin dhe t’u përgjigjen kërcënimeve potenciale. Kjo qasje praktike siguron që punon-

jësit jo vetëm të jenë të ndërgjegjshëm për kërcënimet, por të jenë gjithashtu të përgatitur për të vepruar me shpejtësi dhe në mënyrë të përshtatshme.

Krijimi i kulturës së sigurisë Përtej trajnimit formal, nxitja e kulturës së sigurisë brenda organizatës është thelbësore. Punonjësit do të duhej të ndiejnë përgjegjësi për sigurinë e të dhënave të klientëve. Kjo mund të arrihet duke integruar praktikat e sigurisë në ecurinë e përditshme të punës dhe duke i shprehur mirënjohje punonjësve që demonstrojnë zotim ndaj sigurisë së të dhënave.

Krijimi i kulturës së sigurisë përfshin komunikim të qartë nga niveli udhë-

heqës për rëndësinë e mbrojtjes së të dhënave. Azhurnimet dhe rikujtimet e rregullta për protokollet e sigurisë, së bashku me inkurajimin për të raportuar aktivitete të dyshimta, kontribuojnë në krijimit e mjedisit ku siguria është përgjegjësi e përbashkët.

Përdorimi etik i të dhënave të klientëve Konsideratat etike në trajtimin e të dhënave shtrihen përtej parandalimit të thyerjeve të të dhënave. Këtu kemi të bëjmë me mbledhjen, përdorimin dhe ndarjen e të dhënave të klientëve me përgjegjësi, duke siguruar transparencë dhe respekt për privatësinë e klientit.

2024 • THE KOSOVO BANKER 75

KAPITULLI 4

Minimizimi i të dhënave dhe pëlqimi

Politikat për mbrojtjen e të dhënave

Një nga parimet thelbësore të përdorimit etik të të dhënave është minimizimi i të dhënave. Institucionet financiare do të duhej të mbledhin vetëm të dhënat që janë të nevojshme për veprimtarinë e tyre.

Për më tepër, marrja e pëlqimit të qartë nga klientët përpara mbledhjes së të dhënave të tyre është thelbësore. Klientët do të duhej të informohen se çfarë të dhëna po mblidhen, si do të përdoren dhe me kë do të ndahen.

Politikat e qarta dhe të aksesueshme të privatësisë i ndihmojnë klientët të kuptojnë të drejtat e tyre dhe detyrimet e institucionit. Kjo transparencë nxit besimin dhe u mundëson klientëve të marrin vendime të informuara për të dhënat e tyre.

Hartoni politika për mbrojtjen e të dhënave me fokus në parimet etike.

Praktikoni minimizimin e të dhënave, duke siguruar që të mblidhen vetëm të dhënat e nevojshme. Informoni klientët për praktikat e mbledhjes së të dhënave përmes politikave të qarta dhe të aksesueshme të privatësisë.

Politikat do të duhej të përvijojnë hapat për mbledhjen, përdorimin, ruajtjen dhe asgjësimin e të dhënave. Ato do të duhej të përfshijnë gjithashtu udhëzime për ndarjen e të dhënave me palët e treta, duke siguruar që këto praktika të jenë në pajtim me standardet ligjore dhe etike.

Transparenca dhe llogaridhënia Transparenca në praktikat e të dhënave ndërton besimin me klientët. Institucionet financiare do të duhej të kenë politika të qarta të privatësisë dhe t’ua komunikojnë ato klientëve në mënyrë efektive.

Kjo përfshin ofrimin e aksesit të lehtë në politikat e privatësisë dhe ofrimin e shpjegimeve të kuptueshme të praktikave komplekse të të dhënave.

Për më tepër, do të duhej të ekzistojnë mekanizma të llogaridhënies për të siguruar pajtueshmërinë me standardet etike.

Kjo përfshin auditime dhe vlerësime të rregullta të praktikave të trajtimit të të dhënave dhe caktimin e një ekipi apo individi përgjegjës për mbikëqyrjen e etikës së të dhënave.

Llogaridhënia përfshin gjithashtu reagimin ndaj thyerjes së të dhënave në mënyrë të menjëhershme dhe efektive.

Institucionet do të duhej të kenë plan të qartë veprimi për zbutjen e efekteve të thyerjes së të dhënave dhe komunikimin transparent me klientët e prekur.

76 THE KOSOVO BANKER • 2024

Strategjitë për rritjen e ndërgjegjësimit të punonjësve dhe praktikave etike Programi gjithëpërfshirës i trajnimit Implementimi i trajnimit të detyrueshëm të sigurisë kibernetike për të gjithë punonjësit, me trajnime shtesë të specializuara për ata në detyra që trajtojnë informacione të ndjeshme, ka rëndësi vendimtare. Këto programe do të duhej të azhurnohen rregullisht për të adresuar kërcënimet më të reja dhe për të përfshirë informacionet kthyese nga sesionet e mëparshme.

Programet e trajnimit do të duhej të mbulojnë gamë të gjerë temash, duke përfshirë identifikimin e skemave mashtruese me phishing, rëndësinë e praktikave të sigurta të fjalëkalimeve dhe procedurat për raportimin e incidenteve potenciale të sigurisë.

Trajnimi i avancuar për stafin e teknologjisë së informacionit do të duhej duhet të përfshijë zhvillimet më të fundit në teknologjinë e sigurisë kibernetike dhe strategjitë e zbutjes së kërcënimeve.

Masat e avancuara të sigurisë Masat teknologjike do të duhej të plotësojnë trajnimin dhe politikat. Përdorni metoda të avancuara të enkriptimit për të mbrojtur të dhënat si në tranzit ashtu edhe në pushim. Zbatoni detyrimisht dhe rreptësisht kontrolle të aksesit, duke siguruar që vetëm personeli i autorizuar mund të ketë akses në informacione të ndjeshme.

Autentifikimi me shumë faktorë (botërisht i referuar shkurt si MFA, nga gjuha angleze Multi-Factor Authentication) dhe azhurnimet e rregullta të softuerit janë komponentë kritikë të një kuadri të fortë sigurie. Institucionet do të duhej gjithashtu të investojnë në sisteme të detektimit të ndërhyrjeve dhe auditime të rregullta të sigurisë për të identifikuar dhe trajtuar cenueshmëritë potenciale.

Auditimet dhe vlerësimet e rregullta Kryeni auditime dhe vlerësime të rregullta të praktikave të trajtimit të të dhënave. Kjo ndihmon në identifikimin e cenueshmërive potenciale

Gjithëpërfshirja financiare dhe aksesi në shërbimet bankare

dhe siguron që praktikat të mbeten në pajtueshmëri me standardet etike dhe kërkesat ligjore.

Auditimet do të duhej të kryhen nga palë të treta të pavarura për të siguruar objektivitet dhe trajtim të plotë.

Gjetjet do të duhej të përdoren për të përmirësuar vazhdimisht politikat dhe procedurat ekzistuese.

organizatës ndaj praktikave etike të të dhënave në deklaratat publike dhe komunikimet e brendshme. Duke trasuar rrugën nga lart, udhëheqësit mund të ndikojnë në të gjithë organizatën, duke siguruar që etika dhe siguria e të dhënave të kenë prioritet në çdo nivel.

Roli i nivelit udhëheqës në promovimin e praktikave etike Niveli udhëheqës luan rol vendimtar në promovimin e praktikave etike të të dhënave dhe rritjen e ndërgjegjësimit të punonjësve. Drejtuesit dhe menaxherët duhet të udhëheqin duke dhënë shembull dhe duke demonstruar zotimin ndaj etikës dhe sigurisë së të dhënave.

Udhëheqësit duhet të sigurojnë që punonjësit të kenë burimet dhe përkrahjen e nevojshme për të mbështetur etikën e të dhënave dhe standardet e sigurisë. Kjo përfshin ofrimin e aksesit në programet e trajnimit, investimin në teknologjitë e avancuara të sigurisë dhe nxitjen e një mjedisi ku punonjësit nuk ngurrojnë të raportojnë problemet potenciale të sigurisë.

Trasimi i rrugës nga lart

Përfundim

Udhëheqësit do të duhej të komunikojnë rëndësinë e etikës së të dhënave në mënyrë të qartë dhe të pandryshueshme.

Kjo përfshin artikulimin e zotimit të

Përdorimi etik i të dhënave të klientëve dhe ndërgjegjësimi i punonjësve janë komponentë kritikë të një institucioni financiar të sigurt dhe të besueshëm.

Ofrimi i burimeve dhe përkrahjes

Dhënia prioritet këtyre aspekteve jo vetëm që mbron klientët, por edhe forcon besimin e tyre tek institucioni.

Institucionet financiare duhet të njohin rëndësinë e këtyre elementeve dhe të ndërmarrin hapa me vetiniciativë për t’i integruar ato në veprimtarinë e tyre. Ndërsa ecim përpara në një botë gjithnjë e më digjitale, përdorimi etik i të dhënave të klientëve dhe ndërgjegjësimi i punonjësve do të mbeten me rëndësi kyç për misionin e ofrimit të shërbimeve bankare të sigurta dhe të besueshme.

Duke implementuar programe trajnimi gjithëpërfshirëse, duke hartuar politika të fuqishme për mbrojtjen e të dhënave dhe duke nxitur një kulturë sigurie, institucionet mund të sigurojnë që punonjësit e tyre të jenë të pajisur mirë për të trajtuar të dhënat e klientëve në mënyrë etike dhe të sigurt. Zotimi i nivelit udhëheqës ndaj këtyre parimeve do të përforcojë më tej rëndësinë e tyre, duke siguruar që praktikat etike të të dhënave nuk janë vetëm politikë, por vlerë thelbësore e organizatës.

2024 • THE KOSOVO BANKER 77

ntervist

BESNIK BERISHA DREJTOR MENAXHUES FONDI KOSOVAR PËR GARANCI KREDITORE

Fondi Kosovar për Garanci Kreditore u themelua në vitin 2016 përmes ligjit të miratuar në Kuvendin e Republikës së Kosovës.

Si ka ndikuar Fondi Kosovar për Garantimin e Kredive në ndërmarrjet e vogla dhe të mesme (NVM) që nga fillimi i tij. A mund të ndani me ne një histori suksesi?

Fondi Kosovar për Garanci Kreditore u themelua në vitin 2016 përmes ligjit të miratuar në Kuvendin e Republikës së Kosovës. Që nga themelimi e deri sot, gjithnjë në përputhje me misionin institucional, Fondi Kosovar për Garanci Kreditore është shndërruar në storje suksesi në vete, pikërisht bazuar në kontributin/impaktin e dhënë ndër vite ,në lehtësimin e qasjes në financa për NMVM-të.

