Merwe-Vierhavens: De Rivier als Kwaliteit

MERWE-VIERHAVENS

DE RIVIER ALS KWALITEIT ‘Hoe kan bij de ontwikkeling van de buitendijkse Merwe-Vierhavens de relatie met de rivier worden versterkt en tegelijkertijd de waterveiligheid worden verhoogd, en hoe kunnen hier innovatieve woon- en werkvormen aan gekoppeld worden?’

SEM VROOMAN AFSTUDEERONDERZOEK URBAN DESIGN 4 JUNI 2015

Colofon

Afstudeeronderzoek Datum: Titel: Auteur:

4 juni 2015 Merwe - Vierhavens: De rivier als kwaliteit Sem Vrooman

School:

Opleiding: Studentnummer: Begeleider:

NHTV Internationale Hogeschool, Breda Urban Design 111430 Annemieke Punter

Afstudeerplek: Afdeling:

Begeleider:

Gemeente Rotterdam Ingenieursbureau - Stadsontwikkeling Carel Andriessen

voorwoord Voor u ligt het resultaat van mijn afstudeeronderzoek ‘Merwe-Vierhavens: De rivier als kwaliteit’ van de opleiding Urban Design aan de NHTV in Breda. Gedurende een periode van 17 weken heb ik, in opdracht van de Gemeente Rotterdam, gezocht naar het antwoord op de vraag: ‘Hoe kan de relatie met de rivier en de waterveiligheid vergroot worden en welke innovatieve woon- en werkmilieus kunnen hier gecreëerd worden?’

De Merwe-Vierhavens is een van de oude havengebieden van Rotterdam die de komende jaren een transformatie zal ondergaan van haven naar stedelijk gebied. Als Rotterdammer ben ik gefascineerd geraakt door deze grote Rotterdamse ontwikkeling en ben ik me hierin gaan verdiepen. Daarnaast is de klimaatverandering iets wat mijn interesse heeft gewekt als student Urban Design. We moeten de stad en haar gebouwen voorbereiden op de gevolgen van klimaatverandering, en daarvoor zijn goede ontwerpers nodig.

Stadsontwikkeling Gemeente Rotterdam is druk bezig met deze vraagstukken en gaf mij de vrijheid om een onderzoeksvraag te formuleren die aansloot op mijn interesses. Het rapport geeft inzicht in klimaatadaptatie en de situatie in Rotterdam en laat zien wat er mogelijk is bij het ontwikkelen van de Merwe-Vierhavens.

Mijn dank gaat uit naar Carel Andriessen en Jaap Peters. Zij hebben mij vanuit het Ingenieursbureau van de Gemeente Rotterdam begeleid en adviezen gegeven. Daarnaast kreeg ik de vrijheid om iets bijzonders te ontwerpen. Ik wil Annemieke Punter bedanken voor de uitstekende begeleiding die ze mij de afgelopen 17 weken vanuit de NHTV heeft gegeven. Tot slot wil ik Robbert Jan van der Veen en Esther de Graaf van plein06 bedanken voor de inspirerende ontwerpinput.

3

Samenvatting ‘Hoe kan bij de ontwikkeling van de buitendijkse Merwe-Vierhavens de relatie met de rivier worden versterkt en tegelijkertijd de waterveiligheid worden verhoogd, en hoe kunnen hier innovatieve woon- en werkvormen aan gekoppeld worden?’

Dit is de hoofdvraag die in dit onderzoek centraal staat. Aan de hand van een aantal deelonderwerpen is er een antwoord gegeven op deze vraag. Er is gekeken naar de huidige situatie waarin Rotterdam zich bevindt als het gaat om klimaatveranderingen en er zijn mogelijke bestaande oplossingen onderzocht. Vervolgens is het gebied, de Merwe-Vierhavens, uitgebreid geanalyseerd op verschillende schaalniveaus. Tot slot is er aan de hand van de conclusies uit het onderzoek een visie voor het gebied gevormd, en een ontwerp gemaakt voor een deelgebied in de Merwe-Vierhavens.

Het klimaat is aan het veranderen en Rotterdam en andere laaggelegen deltasteden wereldwijd komen steeds meer onder druk te staan door de stijgende zeespiegel en de steeds hevigere regenbuien. Rotterdam, als veiligste deltastad ter wereld, is koploper in de deltatechnologie en een voorbeeld voor andere steden.

Toch zullen ook hier ingrepen gedaan moeten worden om de stad klimaatbestendig te maken. Vooral in het buitendijks gebied, het gebied in de stad direct langs de rivier dat niet beschermd wordt door primaire dijken, wordt de kans op overstromingen steeds groter. Met strategieën zoals de Rotterdamse Adaptatiestrategie worden oplossingen gegeven voor hoe het beste omgegaan kan worden met de klimaatveranderingen zonder het hele gebied op te hogen. Naast principes zoals drijvend bouwen, wetproof bouwen of delen ophogen zijn het vergroenen van de stad en het terugbrengen van ‘de Rivier als Getijdenpark’ oplossingen die een grote meerwaarde voor de stad hebben en waar Rotterdam sterk op inzet.

De Merwe-Vierhavens is een van de oudere Rotterdamse havens en is ook een buitendijks gelegen gebied. Het is onderdeel van de Stadshavens Rotterdam, een gebied van 1600 HA dat de komende jaren getransformeerd zal worden van haven naar stedelijk gebied. De havenactiviteiten verplaatsen zich naar andere gebieden zoals de Tweede Maasvlakte, wat betekent dat er een groot stuk grond vrij komt voor nieuwe ontwikkelingen. De focus zal hier liggen op waterkennis, duurzame energievoorziening en klimaatverandering. De Merwe-Vierhavens zal een proeftuin worden voor duurzame gebiedsontwikkeling.

Het Merwe-Vierhavengebied heeft een functionele en stenige inrichting. De hoge kades vormen een harde grens tussen water en land, en er is weinig relatie met de rivier. In de visie voor het gebied, waarin het gebied zich zal profileren als getijdenstad, wordt de relatie met de rivier versterkt en worden de getijden van rivier merkbaar. De rivier en haar getijden zullen de basis vormen van het gebied waar bijzondere woon- en werkmilieus optimaal gaan profiteren van de kwaliteiten van de rivier. Het water zal een onderdeel worden van het stedelijk landschap.

In een van de havenbekkens zal dit gebeuren in de vorm van het getijdenpark als productielandschap, waar kleinschalig voedsel geproduceerd wordt. Mensen worden zo dichter bij de rivier gebracht.

5

Inhoud 1. Inleiding

1.1 Aanleiding

1.2

1.4

1.3

Doelstelling Onderzoeksvragen Leeswijzer

8 8 8 8 8

2. Klimaatadaptatie 10

2.1 2.2 2.3 2.4

Klimaatverandering Situatie Rotterdam Oplossingsrichtingen De Rivier als Getijdenpark

12 14 20 28

3. De Merwe-Vierhavens

32

34 38 44

3.1 3.2 3.3

Merwe-Vierhavens in de Regio Merwe-Vierhavens in de Stad Merwe-Vierhavens in Detail

4. Ontwerp

4.1 4.2

64 Visie Ontwerp

66 78

Bijlage 1: Referentiestudie Bijlage 2: Overig materiaal

7

inleiding

1.1 Aanleiding Klimaatverandering Het klimaat is aan het veranderen en de gevolgen hiervan zullen we in de toekomst steeds meer gaan merken. We krijgen te maken met extremere weersomstandigheden zoals hevige regenbuien en lange droge periodes. De zeespiegel stijgt en de waterstanden in de rivieren kunnen in natte periodes extreem hoog en in droge periodes extreem laag zijn.

In steden aan rivieren en in laaggelegen delta’s zijn de risico’s op bijvoorbeeld overstromingen het grootst. Door het versteende landschap, waar water soms slecht kan infiltreren, en door de grote hoeveelheid mensen is de stad erg kwetsbaar. In periodes met extreme regenval zijn de waterstanden hoog: dat veroorzaakt schade en overlast. Kades overstromen en kelders lopen onder.

In Rotterdam komt het water van vier kanten: vanuit de zee, vanuit de rivier, vanuit de lucht als neerslag en vanuit de grond als grondwater. De stad is daardoor erg kwetsbaar voor klimaatverandering. Rotterdam streeft naar een klimaatadaptieve stad, wat betekent dat de stad zich aan moet passen aan het klimaat om ervoor te zorgen dat de stad de extremere weersomstandigheden en de stijgende zeespiegel in de toekomst aan kan en veerkrachtiger wordt.

De Merwe-Vierhavens Dit onderzoek zal zich richten op de Merwe-Vierhavens in Rotterdam. Dit gebied is onderdeel van de Stadshavens Rotterdam. In het project Stadshavens worden voormalige havengebieden van Rotterdam getransformeerd naar hoogwaardige, duurzame stedelijke gebieden. De havenactiviteiten worden langzaam verplaatst naar andere, nieuwe gebieden zoals de Tweede Maasvlakte. De oude havenbekkens verliezen hun functie en komen vrij voor nieuwe ontwikkelingen.

Gemeente Rotterdam en het Havenbedrijf hebben grote ambities voor de Merwe-Vierhavens en hebben deze ontwikkelingen in gang gezet. Het gebied krijgt de functie van gemengd woon-, werk-, en recreatiegebied en in de toekomst zal hier geëxperimenteerd worden met innovatieve woon- en werkvormen aan en op het water. Door de buitendijkse ligging van het gebied moet er rekening gehouden worden met de klimaatveranderingen en zullen er innovatieve oplossingen moeten worden ingezet.

Persoonlijke fascinatie Rotterdam en de regio beschikt over 360 kilometer oevers aan de Maas en Nieuwe Waterweg.

70% van deze oevers is verhard en het grootste deel bestaat uit harde kades. De kades vormen een harde grens tussen de rivier en het land. Het water wordt vaak als een vijand gezien en de kwaliteiten die de rivier te bieden heeft worden nog weinig in het ontwerp van de stad opgenomen.

Ook in de Merwe-Vierhavens is die grens hard en is er bijna geen relatie met de rivier. Bij de ontwikkelingen van het gebied ligt er een belangrijke opgave om die relatie te versterken en de kwaliteiten van de rivier te benutten. De Gemeente Rotterdam en verschillende andere partijen zetten in op ‘De Rivier als Getijdenpark’.

1.2 Doelstelling Het doel van dit onderzoek is tweeledig. Allereerst zal het inzicht geven in verschillende klimaatadaptieve oplossingen om de stad aan te passen aan het klimaat. Daarnaast zal er aan de hand van een visie en ontwerp een beeld worden geschetst van de Merwe-Vierhavens in de toekomst, waarbij de relatie met de rivier versterkt en de waterveiligheid verhoogd wordt.

1.3 Onderzoeksvragen Hoofdvraag Hoe kan bij de ontwikkeling van de buitendijkse Merwe-Vierhavens de relatie met de rivier worden versterkt en tegelijkertijd de waterveiligheid worden verhoogd, en hoe kunnen hier innovatieve woon- en werkvormen aan gekoppeld worden?

Deelvragen

Wat is de situatie van Rotterdam als wordt gekeken naar de klimaatveranderingen

en welke mogelijke klimaatadaptieve oplossingen bestaan er om het buitendijks gebied te

beschermen tegen het water?

Wat zijn de huidige kenmerken van de Merwe-Vierhavens en welke ambities heeft Rotterdam voor dit gebied?

Hoe kan de rivier bruikbaar en toegankelijk worden gemaakt in de Merwe-Vierhavens en welke adaptieve maatregelen moeten worden ingezet om dit te bereiken?

Hoe kunnen er innovatieve woon- en werklandschappen worden gecreĂŤerd die profiteren

van de rivier als kwaliteit?

Leeswijzer Het eerstvolgende hoofdstuk van dit onderzoek beschrijft de situatie van Rotterdam als het gaat om de klimaatveranderingen. Er worden verschillende algemene klimaatadaptieve oplossingen toegelicht waarbij een van de oplossingen, ‘de Rivier als Getijdenpark’, extra aandacht krijgt.

Hoofdstuk drie bestaat uit een uitgebreide analyse van de Merwe-Vierhavens, de positionering in de stad en de ambities die Rotterdam voor dit gebied heeft. In het laatste hoofdstuk zal de visie voor de Merwe-Vierhavens worden beschreven en zal een ontwerp voor een deelgebied uitgebreid worden toegelicht.

9

Fig. 2.1 - De Maeslantkering

2 KLIMAATVERANDERING Het klimaat is aan het veranderen en in Nederland worden de gevolgen steeds vaker merkbaar. Rotterdam, een grote laaggelegen deltastad, komt steeds meer onder druk te staan en is men druk bezig met het aanpassen van de stad aan het klimaat. In dit hoofdstuk wordt de situatie van Rotterdam beschreven en worden mogelijke oplossingen toegelicht.

11

klimaatverandering

Fig. 2.2 Bestaand systeem Bestaand systeem van waterkeringen, dijken, dammen en sluizen in de delta.

(HKV de Lijn)

Fig. 2.3 Versteende straten Straten kunnen overstromen en water kan slecht infiltreren

Toenemende overstromingskans binnen- en buitendijks Groter schade- en slachtofferrisico Toenemende kans op uitval vitale infrastructuur

Toenemende kans op wateroverlast en schade Toenemende kans op uitval infrastructuur en nutsnetwerken

Versterkte inklinking van de bodem

Toename gezondheidsrisico’s bij kwetsbare mensen

Uitdroging van veendijken

Versterking afname van de luchtkwaliteit

Droogteschade bij groen Grotere kans op schade aan houten paalfunderingen

Afname verblijfskwaliteit binnen- en buitenruimte Versterking afname van de waterkwaliteit

zeespiegelstijging hogere rivierafvoeren

meer en intensievere neerslag

Neerslagtekort

Hoge temperatuur

Oudere buitendijkse gebieden

Laaggelegen, verzakte gebieden

Gebieden met een veenbodem

Intensief gebruikte gebieden met weinig bomen en groen

Vitale nutsfuncties

Tunnels en verzakte infrastructuur

Sterk verharde gebieden (dichtstedelijk)

Dijkdelen noordoever (2100)

Vitale nutsvoorzieningen in deze gebieden

Moeilijk te verversen oppervlaktewater

Aandachtsgebieden luchtkwaliteit Ondiep en moeilijk te verversen water

Fig. 2.4 Gevolg klimaatverandering Gevolgen van de klimaatverandering met de risicogebieden (Adaptatiestrategie regio rotterdam, 2013)

2.1

Klimaatverandering De klimaatverandering en de opwarming van de aarde zijn fenomenen die wereldwijd steeds meer problemen veroorzaken. Het klimaat verandert door natuurlijke factoren en door invloeden van de mens.

Het is een bekende gebeurtenis en overal ter wereld worden onderzoeken gedaan naar de effecten ervan. De gevolgen van de klimaatverandering, met als belangrijkste de zeespiegelstijging, zijn op verschillende schaalniveaus te merken en ook in Nederland zullen we dit steeds meer gaan ervaren.

Vooral in Rotterdam, een dynamische deltastad waar water altijd een belangrijke rol heeft gespeeld, is het belangrijk dat er rekening gehouden wordt met de klimaateffecten en dat er maatregelen worden genomen. De stad ligt in de delta van de Rijn en Maas en wordt direct be誰nvloed door de zee. Het water komt in Rotterdam van vier kanten: vanuit de zee, vanuit de rivier, vanuit de lucht als regen en vanuit de grond als grondwater. Hierdoor is Rotterdam kwetsbaar voor de klimaatveranderingen.

Het is duidelijk dat deze gevolgen al merkbaar zijn en dat het voorkomen ervan onmogelijk is. Wat wel mogelijk is, is om ons hierop voor te bereiden en maatregelen te nemen om onze steden te beschermen tegen het water. Deltasteden over de hele wereld hebben last van dit probleem en zoeken naar oplossingen. Rotterdam is de veiligste deltastad ter wereld. Doordat Nederland altijd al genoodzaakt is om te vechten tegen het water is er een complex systeem ontwikkeld van dijken, dammen, sluizen en waterkeringen waardoor we de overstromingskans teruggedrongen hebben. In Rotterdam ligt een robuust systeem van singels en dijken wat ons voorlopig droog houdt.

