See All This kunstmagazine #14 by See All This

4e jaargang nummer 14 prijs â&#x201A;¬ 12,95

For theAllLove of Art - 1 - See This #14 Zomer 2019

Kunstmagazine

REIZEN & THUISBLIJVEN + 101 tips van o.a. Joep van Lieshout Sergio Herman, Kim Tuin & Iwan Baan

Advertentie

- 3 - See All This

Advertentie

- 13 - See All This

- 14 - See All This

Partners

ALLARD PIERSON MUSEUM / BOZAR – PALEIS VOOR SCHONE KUNSTEN / CENTRAAL MUSEUM / DE PONT MUSEUM / DESIGN MUSEUM DEN BOSCH / DORDRECHTS MUSEUM / EYE FILMMUSEUM / FRANS HALS MUSEUM / FRIES MUSEUM / GEM-FOTOMUSEUM / GEMEENTEMUSEUM DEN HAAG / GRONINGER MUSEUM / HAAGS HISTORISCH MUSEUM / HET NIEUWE INSTITUUT / HUIS MARSEILLE / KERAMIEKMUSEUM PRINCESSEHOF / KRÖLLERMÜLLER MUSEUM / KUNSTHAL KADE / KUNSTHAL ROTTERDAM / MAURITSHUIS / MUSEA BRUGGE / MUSEA ZUTPHEN / MUSEUM ARNHEM / MUSEUM BEELDEN AAN ZEE / MUSEUM BOIJMANS VAN BEUNINGEN / MUSEUM BELVÉDÈRE / MUSEUM DE FUNDATIE / MUSEUM GOUDA / MUSEUM DE LAKENHAL / MUSEUM HET VALKHOF / MUSEUM MORE / MUSEUM IJSSELSTEIN / NATURA ARTIS MAGISTRA / NEDERLANDS FOTOMUSEUM / NEDERLANDS ZILVERMUSEUM / OUDE KERK / RIJKSMUSEUM / RIJKSMUSEUM TWENTHE / RKD – NEDERLANDS INSTITUUT VOOR KUNSTGESCHIEDENIS / SPAARNESTAD PHOTO / STEDELIJK MUSEUM ALKMAAR / STEDELIJK MUSEUM AMSTERDAM / STEDELIJK MUSEUM BREDA / STEDELIJK MUSEUM KAMPEN / TEXTIELMUSEUM / VAN GOGH MUSEUM / VINCENT VAN GOGHHUIS / ZEEUWS MUSEUM / ZUIDERZEEMUSEUM Art Gallery O-68, Velp / CO | MO contemporary | modern art, Dordrecht / Contour Gallery, Rotterdam / De Ketelfactory, Schiedam / Galerie Bart, Amsterdam en Nijmegen / Galerie van Gelder, Amsterdam / Galerie Onrust, Amsterdam / Galerie Rob Koudijs, Amsterdam / Galerie Ron Mandos, Amsterdam / Galerie De Zaal, Delft / LangArt, Amsterdam / Marian Cramer Projects, Amsterdam / PHOEBUS, Rotterdam / PontArte, Maastricht/ The Ravestijn Gallery, Amsterdam

EDITORIAL

Toen mijn zoon acht jaar was, overviel hem een angst die hem maanden in de greep hield. Hij ging met moeite naar school en sliep onrustig. We probeerden tot de kern van zijn angst te komen, maar het viel niet mee te achterhalen wat er in zijn hoofd omging. We besloten hem een hond cadeau te doen. Elke avond bladeren we in de Hondenencyclopedie op zoek naar het juiste ras. Zijn voorkeur ging uit naar het allerkleinste soort: een Chihuahua. Met enige sturing kreeg hij gelukkig oog voor een model op salontafelhoogte. Praten over de hond was een manier om een opening te vinden voor een ander gesprek, dat elke keer stroef verliep omdat mijn vragen te groot en algemeen waren: waar ben je bang voor? Is er iets op school? Toen, zomaar op een maandagavond viel me een vraag in die de sleutel bleek totzijn bevrijding: ‘Weet je iets dat je niet mag zeggen?’ ‘Ja,’ zei hij zacht. Die vraag en dat antwoord kantelde ons beider perspectief en maakte ons slagvaardig. In minder dan honderd vragen wist ik

hem uit zijn spreekverbod te bevrijden. In minder dan honderd antwoorden ontsloot hij het plot, dat zoveel minder zwart was toen er eenmaal licht bij kwam. Dit interviewnummer is een aaneenschakeling van vragen en antwoorden. Een losse ode aan Interview, het magazine dat vijftig jaar geleden door Andy Warhol werd opgericht . Maar vooral is het een ode aan het stellen van vragen. Want elke open vraag verbindt en geeft iets onverwachts aan je terug. Er staan een reeks verrassende en aangrijpende antwoorden in dit nummer; er worden grote zorgen over de toekomst gedeeld door Luc Tuymans en schurende herinneringen opgehaald aan de Tweede Wereldoorlog door Hojda Stojka. Wie meer lucht en ruimte wil, loopt met Richard Long naar de Kilimanjaro of gaat voor drie dagen met David Hockney het bos in. XX?