Si një institucion mirë i kapitalizuar me mbi 90 milionë euro, kapital i krijuar nga sinergjia e institucioneve vendore dhe ndërkombëtare pra nga Qeveria e Republikës së Kosovës, KfW ( Banka Zhvillimore Gjermane) dhe Usaid ( Agjencia Amerikane për Zhvillim Ndërkombëtarë) ne sot jemi shtyllë e fuqishme e ekonomisë së Kosovës dhe kontribues në krijimin e një ambienti më të mirë të të bërit biznes në vendin tonë. Kontribut ky gjithnjë i fokusuar

në lehtësimin e qasjes në financa për NMV-të që ato të rriten, zhvillohen dhe arrijnë qëllimet e që lidhen me impementimin e suksesshëm të planeve të tyre biznesore.

Hap pas hapi dhe vit pas viti, duke mbuluar një pjesë të konsiderueshme të hendekut kreditor në tregun e Kosovës, FKGK ka arritur rezultate signifikante me mbi 700 milionë euro kredi të garantuara, rreth 370 milionë garancione të miratuara dhe mbi 11,000 biznese që kanë përfituar nga skemat tona garantuese, pra janë kredituar falë FKGK-së.

Deri sot, kemi arritur të lidhim marrëveshje me shtatë institucione bankare, katër institucione mikrofinanciare dhe një institucion jobankar, që na kanë besuar një pjesë të portofolit të tyre kreditor, e që përbënë rreth 95% të portofolit kreditor në Kosovë. Çfarë përpjekjesh ka bërë FKGK për të kontribuar në krijimin e vendeve të punës?

Shtueshmëria është pjesë e misionit të institucionit tonë, e që këtë mision do ta arrijmë duke nxitur kredi të reja për

Gjithëpërfshirja financiare dhe aksesi në shërbimet bankare

“Bazuar në metodologjinë tonë të llogaritjes, nga aktiviteti investiv gjatë gjithë këtyre viteve, pra nga themelimi i institucionit tonë, nga skemat garantuese të FKGK-së, janë krijuar mbi 25 mijë vende të reja pune. Kjo na shpie edhe më afër realizimit të misionit tonë që pikërisht e kërkon dhe fuqizon këtë aspekt.”

grupet e synuara, gjë që çon drejt një shifre me rritje të konsiderueshme të kredive të reja, investimeve në ekonomi, dhe si rrjedhoje krijim të vendeve të reja te punës.

Pra, përmes skemave tona garantuese përveç që synojmë rritjen e qasjes në financa për NMVM-të, mbështesim zhvillimin e ndërmarrësisë, prodhimin vendor, ne synojmë të kontribojmë në krijimin e vlerës së shtuar në mbështetjen e zhvillimit të përgjithshëm ekonomik si dhe krijimin e vendeve të reja të punës.

Bazuar në metodologjinë tonë të llogaritjes, nga aktiviteti investiv gjatë gjithë këtyre viteve, pra nga themelimi i institucionit tonë, nga skemat garantuese të FKGK-së, janë krijuar mbi 25 mijë vende të reja pune. Kjo na shpie edhe më afër realizimit të misionit tonë që pikërisht e kërkon dhe fuqizon këtë aspekt.

Si e vlerësoni se po aplikohen kriteret e qëndrueshmërisë mjedisore nga bizneset në Kosovë?

Pjesë shumë e rëndësishme për FKGKnë për çka dhe institucioni ynë mbanë përgjegjësi të plotë, është mjedisi dhe shoqëria, andaj, si e tillë kujdeset që të shmang dhe zvogëlojë ndikimin negativ në mjedis nga investimet e mundësuara nga skema garantuese.

Institucioni ynë ka arritur të ndërtojë një sistem që vlerëson ndikimin e kredive të garantuara në aspektin mjedisor dhe social duke marrë parasysh aspektet e QMS-së gjatë procesit së vendimmarrjes, në bazë të praktikave më të mira të mundshme dhe me ndikime më të vogla mjedisore dhe sociale. Tanimë, me një

bazë dhe procese mirë të strukturuara, ku respektohet dhe aplikohet sistemi për vlerësim duke u bazuar në parimet standarde e ndërkombtare të qeverisjes mjedisore dhe sociale FKGK-ja vendos se cilat biznese t‘i mbështesë dhe i drejton në zbatimin e masave zbutëse për të minimizuar ndikimet negative.

2024 • THE KOSOVO BANKER 79

KAPITULLI 4

gratë në biznes dhe ndërmarrësit e rinj.

Në këtë fazë janë trajnuar rreth 250 gra pronare biznesesh nga sektorë të ndryshëm. FKGK do ta vazhdojë këtë iniciativë, meqë ka rezultuar si një kërkesë nga vet pjesmarrëset.

Synimet e FKGK për përmirësimin e sektorit bujqësor janë kryesisht përmes rritjes së qasjes në financim, duke garantuar kreditë për fermerët dhe ndërmarrjet bujqësore, në mbulueshmëri deri

60+40+C 60%

Çfarë roli ka FKGK në promovimin e barazisë gjinore në ekosistemin sipërmarrës?

Ekosistemi i ndërmarrësisë në Kosovë ende ka mangësi dhe vend për përmirësim sa i përket pjesëmarrjes së grave si të barabarta në këtë habitat. Sfidat për gratë në biznes janë sfidat që edhe shumë biznese i kanë, e sidomos qasja në financa me të cilat ballafaqohen edhe bizneset me pronare gra apo startupët. Kjo për shkak të arsyeve tanimë të njohura për të gjithë si: mungesa e pronës, mungesa e historisë kreditore,

80 THE KOSOVO BANKER • 2024

njohurive financiare, etj. Fondi Kosovar për Garanci Kreditore ka dizajnuar një skemë garantuese që i dedikohet kësaj kategorie më pak të shërbyer në treg nga aspekti i financimit. Është pikërisht “Dritarja për Gratë në Biznes” që ka një mbulueshmëri më të madhe garantimi dhe përveç komponentit financiar ngërthen në vete edhe komponentin jofinanciar që përfshinë trajnime. Fondi Kosovar për Garanci Kreditore, vitin e kaluar ka pilotuar iniciativën e organizimit të trajnimeve që lidhen me avancimin e njohurive financiare për

Si synon FKGK të përmirësojë sektorin bujqësor në Kosovë dhe cilat janë sfidat unike me të cilat përballet ky sektor?

FKGK në kuadër të skemave garantuese ka dizejnuar edhe skemën që i dedikohet agrokulturës, pra, “Dritarja Agro”.

Dritarja Agro ofron garanci për institucionet e regjistruara financiare për të mbuluar rrezikun për kreditë në sektorin Agro për NMVM-të, qofshin ato të regjistruara në ARBK apo edhe fermerë që posedojnë Certifikatë të Fermerit dhe NIF (Numër Identifikues të Fermës).

Synimet e FKGK për përmirësimin e sektorit bujqësor janë kryesisht përmes rritjes së qasjes në financim, duke garantuar kreditë për fermerët dhe ndërmarrjet bujqësore, në mbulueshmëri deri 60%.

Mbështetjen e Investimeve Kapitale ku përmes skemës garantuese “ Dritarja AGRO” FKGK dëshiron të nxit investimet në makineri, teknologji dhe infrastrukturë bujqësore, duke ndihmuar fermerët të modernizojnë praktikat e tyre dhe të rrisin produktivitetin.

Gjithashtu, FKGK është e përkushtuar të ofrojë trajnime dhe këshillim për fermerët lidhur me menaxhimin financiar, teknikat e avancuara bujqësore, etj.

Duke u fokusuar në këtë sektor të rëndësishëm për ekonominë e vendit ne ndikojmë në zhvillimin e qëndrueshëm të këtij sektori, gjë që ndikon drejtpërdrejt edhe në punësimin më të madh dhe në zëvendësimin e produkteve ushqimore të importuara.

Trendet dhe sfidat e bankimit digjital

5 Kapitulli

Trendet dhe sfidat e bankimit digjital

KAPITULLI 5

FITIM TASHOLLI MENAXHER I DEPARTAMENTIT TË PAGESAVE DHE OPERACIONEVE BANKA EKONOMIKE

Pagesat pa kontakt dhe kuletat digjitale Në një botë ku teknologjia po zhvillohet me një shpejtësi të pazakontë, mënyra si kryejmë pagesat ka pësuar një ndryshim thelbësor.

P

agesat pa kontakt dhe kuletat digjital po fitojnë terren, duke ofruar një alternativë të sigurt dhe të lehtë në krahasim me metodat tradicionale të kryerjes së pagesave, veçanërisht përgjatë pandemisë së COVID-19, kur siguria dhe higjiena personale u bënë prioritet.

Në nivel global pagesat pa kontakt dhe kuletat digjital po përjetojnë një rritje të vazhdueshme, njëkohësisht vendet e zhvilluara po shohin një rritje të përdorimit të këtyre teknologjive, gjithsesi që nuk përjashtohet edhe impakti tek vendet që janë në zhvillim që po përfitojnë nga përdorimi i këtyre dy teknologjive për të modernizuar sistemin e tyre të pagesave.

Me këtë trend të rritjes së përdorimit të kuletave digjitale është duke u bërë

82 THE KOSOVO BANKER • 2024

Trendet dhe sfidat e bankimit digjital

progres edhe në Republikën e Kosovës, ku për të ndjekur zhvillimet e fundit teknologjike është e nevojshme edhe adaptimi i bazës ligjore dhe rregullative më të avansuar. Për këtë arsye, Banka Qendrore e Republikës së Kosovës së bashku me të gjithë ofruesit e shërbimeve të pagesave janë në proces të përgatitjes për implementimin të Ligjit të ri për shërbimet e pagesave, nga i cili ligj derivojnë rregullore dhe direktiva që adaptojnë direktivat nga Parlamenti dhe Këshilli Europian për ofrimin e shërbimeve të pagesave PSD2 (Payment Service Directive 2 ).

Ligji për shërbimin e pagesave synon të përmirësojë sigurinë në procesim të pagesave, të forcoj mbrojtjen e konsumatorit, nxitjen e përdorimit të aplikacioneve inovative, rritjen e konkurrencës në treg, dhe fuqizimin e Open Banking.