Toch is dit systeem in de toekomst niet voldoende.

Als er geen maatregelen worden genomen zal de overstromingskans in binnendijks en buitendijks gebied sterk toenemen.

De zeespiegel zal in de toekomst blijven stijgen wat directe gevolgen heeft voor Rotterdam.

Daarnaast krijgen we in Nederland te maken met zachte, natte winters en warme zomers. Er wordt voorspeld dat we in de toekomst temaken krijgen met extremere weersomstandigheden zoals hevige regenbuien en lange hete periodes. (Rotterdamse Adaptatiestrategie, 2013). In Rotterdam heeft dit invloed op de waterstanden van de rivier. Bij stormen, waarbij het water vanuit de zee opgestuwd wordt, zal het water in de Maas hoger staan. In combinatie met extreme regenval, waardoor de rivier meer water te verwerken heeft, kan dit leiden tot extreem hoge waterstanden. Dit kan weer leiden tot het overstromen van buitendijkse stedelijke gebieden. Ook doordat het water in de stad slecht kan weglopen door de versteende straten, stromen kelders onder en blijft het water staan. In een grote stad als Rotterdam met hoge economische waarde kan dit veel slachtoffers en schade met zich meebrengen

13

Situatie Rotterdam

Fig. 2.5 Buitendijks Rotterdam (Rotterdamse adaptatiestrategie, 2014)

Fig. 2.6 Overstromingsbeeld 2015 (Rotterdamse adaptatiestrategie, Deltares, 2014)

Fig. 2.7 Overstromingsbeeld 2100 (Rotterdamse adaptatiestrategie, Deltares, 2014)

2.2

Fig. 2.8 - Situatie buitendijks gebied

Het buitendijks gebied Rotterdam bestaat uit binnendijkse en buitendijkse gebieden. Dit onderzoek zal zich vooral richten op het buitendijks gebied.

Gebieden die buitendijks gelegen zijn, worden niet beschermd door dijken en zijn blootgesteld aan de getijden van de rivier. In Rotterdam zijn ze hoger aangelegd dan de omgeving, die grotendeels onder N.A.P ligt (afbeelding boven).

Bij extreem hoge waterstanden kunnen overstromingen plaatsvinden in buitendijkse gebieden en in de toekomst zal dit steeds meer gaan voorkomen. Dit kan grote schade en veel slachtoffers veroorzaken. Op de pagina links is een stijging van het overstromingsrisico in 2100 weergegeven.

Nergens in Nederland is zoveel buitendijks stedelijk gebied te vinden als in regio Rotterdam (Deltaprogramma, 2014). In deze regio wonen 60.000 mensen in het buitendijks gebied wat neerkomt op 6,5% van de bevolking. (Delta Rotterdam, 2014). In de toekomst zal dit aantal ook niet minder worden, het zal alleen maar stijgen.

80% van de Rotterdamse stedelijke ontwikkelingen is in buitendijks gebied gepland. Dit betekent dat hier meer mensen zullen gaan wonen, werken en recreëren, met als gevolg een nog hoger schaderisico in de toekomst.

De situatie in Rotterdam is uniek ten opzichte van andere deltasteden als Hamburg of Londen. Een bijzonder element is de Maeslantkering. Deze sluit als het water hoger komt dan 3.00 +NAP. In de toekomst zal deze waterkering vaker moeten sluiten door hogere waterstanden, wat betekent dat de scheepvaart vaker belemmerd zal worden.

Ook de omvang van het buitendijkse gebied en de vele economische activiteiten als haven en industrie die plaatsvinden in het buitendijks Rotterdam zijn groter dan in veel andere Deltasteden.

Havens Rotterdam Alle oude en nieuwe havens van Rotterdam zijn buitendijks gelegen en worden niet beschermd door dijken. De havens zijn hoger aangelegd dan de binnendijkse gebieden. De binnendijkse woonwijken en stadsdelen liggen lager dan de rivier. De hoogte van de havens varieert per gebied. De oude havens die zich nu midden in de stad bevinden, liggen vaak op een hoogte van 3.00 +NAP. Richting zee zijn ze steeds hoger aangelegd en liggen ze soms wel op 6.00 +NAP. In de buitendijkse gebieden in de stad is de kans op overstromingen dus groter door de relatief lage ligging. Bij een zeespiegelstijging van 60 cm geldt voor veel van deze gebieden dat de kans op overstroming vergroot wordt van één keer in de tienduizend jaar naar één keer in de duizend jaar.

15

Situatie Rotterdam

Fig. 2.9. Hoogteligging (Rotterdam Climate adaptation research summary’s, 2010)

Fig. 2.10 Traditionele methode Buitendijks ontwikkelen Afbeelding: Sem Vrooman

2.2

Dit kan in de woon- en werkomgeving overlast en economische schade veroorzaken. Gebouwen kunnen beschadigen, gevaarlijke stoffen kunnen wegstromen, gebieden kunnen tijdelijk onbereikbaar zijn. (Rotterdamse Adaptatiestrategie, 2014) Rijkswaterstaat adviseert een minimumhoogte van 3.90m +NAP in publieke stedelijke buitendijkse gebieden in Rotterdam. Deze norm is de gemiddelde hoogte die het gebied moet zijn om gebouwen en infrastructuur te beschermen tegen het water. Regio Rijnmond heeft te maken met de hoogste norm dat er is door het hoge risico. Het is een dichtbevolkt gebied wat door de zee gedomineerd wordt. (De dijken zijn veilig, waakzaamheid blijft geboden, 2014) Deze norm betekent dat bij ontwikkelingen in het buitendijks gebied dit op veel plekken opgehoogd moet worden om nieuwbouw te kunnen realiseren.

Bij stedelijke ontwikkelingen in het verleden zoals de Wilhelminapier en de Kop van Zuid is dit ook gebeurd. De oplossing ‘slopen en ophogen’ is lange tijd de methodiek geweest voor buitendijks bouwen. In veel gevallen is dit niet altijd de beste oplossing geweest. De tijden zijn veranderd en gebiedsontwikkelingen werken niet meer op deze manier. (Ook buiten de dijken droge voeten, Peter van Veelen, 2014) De hoge kosten van ophogen, de aanwezigheid van bestaande gebouwen die bewaard moeten blijven, het grote hoogteverschil dat gecreëerd wordt ten opzichte van het binnendijkse gebied (stad verdwijnt

achter schutting) en de slechte relatie met het water maakt het een oplossing die niet meer van deze tijd is. Er moet gekeken worden naar andere oplossingen voor een veilig buitendijks gebied in de toekomst.

De metamorfose van Rotterdam Rotterdam is aan het veranderen en er is een grote transformatie in gang gezet door Havenbedrijf Rotterdam en Gemeente Rotterdam. De ontwikkeling van de Stadshavens staat de komende veertig jaar hoog op de agenda. Het gaat hierbij om een gebied van 1600 hectare van oude haven- en industriegebieden die worden getransformeerd naar stedelijk gebied. Hier zullen nieuwe woon- en werkmilieus worden gerealiseerd en nieuwe stedelijke economieën ontstaan (Creating on the edge, 2008).

In het volgende hoofdstuk zullen deze ontwikkelingen verder aan de orde komen.

Al deze ontwikkelingen vinden plaats in het buitendijks gebied waar juist die overstromingsrisico’s zo groot zijn en waar het water een grote rol speelt. Er moet op een andere manier omgegaan worden met het water en buitendijks ontwikkelen is tegenwoordig steeds meer een integrale opgave (Ook buiten de dijken droge voeten, 2014). Waterveiligheid en stedelijke ontwikkelingen gaan hand in hand en er moeten nieuwe manieren gevonden worden om het water te integreren in het ontwerp van de stad om zo juist de kwaliteiten van het water in te zetten en de schade te beperken.

Fig 2.11 - Maatgevende hoogwaterstand (MHW) bij een overschrijdingskans van 1:10.000 bedraagt 3,58 m +NAP. Grote delen van de stadshavens liggen tusen +3.0 en + 3.4 NAP wat betekent dat grote delen beneden MHW liggen. In de toekomst zal dit toenemen door de zeespiegelstijging. (Klimaat bestendig stadshavens, 2008 en Rijkswaterstaat)

17

Situatie Rotterdam

Fig. 2.12 - Overstromende kade op het Noordereilend in Rotterdam.

‘‘Adaptatie houdt in dat we zoeken naar oplossingen in de hele stedelijke ruimte die het systeem ontlasten en veerkrachtig maken’’ (Rotterdamse Adaptatiestrategie, 2014)

2.2

Adaptatiestrategieën Door middel van verschillende strategieën, organisaties en initiatieven zoals de ‘Rotterdamse Adaptatie strategie’ wordt er een koers geschetst voor de manier waarop Rotterdam zich zal moeten ontwikkelen tot een veerkrachtige en waterbestendige stad. ‘‘Adaptatie houdt in dat we zoeken naar oplossingen in de hele stedelijke ruimte die het systeem ontlasten en veerkrachtig maken’’ (Rotterdamse Adaptatiestrategie, 2014) Er wordt een onderscheid gemaakt tussen binnendijkse en buitendijkse gebieden. In beide gevallen moeten er maatregelen genomen worden, maar die verschillen sterk van elkaar.

In dit onderzoek wordt vooral ingegaan op het buitendijks gebied waar zeespiegelstijging en hogere waterstanden direct voor gevolgen zorgen. Toch zal ook het binnendijks gebied kort aan de orde komen omdat sommige kenmerken van het binnendijks gebied ook voor het buitendijks gebied (en de Merwe-Vierhavens) gelden. Sommige binnendijkse oplossingen kunnen dus ook kansen bieden voor de Merwe-Vierhavens.

De strategie beschrijft twee oplossingsrichtingen.

Allereerst het beschermen tegen het water ofwel preventie. Het gaat hierbij om het beschermen tegen het water door middel van het bestaande systeem van dijken, dammen, singels en keringen zoals de Maeslantkering. Dit systeem heeft Nederland in de afgelopen decennia droog gehouden en ook voor de toekomst vormt dit de basis.

Deze bouwwerken zullen goed onderhouden moeten worden en soms worden versterkt of vervangen. Dit zorgt ervoor dat de kans op overstromingen laag blijft.

De tweede oplossingsrichting is adaptatie en het vergroten van de capaciteit en de veerkracht van de stad. Hierbij wordt niet persé het overstromingsrisico verlaagd of beperkt, maar wordt de kans op waterschade voorkomen. Er wordt hierbij dus geprobeerd om de gevolgen van een overstroming zo beperkt mogelijk te houden. We passen de stad aan het water aan en zorgen dat de stad minder kwetsbaar is. De stad moet om kunnen gaan met water, maar ook met hitte en droogte. Het systeem moet onverwachte gebeurtenissen kunnen opvangen en zich makkelijk weer kunnen herstellen zonder dat er veel schade optreedt.

Er zijn veel onderzoeken gedaan naar het adaptief bouwen en waterrobuust maken van het buitendijks en binnendijks stedelijk gebied. De oplossingen zorgen voor een veerkrachtige en waterbestendige stad en voegen tegelijkertijd kwaliteit toe aan de leefomgeving. In paragraaf 2.3 worden verschillende buitendijkse oplossingsmogelijkheden getoetst. ‘‘Het Engelse woord ‘resilience’ beschrijft het vermogen van personen, gemeenschappen, bedrijven en systemen in een stad, om te anticiperen, zich aan te passen en te groeien. Ongeacht de chronische druk en acute gebeurtenissen waar zij mee te maken krijgen. Rotterdamse resilience betekent omgaan met water, hitte én droogte, maar ook met cyber security en potentiële stroomuitval.’’

Rotterdam Climate Initiative, Gemeente Rotterdam

19

oplossingsrichtingen

Vergroten biodiversiteit Door natuur toe te voegen kunnen er nieuwe habitats en ecosystemen ontstaan waardoor de biodiversiteit wordt vergroot en verschillende dier- en plantsoorten aangetrokken worden.

Vergroten relatie met het water en bewustwording Ingrepen kunnen zorgen voor een versterkte relatie tussen de stad en haar mensen met het water. Het water kan beter ervaren en gebruikt worden. Ook worden mensen meer bewust gemaakt van het leven in een delta en de klimaatverandering.

Beperken kans op overstroming Ingrepen kunnen zorgen voor een betere bescherming tegen overstromingen op het land wat een beperking van het overstromingsrisico betekent.

Beperken kans op waterschade Ingrepen kunnen zorgen voor het beperken van waterschade.

De bebouwing moet bijvoorbeeld bestand zijn tegen het water of het fluctuerende waterpeil.

Vergroten natuurlijke sponsfunctie Ingrepen kunnen zorgen voor het verhogen van de natuurlijke veerkracht in de stad. Dit betekent het verhogen van de capaciteit van het systeem om extreme weersomstandigheden aan te kunnen en water op te vangen.

2.3

“Resilience is the capacity of an ecosystem to respond to a perturbation or disturbance of stochastic nature by resisting damage and recovering quickly.”

kunnen bijvoorbeeld opgehoogd worden, dijken kunnen multifunctioneel gebruikt worden of flexibele keerwanden kunnen de omgeving beschermen. Maar waar vooral aandacht aan besteed moet worden is het vergroenen van de stad om de veerkracht te vergroten.

Rockefeller Foundation

Groene adaptatie (bouwen met de natuur)

Op de linkerpagina worden de waarden weergegeven die de mogelijke adaptieve oplossingen en ingrediënten met zich meebrengen.

Op de volgende pagina’s worden deze adaptieve maatregelen toegelicht en getoetst aan de hand van deze waarden. Er wordt een onderscheid gemaakt tussen klimaatadaptief bouwen, klimaatadaptieve openbare ruimte en groene adaptatie.

Het gebruiken van de natuur in het ontwerpen van de stad kan een grote bijdrage leveren aan een adaptieve inrichting. Alle stedelijke ruimte moet gebruikt worden voor het vergroenen van de openbare ruimte. Veel straten zijn stenig en kades zijn hard. Het water kan slecht infiltreren in de grond of afgevoerd worden.

Klimaatadaptief bouwen Om te zorgen dat de overstromingen zo min mogelijk invloed hebben op de gebouwen in de stad, en om waterschade in de toekomst te voorkomen kunnen gebouwen waterrobuust of klimaatbestendig worden gemaakt. Dit kunnen ingrepen in bestaande gebouwen zijn, maar juist bij nieuwbouw in buitendijkse gebieden moeten zij bestand zijn tegen overstroming.

Er zijn verschillende oplossingen die een gebouw waterrobuust kunnen maken. Hierbij kan gedacht worden aan dryproof of wetproof bouwen en drijvend of amfibisch bouwen. In Rotterdam wordt geëxperimenteerd met deze nieuwe bouwvormen en is dit een voorbeeld voor andere deltasteden.

Klimaatadaptieve openbare ruimte De openbare ruimte in de stad zal ook aangepast moeten worden om de klimaatveranderingen aan te kunnen. De openbare ruimte zoals we die op dit moment kennen is er vaak nog niet op gebouwd om grote hoeveelheden regen en overstromingen op te vangen. Het water wordt vooral geweerd uit de stad.

Oplossingen voor de openbare ruimte in de stad zijn verschillend van aard. Delen van gebieden

Door meer groen in de stad te realiseren kan de ‘sponsfunctie’ van de stad vergroot worden.

Hevige regenval kan makkelijker opgevangen en vastgehouden worden en het water krijgt meer ruimte.

Tegelijkertijd draagt dit bij aan een aantrekkelijke stad voor mensen met een grotere recreatieve waarde en een schonere lucht. Ook kunnen natuurlijke vooroevers dijken versterken.

Daarnaast worden natuurlijke en biologische processen hersteld en wordt de biodiversiteit in de stad vergroot. Er ontstaan nieuwe ecosystemen en natuurlijke habitats.

Op deze manier wordt geprobeerd om de natuurlijke veerkracht, die door de Urbanisatie grotendeels verdwenen is, terug te brengen.

In deltasteden over de hele wereld wordt geprobeerd om die veerkracht te vergroten en te zorgen voor meer groen en ruimte voor het water. ‘Niet meer Building ON Nature maar Building WITH nature’ (Ecoshape).

‘Dergelijke zogenaamde “Green Adaptation” oplossingen zoeken een evenwicht tussen weg-en waterbouw en natuurlijk functionerende, biologische componenten.’’