– Nicole Ex, founding editor

- 15 - See All This

Mag ik je iets vragen?

INHOUD

Editorial

Medewerkers

18 Op weg naar huis – Iris Hannema

- 16 - See All This - 16 - See All This

VELDGIDS

Noorden en de Wadden – Joop Mulder

Flevopolders en IJsselmeer – Adriaan Geuze

Gelderland en Overijssel – Marc van den Tweel

Amsterdam en omstreken – Kim Tuin

Utrecht en omstreken – Alexandra van Zuylen

Rotterdam en omstreken – Joep van Lieshout

Zeeland – Sergio Herman

Brabant – Nicole Ex

Limburg – Edwin Becker

OVER DE GRENS

Man met vleugels – Iwan Baan

102 Het uur van de muur

RUBRIEKEN

108 Het Gedroomde Museum van Maya Meijer 112 Doe het als Neo Matloga 115 Boeken 116 Domein Cy Twombly 120 In de keuken met Phillip Lim en Viviane Sassen 124 Zomershop

VELDGIDS

Thuis Tips

- 17 - See All This

101

IN DIT NUMMER

JOEP VAN LIESHOUT

De internationaal gerenommeerde kunstenaar verruilde de grachtenstad voor de havenstad Rotterdam en voelt zich hier pas echt thuis. Hij is altijd te vinden in zijn studio waar maar één regel heerst en het maken van kunst een avontuur is. Lees p. 58

- 18 - See All This

SERGIO HERMAN

Hij groeide op in de Zeeuwse klei en uit tot een culinair wonderkind. In zijn keuken combineert Sergio Herman de smaken uit zijn jeugd en zet hij een culinaire traditie voort. Met evenveel liefde praat hij over Zeeland, en wat dit land en de zee hem bracht. Lees p. 64

KIM TUIN

JOOP MULDER

Als manager van dj’s stond ze aan de wieg van de bedrijfstak rondom elektronische muziek. Door de feesten die er werden gehouden, zag ze lege pakhuizen veranderen in inspirerende oorden. Nu is ze directeur bij Het HEM, dat ze omtovert tot een kunstcentrum dat alle zintuigen prikkelt. Lees p. 46

ADRIAAN GEUZE

Brabant is betoverend, door de combinatie van akkers met zomen van bomen, een magistrale kathedraal in de geboortestad van kunstenaar Jheronimus Bosch, lichtstad Eindhoven, bakermat van de industriële vernieuwer Anton Philips. Nicole Ex neemt je mee op pelgrimstocht. Lees p. 70

Hij bedacht en bestierde jarenlang Oerol, het jaarlijkse culturele festival op Terschelling. Nu richt hij zijn aandacht op de kustlijnen van Friesland en Groningen. Volgens Joop Mulder een podium, laboratorium en levend kunstwerk in één. Lees p. 28

MARC VAN DEN TWEEL

Waar mens en natuur elkaar ontmoeten, ontstaan de meest fascinerende landschappen. Niemand die dat beter weet dan Marc van den Tweel, directeur van Natuurmonumenten. Wandel met hem mee op de Veluwe en ervaar daar op zijn aanraden de zomerochtend. Lees p. 40

NICOLE EX

De Nederlandse landschapsarchitect Adriaan Geuze is oprichter van West 8. Met dit internationaal bekende ontwerpbureau bedenkt hij oplossingen om het krimpen van natuurgebieden te stoppen. Met ons deelt hij zijn passie voor Flevoland, de schaal van het landschap en de bedwelmende horizon. Lees p. 34

COLOFON

See All This No. 14, Zomer 2019 See All This is een onafhankelijk cultuurplatform met een kunstmagazine dat vier keer per jaar verschijnt Founding editor Nicole Ex Art director Sabine Verschueren Eindredacteur Theo Paijmans Redacteur Sarah Knigge Beeldredacteur Josephine Glazener

ALEXANDRA VAN ZUYLEN

Soms klinkt een leven als een sprookje, zoals dat van Barones Alexandra van Zuylen. Ze werd geboren in Parijs en bracht haar vakanties door in Kasteel de Haar, eeuwenlang familiebezit. Ze moest afstand doen van het kasteel, maar memorabele herinneringen heeft ze genoeg – en die deelt ze met ons. Lees p. 52