Meqenëse metoda e kryerjes së pagesave pa kontakt është shërbim që veç se është ofruar nga ofruesit e shërbimeve të pagesave përmes kartelave bankare me funksion debiti dhe krediti, kuleta digjitale është një shërbim mjaft atraktiv dhe inovativ në Kosovë, duke u bazuar edhe në inovacionin teknologjikë të sjellur nga IFJB-të FINTECH (Institucionet Financiare jo Bankare) në ofrimin e shërbimeve të pagesave të cilat do të luajnë rol të rëndësishëm në modernizimin e sistemit të pagesave, rritjen e konkurrencës dhe lehtësime në qasje të shërbimeve inovative dhe atraktive financiare për qytetarët.

Sipas raportit mujor mbi instrumentet cash dhe jocash të publikuar nga BQK, në vitin 2021 në POS terminale janë realizuar 88% të pagesave pa kontakt, ndërsa në vitin 2023 janë realizuar 91% të pagesave pa kontakt, ky trend i rritjes së numrit të pagesave të realizuara pa kontakt e përcjell edhe vitin 2024 ku deri në muajin Korrik ka arritur në 96%.

Sa i përket përdorimit të kuletave digjitale ka ende shumë hapësirë që të përzgjidhet nga konsumatori si mënyrë e të menaxhuarit të buxhetit personal, ku në vitin 2023 nga kuletat digjitale janë realizuar gjithsejt 65,032 pagesa, nëse e krahasojmë periudhën e gjysmës së parë të vitit 2023 me vitin 2024 kemi rritje të përdorimit të kuletës digjitale në numër të pagesave për 23%.

E rëndësishme në adaptimin e këtyre dy teknologjive është edhe krijimi i kënaqshmërisë tek konsumatorët, ku konsumatorët po përfitojnë në mënyra të shumta. Nga rritja e shpejtësisë së realizimit të transaksioneve, lehtësimi në metodat e realizimit të pagesave, deri tek mundësia për të mbrojtur të dhënat e tyre financiare në mënyrë të sigurt në një platformë digjitale, këto teknologji ofrojnë një përvojë më të përshtatshme dhe më të sigurt për përdoruesit duke

eliminuar nevojën për të mbajtur me vete para fizike dhe kartelat bankare.

Nga ana tjetër, bizneset përfitojnë nga zvogëlimi i kohës së realizimit të transaksionit, rritja e vëllimit të shitjeve, duke përmirësuar përvojën e klientit dhe duke rritur efikasitetin operacional.

Industria e pagesave është duke u zhvilluar në mënyrë të vazhdueshme, me inovacione të reja që sjellin më shumë lehtësi dhe siguri për përdoruesit.

Nga krijimi dhe avansimi i pajisjeve të reja që mundësojnë adoptimin dhe funksionimin e këtyre dy teknologjive (POS- Point of Sale dhe E-commerce) deri tek integrimi i teknologjisë së inteligjencës artificiale dhe të blockchain, këto tendenca tregojnë për një rrugëtim të qartë drejt një ekonomie më të digitalizuar dhe të përshtatshme për të gjithë.

Çfarë janë dhe si funksionojnë pagesat pa kontakt?

Sipas raportit mujor mbi instrumentet cash dhe jocash të publikuar nga BQK, në vitin 2021 në POS terminale janë realizuar

88%

të pagesave pa kontakt, ndërsa në vitin 2023 janë realizuar

91%

të pagesave pa kontakt, ky trend i rritjes së numrit të pagesave të realizuara pa kontak e përcjell edhe vitin 2024 ku deri në muajin Korrik ka arritur në

96%

Pagesat pa kontakt (contactless payments) janë një metodë e pagesave elektronike që lejojnë përdoruesit të paguajnë për produkte dhe shërbime përmes terminalave të pagesave (POS), duke përdorur kartelën bankare ose kuletën digjitale të instaluar në një paisje të mençur (Smartphone ose Smartwatch).

Pagesat pa kontakt funksionojnë përmes teknologjisë të quajtur NFC (Near Field Communication). Kjo teknologji lejon një pajisje të komunikojë me një terminal të pagesave vetëm duke e kaluar afër POS-it në një distancë të vogël, zakonisht disa centimetra. Kur një pajisje që mbështet tekonologjinë NFC kalon afër një terminali të pagesave, informacioni i pagesës shpërndahet përmes një lidhjeje të sigurt dhe të kodifikuar, duke e lejuar pagesën të realizohet për një periudhë shumë të shkurtër kohore.

2024 • THE KOSOVO BANKER 83

KAPITULLI 5

Çfarë janë dhe si funksionojnë kuletat digjitale?

Kuletat digjitale janë aplikacione ose platforma të cilat lejojnë përdoruesit të ruajnë, shpenzojnë dhe menaxhojnë fonde digjitale në mënyrë të sigurtë dhe të shpejtë.

Platformat e tilla si Apple Pay dhe Google Pay po bëhen gjithnjë e më të preferuara nga konsumatorët Kosovar.

Kuletat digjitale operojnë përmes një gamë të gjerë të teknologjive, duke përfshirë lidhjen e informacionit të pagesës me një llogari bankare, kartelë bankare ose me një platformë të veçantë të pagesave. Përdoruesit mund të shtojnë fonde në kuletën e tyre digjitale dhe pastaj të kryejnë pagesa përmes pajisjeve mobile ose në internet, duke përdorur informacionin e ruajtur në kuletën e tyre digjitale.

Përparësitë e pagesave pa kontakt përmes kuletave digjitale Shpejtësia: Pagesat pa kontakt janë shumë më të shpejta se metodat tradicionale të realizimit të pagesave përmes kartelave bankare. Përdoruesit mund të kryejnë pagesat vetëm duke e kaluar

84 THE KOSOVO BANKER • 2024

kartelën bankare ose paisjen e mençur mbi një terminal, duke e shkurtuar kohën e procesimit.

Komoditeti: Nuk ka nevojë për nënshkrim ose vendosje të PIN-it për shuma të vogla të pagesës. Përmes kuletave digjitale mundësohet metodë më e lehtë dhe të shpejtë për të kryer pagesa, duke eliminuar nevojën për të mbajtur me vete kartelat fizike bankare ose para të gatshme.

Siguria: Tek metoda e pagesave pa kontakt janë të integruara mekanizma të sigurisë, të tilla si kufizimet e shumës së pagesës dhe verifikimi i identitetit në disa raste. Me rastin e vjedhjes së paisjes së mençur (Smartphone ose Smartwatch) në të cilat janë të instaluar ndonjëra nga kuletat digjitale është shumë më e vështirë të bëhet keq përdorimi i fondeve dhe të dhënave në krahasim me rastin e vjedhjes së kartelës fizike të bankës, pasi që për të u këqyr në aplikacionin e kuletes digjitale përdoruesi duhet së pari të e hapë paisjen e menqur dhe pastaj të kryej autentifikimin me shumë faktor që mund të përfshij identifikimin përmes shenjave të gishtrinjëve, skanimin e fytyrës dhe të syve. Për më tepër, të dhënat e kartelave bankare të cilat janë të ndërlidhura me kuletën digjitale janë të enkriptuara, ku numri i kartelës zëvendësohet me një numër të krijuar në mënyrë të rëndomtë i cili quhet token.

Kjo mënyrë e ruajtjes së informacionit e shmangë edhe mundësinë e keqpërdorimit të dhënave të konsumatori në rast të sulmit kibernetik ndaj POS terminaleve.

Fleksibiliteti: Përdoruesit mund të bëjnë lidhjen e më shumë se një kartele bankare me kuletën e tyre digjitale, dhe të i përdorin

për realizim të pagesave nga cila do dhe në çdo kohë, duke e bërë atë një zgjidhje të përshtatshme për një jetë dinamike.

Mangësitë e pagesave pa kontakt përmes kuletave digjitale Me gjithë përparësitë dhe përfitimet e përdorimit të kuletave digjitale për realizim të pagesave pa kontakt, ka edhe mangësi.

Disa prej tyre përfshijnë: Siguria e të dhënave: Megjithëse përdorimi i kuletave digjitale dhe realizimi i pagesave pa kontakt janë relativisht të sigurta, ka ende shqetësime për sigurinë e të dhënave personale dhe informacioneve financiare nëse pajisja humbet ose vidhet.

Shkalla e pranueshmërisë: Edhe pse këto dy teknologji janë duke u përhapur gjithnjë e më shumë, ka ende biznese dhe vende që nuk ofrojnë këtë opsion pagese për klient, ku nuk përkrahet në disa raste nga ana teknologjike, si tërheqja e parave të gatshme në ATM, dhe kryerjen e pagesave në POS. Pagesat pa kontakt dhe kuletat digjitale janë inovacione të rëndësishme në botën e pagesave elektronike, duke sjellë një mundësi të re të komoditetit dhe fleksibilitetit për përdoruesit.

Megjithatë, është e rëndësishme që të adresohen sfidat për të siguruar një përvojë të sigurt dhe të përshtatshme për të gjithë përdoruesit e këtyre teknologjive. Përmes vazhdimësisë së inovacionit dhe përmirësimit të sigurisë, kuletat digjitale mund të shërbejnë si një mjet i fuqishëm për të ndi hmuar në transformimin e mëtejshëm digjital të sistemeve të pagesave.

Trendet dhe sfidat e bankimit digjital

YLL GASHI UDHËHEQËS I DIVIZIONIT TË BIZNESIT TË KARTELAVE DHE POS-IT TEB

Preferenca për pagesa elektronike në Kosovë: Evolucioni në sjelljen e konsumatorëve pas pandemisë Domeni i transaksioneve financiare, veçanërisht për sa i përket pagesave me kartela, ka pësuar transformim të ndjeshëm globalisht dhe Kosova nuk bën përjashtim. “Mënyra se si njerëzit paguajnë dhe paguhen ka ndryshuar më shumë në 5 vitet e fundit sesa në 50 të fundit”.

E

volucioni është përshpejtuar nga ngjarje globale pa precedent, siç është shpërthimi i pandemisë së COVID-19, duke vepruar si shkas dhe duke shkaktuar ndryshim në sjelljet dhe preferencat e konsumatorëve, veçanërisht në mënyrën se si konsumatorët zgjedhin të kryejnë transaksionet e tyre. Preferencat në zhvillim të konsumatorëve kërkonin një përshtatje në sektorin e shërbimeve financiare. Bankat dhe tregtarët u detyruan të përmirësonin gamën e zgjidhjeve të tyre për kryerjen e pagesave në mënyrë që t’i dilnin ndesh kërkesave të reja në treg, duke përfshirë vendosjen e terminaleve POS të reja dhe zgjerimin e portave për pagesa online.

Për Kosovën, që përceptohet të jetë në

fillet e digjitalizimit financiar, pandemia e rriti urgjencën dhe rëndësinë e digjitalizimit.