(Opportunities for Green Adaptation in Rotterdam, 2014 ) (Deltaprogramma, Deltares, Rotterdamse Adaptatiestrategie, Opportunities for Green Adaptation in Rotterdam, 100 resilient city’s, Rotterdam Climate Initiative, Waterrobuust bouwen)

21

Oplossingsrichtingen Klimaatadaptief bouwen Wetproof / Dryproof bouwen Dryproof bouwen: De gevelconstructie van de begane grond is waterbestendig door het gebruik van waterdichte materialen. Ook is de gevel bestand tegen waterdruk.

Wetproof bouwen: Het waterbestendig maken van de eerste 1,5 meter van een gebouw. Bij overstroming mag het water het gebouw in stromen. Als het water weer is gezakt kan het weer leeggepompt worden (handreiking overstromingsrobuust inrichten, provincie Utrecht). Het wetproof bouwen kan maatschappelijk moeilijk te verkopen zijn en is niet altijd wenselijk. Het is een soort dode ruimte die niet op de normale manier gebruikt kan worden.

Drijvend bouwen Er wordt steeds meer geëxperimenteerd met drijvende constructies. In het deltagebied waar ruimte schaars is en waar de overstromingsrisico’s hoog zijn, is dit een logische oplossing. Het kan hierbij gaan om drijvende woningen, drijvende wegen of drijvend groen. De constructies kunnen meebewegen met het fluctuerende waterpeil en zijn door de makkelijke verplaatsbaarheid erg flexibel.

Er kunnen hoogwaardige en innovatieve woonmilieus gecreëerd worden waar de relatie met het water groot is. Het drijvend bouwen kan ook als een exportproduct gezien worden voor andere grote deltasteden wereldwijd (Deltasync).

Verhoogd boven maaiveld bouwen Gebouwen kunnen verhoogd boven maaiveld gebouwd worden, bijvoorbeeld op palen of op een parkeergarage.

2.3

Amfibisch bouwen Het gebouw staat op palen in het buitendijkse gebied. Bij overstroming of extreem hoge waterstanden kan het gebouw meestijgen met het water waardoor het gebied onder en rondom het gebouw onderloopt maar het gebouw vrij is van overstroming.

Klimaatadaptieve openbare ruimte Integraal ophogen Een voor de hand liggende maatregel voor het beperken van het overstromingsrisico is het integraal ophogen van een gebied om zo boven de norm van het hoogtepeil uit te komen. Dit is zoals eerder vermeld een traditionele oplossing. De oude bebouwing wordt dan gesloopt om vervolgens het gehele gebied te bedekken met een laag zand. Vervolgens is het hoog genoeg om nieuwbouw te realiseren. Op deze manier wordt er geen rekening gehouden met het bestaande.

Delen ophogen Een andere maatregel is het ophogen van delen van het terrein. Het gaat hierbij dan vooral om de vitale infrastructuur.

Vitale infrastructuren zijn bijvoorbeeld alle hoofdwegen, energiecentrales, drinkwaterzuivering of spoorwegen. Deze infrastructuren moeten dan op veilige hoogte gebracht worden zodat het systeem in de stad niet ontwricht bij overstroming. De rest van het gebied kan eventueel onderlopen.

23

Oplossingsrichtingen

Trappen Er kan extra hoogte gecreëerd worden door het maken van trappen in het gebied. Zo ontstaan er verschillende niveaus in het gebied met andere eigenschappen. Het water krijgt hierdoor meer ruimte. Hierdoor wordt ook de relatie en het contact met het water sterker.

Flexibele keerwanden/keermuren Een gebied kan beter beschermd worden door keerwanden, waterkeringen en kademuren die bijvoorbeeld flexibel kunnen worden ingezet. Bij de voorspelling van extreem hoge waterstanden kunnen deze worden opgeworpen. Ook kan een keerwand in een gebouw geïntegreerd worden waardoor het water tegengehouden wordt.

Multifunctionele dijken Een monotone dijk kan omgevormd worden tot innovatieve multifunctionele dijk. Naast de waterveiligheid kan de dijk ook andere functies krijgen zoals recreatie, natuur, infrastructuur, wonen of werken. De stad wordt geïntegreerd in de dijk en de schaarse ruimte in het deltagebied kan optimaal worden benut.

2.3 Groene adaptatie Groene adaptatie

• • • • •

Natuurvriendelijke oevers Vloedbossen Getijdenparken Groene daken en gebouwen Drijvend groen

Het gebruiken van de natuur in het ontwerpen van de stad kan een bijdrage leveren aan een adaptieve inrichting. Alle stedelijke ruimte kan gebruikt worden voor het vergroenen van de openbare ruimte. Veel straten zijn stenig en kades zijn hard. Door meer groen in de stad te realiseren kan de ‘sponsfunctie’ van de stad versterkt worden. Het water bij hevige regenval kan makkelijker opgevangen en vastgehouden worden en het water krijgt meer ruimte.

Daarnaast wordt de waterveiligheid verhoogd door het creeëren van groene vooroevers en getijdennatuur. De dijken worden hierdoor op een natuurlijke manier sterker.

Dit draagt ook bij aan een aantrekkelijke stad met meer recreatieve waarde en het vergroten van de biodiversiteit met nieuwe ecosystemen. Naast de vergroting van de waterveiligheid levert deze oplossing veel meerwaarde op voor de stad.

Rotterdam zet sterk in op ‘De Rivier als Getijdenpark’, wat in de volgende paragraaf nader wordt toegelicht.

Drijvend groen Ook met drijvend groen worden steeds meer exprerimenten gedaan. Vooral in de havenbekkens biedt dit verschillende kansen. Het drijvende groen heeft net als drijvend bouwen een mobiel karakter en is makkelijk te verplaatsen of te veranderen van vorm en maat. Het kan gebruikt worden voor verschillende doeleinden zoals recreatie, stadslandbouw, het versterken van de biodiversiteit en zelfs het zuiveren van water en het opwekken van duurzame energie.

25

De Rivier als getijdenpark Rotterdam zet sterk in op het vergroenen van de stad en het verzachten van de oevers van de Maas. ‘De Rivier als Getijdenpark’ is een programma waarin wordt gezocht naar mogelijke locaties om getijdennatuur toe te voegen aan de stad, iets wat uniek is in Nederland. Het programma is opgenomen in het Deltaprogramma Rijnmond Drechtsteden.

2.4

Fig. 2.24 - Rotterdam vogelvlucht

27

de rivier als getijdenpark Rotterdamse oevers

Fig. 2.25 - Oevertypes Rotterdam Kademuur Glooiing hard Glooiing zacht Strandjes Parken Door de gemeente aangewezen kansrijke locaties voor natuurvriendelijke oevers

2.4

Fig. 2.26 - Kade Wilhelminapier

Fig. 2.27 - Westerkade

Fig. 2.28 - Kade Noordereiland

Fig. 2.29 - Basaltglooiing

Bestaande oevers Stadregio Rotterdam beschikt over 360 kilometer oever. In de kaart zijn de verschillende typen oevers te zien waaruit blijkt dat het grootste deel kademuren en basaltglooiingen zijn. 70% van de oevers is verhard. Van alle oevers is maar 35% openbaar toegankelijk. Dit komt door de enorme Rotterdamse haven waar de kades gebruikt worden voor grote schepen en daardoor niet openbaar zijn. (Rivier als getijdenpark, 2014) Verder zijn er op sommige plekken kleine strandjes of zachte glooiingen. Zoals in de kaart te zien komt dit zeer weinig voor in Rotterdam.

Door deze vele hoge kademuren en basaltglooiingen is het in veel gevallen niet mogelijk om echt dicht bij het water te komen. Bijna nergens in de stad heeft de rivier, naast bootverkeer, een gebruiksfunctie voor bijvoorbeeld bewoners. In de bovenstaande afbeeldingen zijn verschillende kades te zien rondom het centrum van Rotterdam. Hierbij is goed zichtbaar dat het erg stenig is en dat het niveauverschil tussen het water en land groot is.

In de kaart is ook de groenvoorziening aangegeven op stadsniveau. Goed te zien is dat het centum van Rotterdam weinig echte parken heeft en dat deze vooral aan de randen liggen. Wat ook opvalt is dat er weinig

groen langs de rivier ligt. Dit betekent dat het gebied langs de rivier bijna overal verstedelijkt en versteend is en dat er weinig ruimte is voor natuur. Hierdoor is vaak ook de relatie en het ‘contact’ met het water vrij beperkt.

De Rivier als Getijdenpark Gemeente Rotterdam en verschillende andere belanghebbenden zoals Rijkswaterstaat, Wereld Natuur Fonds, Havenbedrijf Rotterdam en Deltaprogramma Rijnmond-Drechtsteden zijn op zoek naar plekken voor het vergroenen en verzachten van oevers. Het gaat hierbij om het creëren van natuurvriendelijke oevers en getijdennatuur. Het ontwikkelen van getijdennatuur in de stad versterkt de relatie tussen land en water en tussen natuur en stad.

In de kaart zijn verschillende, door de Gemeente Rotterdam aangewezen, kansrijke locaties aangegeven voor natuurvriendelijke oevers of het toevoegen van getijdennatuur in Rotterdam. Ook de Merwe-Vierhavens wordt gezien als kansrijke locatie voor vergroening.

(Modellen voor kansrijke locaties Natuurvriendelijke oevers Rotterdam, 2014)

29

de rivier als getijdenpark Rotterdamse oevers

Fig. 2.30 - Voorbeeld Rivier als getijdenpark Brienenoord - De Esch, De Urbanisten

2.4

Meerwaarden Getijdenpark Uit de studie in hoofdstuk 2.3 is gebleken dat een getijdenpark veel voor de stad kan opleveren. Ten eerste sluit het aan bij de Rotterdamse Adaptatiestrategie en is het een zeer goede manier om Rotterdam klimaatbestendig te maken en de waterveiligheid te verhogen. Dit omdat een groene vooroever bijdraagt aan de versterking van de dijken.

Naast waterveiligheid zijn er nog veel andere meerwaarden die getijdennatuur kan creĂŤren voor de stad zoals: Vergroten recreatieve waarde Zoals hiervoor besproken zijn de oevers op veel plekken in Rotterdam ontoegankelijk en is het water vaak niet bereikbaar. Door de oevers te verzachten wordt het water toegankelijk en ontstaat er ruimte voor recreatie en natuur.

Bewustwording Door de getijdenwerking beleefbaar te maken in de stad worden mensen zich meer bewust van het leven in een Delta. Daarnaast kan het dienen als leeromgeving voor kinderen om zo kennis te maken met de natuur.

Vergroting biodiversiteit Een getijdenpark zorgt voor een vergroting van de biodiversiteit in de stad. Er worden voedselrijke habitats voor plant- en diersoorten gecreĂŤerd.

Voedsel produceren en beleven Het getijdenpark kan ook een interessante plek zijn voor kleinschalige voedselproductie en consumptie. Er kunnen vissoorten en verschillende andere dier- en plantsoorten worden gekweekt. Zo wordt voedselproductie ook dichter bij de mensen en de stad gebracht.

Basis voor stadsontwikkeling Door natuurvriendelijke oevers te ontwikkelen kan een bestaand gebied aantrekkelijker worden gemaakt. Voordat een gebied ontwikkeld gaat worden naar woon- of werkgebied, kan de waarde verhoogd worden door al natuurvriendelijke oevers aan te leggen.

31

Fig. 3.1 - Luchtfoto Merwehavens

3 MERWE-VIERHAVENS ANALYSE

Een van de buitendijkse gebieden is de Merwe-Vierhavens.

Dit is een van de oudere havengebieden als onderdeel van het enorme havengebied van Rotterdam. De komende jaren zullen de stadshavens in het teken staan van een geleidelijke transformatie van haven naar stedelijk gebied. De Merwe-Vierhavens zal als een van de eerste havens worden ontwikkeld.

33

Merwe-vierhavens in de regio

Den Haag

Fig. 3.2 - Situatie regio Rotterdam

3.1

35

Merwe-vierhavens in de regio Haven in transitie

De stadshavens liggen midden in dit economische knooppunt op een kruising van twee assen. Enerzijds de mainport die overloopt van grootschalige industrieĂŤn via kennisinstellingen, dienstverleners en opleidingen naar woongebied. En anderzijds van Noord naar Zuid de kennis- en dienstenas met de TU-delft, Hoge School Rotterdam en in het zuiden de Drechtsteden.

(Ontwikkelstrategie M4H, 2014)

Fig. 3.3 - Ligging stadshavens op kruising van twee assentterdam

3.1

Primaire dijk Buitendijks gebied Stedelijk gebied Havengerelateerd Merwe-Vierhavens

Fig. 3.4 - Buitendijks gebied Rotterdamerdam

Maas regio - Rivier als hoofdinfrastructuur In het stedelijk gebied van regio Rotterdam speelt de rivier een hoofdrol. Langs de rivier ligt een uitgestrekt stedelijk landschap. In de stadsregio Rotterdam wonen circa 1,2 miljoen mensen, maar goed te zien is dat het enorme havengebied zich vanaf de Noordzee met de Tweede Maasvlakte uitstrekt tot midden in Rotterdam met een lengte van 40 kilometer. Daarbij valt ook de schaal van het Merwe-Vierhavengebied op: het is relatief klein in verhouding met de totale haven.

De Rotterdamse haven is de grootste zeehaven van Europa (Port of Rotterdam) en jaarlijks wordt er zo’n 450 miljoen ton aan goederen overgeslagen. Het is de toegangspoort van Europa: door de vele bedrijven en organisaties, en de goede bereikbaarheid van het achterland heeft Rotterdam een sterke positie in Europa.

Het Merwe-Vierhavengebied maakt onderdeel uit van deze grote economische motor als een van de oudere havens. Het gebied wordt ondertussen omringd door stad en de haven heeft zich uitgebreidt richting zee met bijvoorbeeld de Tweede Maasvlakte.

Buitendijks

niet beschermd door primaire dijken en worden direct beinvloed door het water. Ook het gehele Merwe-Vierhavengebied, als onderdeel van het havengebied, is buitendijks gelegen. Zoals eerder besproken vormt dit een bedreiging maar vooral ook een grote kans. Nederland loopt wereldwijd voorop in de deltatechnologie en Rotterdam wil deze positie verder versterken door het ontwikkelen en testen van innovaties.

Haven in transitie Rotterdam zet in op de transitie naar een duurzame havenstad die meebeweegt met de economische en maatschappelijke veranderingen van dit moment (Ontwikkelstrategie M4H, 2014). Door technologische innovaties is een transitie gaande naar een duurzame economie waar niet meer de focus ligt op grootschalige megabedrijven maar op kleinschalige lokale netwerken waar producenten en consumenten dicht bij elkaar staan. De stad zal steeds meer overgaan op een eigen voedsel- en energievoorziening en lokale productie van goederen: de maakindustrie.

Rotterdam wil net als in de wateropgave voorop lopen in deze transitie naar een duurzame economie en mede met de ontwikkeling van de Stadshavens wordt dit in gang gezet.

Op de kaart is goed te zien dat het gehele havengebied buitendijks ligt. Deze gebieden worden

37

Merwe-Vierhavens in de Stad Haven in transitie

onnen fotos Stadsdriehoek

Merwe-Vierhaven gebied

wilhelminapier

Stadshavens: 1600HA

Merwe-Vierhavens: 264HA

Stadsdriehoek: 173HA

Wilhelminapier

Fig. 3.5 - Schaal van het gebiedrdam

3.2

Stadshavens Het Merwe-Vierhavengebied is onderdeel van de Stadshavens Rotterdam. Een enorm gebied van 1600 HA dat de komende 40 jaar nieuwe invullingen moet gaan krijgen. In deze afbeelding is goed de schaal van het gebied te zien. Ook het MerweVierhavengebied heeft een grote schaal met een oppervlakte van 264 HA waarvan de helft water.

Het gebied heeft een groter oppervlak dan de stadsdriehoek. Op deze manier wordt duidelijk dat het gaat om een zeer groot gebied dat ongeveer even groot is als het centrum van Rotterdam.