Verder werkten mee aan dit nummer Dirk Jan Arensman, Bruno van den Elshout, Joost Galema, Sven Signe den Hartogh, Anke Riesenkamp

EDWIN BECKER

Edwin B ecker, hoofdconservator van het Van Gogh Museum, is door de week in Amsterdam te vinden, maar reist elk weekend naar zijn geboortehuis in Limburg. Begrenzing bestaat niet voor Becker. De beker des levens moet leeg tot de bodem en het liefst nam hij nog een slok, want er is zoveel te ontdekken. Lees p. 76

JULIE COCKBURN

IWAN BAAN

Wat je ziet als je twee decennia over de hele wereld bent rondgereisd, vertelt gelauwerd fotograaf Iwan Baan. Hij deelt zijn verbazing over hoe mooi de menselijke verbeelding is en hij verklapt waar je de allermooiste plek op aarde kunt vinden. Lees p. 84

Bij het zien van haar kunst op de cover en p. 18 word je overvallen door weemoed en verlangen. Het werk van de Engelse kunstenaar Julie Cockburn bestaat uit gevonden beelden uit de jaren vijftig, die ze verknipt en waarop ze met de hand borduurt. Haar werk is in september te zien in Flowers Gallery in Londen waar ook haar nieuwste boek Stickybeak wordt gepresenteerd.

Sales Antoinette Vrisekoop, Larissa Beets Marketing Alexandra van der Loo Events Anke Riesenkamp Drukkerij die Keure, Brugge, België Beeld Van werken van beeldend kunstenaars aangesloten bij een CISAC-organisatie is het auteursrecht geregeld via Pictoright te Amsterdam © c/o Pictoright Amsterdam 2019 ISSN 2468-3981 Distributie See All This is verkrijgbaar in de betere boekhandel en museumwinkels van alle deelnemende musea Online verkoop seeallthis.com/shop Abonnementsvoorwaarden Opgave en vragen over abonnementen: SP Abonneeservice, Postbus 105, 2400 AC Alphen aan den Rijn. Tel: 088 1102062 Beëindigen abonnement opzeggingen dienen 12 w eken voor afloop van de abonnementsperiode in ons bezit te zijn. Prijswijzigingen voorbehouden See All This no. 15, Herfst 2019 verschijnt 14 september See All This kunstmagazine is een uitgave van See All This International B.V.  Redactie- en postadres: Baan 25, 2012 DB Haarlem Coverbeeld Julie Cockburn, Midday, 2016 © Julie Cockburn, courtesy of The Photographer’s Gallery

- 19 - See All This

RUTH VAN BEEK

Om het universum te onthullen dat verborgen ligt achter oude tijdschriften, maakt de Nederlandse kunstenaar Ruth van Beek er collages van. Het resultaat zet de verbeelding aan het werk. Eerder werkte ze met modemerken als Marni en Jacquemus en speciaal voor de veldgids in See All This maakte ze een serie over het Nederlandse landschap. (Vanaf p. 28)

Online platform Progon, Rotterdam Content manager Sarah Knigge Webdesign Charlotte Visser

- 20 - See All This Julie Cockburn, Somewhere Else, handgeborÂduurde cirkels op gevonden foto, 2018, Flowers Gallery

OP WEG NAAR HUIS Niets is verslavender dan de vrijheid te voelen op elk moment te kunnen vertrekken, dacht reisjournalist Iris Hannema. Een kort verhaal over reizen en thuiskomen. tekst IRIS HANNEMA