Sistemi financiar i Kosovës ka përjetuar rritje dhe progres që nga shpallja e pavarësisë në vitin 2008. Sektori bankar, i cili luan rol të rëndësishëm në ekonomi, ka demonstruar reziliencë dhe fleksibilitet duke përqafuar teknologjitë për kryerjen e transaksioneve financiare.

Në Kosovë, adoptimi por dhe modelet e përdorimit të pagesave me kartelë, si element i sistemeve financiare, kanë qenë të ndryshëm. Ndërsa transaksionet me para të gatshme tradicionalisht kanë dominuar në tregun kosovar, vitet e fundit ka pasur shenja të tranzicionit drejt pagesave elektronike.

Mbizotërimi i parave të gatshme Para shpërthimit të pandemisë, Kosova, si shumë vende të tjera, ishte shumë e varur nga transaksionet me para të gatshme. Preferenca për para të gatshme ishte e rrënjosur në faktorë të ndryshëm, duke përfshirë shprehinë, ndjenjën e kontrollit mbi financat personale dhe ndonjëherë mungesën e besimit ose familjarizimit me pagesat elektronike. Shpërthimi i pandemisë së COVID-19 pati ndikim të madh në sjelljen e konsumatorëve në mbarë botën, për sa i përket mënyrave të pagesave, veçanërisht në vende si Kosova, ku paratë e gatshme tradicionalisht ishin mënyra kryesore e pagesave. Ndërsa shpërthimi i pandemisë ka përshpejtuar

2024 • THE KOSOVO BANKER 85

KAPITULLI 5

tranzicionin drejt përdorimit të kartelave, mbizotërimi i ndërmarrjeve të vogla dhe të mesme në Kosovë, shumë prej të cilave operojnë kryesisht me para të gatshme, thekson sfidat e tranzicionit drejt një ekonomie më të digjitalizuar.

Për këto biznese, transaksionet me para të gatshme ofrojnë thjeshtësi dhe fleksibilitet që ende nuk mund të riprodhohet plotësisht nga sistemet e pagesave elektronike. Në Kosovë vlerësohet se numri i personave që punojnë por nuk janë të regjistruar si të punësuar është i lartë.

Kjo është të paktën çfarë argumentojnë përfaqësuesit e Departamentit të Shtetit të SHBA. Kjo situatë tregon se një pjesë e konsiderueshme e fuqisë punëtore është e angazhuar në punësim joformal ku vendet e tyre të punës nuk janë të regjistruara zyrtarisht dhe ata punojnë pa kontrata zyrtare pune. Kjo prek benefitet e punëtorëve dhe ndikon në aftësinë e qeverisë së Kosovës për të mbledhur të dhëna të sakta të punësimit por edhe për të vjelë tatimet përkatëse, gjë që pengon planifikimin ekonomik.

Nga ana tjetër, Shoqata e Bankave të Kosovës vuri në pah vështirësitë në inkurajimin e përdorimit të pagesave elektronike, duke pasur parasysh preferencën e rrënjosur për përdorimin e parave të gatshme, e cila kërkon strategji gjithëpërfshirëse për të adresuar si nevojat infrastrukturore ashtu edhe faktorët socio-ekonomikë që mbështesin këtë preferencë.

Përfshirja financiare / Reduktimi i përdorimit të parave së gatshme në Kosovë Në Kosovë, kalimi në pagesa elektronike me kartela dhe shërbime financiare digjitale është pjesë e një tranzicioni më të madh që mbështet synime më të gjera të përfshirjes financiare, duke i mundësuar një segmenti më të madh të popullsisë të ketë qasje dhe të përfi-

86 THE KOSOVO BANKER • 2024

SHPËRTHIMI I PANDEMISË SË COVID-19 PATI NDIKIM TË MADH NË SJELLJEN E KONSUMATORËVE NË MBARË BOTËN, PËR SA I PËRKET MËNYRAVE TË PAGESAVE, VEÇANËRISHT NË VENDE SI KOSOVA, KU PARATË E GATSHME TRADICIONALISHT ISHIN MËNYRA KRYESORE E PAGESAVE.

dhe të volitshme transaksioni. Megjithatë, paraja e gatshme mbetet mënyra mbizotëruese e pagesës në Kosovë, ku duhet theksuar se vëllimi i tërheqjeve të parave të gatshme mbetet i lartë, gjë që tregon preferencë të fortë për paratë e gatshme kundrejt metodave digjitale të pagesës në mesin e popullatës. Rrjedhimisht, BQK-ja publikoi Strategjinë Kombëtare të Kosovës për Pagesat me Vlerë të Vogël 2021-2026, e cila ofron plan të gjerë për zhvillimin e sistemeve të pagesave në tregun me pakicë, me fokus në uljen e varësisë nga paratë e gatshme dhe rritjen e adoptimit të metodave të pagesave pa para të gatshme. Më tej, strategjia synon të intensifikojë përdorimin e instrumenteve moderne të pagesave në tregun me pakicë që janë plotësisht elektronike, për të reduktuar ndjeshëm qarkullimin e parasë së gatshme.

Përfundim tojë nga shërbimet financiare. Për më tepër, lëvizja drejt pagesave digjitale ka implikime për efiçiencën ekonomike, duke reduktuar kostot që lidhen me trajtimin e parave të gatshme dhe duke rritur potencialisht transparencën dhe gjurmueshmërinë e transaksioneve financiare. Në nivel global, transformimi në fushën e transaksioneve financiare tregon hap drejt një ekosistemi financiar më të digjitalizuar. Përvoja e Kosovës pasqyron version në shkallë të vogël të zhvendosjes globale.

Sipas Bankës Qendrore të Republikës së Kosovës (BQK) në publikimin për përdorimin e kartelave bankare, pavarësisht se Kosova ka normë më të ulët të transaksioneve me kartela për frymë në krahasim me Eurozonën, tregu i kartelave në Kosovë po zhvillohet me shpejtësi. Kartelat përdoren gjithnjë e më shumë si alternativë e preferuar ndaj parave të gatshme, duke treguar zhvendosje drejt zgjidhjeve të pagesave elektronike që ofrojnë metoda të sigurta

Integrimi i pagesave me kartelë në transaksionet e përditshme paraqet mundësi për të nxitur rritjen ekonomike dhe për të rritur përfshirjen financiare.

Pagesat me kartela lehtësojnë proces transaksioni më të rrjedhshëm dhe më efiçient, duke reduktuar varësinë nga paratë e gatshme dhe aspektet jo-efiçiente që lidhen me trajtimin e parave të gatshme.

Për më tepër, pagesat me kartelë luajnë rol vendimtar në rritjen e përfshirjes financiare. Duke u ofruar konsumatorëve akses në kartela krediti dhe debiti, bankat mund të rrisin bazën e klientëve të bankës, pasi do t’u mundësojnë klientëve që më parë ishin të përjashtuar nga sistemi financiar të marrin pjesë në ekonomi. Për sektorin bankar të Kosovës, kuptimi i dinamikës së preferencave të pagesave me kartelë ka rëndësi thelbësore. Faktorë të tillë si tarifat e transaksionit, disponueshmëria e terminaleve POS, besimi i konsumatorëve në pagesat digjitale dhe përvoja e përgjithshme e përdoruesit mund të ndikojnë ndjeshëm në normat e adopti-

Trendet dhe sfidat e bankimit digjital

mit të pagesave me kartelë. Për më tepër, roli i edukimit dhe ndërgjegjësimit në promovimin e përfitimeve të pagesave me kartelë është kritik, duke pasur parasysh se shumë konsumatorë dhe biznese mund të kenë ende shqetësime që lidhen me sigurinë dhe besueshmërinë e transaksioneve digjitale.

Trajtimi i këtyre sfidave kërkon përpjekje të kombinuar nga institucionet financiare dhe ofruesit e teknologjisë.

Iniciativat që synojnë rritjen e njohurive digjitale, të kombinuara me zhvillimin e shërbimeve bankare digjitale që janë të aksesueshme dhe të lehta për përdorim, mund të luajnë rol bosht në kapërcimin e rezistencës ndaj teknologjive digjitale. Për më tepër, trajtimi i çështjes themelore të papunësisë së lartë, veçanërisht te të rinjtë, është thelbësor për zgjerimin e bazës së klientëve të bankave dhe krijimin e një mjedisi më të favorshëm për adoptimin e shërbimeve financiare digjitale.

Bibliografia QK (2023). Banka Qendrore e KoB sovës. Përdorimi i kartelave bankare në Kosovë. [Online]. Në dispozicion këtu: https://bqk-kos.org/repository/docs/SistemiIPagesave/Use%20 of%20bank%20cards%20in%20Kosovo.pdf [Aksesi më 11 nëntor 23] BQK (2022). Strategjia Kombëtare për Pagesat me Vlerë të Vogël në Kosovë. [Online]. Në dispozicion këtu: https://bqk-kos.org/wp-content/uploads/2021/07/SKVV_CBK_EN-1. pdf [Aksesi më 11 nëntor 23] Komisioni i Evropian (2023). Gjetjet kryesore të Raportit të vitit 2023 për Kosovën. [Online]. Në dispozicion këtu: https://ec.europa.eu/ commission/presscorner/detail/ en/QANDA_23_5614 [Aksesi më 14 tetor 23] SHBK (2022). Shoqata e Bankave të Kosovës. [Online]. Në dispozicion

këtu: https://www.bankassoc-kos. com/ [Aksesi më 11 nëntor 23] SHBK (2020). [Online]. Në dispozicion këtu: https://www.bankassoc-kos. com/En/video/479/kosovo-bankingassociation-in-cooperation-with-visa-launch-informative-campaignto-increase-bank-card-paymentsin-kosovo-and-reduce-cash-transactions-in-the-economy/ [Aksesi më 11 nëntor 23] Departamenti i Shtetit i SHBA-së (2023). Pasqyrat e Klimës së Investimeve: Kosova. Në dispozicion këtu: https://www.state.gov/reports/2023investment-climate-statements/kosovo/ [Aksesi më 23 mars 24] VISA (2024). Visa ri-krijon kartelën, zbulon produkte të reja për epokën digjitale. Në dispozicion këtu: Visa Reinvents the Card, Unveils New Products for Digital Age | Visa [Aksesi më 30 maj 24]

2024 • THE KOSOVO BANKER 87

KAPITULLI 5 ARTIKULL I SPONSORIZUAR

ENEIDA THOMAJ DREJTORE MENAXHUESE PAYLINK

Trendet dhe sfidat e bankimit digjital Klientët në tregun e Shqipërisë dhe Kosovës gjithmonë e më shumë po bëhen më kërkues ndaj trendeve të reja në sistemin e pagesave. Ata synojnë siguri dhe lehtësi përdorimi, duke ndikuar kështu në rritje të volumit të transaksioneve të pagesave.