Het Havenbedrijf Rotterdam en de Gemeente Rotterdam zijn bezig met het transformeren van de Stadshavens en focussen zich op een sterkere economische structuur van de stad en op het creĂŤren van nieuwe woon-en werkmilieus. Zoals op de vorige pagina te zien was, ligt het gebied op de kruising van twee assen. Van west naar oost is dit de goederenas en van noord naar zuid de kennis- en dienstenas. Deze twee assen komen samen in de stadshavens waardoor een unieke situatie ontstaat.

Kennisontwikkeling en maakindustrie komen bij elkaar en versterken elkaar. Het gebied moet zich ontwikkelen naar een hoogwaardig vestigingsgebied voor wonen en werken en focust zich op waterkennis, duurzame energievoorziening en klimaatverandering. Het moet het perfecte vestigingsklimaat worden voor ondernemerschap, cultuur, opleidingen en wonen op en aan het water.

Er zijn vijf strategieĂŤn ontwikkeld voor het gebied waarbij die naast elkaar zullen worden ingezet.

Hierin krijgen de korte en de lange termijn beide veel aandacht: 1. Reinventing deltatechnology In de laaggelegen Rotterdamse delta zal ingezet worden op nieuwe watertechnologie, kennis en innovatie. Het gaat dan enerzijds om klimaatneutraliteit, klimaatbestendigheid en een waterrobuust gebied en anderzijds om nieuwe

bedrijvigheid en werkgelegenheid, een goede bereikbaarheid en een aantrekkelijke omgeving. Met de Rotterdam Climate Campus worden hoogwaardige kenniswerkers aangetrokken uit binnen- en buitenland. De Rotterdam Climate Campus is een organisatie waarbij het bedrijfsleven, de wetenschap en de overheid hun krachten bundelen en waar kennis over klimaatverandering en energietransitie wordt uitgewisseld.

2. Volume & Value Er is een verschuiving van harde havenactiviteiten naar hoogwaardige kennisintensieve bedrijvigheid.

De Tweede Maasvlakte profiteert hiervan wat zorgt voor meer werkgelegenheid voor laag- en hoogopgeleide mensen uit de regio.

3. Crossing borders Er wordt ingezet op een vloeiende overgang tussen de stad en de haven. Pioniers worden aangetrokken in de Stadshavens met nieuwe woon- en werkmilieus. Dit zijn groepen als studenten, kunstenaars, startende ondernemers en kenniswerkers.

4. Floating Communities Een enorm oppervlak van de Stadshavens bestaat uit water: dit biedt kansen. Op plekken waar de havenactiviteiten verdwenen zijn is plaats voor nieuwe drijvende stadsmilieus die zorgen voor een uniek karakter.

5. Sustainable mobility Met de laatste strategie wordt ingezet op het verbeteren en verduurzamen van de mobiliteit. Dit geldt voor vervoer over land en water. Er komt een fijnmazig netwerk van openbaar vervoer over water dat verschillende gebieden met elkaar verbindt.

(Creating on the Edge, 2008)

39

merwe-vierhavens in de stad Context

Fig. 3.6 - Bereikbaarheid am

Metronetwerk Belangrijkste ontsluitingswegen Snelweg Trein

3.2

Fig. 3.7 - Ligging in de stadam

Bereikbaarheid

Directe context

Een grote kwaliteit van het Merwe-Vierhaven gebied is de centrale ligging vlak bij het centrum van Rotterdam en de snelweg-afrit Spaanse Polder/ Delfshaven. Binnen enkele minuten is de A20 bereikbaar (ruit van Rotterdam). Ook de treinstations Schiedam Centrum en Rotterdam Centraal station liggen dichtbij waardoor het gebied vanuit de rest van de Randstad en de regio zeer goed bereikbaar is.

Direct grenzend aan het gebied liggen de dichtbevolkte stadswijken Het Witte Dorp, Spangen, Tussendijken en Schiemond. Veel van deze wijken worden gezien als probleemwijken of hebben een slechte geschiedenis. In deze wijken woont een relatief hoog percentage laagopgeleiden.

(Buurtmonitor Rotterdam, 2015)

Ook lokaal heeft het gebied een centrale ligging.

Via twee belangrijke wegen is het gebied met het centrum verbonden en vanaf het Marconiplein kan men op de metro of de tram stappen en zo snel grote delen van de stad bereiken. Verder is er een netwerk van openbaar vervoer over het water. De rivier verbindt verschillende gebieden met elkaar en de watertaxi en de aqualiner maken het mogelijk om snel van A naar B te komen. Een goed voorbeeld is de RDM campus aan de overkant van het water.

In de toekomst zal dit netwerk verder uitgebreid en verbeterd worden.

Daarnaast zijn dit wijken waar het voorzieningenniveau laag is, de diversiteit aan winkels onder druk staat en waar een grote behoefte is aan sportfaciliteiten. (Ontwikkelstrategie M4H, 2014) Het is belangrijk dat de ontwikkeling van het MerweVierhaven gebied gunstig is voor de wijken eromheen en dat de wijken en de bewoners er ook echt op vooruit gaan.

41

merwe-vierhavens in de stad Context Oud-mathenesse

Witte dorp

Spangen

3.2 Bospolder/tussendijken

Schiemond

Fig. 3.8 - Ligging in Rotterdam

merwe-vierhavens in detail

12.

Fig. 3.9 - Luchtfoto Merwe-Vierhavens

3.3 inleiding De Vierhavens en de Merwehavens, later Merwe-Vierhavens genoemd, zijn apart aangelegde havengebieden midden in Rotterdam. Ooit behoorden ze tot de grootste fruit- en sappenhavens ter wereld.

De Vierhavens, bestaande uit de Keilehaven, Lekhaven, IJsselhaven en Koushaven zijn gebouwd van 1912 tot 1916 en werden in eerste instantie gebruikt voor de overslag van stukgoed. Later heeft dat plaatsgemaakt voor de op- en overslag van fruit en sappen en werden er koel- en vriespakhuizen gebouwd. De functie van fruit- en sappenhaven is nu nog steeds kenmerkend voor het gebied.

In 1923 is de bouw van de Merwe-havens gestart. In het begin voor de overslag van stukgoed maar later ook voor fruit. Ook hier staan nog veel oude loodsen die het karakter van het gebied bepalen. De Merwe-havens zijn nu nog steeds goed in gebruik, maar ook hier zullen de havenactiviteiten zich langzaam verplaatsen naar andere, grotere havengebieden. Een enorm gebied zal vrij komen voor nieuwe stedelijk ontwikkelingen.

In de volgende paragraaf zullen de opbouw en de kenmerken van het gebied worden besproken.

45

Huidige Ruimtelijke opbouw

Havengerelateerd Energie Gemengd milieu Fig. 3.10 - Functies gebieden

Openbaar vervoer Hoofdontsluitingsweg Havenstraten Fig. 3.11 - Functionele infrastructuur

Fig. 3.12 - Morfologie

Primaire dijk/barrière

3.3 Marconiplein Schiedamseweg

Benjamin Franklinstraat

Vierhavenstraat

Marconiplein

Fig. 3.13 -Vogelvlucht huidige situatie

Ontsluiting Langs de Merwe-Vierhavens liggen de grote wegen Schiedamseweg en de Vierhavenstraat. Op het Marconiplein komen deze wegen samen en ook de Mathenesserweg, die naar het centrum loopt, komt hierop uit. Binnen het gebied is een duidelijke structuur te herkennen. Op de havenpieren van de Merwehavens en de Vierhavens liggen lange assen met aan beide kanten bebouwing. In het gebied rondom de EON-Centrale ligt een ringweg die de ontsluiting vormt van de bedrijven in dit gebied.

Al deze wegen worden weer met elkaar verbonden door de Marconistraat en de Benjamin Franklinstraat.

Wat opvalt is dat er weinig verbindingen zijn met de omliggende wijken en dat de dijk een barrièrewerking heeft.

Ruimtelijke opbouw De huidige inrichting van het Merwe-Vierhavengebied is zeer functioneel en geordend van aard. Het gebied is onder te verdelen in drie verschillende deelgebieden met eigen kenmerken.

Fig 3.14 - Functionele inrichting van de MerweHavens. Via het water komen de goederen binnen.

Met havenkranen worden deze naar de loodsen verplaatst om vervolgens weer in vrachtwagens te kunnen laden.

Havenkranen: beeldbepalende elementen

Het grootste deel van het gebied werd en wordt gebruikt voor havengerelateerde activiteiten en ligt rondom de havenbekkens. Dit deel van de Merwe-Vierhavens wordt gekenmerkt door grootschalige loodsen die systematisch achter elkaar op de pieren staan en gebruikt worden voor de overslag en opslag van fruit en sappen. Deze loodsen worden weer ontsloten door lange autostraten die midden over de pieren lopen en aan het einde doodlopen.

Het middengebied kenmerkt zich door industriĂŤle activiteiten gericht op energie. Opvallende gebouwen zoals die van de EON centrale en de oude Ferro gashouder bepalen hier het beeld. Dit gebied wordt ontsloten door een ringweg die aansluit op de Benjamin Franklinstraat en de Marconistraat.

Het derde deelgebied is een gebied met perifere bedrijvigheid. Dit is een gemengd gebied met bedrijven die grote ruimte nodig hebben en daardoor niet in een traditioneel winkelcentrum terecht kunnen. Het gebied wordt wel gekenmerkt door een kleinere korrel dan het havengebied. Ook de Marconitorens en de Bigshops met het dakpark liggen in deze omgeving. Dit gebied ligt langs de hoofdontsluitingswegen: de Vierhavenstraat en de Schiedamseweg.

Brede straten ingericht voor de vrachtwagen

Grote loodsen voor opslag en overslag

47

openbare ruimte

Openbare ruimte Fietspad Trottoir

Fig. 3.15 - Openbare ruimte

1 2

3

4

5 6

Enige grasveldjes in het gebied. Vaak ontoegankelijk

Fig. 3.16 - Locaties foto’s

3.3

1 Fig 3.17 - Het gebied wordt gekenmerkt door hoge stenige kades.

2 Fig 3.18 - Grote havenkranen zijn beeldbepalend.

3 Fig. 3.19 - Einde van de Keilestraat en van de pier. Wijdse uitzichten over de Maas.

4 Fig 3.20 - De straat is volledig ingericht voor vrachtverkeer en havenactiviteiten. Er is hier geen enkele verblijfskwaliteit.

5 Fig 3.21 - Gesloten karakter in huidige situatie met veel hekken en ontoegankelijke kavels.

6 Fig 3.22 - Grens tussen de wijk Schiemond en de eerste havenpier van de Vierhavens (IJsselhaven).

Merwehavens

Vierhavens

In de afbeelding linksboven wordt de openbare ruimte in en rondom de Merwehaven weergegeven. Door het industriĂŤle en havenkarakter is er in het gebied nauwelijks openbare ruimte en weinig verblijfskwaliteit. Het gebied is ingericht voor de vrachtauto en de voetganger is ondergeschikt. De openbare ruimte is puur functioneel ingericht. Grote delen zijn ontoegankelijk en worden afgesloten met hekken.

In de Vierhavens is iets meer toegankelijke ruimte dan in de Merwehavens en is het iets beter beleefbaar.

De Benjamin Franklinstraat loopt haaks langs de havenbekkens en vanaf daar zijn twee pieren bereikbaar.

Hier kunnen ook de uiteinden van de pieren worden bereikt, waar de kwaliteiten van het gebied zichtbaar worden: panorama-uitzichten over de Nieuwe Maas.

49

Cultuurhistorische elementen

Monumenten Fig. 3.23

Karakterbepalende gebouwen Fig. 3.24

Oude sporen Fig. 3.25

3.3

Fig. 3.26 - Oude Ferro gashouder wordt evenementenlocatie

Fig 3.27 - Oud havengebouw Keilehaven in gebruik door kunstenaars

Fig 3.28 - Oude havengebouwen nu in gebruik door voedselbank en Opticool (sappenbedrijf)

Fig 3.29 - Vervallen katoenveempand aan de Keilehaven

Monumenten

Karakterbepalende gebouwen

Een groot deel van het karakter van het gebied wordt bepaald door de vele monumenten die een rauwe havensfeer oproepen. Deze panden liggen verspreid over het gebied en hebben allemaal een eigen uitstraling.

Sommige worden nog gebruikt, andere staan leeg en zijn verloederd. Slopen van deze verouderde gebouwen is geen optie en neemt veel kwaliteiten weg. Opknappen van panden en het geven van een nieuwe functie leveren dure projecten op, maar kunnen wel grote kansen bieden voor het gebied.

De meeste monumenten liggen in de Vierhavens en vooral rondom de Keilehaven zijn de gebouwen beeldbepalend zoals het oude Katoenveempand aan de Keilestraat. Het gebouw verkeert op dit moment in slechte staat en de opknapkosten bedragen rond de vijf miljoen euro (Carel Andriessen).

Andere voorbeelden van opvallende monumenten zijn het HAKA-gebouw aan de Vierhavenstraat dat nu gebruikt wordt als bedrijfsverzamelgebouw en de oude Ferrogashouder die getransformeerd wordt naar een nieuwe evenementenlocatie.

Naast monumenten zijn er nog vele andere gebouwen die het karakter en de identiteit van het gebied bepalen en ook in de toekomst kwaliteit zouden kunnen opleveren.

Opvallend is dat dit vaak de kleinere korrels zijn en niet de grote loodsen. Een uitzondering zijn de loodsen aan de Radiostraat in de Merwehavens als restanten van historische havenactiviteiten.

Sporen en havenkranen Andere restanten van de havenactiviteiten zijn de overgebleven sporen zoals het rangeerterrein langs de Marconistraat en een aantal sporen in de Vierhavens.

Deze werden gebruikt voor het vervoeren van goederen die via de havens binnenkwamen. Ze versterken de havenidentiteit van het gebied. Ook de oude havenkranen en de sporen daarvan zijn op veel plaatsen nog zichtbaar en in gebruik. Dit is vooral het geval in de Merwehavens waar de enorme havenkranen overal bovenuit steken.

51

Water vs land

Hoogtekaart Primaire waterkering Hoger dan 4.02 NAP Hoger dan 3.64 NAP Lager dan 3.39 NAP Lager dan 3.00 NAP

Fig 3.30 - Hoogtes Merwe-Vierhavens (Gisweb Gemeente Rotterdam)

Fig 3.31 - Kade typen

Glooiingen Kademuren

3.3

Fig. 3.32 - Achterliggende wijken liggen lager dan de Merwe-Vierhavens

Fig. 3.33 - Harde kade in de Lekhaven

Fig. 3.34 - Geen relatie met het water door hoogteverschil

Fig. 3.35 - Keilehaven met basaltglooiingen

Hoogteligging in het gebied

Overgang land naar water

In het buitendijkse Merwe-Vierhavengebied is er een verschil in hoogte te herkennen. Het hele gebied, in tegenstelling tot het binnendijkse gebied, ligt boven NAP. Toch zijn er in het gebied relatief laaggelegen delen die onder 3.00 +NAP liggen. Het overstromingsrisico is hier hoger en met hevige regenval kan het regenwater naar de lager gelegen gebieden stromen. Een goed voorbeeld is het gebied rondom de Keilehaven waar een groot gebied onder de 3,30 +NAP ligt of zelfs onder de 3,00 +NAP. Ook in de Radiostraat is veel blauw te zien wat betekent dat dit relatief laag ligt.

Sommige gebieden zijn hoger gelegen zoals de EONCentrale midden in het gebied. (Gisweb Gemeente Rotterdam). De gemiddelde diepte van de MerweVierhavens vijf meter. (Landschapsstrategie voor MerweVierhavens, 2014)

In het gebied is een harde scheiding tussen land en water. Door de kamstructuur van de havenbekkens beschikt het gebied over vele lange kades en af en toe wat glooiingen. De kades worden gebuikt voor het aanmeren van schepen en zijn functioneel van aard. Het niveauverschil tussen de kades en het water is groot en er is geen verblijfskwaliteit of relatie met het water.

De Merwehavens bestaan volledig uit verticale kademuren met een oppervlak van beton. In de Vierhavens zijn iets meer glooiingen te vinden en vooral in de Keilehaven zijn basaltglooiingen die een groenere uitstraling geven. Toch is ook hier weinig relatie met het water en bijna geen verblijfskwaliteit.