S

ipas statistikave të Bankës së Shqipërisë, gjatë vitit 2023 pagesat me kartë në terminalet POS arritën një vlerë rreth 14.5 millionë, me një rritje prej 35% krahasuar me një vit më parë.

Në vlerë transaksionesh pagesat me kartë vitin e kaluar arritën 26.6% më shumë krahasuar me vitin 2022. Numri i terminaleve POS në vend arriti shifrën rekord me rreth 19 mijë POS apo me një rritje prej rreth 18.2% krahasuar me një vit më parë (Revista Monitor, “Numri i pagesave me kartë u rrit me 35% vitin e kaluar, arrijnë rekord historik”, Shkurt 2024).

Klienti fundor gjithmonë e më shumë po e vlerëson kohën individuale dhe kërkon të “shpenzojë” sa më pak kohë të vlefshme në ambjentet e pritjes pranë bankës në të cilën ka llogaritë. Rishtazi në PayLink po ndeshemi me kërkesa nga klientët tanë banka apo institucione pagesash që qartazi e përcjellin këtë ndryshim sjellje konsumatore. Tashmë po kërkohen zgjidhje “tailor made” që ulin shumë prezencën fizike të klientit fundor. Në fillim të 2024 institucionet e pagesave në Shqipëri lancuan me sukses projektin e digjitalizimit të kartës së

88 THE KOSOVO BANKER • 2024

pagesës (fizike) në portofole të mirënjohura globalisht (shembull Google wallet, shërbim ky mbështetur edhe nga skemat ndërkombëtare të pagesave). PayLink ka qenë një ndër institucionet e përfshira që në fillim në të tilla projekte inovatore dhe të suksesshme. Po e njëjta tendencë do të shtrihet/lançohet rishtazi edhe në Kosovë.

Ajo ç’ka u vu re nga lancimi i këtij funksionaliteti në treg, si në krahun e tregtarëve pranues të kartave të tokenizuara në terminalet e tyre, ashtu edhe të lëshuesve të kartës së digjitalizuar ishte se: a) në fillim, tregtarët lokal ishin hezitues duke mos e njohur shërbimin, por menjëherë duke parë thjeshtësinë dhe lehtësinë e kryerjes së pagesës, u bë një shërbim i mirëpritur për t’u zgjeruar.

Për me tepër, në Shqipëri, duke qenë treg i ndikuar fuqimisht nga turizmi, përdorimi i këtij shërbimi u mbështet edhe më shumë nga përdoruesit e huaj që me zhdërvjelltësi e përdornin të tillë shërbim; b) është një funksionalitet i cili, duke qenë se bazohet në autentifikimin biometrik për të aksesuar portofolin e për të bërë pagesat (nëpërmjet shenjës së gishtit, apo njohjes së tipareve të fytyrës) ofronte një siguri më të lartë dhe bënte

që klientët fundor të ndiheshin komfort karshi këtij funksionaliteti; c) duke qenë se tashmë autentifikimi biometrik, zëvendëson përdormin e PIN për kryerjen e pagesave bëri që pagesat të rriteshin në numër (duke hequr barrën e mbajtjes mend të PIN) – ende nuk ka një statistikë specifike për efektin e futjes së këtij funksionaliteti në tregun vendas por bazuar në statistikat e BSH sa më lart efekti është dukshëm pozitiv. Kjo thekson edhe një herë kulturën adaptive që ka konsumatori shqiptar karshi trendeve të reja. Për më tepër, nga një studim kryer nga Kaiser Associates për MasterCard në 2021, cilësohet se shërbimet digjitale të ofruara nga skemat e pagesave (shembull MC Digital First) do të rezultojë në mesatarisht uljen e kostove të shërbimit me 40%, rritje të bazës konsumatore me 10-15%, rritje me rreth 15% të volumit të transaksioneve (për shkak të përmirësimit të përvojës konsumatore), si dhe rënie me 20-25% të mashtrimeve për transaksionet digjitale.

Duke parë këto sjellje pozitive në rajon, vet skemat ndërkombëtare të pagesave po mbeshtesin akoma më shumë trende të tilla. Rishtazi MC pohoi se është e zotuar të kalojë në tokenizimin 100% të e-com-

Trendet dhe sfidat e bankimit digjital

merce në Europë brenda dhjetëvjeçarit në vijim. Ky zotim vjen me synimin kryesor që të anashkalohet vendosja manuale e të dhënave të kartave dhe për t’i bërë transaksionet në e-commerce më të sigurta e të aksesueshme nga të gjithë. Sipas një artikulli së fundmi nga Payments Cards & Mobile 11 Qershor 2024, pritshmëria e mashtrimeve nga pagesat online parashikohet të tejkalojë 91 miliard USD brenda 2028. Të tilla pritshmëri dhe sfida kanë bërë që zgjidhjet digjitale të miksojnë jo vetëm facilitetin e përdorimit të mjeteve të pagesave por edhe sigurinë në përdorim (pikërisht tokenizimi i kartës bën të mundur që numri 16/19 shifror i kartës së pagesës të zëvendësohet me një token të sigurtë e duke ekspozuar këtë të fundit në pagesat online dhe jo numrin e kartës në vetvete).

Duke ecur nën ritmet e pranimit të trendeve të reja të digjitalizimit të pagesave, si dhe nën ndikimin e përdoruesve të huaj/turistë që imponojnë në tregun vendas zgjidhje të adoptuara më herët në vendet e tyre, tregu lokal është në kërkesë të vazhdueshme të kanaleve digjitale të pagesave. Shembull vihet re kërkesa për çertifikimin e pranimit të tërheqjeve në ATM apo depozitimeve të parasë fizike në ATM nëpërmjet kartelave digjitale. Kjo, si një mënyrë që ofron si siguri edhe lehtësi në veprime në ATM që janë ndër shërbimet më shumë të përdorura në vend.

Vet klientët fundorë po kërkojnë nga bankat e tyre (sidomos baza e klientëve aktivë në mobile aplikacion) funksionalitete shtesë që reduktojnë prezencën fizike në degë. Rishtazi ne si PayLink kemi ofruar zgjidhje për pajisje me kartë pagese të klientit fundor, pasi ky i fundit bën kërkesën nga mobile aplikacion i bankës, pa nevojë të pranisë fizike në degë.

Gjithashtu kemi bërë funksionale edhe kërkesa si paisja me PIN nga aplikacioni mobile apo ndryshimi i PIN të kartës së pagesës nëpërmjet një funksionaliteti të shtuar në mobile aplikacion (ku vet

NGA NJË STUDIM KRYER NGA KAISER ASSOCIATES PËR MASTERCARD NË 2021, CILËSOHET SE SHËRBIMET DIGJITALE TË OFRUARA NGA SKEMAT E PAGESAVE (SHEMBULL MC DIGITAL FIRST) DO TË REZULTOJË NË MESATARISHT ULJEN E KOSTOVE TË SHËRBIMIT ME

40% RRITJE TË BAZËS KONSUMATORE ME 10-15%, RRITJE ME RRETH 15% TË VOLUMIT TË TRANSAKSIONEVE (PËR SHKAK TË PËRMIRËSIMIT TË PËRVOJËS KONSUMATORE), SI DHE RËNIE ME 20-25% TË MASHTRIMEVE PËR TRANSAKSIONET DIGJITALE.

klienti fundor përcakton vlerat e PIN për t’u përdorur, pa qenë e nevojshme prania fizike në degë të bankës). Zgjidhje të tilla ka rezultuar me përfitime të dy anshme.

Nga ana e bankës e cila redukton qasjen operacionale në degë, si dhe duke u thelluar në analiza të sjelljes konsumatore të klientëve përdorues të mirë të mobile aplikacion për të qenë gjithmonë në hapin e kohës dhe duke ofruar zgjidhje digjitale sipas sjelljes së portofolit të klientelës së tyre. Po ashtu nga ana e konsumatorit final, zgjidhje të tilla ofrojnë fleksibilitet kohor dhe siguri.

Funksionalitetet e reja shoqërohen me përgatitje të thelluara sa i përket bazës kontraktuale me klientët dhe materiale informuese dhe promovuese. Lokalisht, nga institucionet e pagesave po punohet në drejtim të nënshkrimit elektronik, për të bërë “zinxhir” qasjen në bankë në mënyrë digjitale (komform legjislacionit vendor dhe masave të sigurisë së kërkuar) si për

hapjen e llogarisë ashtu edhe të pajisjes me karta/mjete pagese. Në këtë kuadër edhe nga institucionet mbikqyrëse po punohet fort karshi edukimit financiar si dhe pajisjen e të gjitha shtresave të popullsisë me karta/mjete pagese, qofshin këto të fundit karta lokale – apo ndryshe referuar si karta bazike, apo edhe karta me funksionalitete të avancuara për përdorim edhe jashtë territorit lokal (karta të skemave ndërkombëtare). Bankimi digjital do të ketë sukses në momentin që ka një bazë të gjerë klientësh fundor që janë përdorues aktiv të këtyre shërbimeve.

Duke qenë popullatë që përgjithësisht punon me para fizike, sfidat që paraqiten (qoftë në pajisjen e të gjithë popullsisë me kartë bazike, apo ruajtja e aspekteve të sigurisë në çdo hap) janë të mëdha por jo të pathyeshme. Dy vitet e fundit kanë treguar se tregu lokal mëson dhe përshtatet shpejt ndaj trendeve digjitale të pagesave.

2024 • THE KOSOVO BANKER 89

KAPITULLI 5

ADONIS BLLACAKU BANKA KOMBËTARE TREGTARE

Bashkëpunimi midis fintech dhe bankave: Një partneritet për të ardhmen Në vitet e fundit, sektori financiar ka përjetuar një ndryshim rrënjësor, falë avancimeve teknologjike dhe shfaqjes së fintech-ve. Bashkëpunimi midis bankave dhe fintech-ve ka krijuar një ekosistem të ri, duke kombinuar forcat e të dyja palëve për të ofruar shërbime më inovative dhe të përmirësuara për klientët. Ky artikull shtjellon se si këto partneritete po formësojnë të ardhmen e bankimit dhe sfidat që shoqërojnë këtë bashkëpunim.

Përfitimet e bashkëpunimit në mes fintech dhe bankave Inovacioni i përshpejtuar Bankat tradicionale, të njohura për strukturat e tyre të qëndrueshme, shpesh hasin vështirësi në përshtatjen e shpejtë ndaj teknologjive të reja.

Ndërmarrjet fintech, nga ana tjetër, janë të njohura për shpikjen dhe adoptimin e shpejtë të teknologjive të reja. Bashkëpunimi me fintech i lejon bankat të integrojnë shërbimet më të fundit teknologjike më shpejt dhe më efikasitet. Kjo rezulton në produkte dhe shërbime më të avancuara, të cilat u përgjigjen nevojave të ndryshueshme të klientëve. Për shembull, teknologjitë

90 THE KOSOVO BANKER • 2024

e blockchain dhe inteligjenca artificiale janë fusha ku fintech-t kanë përparuar ndjeshëm. Implementimi i blockchain mundëson transaksione më të sigurta dhe më të shpejta, ndërsa inteligjenca artificiale ofron analiza të thelluara të të dhënave të klientëve për t‘u ofruar atyre shërbime të personalizuara.

Përvoja e përmirësuar e klientit Fintech-t janë të përqendruara në përmirësimin e përvojës së përdoruesit përmes aplikacioneve të thjeshta dhe të aksesueshme. Kur këto inovacione kombinohen me stabilitetin dhe besueshmërinë e bankave tradicionale, rezultati është një shërbim më i mirë dhe më i plotë për klientët. Klientët përfitojnë nga ndërfaqe përdoruesi

“UI” më intuitive dhe shërbime më të shpejta dhe më të personalizuara.

Për shembull, aplikacionet mobile të fintech-ve ofrojnë shërbime bankare në kohë reale, duke e bërë më të lehtë menaxhimin e financave personale. Kjo përvojë e përmirësuar gjithashtu ndihmon në rritjen e besnikërisë së klientëve dhe në tërheqjen e klientëve të rinj, të cilët kërkojnë shërbime të shpejta dhe të aksesueshme. Bankat që investojnë në këto partneritete përfitojnë nga një reputacion më i mirë dhe një bazë klientësh më të qëndrueshme.

Efikasiteti operacional Integrimi i teknologjive të fintech-ve në proceset e bankave mund të çojë në përmirësime të mëdha në efikasitetin

Trendet dhe sfidat e bankimit digjital

operacional. Automatizimi i proceseve rutinë, siç janë verifikimi i identitetit dhe përpunimi i pagesave, ul koston dhe kohën e nevojshme për këto shërbime, duke i lejuar bankat të fokusohen në ofrimin e vlerave të shtuara për klientët.

Për më tepër, teknologjitë si inteligjenca artificiale dhe analiza e të dhënave ndihmojnë në parashikimin e sjelljes së klientëve dhe në ofrimin e shërbimeve të personalizuara. Përmirësimi i efikasitetit operacional nënkupton gjithashtu një rritje të produktivitetit dhe një reduktim të gabimeve njerëzore.

Kjo është veçanërisht e rëndësishme në një sektor ku saktësia dhe besueshmëria janë thelbësore për suksesin afatgjatë.

Rritja e aksesit në shërbime financiare Fintech-t shpesh zhvillojnë produkte që synojnë segmentet e popullsisë që tradicionalisht janë lënë jashtë shërbimeve financiare. Bashkëpunimi me bankat ndihmon në rritjen e përfshirjes financiare duke ofruar këto produkte dhe shërbime për një audiencë më të gjerë. Ky bashkëpunim mund të çojë në rritjen e aksesit në kredi, shërbime pagesash dhe mjete kursimi për individë dhe biznese të vogla që më parë nuk kanë pasur mundësi të përfitojnë nga këto shërbime. Një shembull konkret është zhvillimi i aplikacioneve mobile që ofrojnë shërbime bankare edhe në zona rurale, ku prania e filialeve bankare është e kufizuar. Këto teknologji mundësojnë kryerjen e transaksioneve, marrjen e kredive dhe kursimin pa nevojën për një vizitë fizike në bankë.

Sfidat e bashkëpunimit në mes të fintech dhe bankave Siguria dhe mbrojtja e të dhënave Ndërsa bashkëpunimi me fintech sjell përfitime të mëdha, ai gjithashtu rrit

kompleksitetin e menaxhimit të sigurisë kibernetike dhe mbrojtjes së të dhënave. Bankat dhe fintech-t duhet të bashkëpunojnë për të siguruar që të gjitha të dhënat e klientëve janë të mbrojtura në mënyrë adekuate dhe që çdo teknologji e re është e sigurt nga sulmet kibernetike. Implementimi i protokolleve të forta të sigurisë dhe edukimi i stafit dhe klientëve mbi praktikat më të mira të sigurisë janë thelbësore. Kjo përfshin përdorimin e enkriptimit të avancuar, monitorimin e vazhdueshëm të rrjetit për aktivitete të dyshimta dhe krijimin e planeve të reagimit në raste emergjente. Bankat dhe fintech-t duhet të jenë të përgatitura për të adresuar kërcënimet në zhvillim dhe të investojnë vazhdimisht në përmirësimin e masave të tyre të sigurisë.

Pajtueshmëria me rregullatorin Industria financiare është një nga sektorët më të rregulluar, dhe çdo partner-

itet midis bankave dhe fintech-ve duhet të respektojë këto rregullore strikte. Kjo përfshin jo vetëm përputhjen me rregullat ekzistuese, por edhe parashikimin dhe përshtatjen ndaj rregulloreve të reja që mund të dalin si rezultat i ndryshimeve teknologjike. Bashkëpunimi me autoritetet rregullatore dhe përcaktimi i standardeve të përbashkëta mund të ndihmojnë në navigimin e këtij mjedisi kompleks. Bankat dhe fintech-t duhet të punojnë ngushtë me rregullatorët për të siguruar që inovacionet e tyre janë në përputhje me ligjet dhe rregulloret. Ky bashkëpunim mund të përfshijë krijimin e grupeve të punës të përbashkëta për të studiuar ndikimin e teknologjive të reja dhe për të zhvilluar udhëzime që mbrojnë interesat e klientëve.

Integrimi i Sistemeve Integrimi i sistemeve teknologjike të bankave tradicionale me platformat moderne të fintech-ve mund të jetë

2024 • THE KOSOVO BANKER 91

KAPITULLI 5

kompleks dhe sfidues. Bankat mun edhe te kene sisteme më të vjetra, që kërkojnë kohë dhe investime të konsiderueshme për t‘u integruar me teknologjitë e reja. Ky proces kërkon një planifikim të kujdesshëm dhe një angazhim për investime në teknologji dhe trajnimin e stafit për të siguruar një tranzicion të qetë. Një integrim i suksesshëm kërkon bashkëpunim të ngushtë midis departamenteve të IT-së dhe menaxhimit të projekteve. Bankat mund të përdorin zgjidhje të ndërmjetme, si platformat

API, për të lehtësuar komunikimin dhe shkëmbimin e të dhënave midis sistemeve të ndryshme.

Ndryshimi i Kulturës Organizative Bashkëpunimi i suksesshëm midis bankave dhe fintech-ve kërkon një ndryshim të kulturës organizative.

Bankat duhet të jenë të hapura ndaj risive dhe të adoptojnë një qasje më fleksibile dhe të shpejtë ndaj ndryshimeve, duke përqafuar mentalitetin inovativ të fintech-ve. Ky ndryshim

kulturor mund të jetë sfidues, por është thelbësor për të përfituar nga mundësitë që ofron ky bashkëpunim.

Promovimi i një kulture të hapur ndaj inovacionit mund të përfshijë trajnime të rregullta për stafin mbi teknologjitë e reja, inkurajimin e ideve të reja dhe mbështetjen e iniciativave të brendshme për inovacion. Bankat mund të krijojnë gjithashtu inkubatorë të brendshëm për të testuar dhe zhvilluar projekte të reja fintech në një mjedis të kontrolluar.

Rastet e Suksesshme të Bashkëpunimit

1 2 3

Revolut dhe Lloyds Bank Një shembull i suksesshëm i bashkëpunimit midis një fintech dhe një banke tradicionale është partneriteti midis Revolut dhe Lloyds Bank. Revolut, një fintech i njohur për shërbimet e saj bankare

digjitale, ka bashkëpunuar me Lloyds Bank për të ofruar shërbime të përbashkëta që kombinojnë fleksibilitetin e Revolut me stabilitetin e Lloyds.

Ky partneritet ka rezultuar në produkte të reja që ofrojnë përfitime të dyanshme për klientët.

BBVA dhe Simple Një tjetër shembull është bashkëpunimi midis BBVA dhe Simple, një fintech e fokusuar në përmirësimin e përvojës së klientit përmes bankimit digjital.

Duke përfituar nga infrastruktura dhe ekspertiza e

BBVA, Simple ka mundur të zgjerojë ofertat e saj dhe të përmirësojë shërbimet për klientët e saj, duke krijuar një sinergji të fuqishme që ka rritur përfshirjen dhe kënaqësinë e klientëve.

ING dhe Payvision Një tjetër shembull është bashkëpunimi midis ING dhe Payvision, një fintech e specializuar në përpunimin e pagesave ndërkombëtare. Ky partneritet ka mundësuar që ING të zgjerojë ofertat e saj në fushën e tregtisë elektronike dhe të ofrojë shërbime pagesash më të sofistikuara për klientët e saj ndërkombëtarë. Kjo sinergji ka rezultuar në një rritje të ndjeshme të volumit të transaksioneve dhe në përmirësimin e shërbimit ndaj klientit.

Bashkëpunimi midis fintech-ve dhe bankave përfaqëson një evolucion të rëndësishëm në industrinë financiare. Duke kombinuar forcat, këto institucione mund të ofrojnë shërbime më të mira dhe më inovative për klientët e tyre. Megjithatë, për të shfrytëzuar plotësisht këto mundësi, është thelbësore që të adresohen sfidat që lidhen me sigurinë, rregulloret, dhe integrimin teknologjik.

Nëse menaxhohen si duhet, këto partneritete mund të kontribuojnë në një sektor financiar më të qëndrueshëm, të aksesueshëm dhe të përfshirë për të gjithë.

Partneritetet midis fintech-ve dhe bankave kanë potencialin të transformojnë mënyrën se si ofrohen shërbimet financiare, duke bërë të mundur që më shumë njerëz të kenë qasje në produkte financiare të avancuara dhe të përshtatura për nevojat e tyre.

Me një qasje të balancuar ndaj inovacionit dhe sigurisë, këto bashkëpunime mund të nxisin rritjen ekonomike dhe të përmirësojnë cilësinë e jetës për miliona njerëz në mbarë botën. Rritja e përfshirjes financiare dhe aksesit në shërbime të përmirësuara është një qëllim i përbashkët që mund të arrihet vetëm përmes bashkëpunimit të ngushtë dhe të vazhdueshëm midis të gjitha palëve të interesuara.