53

Nieuwe Activiteiten

1. Stadshavens

3. De Voedseltuin

Op de punt van de pier aan het einde van de Lekstraat is het hoofdkantoor van het Programmabureau Stadshavens gevestigd. Hier wordt sturing gegeven aan de ontwikkelingen in de stadshavens van de komende jaren.

Het gebouw staat midden in één van de stadshavens waardoor er een sterkere relatie kan ontstaan met het gebied.

Aan het uiteinde van de Keilehaven ligt de Voedseltuin.

In de voedseltuin kweken vrijwilligers biologische groente en fruit die als aanvulling functioneren voor de pakketten van de naastgelegen voedselbank. Ook biedt het werkgelegenheid aan mensen met een lage kans op werk. Het is een groot en kleurrijk veld en door de oude gebouwen eromheen heeft het een sfeervol karakter.

2. De Vertrekhal Oranjelijn Het voormalige poortgebouw van Thomson’s Havenbedrijf.

Het gebouw maakte vroeger deel uit van meerdere loodsen die een belangrijke rol speelden in de stukgoedoverslag. Na de renovatie van het gebouw heeft het de naam Vertrekhal Oranjelijn gekregen en wordt het gebruikt als bedrijfsverzamelgebouw waar bedrijven uit de food- en designsector zich hebben gevestigd. Ook zijn er zakelijke bijeenkomsten en evenementen.

4. HAKA-gebouw Langs de Vierhavenstraat staat het karakteristieke HAKA-gebouw. Het is in 1932 gebouwd en ontworpen door Hermann Friedrich Mertens. Dit was het hoofdkantoor van de in 1914 opgerichte Coöperatieve Groothandelsvereeniging DE HANDELSKAMER. Dit bedrijf zorgde voor levensmiddelen van goede kwaliteit en voor een betaalbare prijs voor arbeiders. Het gebouw

3.3

Fig. 3.36 - Nieuwe dynamiek

had verschillende functies namelijk voor kantoren, werkplaatsen, fabrieksruimten en opslag. Het gebouw is een belangrijk architectonisch monument van de kracht van architectuur van het Nieuwe Bouwen. In 2009 is dit iconische gebouw gerenoveerd en is nu in gebruik als bedrijfsverzamelgebouw voor bedrijven uit de clean-tech sector. Hier wordt kennis op gebied van water en energie van verschillende instellingen gebundeld. Het Living Lab voor Clean Water & Energie moet een belangrijke schakel vormen in de Merwe-Vierhavens.

5. Ferro Centraal gelegen in het gebied, aan de Benjamin Franklinstraat, ligt de oude Ferro gashouder. Dit karakteristieke gebouw wordt niet meer gebruikt als gashouder maar zal getransformeerd worden naar evenementenlocatie. Kunst, cultuur, muziek en multimedia krijgen hier een plek en ook de buitenruimte zal ingericht worden als prettige verblijfsruimte. De

Ferro-dome biedt ruimte aan 6.000 bezoekers en moet DE evenementenlocatie van Rotterdam worden.

6. Atelier Van Lieshout Atelier Van Lieshout is een kunstenaarsgroep opgericht door Joep van Lieshout. De groep bestaat uit 20 kunstenaars en ontwerpers. De studio en werkplaats zijn gevestigd in de Vierhavens aan de Keilestraat en aan de Benjamin Franklinstraat. Van buiten is al goed te zien dat het gaat om een kunstatelier: overal staan objecten en beelden uitgestald.

7. Studio Roosegaarde Een ander interessant bedrijf met een nieuwe vestiging langs de Vierhavenstraat is Studio Roosegaarde. Het gaat hier ook om een team van ontwerpers onder leiding van Daan Roosegaarde dat zich focust op de relatie tussen mensen, technologie en ruimte. Innovatieve ideeĂŤn zoals de Smart Highway, waarbij de verlichting reageert op de gebruiker, zijn bedacht door Daan Roosegaarde.

55

Nieuwe Activiteiten

Fig. 3.37 - Werkplaats van Atelier Van Lieshout waar kunstwerken in de openbare ruimte staan uitgestald.

Hier is de kwaliteit en de potentie van het MerweVierhavengebied goed zichtbaar

8. Keilewerf Tegenover Studio Roosegaarde, ook aan de Vierhavenstraat, ligt de Keilewerf. Deze voormalige loods is omgebouwd en is de plek voor individuen en collectieven uit de ‘maakindustrie’. Vijftien creatievelingen hebben hier hun ateliers en studio’s. De Keilewerf past binnen de visie op het Merwe-Vierhavengebied waar het aantrekken van bedrijven uit de maakindustrie, met het makerskwartier, een doel is.

9. Designdock Het Designdock in de Galvanistraat is ook een plek met uiteenlopende bedrijven, vooral mode, interieur, design, media, architectuur en marketing. De bedrijven delen hun kennis en ideeën waardoor er een aangename werkplek ontstaat voor dit soort bedrijven. De oude vleeswarenfabriek past er met de industriële uitstraling goed bij.

10. Rotterdam Science Tower In de Rotterdam Science Tower, een van de Europoint

torens aan het Marconiplein, wordt kantoorruimte gecombineerd met hoogwaardige laboratoria. Innovatieve bedrijven uit de medische sector, die erg groot is in Rotterdam, worden hier aangetrokken. Op de 18de verdieping worden bijvoorbeeld laberatoria verhuurd, het Labhotel.

11. Energiecluster Vanuit de visie van de Gemeente wordt hier een grote productiecampus gestart voor innovatieve activiteiten en technisch ondernemerschap. Een plek voor kleinschalige high-tech productieplaatsen met kantoorfaciliteiten en gemeenschappelijke voorzieningen.

12. Uit je eigen stad Aan de Marconistraat ligt een van de grootste stadsboerderijen waar groente wordt geteeld en verkocht wordt in de winkel en in het restaurant. In het weekend vindt er zelfs een stadmarkt plaats. Het is een levendige plek die bij steeds meer Rotterdammers bekende is en die identiteit geeft aan de omgeving.

3.3

Fig. 3.38 - De Voedseltuin aan het uiteinde van de Keilehaven zorgt voor een aantrekkelijk beeld.

13. De Fruitvis De Fruitvis ligt ook aan de Marconistraat en is een multifunctionele locatie waar verschillende evenementen plaatsvinden, maar waar ook ruimtes zijn voor vergaderingen, workshops, presentaties en exposities.

14. Marconistrip De Marconistrip is het braakliggende terrein langs de Marconistraat waar geëxperimenteerd wordt.

Initiatiefnemers krijgen de hier de ruimte met tijdelijke projecten en initiatieven die als aantrekker werken van het gebied met als doel mensen te enthousiasmeren over de Merwe-Vierhavens

schakel tussen de omliggende wijken en het MerweVierhavengebied.

18. Ateliers Op verschillende plekken in het gebied hebben kunstenaars hun atelier gevestigd. Dit is bijvoorbeeld ‘Kunst&Complex’ aan de Keilehaven waar een ateliergemeenschap zit. Ook aan de Marconistraat 52 zijn verschillende creatieve bedrijven gesitueerd.

17. Dakpark/Bigshops Langs de Vierhavenstraat is een groot winkelcomplex gerealiseerd met grootschalige winkels met bovenop een 1200 meter lang dakpark. Het is in 2013 geopend en dient als eerste impuls voor de verdere ontwikkeling van de Merwe-Vierhavens. Vanaf het dakpark heb je een mooi uitzicht over het gebied. Het dakpark is ook een

57

Ambitie vanuit de gemeente

ONTWIKKEL MEE IN M4H VAN HAVENINDUSTRIE NAAR MAAKSTAD ONTWIKKELSTRATEGIE MERWE-VIERHAVENS / 1.0

Fig. 3.39 - Voorpagina Ontwikkelstrategie M4H

3.3

Ontwikkelstrategie Gemeente Rotterdam heeft een ontwikkelstrategie gemaakt voor het Merwe-Vierhavengebied. De strategie bestaat uit een flexibel ruimtelijk raamwerk en bouwstenen voor economische, sociale en fysieke waardecreatie. Het is dus richtinggevend en flexibel waardoor er ingespeeld kan worden op de ontwikkelingen in de markt.

Het gebied moet uitgroeien tot proeftuin voor Rotterdam als Maakstad, een stad die voorop loopt in Clean-Tech, Medical-Tech en Food. Het wordt daarmee ook de proeftuin voor duurzame gebiedsontwikkelingen waar innovatieve woon- en werkmilieus worden getest.

Ambitie Economische ambitie

Rotterdam moet zich aanpassen aan de opkomst van de nieuwe duurzame economie en zal de komende jaren een duurzame transitie ondergaan. Deze nieuwe economie ontstaat door technologische innovaties en maatschappelijke ontwikkelingen. Het gaat hierbij om de omgang met energie, productie van gebruiksgoederen en andere toepassingen. Kleinschalige lokaal georganiseerde netwerken van producenten en consumenten zullen belangrijker worden. Dit zal toegepast worden in de stadshavens waar stad en haven met elkaar verweven worden.

De focus ligt op de clusters Clean-Tech, Medical en Food die veel groeipotentie hebben. Merwe-Vierhavens kan hierbij voorzien in de behoefte aan nieuwe hoogwaardige productie- en kennislocaties: maaklocaties.

Sociale ambitie

De Merwe-Vierhavens moet ook een sociale proeftuin worden waar mensen uit de omgeving zich kunnen ontwikkelen en kunnen doorgroeien. Het moet een inspirerende leerwerkomgeving worden. De behoeftes van de omliggende wijken zullen worden gecombineerd met een nieuw stedelijk milieu.

Merwe-Vierhavens zal daarnaast ruimte bieden aan nieuwe horecagelegenheden en evenementen die passen bij het karakter. Het zal een bijdrage leveren aan het voorzieningenniveau uit de omgeving, die nu onder druk staat. En tot slot zal er antwoord gegeven worden op de grote behoefte aan sport en leisure uit de omgeving.

Fysieke ambitie

De Merwe-Vierhavens is tot slot een proeftuin voor duurzame gebiedsontwikkeling. Er wordt sterk ingezet op de ‘rivier als getijdenpark’ en het versterken van de kwaliteiten van de rivier als centrale, groene openbare ruimte en het versterken van de beleving hiervan.

Dit draagt bij aan verschillende doelen zoals het samenbrengen van stad en natuur, het vergroten van de biodiversiteit of het produceren en beleven van voedsel.

Daarnaast wordt ingezet op het testen van nieuwe duurzame klimaatbestendige bouwmethoden. De duurzame transformatie; schoon, groen, gezond en toekomstbestendig.

Food: Voedingsmiddelenindustrie: dit zijn bedrijven die kleinschalig grondstoffen zoals landbouwproducten verwerken tot voedingsmiddelen.

Medical: ‘’Industrie die als doel heeft de kwaliteit en standaard van leven te verbeteren’’. Ontwikkelstrategie M4H. Het gaat hierbij om onderzoek, ontwikkeling en productie.

Clean tech: Bedrijven die zich bezig houden met ‘clean technologies’ met als doel producten te maken met schone productieprocessen en schone productietechnologie

59

Conclusies en samenvatting

Fig. 3.40 - SWOT analyse Merwe-Vierhavens

3.3

M4H in de Regio 1. De Maas is erg belangrijk voor Rotterdam. De rivier werd gebruikt als hoofdinfrastructuur van de haven en Rotterdam heeft hier haar goede positie aan te danken.

2. Rotterdam wil meebewegen met de maatschappelijke veranderingen van dit moment en wil een duurzame transitie van haven en stad in gang zetten waarbij gemikt wordt op een meer lokale, kleinschalige economie.

3. Rotterdam is koploper in de deltatechnologie en heeft grote ambities op het gebied duurzaamheid en van water als Deltacity Daarbij ligt Stadshavens op een economisch knooppunt met een kruising van twee belangrijke assen. Als eerste de kennis-en dienstenas van noord naar zuid met kennisinstellingen en opleidingen. En van west naar oost de goederenas: de Mainport.

Merwe-Vierhavens in de Stad 1. Het Merwe-Vierhaven gebied is een groot gebied en is qua oppervlakte zelfs groter dan de Stadsdriehoek. Het gebied is nu nog vaak onbekend voor Rotterdammers.

Dit betekent een grootschalige transformatie maar kan dus in de toekomst een grote rol gaan spelen als nieuw stadsdeel in Rotterdam.

2. Het gebied is centraal gelegen in de stad en is overal goed mee verbonden over land en water. Opvallend is dat ongeveer ongeveer een derde van de oppervlakte van de stadshavens uit water bestaat. Merwe-Vierhavens bestaat voor bijna de helft uit water. Water is de motor van Rotterdam en de rivier kan gezien worden als de belangrijkste infrastructuur van de stad. Het verbindt verschillende stadsdelen met elkaar.

3. De wijken rondom het gebied worden vaak gezien als probleemwijken of hebben een slechte geschiedenis. In deze wijken wonen bijvoorbeeld veel laagopgeleiden. Het is belangrijk dat deze gebieden kunnen meeliften op de ontwikkelingen van de Merwe-Vierhavens en dat het ook echt betekenis heeft voor deze mensen en hun behoeftes.

weinig ruimte voor groen en natuur langs het water. Hier ligt een kans voor de Merwe-Vierhavens, waar kades in overvloed zijn.

Daarbij zet de gemeente Rotterdam sterk in op het vergroenen van de stad en het creĂŤren van bijvoorbeeld getijdengebieden en natuurvriendelijke oevers langs de rivier.

Merwe-Vierhavens in Detail 1. Het gebied heeft een kenmerkende en functionele structuur waar de havenactiviteiten hebben gezorgd voor hoe het gebied er nu uit ziet en functioneert. Dit bepaalt ook het karakter en de identiteit van het gebied.

2. Door de functionele inrichting van het gebied is er geen echte verblijfskwaliteit voor mensen. Vrachtwagen en vrachtschip spelen de hoofdrol. Toch zijn de kwaliteiten op sommige plekken wel merkbaar zoals de uiteinden van de pieren waar het open karakter van de Maas ervaarbaar is.

3. Er bevinden zich veel harde, stenige kademuren. Het niveauverschil tussen land en water is groot waardoor er er voor mens en dier weinig relatie is met de rivier. Water speelt een belangrijke hoofdrol in het gebied maar kan op dit moment alleen nog maar van een afstandje bekeken worden.

4. Er is weinig interactie en verbinding tussen de MerweVierhavens en de omliggende wijken. Dit komt door de dijk die er langs ligt wat een hoogteverschil en daarmee een barrière veroorzaakt.

5. Het gebied staat vol met oude monumenten, gebouwen en restanten van de oude havenactiviteiten die waardevol en karakterbepalend zijn. Dit kan gezien worden als een van de grootste kwaliteiten van het gebied.

6. De nieuwe activiteiten, initiatieven en bedrijfjes die zich in het gebied gevestigd hebben zijn veelal positief en zijn een eerste impuls voor het gebied. Dit kan kansen en aanknopingspunten bieden voor de rest van de ontwikkelingen. Vooral in de Vierhavens is veel dynamiek te zien met bijvoorbeeld de Voedseltuin en de Vertrekhal.

4. In Rotterdam wordt het kilometerslange waterfront vaak weinig benut. Het water van de rivier is vaak onbereikbaar en het niveauverschil tussen het land en het water is vaak heel groot. Ook zijn de kades hard en stenig en is er nog

61

Conclusies en Kansen

Ligging langs de Maas Stenige inrichting en slechte relatie tussen land en water Ambitie Rotterdam Rivier als getijdenpark Buitendijkse ligging en stijgende zeespiiegel

Rotterdam is koploper in Deltatechnologie en zet in op een duurzame economie en kennisontwikkeling Merwe-Vierhavens heeft geen verblijfskwaliteit voor mens en dier Ambitie: Merwe-Vierhavens als proeftuin voor duuzame gebiedsontwikkeling Merwe-Vierhavens verliest huidige havenfunctie

Stoer havenkarakter Merwe-Vierhavens Verloederde leegstaande gebouwen Oude monumenten die kunnen worden opgeknapt Onzichtbaarheid en onbekendheid gebied

Interessante nieuwe initiatieven en bedrijfjes, goede ligging in de stad, vergezichten over de Maas Slechte bereikbaarheid en ontoegankelijkheid binnen het gebied, ontoegankelijke kades, weinig interactie met omliggende wijken Aanleggen van langzaamverkeersverbindingen en openbaar maken van de kades kunnen eenvoudig gerealiseerd worden Onzichtbaarheid en onbekendheid gebied, onmenselijke schaal

S w 0 T S w 0 T

Terugbrengen Getijdenrivier voor vergroting van waterveiligheid, natuur en relatie met de rivier.