92 THE KOSOVO BANKER • 2024

Trendet dhe sfidat e bankimit digjital ARTIKULL I SPONSORIZUAR

Kosova përqafon të ardhmen pa para të gatshme: 50% përdorin pagesa digjitale dhe banking përmes pajisjeve mobile Ekonomia globale është duke përjetuar një transformim të thellë, me ekonominë digjitale që po shfaqet si forca kryesore në riformësimin e industrive dhe nxitjen e rritjes. Pagesat digjitale janë bërë katalizator shtytës në këtë ndryshim, duke mundësuar transaksione të lehta, duke avancuar përfshirjen financiare dhe duke hapur mundësi të reja.

M

egjithatë, ekonomia digjitale përfshin më shumë sesa thjesht pagesat - ajo përfshin tregtinë elektronike, shërbimet digjitale dhe platformat online. Digjitalizimi gjithëpërfshirës i sektorëve të ndryshëm është duke i hapur rrugë inovacionit, efikasitetit dhe lidhjes globale, duke ofruar mundësi të pakrahasueshme si për bizneset ashtu edhe për konsumatorët.

Rritja e parashikuar e vlerës së përgjithshme të transaksioneve digjitale është e jashtëzakonshme, me një rritje të pritshme vjetore prej 9.52%, duke arritur në rreth 16.59 trilionë dollarë deri në vitin 2028. Për më tepër, FIS parashikon që transaksionet me para në dorë në vitin 2026 do të përbëjnë më pak se 13% të transaksioneve të përgjithshme në nivel global. Hulumtimet

tregojnë se konsumatorët në Kosovë janë veçanërisht entuziastë për kalimin në pagesa digjitale. Kosova po përqafon me shpejtësi metodat e reja të pagesave digjitale dhe është në rrugën e mbarë për të krijuar një ekosistem të fuqishëm dhe gjithëpërfshirës të pagesave digjitale brenda rajonit.

Visa, një lider global në pagesat digjitale, ka bashkëpunuar me Shoqatën e Bankave të Kosovës për të bërë një hulumtime të detajuar të këtij tregu.

Ky hulumtim nxjerr në pah avancimin dinamik të Kosovës në teknologjitë dhe shërbimet digjitale, me një rritje të dukshme në përdorimit të pagesave elektronike.

Gati gjysma e të anketuarve kanë theksuar se janë përdorin në mënyrë aktive metodat e pagesave digjitale - siç janë kartelat, orët e mençura dhe tele-

fonat celularë - duke demonstruar një zhvendosje të fortë drejt transaksioneve pa para [të gatshme]. Ky trend nënvizon potencialin e rëndësishëm të Kosovës për avancim të mëtejshëm në peizazhin e saj të pagesave digjitale. Bankingu përmes pajisjeve celulare është metoda mbizotëruese, me 80% e të anketuarve që e përdorin atë, ndërsa mbi gjysma e tyre mbështeten në transferet bankare për transaksione të sigurta online. Përdoruesit citojnë shpejtësinë, lehtësinë e përdorimit, sigurinë dhe disponueshmërinë si përparësitë kryesore të këtyre metodave të pagesës.

Përkundër rritjes së popullaritetit të pagesave me kartela, orë të mençura dhe telefona celularë në Kosovë – veçanërisht në mesin e konsumatorëve të rinj – ende ka një rezistencë të dukshme dhe mungesë të ndërgjegjësimit në

2024 • THE KOSOVO BANKER 93

KAPITULLI 5

“Si kompani lidere në pagesat digjitale, Visa është e përkushtuar që të ofroi teknologjinë më të fundit për të garantuar transaksione të sigurta dhe të besueshme.

Ne jemi të përkushtuar që të edukojmë tregun dhe përdoruesit për përfitimet e këtyre avancimeve. Qëllimi ynë është të rrisim efikasitetin dhe sigurinë e proceseve të pagesave, duke i bërë transaksionet e përditshme më të thjeshta dhe më të volitshme. Në fund të fundit, ky angazhim mbështet zhvillimin e një shoqërie digjitale gjithëpërfshirëse, ku të gjithë kanë qasje në pagesat dhe shërbimet financiare digjitale, pavarësisht nga vendndodhja ose statusi i tyre financiar.” deklaroi Ana Draskovic, Zëvendëskryetare dhe drejtuese e përgjithshme në Visa SEE.

lidhje me gamën e plotë të përfitimeve që ofrojnë këto metoda. Shqetësimet kryesore përfshijnë sigurinë e transaksioneve dhe mungesën e informacioneve për përparësitë e pagesave digjitale.

Visa vazhdon të forcojë besimin në pagesat digjitale përmes inovacionit të pandalshëm. Në pesë vitet e fundit, Visa ka investuar mbi 9 miliardë dollarë globalisht në parandalimin e mashtrimieve, përfshirë më shumë se 500 milionë dollarë në inteligjencën artificiale dhe infrastrukturën e të dhënave për të forcuar sigurinë dhe për të penguar mashtrimet. Duke pasur parasysh se sulmet kibernetike ndodhin afërsisht çdo 11 sekonda, drejtimi i industrisë është i qartë. Visa është e përkushtuar që të mbrojë të dhënat personale dhe të sigurojë gjithmonë një ambient të sigurt pagese për përdoruesit.

94 THE KOSOVO BANKER • 2024

Në nivel lokal, Visa bashkëpunon me partnerët rajonalë për të siguruar që teknologjitë e saj të integrohen në mënyrë efektive dhe të përshtaten me nevojat dhe rregulloret lokale, duke ofruar një nivel të lartë mbrojtjeje dhe sigurie për pagesat digjitale. Së fundmi Visa, në partneritet me Google dhe NLB Bank, prezantoi Google Pay në këtë treg. Ky shërbim i ri lehtëson pagesat e shpejta dhe pa kontakt përmes portofolit digjital të Google.

Derisa pajisjet celulare po bëhen pjesë integrale në rutinat e përditshme të konsumatorëve, Google Wallet përmirëson përvojën e pagesave duke ofruar një mënyrë më të volitshme dhe më të sigurt për të kryer transaksione. Pavarësisht se janë duke kryer detyrat e përditshme ose duke bërë blerje përmes internetit, përdoruesit tani mund të shijojnë një proces të thjeshtë pagese me një prekje të vetme.

Gjetjet e hulumtimit të bërë konfirmojnë se Kosova po i pranon me shpejtësi metodat inovative të pagesave digjitale dhe është në rrugën e saj drejt zhvillimit të një ekosistemi të fortë dhe gjithëpërfshirës të pagesave digjitale në rajon. Tregu veç është dinamik me përdorimin e kuletave digjitale, pagesave me karta dhe transaksioneve përmes orëve të mençura, krahas metodave të avancuara të autentifikimit biometrik, si shenjat e gishtërinjve dhe njohja e fytyrës. Ndonëse kriptovalutat siç është Bitcoin janë ende në zhvillim e sipër, ato do të luajnë një rol të rëndësishëm në të ardhmen e pagesave. Për më tepër, rritja e pagesave të bëra nga AI, aplikacionet Peer-to-Peer dhe platformave të avancuara të pagesave tregojnë për një të ardhme premtuese për transaksionet financiare.

Trendet dhe sfidat e bankimit digjital ARTIKULL I SPONSORIZUAR

MENTOR HAJDARAJ PARTNER RPHS LAW

KLIT SHALA BASHKËPUNËTOR I LARTË MENAXHUES RPHS LAW

Digjitalizimi, transparenca dhe etika në operacionet bankare: Një perspektivë ligjore Përderisa sektori bankar përafron transformimin digjital, parimet e transparencës dhe etikës janë bërë po ashtu kritike. Në një kohë të inovacionit të shpejtë teknologjik, institucionet financiare duhet të kundrojnë kompleksitetin e ruajtjes së standardeve etike dhe transparencës me rastin e pranimit të zgjidhjeve të reja digjitale. Ky artikull analizon implikimet ligjore të transparencës, etikës dhe digjitalizimit në banka, me fokus të veçantë në pajtueshmërinë dhe rregullimin në Kosovë.

D

igjitalizimi ka revolucionarizuar industrinë bankare duke thjeshtësuar proceset, duke përmirësuar përvojën e klientëve dhe duke rritur efikasitetin. Megjithatë, me këtë ndryshim vjen një kërkesë e shtuar për transparencë në mënyrën se si bankat mbledhin, përdorin dhe mbrojnë të dhënat e klientëve. Në Kosovë, si në pjesën më të madhe të Evropës, operacionet bankare digjitale i nënshtrohen rregullimeve të tilla si Rregullorja e Përgjithshme për Mbrojtjen e të Dhënave (GDPR), e cila vendos kërkesa strikte për transparencën e përdorimit të të dhënave dhe mbrojtjen e privatësisë së klientit.

Rritja e platformave bankare digjitale i ka mundësuar klientët të kenë

qasje në kohë reale në llogaritë e tyre, transaksione dhe kushte të kredisë, duke promovuar një transparencë më të madhe. Megjithatë, detyrimi ligjor për bankat për të siguruar që këto shërbime digjitale të mbesin të sigurta dhe të besueshme mbetet një çështje kritike, pasi sulmet kibernetike dhe shkeljet e të dhënave mund të minojnë besimin dhe të çojnë në pasoja serioze ligjore dhe financiare.

Banka Qendrore e Kosovës (BQK), organet e tjera politikbërese dhe organet rregullatore të Bashkimit Evropian (BE), duke përfshirë Autoritetin Bankar Evropian (EBA), vazhdojnë të përditësojnë kornizat ekzistuese të transparencës për të reflektuar këto ndryshime.

Për shembull, projektligji i Kosovës për

shërbimet e pagesave, i cili u qarkullua për konsultim publik në qershor 2024, përafron legjislacionin me Direktivën II të Shërbimeve të Pagesave të BE-së (PSD2). PSD2 është një pjesë kyçe e legjislacionit që synon nxitjen e transparencës në mjedisin bankimit digjital duke inkorporuar koncepte të tilla si „Bankingu i Hapur“.

PSD2 kërkon që bankat të ofrojnë qasje të hapur në të dhënat e klientëve, me pëlqimin e tyre, për ofruesit e shërbimeve nga palët e treta. Ndonëse kjo rrit konkurrencën dhe përmirëson shërbimin ndaj klientit, po ashtu paraqet sfida të reja ligjore në lidhje me mbrojtjen e të dhënave dhe sigurinë kibernetike. Bankat medoemos duhet të balancojnë përfitimet e qasjes në të

2024 • THE KOSOVO BANKER 95

KAPITULLI 5

dhëna në formë të hapur me detyrimin për të mbrojtur informacione të ndjeshme të klientit.

Rritja e bankingut digjital ka ndikuar gjithashtu në një rritje të krimeve financiare sikurse pastrimi i parave (AML), mashtrimi dhe krimi kibernetik. Kornizat ligjore të miratuara për të parandaluar këto krime kërkojnë që bankat të zbatojnë mjete digjitale të avancuara për të monitoruar dhe raportuar aktivitete të dyshimta.

Megjithatë, mbështetja tek ofruesit e palëve të treta për shërbimet e kujdesit të duhur ndaj klientit (CDD) paraqesin sfida shtesë. Për ilustrim, edhe pse Ligji Nr. 08/L-022 për Identifikimin Elektronik dhe Shërbimet e Besuara në Transakionet Elektronike (në fuqi

96 THE KOSOVO BANKER • 2024

që nga janari 2022) lejon që shërbimet e besuara të regjistrohen në organet ministrore, duke lejuar identifikimin elektronik, në praktikë ka ende kufizime. Për shembull, Koncept Dokumenti i fundit në fushën e parandalimit të pastrimit të parave konfirmon se Kosova ende nuk e parasheh mbështetjen e plotë në ofruesit e palëve të treta për qëllime të CDD-së në bankingun digjital, duke paraqitur një sfidë rregullatore për politikëbërësit.

Rritja e bankingut digjital ngrit gjithashtu pyetje etike se si bankat duhet të kryejnë operacionet e tyre. Bankingu etik, i bazuar në parime të së drejtës, mbrojtjes së klientit dhe përgjegjësinë sociale, duhet të evoluojë së bashku me digjitalizimin. Legjislacioni vendos

detyrime për bankat që të veprojnë në interesin më të mirë të klientëve të tyre, por digjitalizimi sjell konsiderata të reja etike.

Një çështje e tillë është huadhënia e drejtuar nga algoritmi, ku bankat mbështeten në të dhënat historike për të vlerësuar aftësinë kreditore.

Ndonëse kjo qasje mund të thjeshtojë proceset e huadhënies, ajo gjithashtu paraqet shqetësim etik, veçanërisht gjatë kohërave të paqëndrueshmërisë ekonomike ose luhatjeve të papritura të tregut. Kështu, përdorimi i mjeteve digjitale në mënyrë etike, pa diskriminuar segmente të caktuara të klientëve, mbetet një sfidë e vazhdueshme për rregullatorët.

Politikëbërësit po ashtu përballen me sfida të rëndësishme për të siguruar që transparenca dhe standardet etike të respektohen në sektorin bankar pa cenuar inovacionet teknologjike. Përderisa shërbimet digjitale ofrojnë përfitime të jashtëzakonshme, mbështetja e tepërt në këto mjete i ekspozon bankat ndaj sulmeve kibernetike dhe shkeljeve të të dhënave. Pasojat ligjore të mosrespektimit të ligjeve për mbrojtjen e të dhënave, siç është Ligji i Kosovës Nr. 06/L-082 për Mbrojtjen e të Dhënave Personale, mund të jenë të rënda, me gjoba të mundshme deri në 4% të qarkullimit të një banke.

Në kohën e sotshme digjitale, elementët e digjitalizimit, transparencës dhe etikës janë të pandashme në bankingun modern. Ndonëse teknologjia ofron potencialin për të rritur transparencën dhe efikasitetin operacional, ajo gjithashtu paraqet sfida të reja. Për institucionet financiare, respektimi i standardeve ligjore nuk ka të bëjë vetëm me shmangien e ndëshkimeve – ka të bëjë me nxitjen e besimit, mbrojtjen e klientëve dhe sigurimin e suksesit afatgjatë të industrisë në një botë gjithnjë e më digjitale.

VALON CANHASI THEMELUES & CEO HALLAKATE

Transformimi digjital është thelbësor për bizneset në çdo industri, duke përfshirë përdorimin e teknologjisë për të përmirësuar operacionet, për të avancuar shërbimet dhe për të përmirësuar përvojën e klientit.

Çfarë do të thotë transformimi digjital për bizneset sot dhe si mund ta zbatojnë atë në mënyrë efektive?

Transformimi digjital është thelbësor për bizneset në çdo industri, duke përfshirë përdorimin e teknologjisë për të përmirësuar operacionet, për të avancuar shërbimet dhe për të përmirësuar përvojën e klientit. Bizneset duhet të adoptojnë një qasje të integruar ku përdoren të dhënat, automatizimi dhe AI për të optimizuar çdo aspekt të procesit të tyre, nga marketingu deri te shërbimet pas shitjes.

Implementimi efektiv kërkon strategji të qarta dhe investim në teknologji të reja, por edhe trajnim të stafit për t’i përdorur ato. Transformimi digjital në Kosovë ka filluar me digjitalizimin e kontabilitetit para 20 viteve. Pas këtij hapi, bizneset filluan të digjitalizojnë marketingun, veçanërisht pas pandemisë, kur shumë kompani kaluan në shitje online.

Sot, po i digjitalizojnë edhe proceset e brendshme. Për një zbatim efektiv, bizneset duhet të përdorin teknologji si automatizimi dhe AI, duke investuar në trajnimin e stafit për t’i shfrytëzuar këto mjete.

Si po ndikon Intelegjenca Artificiale në tregun e punës globalisht dhe cilat aftësi po bëhen më të vlefshme?

Inteligjenca Artificiale po ndryshon tregun e punës duke automatizuar detyra rutinore dhe duke krijuar kërkesa për aftësi të reja. Ndërsa disa role janë në rrezik, aftësitë që përfshijnë të menduarin kritik, analizën e të dhënave dhe përdorimin strategjik të AI-së po bëhen më të rëndësishme. Edhe në Kosovë po ndihet ky ndikim, ndaj kemi filluar projektin e fundit, Shkolla.ai, për të ndihmuar profesionistët të përvetësojnë këto aftësi dhe të qëndrojnë konkurrues në tregun e ardhshëm të punës.

A po shihni interesim të shtuar në mesin e të rinjve në Kosovë drejt karrierës në fushat digjitale dhe Intelegjencës Artificiale?

Po, shohim një rritje të ndjeshme të interesit të të rinjve në Kosovë drejt fushave digjitale dhe AI-së. Ky interesim lidhet me mundësitë globale që ofron outsourcing-u, si dhe me fleksibilitetin e punës nga shtëpia. Fushat digjitale i lejojnë të rinjtë të kenë qasje në tregun global pa qenë e nevojshme të largohen

KAPITULLI 5

“Inteligjenca Artificiale po ndryshon tregun e punës duke automatizuar detyra rutinore dhe duke krijuar kërkesa për aftësi të reja. Ndërsa disa role janë në rrezik, aftësitë që përfshijnë të menduarin kritik, analizën e të dhënave dhe përdorimin strategjik të AI-së po bëhen më të rëndësishme.”

nga vendi. Përmes platformave edukative si Shkolla.ai, ne po përpiqemi t‘i pajisim të rinjtë me aftësitë e duhura për të pasur sukses në këto fusha. Vetëm ne javën e lancimi kishim me shume se 50 aplikime për te mësuar përdormini e AI Cilat janë sfidat me të cilat përballen kompanitë kur përpiqen të digjitalizojnë operacionet apo shërbimet e tyre dhe çfarë përfitimesh ekonomike mund të sjellë digjitalizimi për një vend si Kosova?

Një sfidë kryesore në Kosovë është se një numër i madh i bizneseve janë familjare dhe shpesh nuk e shohin nevojën për digjitalizim. Shumë prej tyre kanë njohuri të kufizuara për benefitet e digjitalizimit dhe nuk kanë shprehinë të marrin këshilltarë. Sfidat përfshijnë edhe infrastrukturën e dobët dhe koston fillestare. Megjithatë, digjitalizimi sjell përfitime të mëdha si rritja e efi-

98 THE KOSOVO BANKER • 2024

ciencës, ulja e kostove dhe mundësia për të konkurruar në tregje globale, që për Kosovën do të përmirësonte ndjeshëm ekonominë.

Si e vlerësoni digjitalizimin e institucioneve të vendit dhe shërbimeve publike për qytetarët?

Kosova ka shënuar përparime në digjitalizimin e institucioneve publike, por ende ka hapësirë për zhvillim. Një fokus më i madh në përdorimin e Inteligjencës Artificiale dhe automatizimit do të rritë efikasitetin e shërbimeve publike dhe do të reduktojë kohën e pritjes për qytetarët. Kemi kompani vendore në sektorin TIK që krijojnë zgjidhje për institucione në BE dhe SHBA, dhe angazhimi i tyre në Kosovë do të përmirësonte ndjeshëm situatën, duke kontribuar gjithashtu në transparencë dhe qeverisje më të mirë.

Si munden ndërmarrjet e vogla dhe të mesme në Kosovë të përdorin mjete digjitale për të konkurruar në tregun global?

Ndërmarrjet e vogla dhe të mesme (NVM) sot kanë mundësinë të arrijnë tregje të reja përmes rrjeteve sociale dhe kanaleve digjitale. Në Hallakate kemi ndihmuar shumë biznese kosovare të gjejnë tregje të reja në BE duke përdorur këto mjete. Diaspora jonë mund të arrihet lehtësisht përmes platformave online, dhe kemi shembuj të panumërt që dëshmojnë se kjo qasje është efektive. Përdorimi i AI-së dhe të dhënave ndihmon NVM-të të konkurrojnë në tregje më të mëdha dhe të rrisin eficiencën duke ulur kostot operative. Në përfundim, transformimi digjital është jetik për bizneset në Kosovë dhe ofron mundësi të jashtëzakonshme për rritje dhe inovacion. Përmes përdorimit të mjeteve digjitale, rrjeteve sociale dhe AI-së, ndërmarrjet mund të arrijnë tregje globale dhe të përmirësojnë efikasitetin. Bankat mund të luajnë një rol kyç duke ofruar mbështetje financiare dhe këshillime për të ndihmuar bizneset në procesin e digjitalizimit, duke lehtësuar investimet në teknologji.

Me këtë qasje, ekonomia e Kosovës mund të fuqizohet dhe të bëhet më konkurruese ndërkombëtarisht.

EDITORIAL

KAPITULLI 5

Rr. Lidhja e Pejës, nr. 177 Zona Industriale 10000, Prishtinë, Republika e Kosovës

+383 38 246 171 contact@bankassoc-kos.com https://www.bankassoc-kos.com