Merwe-Vierhavens als proeftuin voor duurzame gebiedsontwikkeling, klimaatadaptatie en centrum van waterkennis.

S w 0 T

Oude monumenten behouden en opknappen. Monumenten als belangrijkste gebouwen met grote aantrekkingskracht voor het gebied.

S w 0 T

Het toevoegen van een langzaamverkeersnetwerk en het openbaar maken van de kades.

Zo wordt het gebied toegankelijk gemaakt en verbonden met de omgeving. Ook wordt de menselijke maat op deze manier toegevoegd.

3.3

Bedreigingen omzetten in kansen De verschillende punten uit de SWOT analyse kunnen slim met elkaar gecombineerd worden. Door bedreigingen en zwaktes te koppelen aan kansen en kwaliteiten worden bedreigingen omgezet in kansen. Het bovenste voorbeeld laat dit op het gebied van klimaatverandering zien. De buitendijkse ligging en de stijgende zeespiegel zijn bedreigingen voor de Merwe-Vierhavens. Een zwakte is de stenige inrichting en de slechte relatie tussen het land en het water. Aan de andere kant is de ligging langs de Maas ook een grote kwaliteit van het gebied en is er vanuit Rotterdam een grote belangstelling voor het terugbrengen van de rivier als getijdenpark. Door hierop in te zetten worden de bedreigingen en zwaktes opgelost door de kwaliteiten en kansen.

Dit kan ook op kleinere schaal worden toegepast zoals in het onderste voorbeeld te zien is. Verschillende bedreigingen en zwaktes worden hier omgezet in een passende oplossing. Dit zal de belangrijkste basis vormen van de toekomstvisie op het Merwe-Vierhavengebied en het uiteindelijke ontwerp. Dit zal in het volgende hoofdstuk worden besproken.

63

2.

Fig. 4.1 - Luchtfoto Merwe-Vierhavens

4 MERWE-VIERHAVENS VISIE EN ONTWERP

Voortkomend uit het onderzoek naar klimaatadaptatie in hoofdstuk 2 en de analyse van het gebied in hoofdstuk 3 is een visie ontwikkeld voor de Merwe-Vierhavens. Hierin wordt beschreven hoe het gebied zich zal gaan profileren in de stad en hoe dit eruit kan gaan zien. Vervolgens wordt de Voedselhaven als voorbeelduitwerking toegelicht.

65

Visie Profilering in de stad

Fig. 4.2 - Visiekaart stadsniveau

4.1

Rotterdamse ambitie Rotterdam heeft hoge ambities op het gebied van duurzaamheid en innovatie, en is een koploper als het gaat om deltatechnologie. Rotterdam wil zich verder ontwikkelen tot toonaangevende waterkennis- en klimaat stad en als voorbeeld dienen voor deltasteden uit de rest van de wereld. Verschillende instellingen en instanties in de regio zoals Rotterdam Climate Initiative, Building with Nature en Clean Tech Delta staan in het teken van het verduurzamen, vergroenen en klimaatbestendig maken van Rotterdam met nieuwe technologieën en innovaties.

De komende jaren moet de stad zich verder aanpassen aan het klimaat. De stijgende zeespiegel en de hevige regenval vergen een nieuwe manier van denken en adaptieve maatregelen moeten worden toegepast. De Stadshavens van Rotterdam zal een showcase worden waar deze nieuwe technologieën en innovaties worden ontwikkeld en uitgetest.

Rivier als hoofdinfrastructuur Rotterdam heeft zijn positie te danken aan de rivier en heeft de ‘kwaliteit van de rivier’ goed gebruikt: de transportkwaliteit. De stad was en is de poort van Europa waar vrachtschepen af en aan komen en waar goederen vanuit de hele wereld worden overgeslagen. De rivier kan gezien worden als de hoofdinfrastructuur van de stad waarmee veel van de belangrijkste stadsdelen met elkaar verbonden worden. De haven wordt verbonden met het centrum, maar ook de Wilhelminapier, het hippe Katendrecht en natuurlijk de Stadshavens met de MerweVierhavens liggen langs deze hoofdader. De afgelopen jaren is het vervoer over water verbeterd met de Aqualiner en de watertaxi. In de toekomst moet dit ov-systeem nog verder worden ontwikkeld, waardoor de rivier echt de voorkant van de stad wordt. Vanuit de rivier zijn de verschillende karakters van de Maasstad toegankelijk en vindt er interactie plaats tussen deze gebieden.

het gebied zich gaan transformeren naar een gebied voor mens en dier waar niet alleen de transportkwaliteit benut wordt, maar waar alle kwaliteiten van de rivier en het water zullen worden benut en worden versterkt: Recreatie, Ecologie, Educatie, Sport, Wonen, Werken etc. Aan de ene kant zal het een centrum vormen voor ontwikkelingen in de deltatechnologie en duurzaamheid waar innovaties aan de wereld worden getoond, en aan de andere kant zal het een waterbestendig en avontuurlijk woon-, werken recreatiegebied worden waar de getijdenwerking van de rivier merkbaar is en waar de kwaliteiten van de rivier te beleven zijn.

Uiteenlopend programma dat bijdraagt aan de beleving van het water en de getijden krijgen hier een plek.

Van watertechnologische bedrijven, ontwerpers en de Rotterdam Climate Campus tot aan het Netherlands Water Centre, watermuseum en sport/recreatiecentrum.

Dit in combinatie met bijzondere woonmilieus waarbij de kwaliteiten van de rivier, waar Rotterdam op draait, volledig ervaarbaar worden. Via Watertaxi, aqualiner etc. is het gebied verbonden met andere belangrijke gebieden langs de rivier.

Het principe ‘De Rivier als Getijdenpark’ zal daarbij de hoofdrol spelen. Het getijdenpark wordt ingezet om de kwaliteiten van de rivier beleefbaar te maken. De thema’s op de volgende pagina worden gekoppeld aan dit principe en krijgen hierin een plek. Het geeft antwoord op de ambities van Rotterdam en het gaat goed samen met het beoogde programma in dit gebied.

M4H Getijdenstad De Merwe-Vierhavens zal een belangrijke schakel worden in deze structuur van de stad en zal zich gaan profileren als Getijdenstad. In het gebied staat de rivier met haar getijden centraal wat in alle opzichten de drager zal worden van de omgeving. Het gebied heeft haar huidige identiteit te danken aan de rivier en is ingericht om de aanvoer van goederen te faciliteren. In de toekomst zal

67

Visie Thema’s

Ruimtelijk hoofdprincipe

Thema’s:

woon/werkmilieus

Sport/recreatie Ecologie/natuur educatie & bewustwording

+ Duurzame, lokale economie

havenidentiteit

4.1

Thema’s De volgende thema’s zullen op verschillende manieren terug komen in het MerweVierhavengebied Woon/werkmilieus Er worden woon- en werkmilieus gecreëerd die optimaal profiteren van het water. De rivier is niet alleen vanuit het raam zichtbaar maar er is daadwerkelijk een relatie met het water. Verschillende adaptieve principes en concepten, eerder in het onderzoek besproken, worden toegepast. Wonen in een getijdenlandschap, wateropvang op daken, bovengrondse waterafvoer en -opvang, amfibisch en drijvend wonen zijn daar voorbeelden van. Ook het creëren van tuinen, ontspanningsplekken en horeca op en aan het water waar werknemers en bewoners samen kunnen komen en elkaar kunnen ontmoeten zijn hier onderdeel van.

Sport en Recreatie Sport en recreatie aan en op het water.

Recreatie- en sportmogelijkheden zoals wandel- en fietspaden, waterspeeltuinen, zwemmen, varen, ontspannen, rusten en avontuur beleven.

Het voegt iets toe aan de stad en de buurt wat er tot nu toe niet was: echt genieten van de rivier.

Ecologie In het gebied zal de groene component, die het gebied (en de stad) nog mist, worden toegevoegd.

Het verbinden van stad en natuur staat hoog op de agenda van Rotterdam en zal hier goed worden toegepast. Op deze manier zullen habitats gecreëerd worden waar vissen, vogels en andere diersoorten op een natuurlijke manier kunnen leven. Naast het vergroten van de biodiversiteit biedt dit grote kwaliteiten voor een bijzonder stadsmilieu voor mens en dier, en vergroot het de veerkracht en de bescherming tegen het water.

Waterfronten in het gebied worden groen, zacht, wild, natuurlijk en veerkrachtig. De getijden van de rivier zullen op veel plekken goed merkbaar worden.

Van steen en hard naar groen en zacht.

wereld. Mensen die hier wonen of naartoe komen ervaren de rivier op alle manieren en zien de kracht ervan.

Voorbeelden van programma die hierop kunnen aansluiten zijn een watermuseum, een educatief centrum en de ‘Wereld Water Dag’. Kinderen van scholen uit de omgeving kunnen les krijgen in het gebied over ecologie, diersoorten, water, deltawerken, adaptatie en klimaatverandering. Mensen worden bewust gemaakt van de klimaatverandering en het leven in een delta met evenementen en beurzen en er wordt kennis uitgewisseld op congressen.

+

Duurzame lokale economie Rotterdam zet in op de transitie naar lokale, duurzame economie. De stad wil voorop lopen in deze transitie als moderne maakstad waarbij wordt ingezet op het aantrekken van de clusters clean-tech, medicaltech en food. Dit levert werkgelegenheid op voor Rotterdammers.

Deze lokale duurzame economie zal ook terugkomen in de Merwe-Vierhavens waarbij het water op verschillende manieren ingezet kan worden. Het kan bijvoorbeeld worden gebruikt om energie op te wekken.

Of water wordt opgevangen op daken voor zuivering en hergebruikt. En natuurlijk bij de productie van voedsel zoals het kweken van vissen of het verbouwen van groenten.

Gerelateerde bedrijven ontwikkelen en testen nieuwe technologieën en innovaties op het gebied van Deltatechnologie en duurzaamheid: een proeftuin en voorbeeld voor de wereld.

Havenidentiteit De havenidentiteit moet op vele plekken ervaarbaar blijven. Zo kunnen de monumenten worden opgeknapt en een nieuwe invulling krijgen. Deze gebouwen zouden bijvoorbeeld publieke functies kunnen krijgen zoals een museum, educatief centrum of restaurant waardoor iedereen het karakter van de haven kan beleven.

Educatie en bewustwording In het gebied wordt kennis overgedragen aan Rotterdammers, mensen uit de regio of uit de hele

69

Visie Merwe-Vierhavens

en

lhav

dse Voe

3

2

1 Fig. 4.3 - Visiekaart Merwe-Vierhavens

4.1

1

Landschap als belangrijke drager

manier ingericht. Op elke pier ligt de focus ook op ander programma. In de Voedselhaven ligt de focus bijvoorbeeld op het produceren van voedsel, wat in de voedseltuin al zichtbaar is. Daarnaast kan bijvoorbeeld een havenbekken ingericht worden als sport- en recreatiehaven met bijvoorbeeld een strand of drijvend sportprogramma (drijvend zwembad). Of een golfbad (stadsinitiatief).

Het landschap, met de rivier als getijdenpark zal de belangrijkste hoofddrager zijn van de Merwe-Vierhavens.

De rivier speelt echt de hoofdrol en kan ook als voorkant van het gebied gezien worden. In de verschillende havenbekkens worden de getijden ervaarbaar en zullen de kwaliteiten van de natuur en de rivier optimaal worden benut. Op de ene plek zal de overgang van water naar land groen en natuurlijk zijn, op andere plekken zal deze overgang op een andere manier vorm worden gegeven.

De kades, soms in de vorm van vlonders, zullen overal openbaar toegankelijk zijn.

Er zal veel rekening gehouden worden met het bestaande en de monumenten en beeldbepalende gebouwen zullen belangrijke trekkers worden van het gebied. Veel van deze gebouwen worden nu al op een andere manier gebruikt en andere zullen worden opgeknapt om vervolgens een nieuwe functie te krijgen. Zo wordt het gebied al in een vroege fase aantrekkelijk gemaakt.

De bestaande havenstraten blijven liggen en worden opgeknapt. Deze harde structuur wordt aangevuld met langzaamverkeers-verbindingen om het gebied toegankelijk te maken voor de mens. Zo zal er een verbinding komen die de achterliggende wijk via het dakpark met het gebied verbindt. Ook zullen de verschillende havenbekkens met elkaar verbonden worden met bruggen en vlonders.

Voet- en fietspaden zullen op verschillende plekken door de getijdennatuur lopen voor optimale beleving van de rivier.

2

Urban Jungle In een ander deelgebied, de Merwehavens, zal de focus vooral liggen op rustig wonen in een avontuurlijk gebied: de Urban Jungle. In de huidige situatie liggen hier de minst bruikbare kwaliteiten waardoor er juist veel mogelijk is. Hier kunnen eilanden gecreëerd worden met ruimte voor de natuur. Door de grote schaal van het gebied met een grote hoeveelheid water leent dit zich perfect voor een getijdenpark. Hier kan geëxperimenteerd worden met nieuwe woonvormen.

Design/Research/Kennis In het gebied rondom de Europointtorens zal vooral de focus liggen op innovatieve en technologische bedrijven, ontwerpers en kunstinstellingen die zich richten op Deltatechnologie en de bedrijven uit de clean-tech, medical-tech en food sector. Innovaties worden op passende plekken in de Merwe-Vierhavens getest. Op dit moment zijn hier al veel innovatieve bedrijven en design-ateliers gevestigd. Deze vormen de basis voor verdere ontwikkelingen in dit gebied.

Klimaat Campus In het middengebied zal langzaam de klimaatcampus ontstaan. De huidige rommelige, campusachtige structuur wordt hier aangehouden. De Klimaat Campus is de plek waar de kennis samenkomt met bijvoorbeeld de Rotterdam Climate Campus. In de Ferrodome kunnen evenementen en beurzen worden georganiseerd.

Deelgebieden met eigen focus Het gebied zal bestaan uit verschillende deelgebieden die elk op een andere manier gebruik maken van de kwaliteit van de rivier of iets met water te maken hebben. De thema’s worden bepaald aan de hand van verschillende locatiefactoren, oude functies en nieuwe activiteiten in het gebied.

Waterfront Zo worden de havenbekkens en pieren van de Vierhavens beschouwd als de ‘voorkant’ van de haven die direct aan de hoofdinfrastructuur van Rotterdam ligt: de Maas.

Hier komen veel publieke functies die voor de hele stad iets toevoegen. In alle havenbekkens van de Vierhavens wordt op een andere manier gebruik gemaakt van het water en de getijden; ze worden op een andere

3

De Voedselhaven als eerste ontwikkeling In de Keilehaven zullen de eerste ontwikkelingen in gang worden gezet: deze zal zich ontwikkelen tot de Voedselhaven. In de volgende paragraaf zal de Voedselhaven uitgebreid worden toegelicht.

71

Visie locatiekeuze

Fig. 4.4 - Foto voedselhaven

4.1

73

Visie locatiekeuze

Fig. 4.5 - Huidige situatie Keilehaven

Fig. 4.6 - Monument

Fig. 4.7 - Zicht vanaf het dakpark over de Keilehaven

Fig. 4.8 - Zicht langs oude Katoenveem

Fig. 4.9 - Keilehaven

4.1

De Keilehaven als eerste ontwikkellocatie De Keilehaven is de meest geschikte locatie voor de eerste ontwikkelingen in het Merwe-Vierhavengebied. Dit heeft te maken met verschillende factoren die het gebied kenmerken.

Eigendom Het grootste deel van de Merwe-Vierhavens is nog eigendom van het Havenbedrijf en verschillende andere bedrijven. Het gebiedje rondom de Keilehaven is grotendeels in bezit van de Gemeente, wat eerste ontwikkelingen hier mogelijk maakt. Zie bijlage 2.

Nautische functies De Keilehaven is de enige haven die op dit moment niet meer gebruikt wordt voor nautische functies. Alleen de watertaxi, aan het uiteinde van de havenbekken, en het milieupark gebruiken de Keilehaven voor bootverkeer.

Hierdoor is het mogelijk om de haven op een andere manier te gaan gebruiken. (Rapport ecologische verbetering Keilehaven, 2015) Dynamiek Het gebied rondom de Keilehaven is op dit moment de plek met de meeste dynamiek. Op deze plek hebben zich al verschillende innovatieve bedrijfjes gevestigd zoals in de Vertrekhal met bedrijven in de Design- en Foodsector. Ook ligt hier de Voedseltuin waar dagelijks mensen aan het werk zijn om voedsel te verbouwen voor de voedselbank. Het gebied grenst aan de Vierhavenstraat waarlangs het dakpark ligt.

Monumenten De rijkheid aan monumenten in dit gebied biedt ook kansen voor eerste ontwikkelingen. Deze gebouwen geven sterke identiteit en kunnen zorgen voor een aantrekkelijk startbeeld en een eerste impuls. Veel monumenten hebben hier al een nieuwe functie gekregen zoals de Ferrodome, de Soundport of Kunst&Complex.

75

Visie keilehaven en omgeving Programmatische ingrepen Urban Jungle getijdenpark Urban Jungle als groot getijdenpark met bijzondere woonvormen

Klimaatcampus Kennis en kunde komt hier samen en wordt met elkaar gedeeld

Productielandschap Keilehaven wordt gebruikt als productielandschap Getijdenwerking Door de overstroombare gebieden zijn de getijden goed merkbaar

Wonen en werken Adaptief woon- en werklandschap dat productielandschap gebruikt

Educatief centrum Oud katoenveem wordt omgebouwd tot educatief centrum Oude havenstraten en monumenten blijven bewaard

Ruimtelijke ingrepen Havenstraten Opgehoogde havenstraten

Monumenten als belangrijkste gebouwen Bestaande bebouwing

Langzaamverkeersnetwerk Mogelijk drijvend programma Contouren mogelijke bouwvelden Laaggelegen overstroombaar gebied

Aanlegplaats watertaxi/aqualiner Panorama uitzicht

4.1

Programmatische ingrepen Voedseltuin Verbouwing van biologische groente en fruit: werkgelegenheid voor mensen uit de omgeving Voedselbank Gebruikt lokaal geproduceerd voedsel uit de voedseltuin

Watersport en recreatie Drijvend zwembad, golfbad, bootverhuur, strand etc.

Stadsstrand De ontspanningshaven kan ingericht worden als stadsstrand

Fig. 4.10 - Visiekaart Keilehaven en omgeving

Vaste structuren Een aantal structuren en ingrepen ligt vast en is belangrijk om de kwaliteit van het gebied te waarborgen. De havenstraten zijn de hoofdontsluitingswegen van het gebied en zijn duurzaam genoeg om te behouden. De belangrijkste havenstraten worden opgehoogd naar een veilige hoogte van +3,60 NAP. Het gebied ten zuiden van deze ‘buffer’ blijft op dezelfde hoogte als in de huidige situatie.

Hierdoor kan er een zachter landschap gecreëerd worden richting het water. De overgang van water naar land wordt goed vormgegeven en is openbaar gebied, wat zorgt voor een sterkere relatie met de rivier. Daarnaast zijn de uiteinden van de pieren vrij van bebouwing waardoor er panoramauitzichten over de Maas zijn.

Langzaamverkeersroutes worden toegevoegd en maken het gebied toegankelijk en zorgen voor verbindingen met het dakpark en de achterliggende wijken. Tot slot blijven de monumenten en beeldbepalende gebouwen opgeknapt waardoor ze behouden kunnen blijven. Dit zijn de belangrijke trekkers van het gebied. Binnen deze structuren liggen woon- en werkmilieus die gekoppeld zijn aan de eerder besproken deelgebieden en thema’s. Een van die milieus is de Voedselhaven.

77

Ontwerp concept

Contrast harde havenstraten en zacht binnengebied

Fig. 4.11 - Zacht landschap

Getijdenpark als productielandschap

Fig. 4.12 - Productielandschap

Flexibele bouwblokken gekoppeld aan landschap

Fig. 4.13 - Interactie

4.2

De Voedselhaven De Keilehaven zal zich gaan ontwikkelen tot de Voedselhaven. Hier ligt de focus op het produceren van voedsel. Er wordt voortgeborduurd op het programma dat op dit moment al in dit gebied ligt, zoals de voedseltuin die in het verlengde van de Keilehaven gesitueerd is. Hier wordt groente en fruit verbouwd voor de Voedselbank die ook in dit gebiedje ligt. Ook de bedrijven uit de food & design sector die zich al gevestigd hebben zoals in de Vertrekhal vormen het startbeeld van de Voedselhaven.

De voedselproductie wordt gekoppeld aan het getijdenpark en hier zal geëxperimenteerd worden met nieuwe soorten van voedselproductie en voedselbeleving.

In de geschiedenis stond voedsel ook al centraal in dit gebied (fruithaven), in de toekomst zal dit opnieuw, op een andere manier ervaarbaar worden.

Het gebied, met het water van de Keilehaven als centrale plek, zal een zacht karakter krijgen en zal functioneren als productielandschap waarbij de kwaliteit van het water en het landschap gebruikt worden voor kleinschalige productie en consumptie van voedsel. Het landschap wordt hier economisch, milieutechnisch, recreatief en educatief interessant gemaakt. Het water wordt op deze manier onderdeel van het stedelijk landschap.

In het water worden vissen gekweekt in bassins, er zijn drijvende tuinen met landbouw, theetuinen en terrassen op en aan het water waar het lokale eten geproefd kan worden. Bedrijven uit de foodsector zullen zich op deze inspirerende en avontuurlijke plek willen vestigen waardoor nieuwe werkgelegenheid ontstaat. Ook laagopgeleide mensen uit de omgeving kunnen op deze plek werk vinden.

Kinderen en studenten uit de omgeving krijgen in het educatief centrum les over het verbouwen van voedsel, over ecologie, maar worden zich zo ook bewust van de kracht van de rivier en het leven in een Delta.

Deze dynamiek zal versterkt worden met flexibele bouwblokken waar aantrekkelijke adaptieve woningen kunnen worden ontwikkeld en kleinschalige innovatieve bedrijfjes zich kunnen vestigen. Deze nieuwe bewoners en bedrijfjes kunnen gebruik maken van het productielandschap voor het produceren van voedsel, om nieuwe technologieën uit te testen, om elkaar te ontmoeten, of om te ontspannen en te recreëren.

De Voedselhaven: Sluit aan op de huidige dynamiek Voedseltuin, Voedselbank en bedrijfjes uit de food- en designsector die er nu al zitten en nog meer worden aangetrokken Sluit aan op de ambitie voor een lokale duurzame economie met lokale voedselproductie en consumptie Sluit aan op de ambitie M4H als proeftuin van innovatie op het gebied van deltatechnologie en duurzaamheid Brengt mensen dichter bij de rivier en zorgt voor het beleven en de bewustwording van de getijden Verbindt stad en natuur met elkaar Laat zien hoe klimaatadaptieve maatregelen de basis vormen voor een gebiedsontwikkeling Koppelt verschillende programma’s zoals wonen, werken, recreëren en educatie aan elkaar Zorgt voor de eerste impuls van de MerweVierhavens en kan een voorbeeld zijn voor de rest van Nederland en de wereld

Fig. 4.14 - Teken van de Voedseltuin op een muur in de Keilehaven

79

Ontwerp Planuitleg 4. Bouwblokken De bebouwing binnen het grid is gekoppeld aan het productielandschap. Binnen de flexibele bouwblokken is een mix mogelijk van wonen en werken, maar zij dienen te voldoen aan randvoorwaarden die later aan de orde komen.

3. Flexibel grid Binnen het robuuste landschap worden de bestaande monumenten aangevuld met organisch te ontwikkelen bouwvelden. Dit geeft het gebied een flexibel karakter en het maakt meerdere eindbeelden mogelijk.

2. Infrastructuur netwerk Het gebied wordt afgebakend door de bestaande havenstraten. Binnenin ligt een netwerk van langzaamverkeersroutes die verbindingen maken met de omgeving en de menselijke maat toevoegen.

1. Robuust landschap Het productielandschap vormt de basis van de Voedselhaven en is een robuuste ondergrond waar verschillende onderdelen van het plan aan gekoppeld zijn. In elk mogelijk eindbeeld is deze ondergrond terug te zien.

Fig. 4.15 - Facetkaarten

4.2

N Fig. 4.16 - Plankaart

Mogelijk eindbeeld In deze kaart is een mogelijk eindbeeld zichtbaar. Dit betekent echter niet dat dit ook daadwerkelijk het eindbeeld moet zijn.

Het gebied kan op verschillende manieren ontwikkeld worden (afhankelijk van de marktvraag) en kan ook meebewegen met veranderingen in de markt door het flexibele karakter. In dit eindbeeld wordt uitgegaan van een gemengde vraag. Goed te zien is dat elk blok anders is en op een andere manier tot stand is gekomen.

Een vast onderdeel is het productielandschap dat in het noordoosten begint als de voedseltuin en in de Keilehaven over gaat in een getijdenlandschap. De noordzijde heeft een zacht karakter met een brede oever in de vorm van getijdenterrassen. Hier kan geëxperimenteerd worden met nieuwe vormen van Voedselproductie. Bewoners en bedrijfjes kunnen hier een stukje van een terras adopteren en op hun eigen manier inrichten. Gebieden die niet worden geadopteerd worden beplant met passende vegetatie.

Mensen ontmoeten elkaar op de vlonders die door het landschap slingeren, of in een van de binnenplaatsen.

De zuidzijde heeft een ander karakter. Door de oude monumenten die hier in één lijn staan is hier gekozen voor een rechte oever met een openbare kade in de vorm van een vlonder. Langs deze vlonder is ruimte voor drijvend programma zoals drijvende tuinen, kassen, horecaterrassen of het kweken van vissoorten.

Langs het water staan de oude monumenten waarvan het Katoenveem een nieuwe functie als educatief- en bezoekerscentrum vervult. Daarnaast zijn er verschillende horecagelegenheden met lokaal geproduceerd voedsel en terrassen op en aan het water.

Langs de voedseltuin worden ook oude monumentale gebouwen afgewisseld met nieuwe gemengde bouwblokken, die een binnenplaats gericht hebben op de voedseltuin. Ook hier kunnen mensen gebruik maken van de Voedseltuin.

81

Ontwerp ontwikkeling van het gebied

Fase 1 In fase één zal het gebied klaar worden gemaakt voor de eerste ingrepen. Braakliggende terreinen zullen worden opgeruimd en vervallen gebouwen worden gesloopt. Sommige bruikbare gebouwen kunnen zo lang mogelijk gevuld blijven met tijdelijke functies.

De bestaande monumenten en interessante initiatieven blijven behouden.

Fig. 4.17- Fase 1

Fase 2 In fase twee zorgen kleine ingrepen voor een aantrekklijk vestigingsklimaat. Het eerste slip wordt aangevoerd voor het creëren van ecologische oevers en terrassen. Ook worden de profielen van de havenstraten opgewaardeerd en op een veilige hoogte gebracht.

Braakliggende gebieden worden beplant met grassen. Langzaamverkeersroutes worden aangelegd om het gebied bereikbaar te maken. Vanaf de Vierhavenstraat krijgt het gebied een entree waardoor het meer zichtbaarheid krijgt. Bestaande gebouwen krijgen plek aan het water en het oude Katoenveem wordt in gebruik genomen als bezoekersen educatief centrum. Dit geeft Fig. 4.18- Fase 2 een eerste impuls aan het gebied.

De eerste evenementen worden gehouden op het Ferroterrein wat zorgt voor meer bekendheid van het gebied.

4.2

Fase 3 In fase drie krijgt het robuuste landschappelijk raamwerk de eerste invullingen. De eerste kavels worden verkocht aan pioniers. Met het opgebrachte geld kunnen de terrassen worden uitgebreid en delen van het productielandschap kunnen in gebruik genomen worden. Aan de zuidkant verschijnt de eerste horecagelegenheid met een drijvende tuin.

Ook kan de voetgangersbrug over het dakpark naar de wijk Bospolder worden aangelegd. Ook wordt het gebied aantrekkelijk gemaakt voor tijdelijke initiatieven en kleinschalige evenementen.

Fig. 4.19 - Fase 3

Fase 4 Het gebied wordt verder ontwikkeld en reageert op de marktvraag die er op dat moment is. Steeds meer kavels zullen bebouwd worden waardoor er een dynamisch beeld ontstaat. Het gebied kan verschillende eindbeelden hebben en dit is een van de mogelijke varianten. Het landschappelijk raamwerk dat in fase twee gecreĂŤerd wordt is in elk eindbeeld zichtbaar. In paragraaf 4.3 zal het bouwblok nader worden toegelicht.

Fig. 4.20 - Fase 4

83

Opticool

Inspirerende bedrijfsunits voor bedrijfjes uit de food- en design sector

Restaurants en cafe’s met terrassen op en aan het water

Katoenveem in gebruik als educatief centrum en bezoekerscentrum

N Laaggelegen gebied wordt onderdeel van terrassenlandschap

Innovatieve bedrijfjes en duurzame woningen op gevarieerde blok- en kavelmaten.

Overloopgebieden landinwaards voor sterke beleving van getijden

Langzaamverkeersverbinding naar aangrenzende gebieden

Onntmoetingsplekken op het water

Bovengrondse waterafvoer tussen de bouwblokken

Gevarieerde binnenplaatsen

Ontwerp uitwerking variant

Gezamenlijke opslaghuisjes met gereedschap in het productielandschap

Werkplaats voor mensen met lange afstand tot arbeidsmarkt

De Voedselbank

Voetgangersbrug die achterliggende wijk direct verbindt

Bebouwing grenst aan de Gevarieerde blok- en kavelmaten. oedseltuin en bewoners of bedrijfjes kunnen zelf een stukje inrichten

4.2

Fig. 4.21 - Plankaart

85

Ontwerp mogelijk eindbeeld

De Voedselhaven De verschillende thema’s uit de visie komen terug in het ontwerp van de Voedselhaven. Woon- werkmilieus, recreatie, educatie & bewustwording, ecologie, duurzame lokale economie en havenidentiteit. In deze afbeelding is goed zichtbaar hoe dit is vertaald in het ontwerp. Het terrassenlandschap verandert van karakter bij vloed.

4.2

Situatie vloed

Fig. 4.22 - Totaal doorsnede situatie Eb

87

Ontwerp Klimaatadaptatie Huidige situatie

Fig. 4.23 - Huidige situatie oever Keilehaven

Toekomstige situatie

Fig. 4.24 - Adaptieve ingrepen

Adaptieve principes gecombineerd

Groene adaptatie en rivier als getijdenpark als hoofprincipe

Delen ophogen zoals havenstraat en vitale infra

Trappen in de vorm van terrassen

Dryproof of wetproof maken van de bebouwing aan het getijdenpark

Mogelijkheid voor drijvende gebouwen

Testen van verschillende drijvende groenconstructies

4.2 Situatie EB Een groot deel van de terrassen staat niet onder water

Situatie vloed Een extra terras komt onder water en het beeld verandert.

Situatie extreem hoog Bij hoge waterstanden loopt het laatste terras over. In zeer extreme situaties kan het water tot aan de havenstraten komen.

Fig. 4.25 - Verschillende waterstanden

Huidige situatie De bovenste doorsnede geeft de huidige situatie weer van de oevers in de Keilehaven. Zoals besproken in hoofdstuk twee adviseert Rijkswaterstaat een minimale hoogte van 3,95 + NAP voor de vitale infrastructuur in een buitendijks gebied.

Vanuit afdeling Water van Stadsbeheer Rotterdam wordt uitgegaan van een minimale hoogte van 3,60 + NAP voor de bebouwing en een hoogte van 4,0 + NAP voor de vitale infrastructuur.

De gemiddelde hoogte in de Keilehaven ligt op +3,35 NAP, maar op sommige plekken ligt dit ook lager. Om het gebied te ontwikkelen moeten er dus ingrepen worden gedaan.

Toekomstige situatie Het hoofprincipe ‘De Rivier als Getijdenpark’ wordt gecombineerd met een aantal andere adaptieve principes die in paragraaf 2.2 zijn besproken om de waterveiligheid te verbeteren.

Zo zal niet het hele gebied worden opgehoogd, maar zullen alleen de vitale infrastructuren en de belangrijkste

havenstraten verhoogd worden. Vitale infrastructuren zijn bijvoorbeeld elektriciteitshuisjes. Deze komen op +4,00 NAP te liggen. Op deze manier zullen er nauwelijks ontwrichtingen plaatsvinden bij een overstroming. De Keileweg en de Benjamin Franklinstraat krijgen een hoogte van 3,60 + NAP. Het gebied tussen de hoofdwegen en de Keilehaven zal op de zelfde hoogte blijven liggen: gemiddeld 3,35 +NAP. Hier zullen de bouwblokken komen.

Bij de bebouwing moet ervoor gezorgd worden dat de onderste 0,5 meter waterrobuust is. Dit kan betekenen dat het gebouw op palen staat of op een kelder. Ook moeten stopcontacten bijvoorbeeld op veilige hoogte worden geplaatst. Op deze manier treedt bij extreem hoog water weinig schade op.

Het terrassenlandschap loopt trapsgewijs af en staat direct onder invloed van de getijden. Sommige terrassen staan alleen onder water bij vloed. Hier moet gebruik gemaakt worden van verhoogde paden en drijvende constructies.

89

Ontwerp Flexibel blok Flexibel grid

Fig. 4.26 - Flexibel grid binnen robuust landschap

Randvoorwaarden bouwblok Er moet uitgegaan worden van een harde rooilijn langs havenstraten om strakke havenstructuur te waarborgen en te versterken. Richting het getijdenlandschap wordt de bebouwing zachter.

Door de landschappelijke structuur zijn er altijd voldoende openingen en doorkijken naar het landschap.

Elk blok beschikt over een collectieve ruimte grenzend aan het productielandchap. Zo blijft er openheid in het gebied en onstaat er een dynamische rand langs het getijdenlandschap.

Via een vlonder wordt het verbonden met de langzaamverkeersverbinding door het getijdenlandschap. Aan de zuidzijde is deze openbare ruimte ook mogelijk in de vorm van een drijvende constructie.

In een blok zijn voldoende doorgangen vanaf de straat waardoor het toegankelijk is. Dit kan ook in het gebouw verwerkt zijn zoals een poort of een trap. Zo kunnen de verschillende blokken ook beter met elkaar verbonden worden.

Binnen het blok moeten mogelijkheden zijn om regenwater op te vangen en tijdelijk te bergen op daken om vervolgens afgekoppeld af te voeren naar het oppervlaktewater. Ook moet de onderste meter van de bebouwing waterrobuust zijn waardoor geen schade optreedt bij een overstroming.

Fig. 4.27 - Randvoorwaarden flexibel blok

Binnen de landschappelijke structuren ligt een flexibel te ontwikkelen grid. De Merwe-Vierhavens en ook de Keilehaven zullen zich organisch ontwikkelen en het flexibele bouwblok is daarom een passende typologie. Binnen een blok wordt een menging van verschillende functies toegestaan. De bouwblokken aan de noordzijde verschillen van die aan de zuidzijde. Aan de zuidzijde spelen bedrijven, horeca en voorzieningen een grotere rol. Hier is ook ruimte voor drijvend programma. Aan de noordzijde zal de nadruk meer liggen op wonen gecombineerd met kleinschalige bedrijfjes.

Wel is er een aantal randvoorwaarden waar ieder blok aan moet voldoen om de beoogde kwaliteit te bereiken.

4.2 Verschillende kavelmaten voor diverse doelgroepen.

Wonen en werken gaat samen.

Groene daktuinen kunnen ingericht worden als privĂŠtuinen.

Semi-openbare binnenplaats waar bewoners elkaar kunnen ontmoeten.

Verbinding met langzaamverkeersnetwerk.

Bewoners kunnen stukjes van de terrassen adopteren om voedsel te verbouwen. Alle nietgeadopteerde stukken worden beplant met passende vegetatie.

Fig. 4.28 - Mogelijke variant flexibel blok

Fig. 4.29 - Mogelijke variant 2

Variant 2: Binnen het blok passen verschillende gebouwtypen. In deze situatie is er bijvoorbeeld meer vraag naar appartementen. In deze variant zijn korrels groter. De ruimtes binnen het blok veranderen daardoor. De randvoorwaarden zijn opnieuw terug te zien in dit blok.

Fig. 4.30 - Mogelijke variant 3

Variant 3: In deze variant nemen bedrijfjes de overhand en staan verschillende losse blokken rondom een binnenplaats met bijvoorbeeld een gezamenlijke kantine en een ontmoetingsplek aan het landschap. Ook hier zijn de randvoorwaarden weer zichtbaar.

91

Ontwerp Sfeer

Impressie van nieuwe situatie bij eb. Links de afwisselende bebouwing van een bouwblok. In het midden de openbare oever waar kruiden worden geoogst.

Op het water liggen drijvende constructies zoals een drijvend terras van het restaurant. Op de achtergrond zijn de oude monumenten goed zichtbaar.

4.2

Fig. 4.31 - Sfeerimpressie Voedselhaven

93

Ontwerp Sfeer

Zicht vanaf een daktuin op een van de dynamische binnenplaatsen van een bouwblok. Sommige delen kunnen onderlopen bij een overstroming en andere delen liggen verhoogd. Wonen en werken gaan samen en de binnenplaats is een ontspanningsplek.

4.2

Fig. 4.32 - Sfeerimpressie Flexibel blok

95

Bronnen Boeken • T. Bergevoet, M. van Tuijl (2013). De Flexibele Stad: Oplossingen voor leegstand en krimp.

Rotterdam: Nai010 Uitgevers.

• H. Pötz, P. Bleuzé (2012). Groenblauwe netwerken voor duurzame en dynamische steden.

Delft: Coop for life.

• Beter Bouw- en Woonrijp Maken/SBR (2009). Waterrobuust bouwen: De kracht van kwetsbaarheid in een duurzaam ontwerp. Rotterdam: Beter Bouw- en Woonrijp Maken/SBR. • Connecting Delta Cities (2013). Connecting Delta Cities: Resilient Cities and Climate Adaption Strategies. Rotterdam: Connecting Delta Cities.

Documenten en rapporten • Rotterdam Climate Initiative (2013). Rotterdamse Adaptatiestrategie. Rotterdam: Gemeente Rotterdam.

• Rotterdam Climate Initiative, Gemeente Rotterdam (2014). Delta Rotterdam: Connecting Water With Opportunities. Rotterdam: Gemeente Rotterdam.

• Deltares, Gemeentewerken Rotterdam (2008). Stadshavens Rotterdam klimaatbestendig: Afweging klimaat en ruimte op stedelijk niveau. Deelstudie 5. Rotterdam: Leven met Water.

• Kennis voor Klimaat (2012). Exploring Opportunities for Green Adaptation in Rotterdam.

• De Urbanisten, Stadsregio Rotterdam (2014). De Rivier als Getijdenpark.

• I-bureau, Programmateam Natuurvriendelijke oevers. (2014). Modellen voor de kansrijke locaties natuurvriendelijke oevers Rotterdam in Kader BRG-Middelen.

• Gemeente Rotterdam, Projectbureau Stadshavens Rotterdam (2008) Creating on the Edge: Vijf strategieën voor duurzame gebiedsontwikkeling.

• Stadsontwikkeling Rotterdam (2014). Landschapsstrategie voor Merwe-Vierhavens.

Rotterdam: Gemeente Rotterdam • Stadshavens Rotterdam, Gebiedsteam M4H (2014). Ontwikkel mee in M4H: Van Havenindustrie naar Maakstad, Ontwikkelstrategie Merwe-Vierhavens 1.0. Rotterdam: Gemeente Rotterdam • Gemeente Rotterdam. (2011). Stadshavens Rotterdam Structuurvisie. Rotterdam: Gemeente Rotterdam.

• P. van Veelen (2013). Ook buiten de dijken droge voeten. Delta Rotterdam.

• KNMI (2014). Klimaatscenario’s voor Nederland. Utrecht • Rijksoverheid (2014). Deltaprogramma 2015: Werk aan de Delta. Ministerie van Infrastructuur en Milieu.

Afbeeldingen • Figuur 2.1. De Maeslantkering. www.rijkswaterstaat.nl • Figuur 2.2. Waterkeringen, HKV de Lijn. www.kennisvoorklimaat.nl • Figuur 2.3. Overstromende straat, www.nu.nl • Figuur 2.12. Overstromende kades op het Noordereiland in Rotterdam. www.vvponline.nl • Figuur 2.24. Rotterdam Vogelvlucht. www.mash-fotografie.nl • Figuur 2.26. Kade Wilhelminaplein. www.quadrat.nl • Figuur 2.27. Westerkade, Boudewijn Boone • Figuur 2.28. Kade Noordereiland, https://noordereilandrotterdam.wordpress.com • Figuur 2.30. Getijdenpark Brienenoord De Esch, De Urbanisten • Figuur 3.1. Luchtfoto Merwehavens. www.stadshavensrotterdam.nl • Figuur 3.9. Luchtfoto Merwe-Vierhavens, Ontwikkelstrategie Merwe-Vierhavens, 2014 • Figuur 4.1. Luchtfoto Merwe-Vierhavens, Ontwikkelstrategie Merwe-Vierhavens, 2014 • Figuur 4.11. Qunli Stormwater wetland park, Turenscape architects. www.archdaily.com

97

Bijlage 1: Referentiestudie

Groene adaptatie

New Meadowlands, New York Rebuild by Design, De Urbanisten Getijdenpark in New York om de stad te beschermen tegen overstromingen vanuit de Atlantische Oceaan. Het kan hevige regenval opvangen en bergen.

Het gebied draagt ook bij aan het versterken van de ecologie en daarnaast is het een impuls voor stedelijke ontwikkelingen in het gebied eromheen.

Qunli stormwater wetland park, Haerbin, China Turenscape architects Een wetlandpark midden in de stad dat hevige regenval kan opvangen. Het gebied is toegankelijk voor de mensen waardoor het een recreatieve waarde krijgt.

Vijfsluizerhaven Rijkswaterstaat Nieuw getijdengebied in Vijfsluizen waarbij een dijk is opengebroken, waardoor het direct in contact staat met de Maas en waar dus het getijdeneffect twee keer per dag merkbaar is.

Zo onstaat er een natuurgebied langs de Maas dat ook voor bedrijven een meerwaarde is en dat zich leent voor recreatie en educatie.

Wetlandpark, Los Angeles Innovatief wetlandpark dat regenwater opvangt en bergt. Het gebied heeft ook een educatieve functie voor de omliggende scholen.

Urban Wetlands, Londen Klimaatadaptieve maatregel. Vervult een rol in het stedelijk watersysteem en is belangrijk voor de verbetering van de biodiversiteit.

Wetland filtration sequence Lafitte to Lakefront, New Orleans ‘‘The Lafitte Blueway can recharge groundwater, provide a new habitat for wildlife within the city, offer recreational opportunities, and restore the historical connection between Bayou St. John and the French Quarter.’’

Creating biotopes Urban by Nature Verbetering van stadsnatuur door lokaal gebruik van zoet water, zand en klei.

Normaal wordt bagger direct naar zee gevoerd. Door bagger op strategische plekken in ongebruikte havenbekkens af te voeren kunnen we havens dicht laten slibben en zo nieuwe ecosystemen laten ontstaan.

99

Bijlage 1: Referentiestudie

drijvend bouwen

Aquadock, RDM Campus Gemeente Rotterdam Drijvend bedrijventerrein met uitgeefbare kavels in de havenbekken van de RDM-Campus. Het is een test-, productie- en demonstratielocatie voor waterinnovatie. Het aquadock bestaat uit een backbone, een drijvende weg waarlangs waterkavels liggen die aan ondernemers en studenten verhuurd kunnen worden.

Waterbuurt west, IJburg Villanova architecten 55 drijvende woningen aan lange steigers. Het is een rustig woonbuurtje waarbij de woningen langs lange stijgers op het water liggen. De verschillende stijgers worden ook weer met elkaar verbonden.

Dokhotel Beladon Een drijvend hotel waar duurzaamheidsaspecten zoals het hergebruik van water en duurzame materialen een grote rol spelen. Het drijvende hotel zal in 2015 in de havenbekken van de RDM campus gerealiseerd worden.

Blue revolution DeltaSync Project dat inspeelt op het tekort aan landbouwgrond in de toekomst. Een drijvende ‘voedselstad’.

Floating City Discovery channel Drijvend bouwen kan de meest extreme vormen aannemen. Vaak wordt gedacht aan verschillende modules die aan elkaar geschakeld kunnen worden waardoor het een flexibel karakter krijgt en makkelijk kan groeien.

Drijvend groen Links: waterzuiverend drijvend eiland.

Rechts: drijvende moestuinen in Bangladesh.

101

Bijlage 1: Referentiestudie

Dryproof, wetproof, op palen

De Ceuvel, Amsterdam Delva Landscape Architects Op een plek met een vervuilde ondergrond en water is een zuiverend park gerealiseerd met tijdelijke bebouwing.

Met de techniek ‘fytoremediatie’ worden planten ingezet om vervuilde grond te reinigen. Na de aanleg van het zuiverend park zijn er overtollige woonboten uit Amsterdam geplaatst.

Hafencity, Hamburg KCAP In het buitendijks gelegen Hafencity worden verschillende adaptieve principes toegepast. Dit gebied heeft te maken met een zeer sterk fluctuerend waterpeil waardoor delen van het gebied onderlopen. De gebouwen zijn vaak wetproof of dryproof gebouwd waardoor de eerste verdieping bestand is tegen water.

Sommige delen van het gebied liggen hoger dan andere waardoor er verschillende niveaus ontstaan.

amfibisch bouwen

Amphibious house Baca architects (UK) Amfibische woning. Bij overstroming stijgt de woning mee met het water en loopt de omgeving onder.

Amfibische woningen, Maasbommel Factor architecten Amfibische woningen in Maasbommel

103

Bijlage 2: overig materiaal In de Samenwerkingsovereenkomst Stadshavens (2007) zijn er tussen de gemeente Rotterdam en het Havenbedrijf Rotterdam afspraken gemaakt over de overdrachtmomenten van de gronden. Dit zal afhankelijk zijn van de havenindustrie die het gebied verlaat. Zo is in 2011 het eerste deel overgegaan en onder het beheer van de gemeente Rotterdam gekomen. Aangezien het beleid van het Havenbedrijf is dat gronden enkel in erfpacht worden uitgegeven zijn er maar weinig percelen in particulier eigendom, dit zal een sturingsinstrument zijn in de ontwikkelstrategie.

PERCEEL HAVENBEDRIJF

GEMEENTELIJK EIGENDOM (VERHUURD)

PARTICULIER EIGENDOM

ERFPACHT

PERCEEL GEMEENTE

ONBEKEND

PERCEEL GEMEENTE (VERHUURD)

De toekomstige transformatie kent lijkheid’ van de huidige markt vele o het moeilijk in de glazenbol kijken. E dat is de afloop van de erfpachtcon komen uiteindelijk automtisch in aa formatie. De erfpachtcontracttermij zeer divers en de looptijd verschilt v goed overleg met bestaande bedrijv matiestrategie besproken en onderz

GRONDOVERDRACHT GEMEENTE 2020

GEMEENTELIJK EIGENDOM (LEEGSTAND)

Eigendom in M4H

Contractafloop

^

^

Eigendom percelen M4H (Ontwikkelstrategie M4H, 2014)

EON

EON Ferro Eneco

van Uden

HIWA Bak, bak en bak

Opticool

40.

Klimaatscenario’s PERCEEL HAVENBEDRIJF

PERCEEL GEMEENTE (VERHUURD)

PARTICULIER EIGENDOM

GEMEENTELIJK EIGENDOM (LEEGSTAND)

PERCEEL GEMEENTE

GEMEENTELIJK EIGENDOM (VERHUURD)

ERFPACHT

(Klimaatscenario’s voor Nederland, 2014) ONBEKEND GRONDOVERDRACHT GEMEENTE 2020

105