- 21 - See All This

REISVERHAAL

- 22 - See All This

REISVERHAAL

NIET VER VAN mijn hotel in Havana slaan de golven tegen de kade van boulevard Malecón. In de avond schijnt de zilveren maan er op volle kracht, is de zee één zwart vlak met miljoenen glinsteringen, maar overdag is het er overbelicht en heet. Het hotelletje met vijf kamers kwam ik bij toeval op het spoor, zoals dat gaat op reis, via via. Een Alice in Wonderland van staartklokken, Perzische tapijten, antiek meubilair, porselein en poppen, en grammofoonplaatgeluid dat vanuit de achterkamer opstijgt. Schuin tegenover woont Camilo, een oude Cubaan met een schuifelend loopje. Hij vroeg mij of ik zijn verjaardag wilde komen vieren. En ja hoor, een cadeautje zou hij ook wel willen, riep hij nog. Als ik aan het einde van de middag weer langsloop, zit hij nog steeds op dezelfde plek in de deuropening: ‘Si mamita, voor mijn verjaardag? Het huis van Camilo is armoedig en kaal, vergane glorie, het ruikt er naar kokosolie en rum, en boven het fornuis hangt een foto van een opvallend knappe Jezus. Kennelijk vieren we zijn verjaardag met z’n tweeën, geknield op de keukenvloer, voor een huisaltaar met potten en pannen gewikkeld in kleurige doeken. Het heeft iets voodooachtigs, want ik herken het ritueel uit Benin, waar ik ook al eens op verzoek potten en pannen vereerde. Ik schud de sambaballen acht keer heen en weer, voor de overledenen die ik ken, dan voor alle doden, nog een keer voor mijn moeder, en ga zo maar door. Mijn knieën doen pijn en Camilo’s vrouw is ondertussen begonnen met het vegen van de keukenvloer en draait de volumeknop van de retroradio hoger. De vierkwartsmaat van salsa vult het huis, ik voel de harde prikkelende haren van de bezem tegen mijn blote been en dan mogen we eindelijk opstaan. ‘Goed, dan is het nu tijd voor rum,’ zegt Camilo lachend, terwijl hij witte plastic bekertjes volschenkt, al is hij zelf zo te ruiken al lang begonnen. Ondanks dat het intiem voelt, die grote man en ik samen biddend op onze knieën, allebei uit zo’n andere wereld, vrees ik dat hij mij achteraf om geld zal vragen. Ondertussen ben ik al even op Cuba en heb ik geleerd dat het de kunst is om uit handen te blijven van ‘stadsgidsen’ en ‘nieuwe vrienden’. Mensen die je ongevraagd een stadstour geven of meelopen om je de weg te wijzen, je vertellen dat het een vriendendienst is, tot je op je bestemming aankomt en je toch dwingend gevraagd wordt te betalen. Het had mijn vertrouwen geschaad en intussen wilde ik door niemand meer geholpen worden. Ook waren er vrouwen die me, bedelend om geld voor babypoedermelk, straat na straat achtervolgden. Toen ik er met eentje meeliep, geen geld gaf, maar de poeder zelf voor haar in de winkel wilde kopen, bleek ze toch liever rum te hebben. De jarige buurman Camillo had ’s ochtends al om een cadeautje gevraagd en dat had ik hem niet gegeven, maar hij had er niets van gezegd en ook na de godenverering

Als ik vanuit Cuba naar Rio de Janeiro vlieg, waar het carnaval op het punt staat los te barsten, voel ik me overgeleverd aan mijn eindeloze zoektocht naar steeds meer avontuur. Of ik me thuis voel bij mezelf, weet ik niet eens, maar ik begin te geloven van niet. Ik wil me liever érgens thuisvoelen, op een plek die te fotograferen en aan te raken is, zodat het reizen iets tastbaars oplevert. Want reizen bevredigt een onrustig hart maar al te goed – het werkt bij mij al jaren, en maakt me ook gelukkig – maar het effect is van vluchtige aard, zoals verliefdheid je hormonen tijdelijk kapen. En hoe graag je het ook wilt, het effect van het kolkende begin blijft niet.

- 23 - See All This

in zijn keuken had hij nergens om gevraagd. Het had me opgelucht, iemand die gewoon zomaar aardig was geweest. ’s Avonds zit ik op een terras in het oude stadscentrum van Havana, waar een parade van straatmuzikanten voorbijtrekt. Ze zien er allemaal uit ‘met de groeten van Cuba’: zongebruind perkamenten gezicht, Panamahoed op en een stierlijk verveelde blik, alsof ze liever zouden gaan vissen. Ze spelen steeds dezelfde beroemde liedjes, ‘Guantanamera’, ‘Hasta Siempre Comandante (Che Guevara)’ en ‘Chan Chan’, maar mij maakt het niets uit. De warme wind blaast over het plein, ik ruik de zilte geur van de Golf van Mexico en ik krijg zin om naar de oceaan toe te lopen en te staren. En zoals altijd als ik op reis ben en ergens gewend raak, komt er ook nu weer een golf van geluk over me heen, het gevoel dat het niet beter kan worden dan nu, hier, in dit nieuwe land. En door die olieachtige waas van ‘nu is alles echt goed’ en ‘hier blijf ik voor altijd’ heen, stel ik me voor er eeuwig te blijven wonen. En voor even geloof ik het echt, ook al is dit het zoveelste land waarvan ik denk dat ik eindelijk mijn thuis op de wereld heb gevonden. Terug op mijn kamer, tussen de porseleinen poezen, met boven me een suizende plafondventilator, ontnuchter ik alweer en doorzie ik mijn zoveelste poging op zoek naar mijn utopische thuis; en misschien is dat wel wat reizen voor mij is. Al jaren bestaat mijn leven uit constante beweging en zoek ik die ene (liefst exotische) locatie waar eindelijk alles bij elkaar komt: ver weg zijn, een gelukkig leven, een schone lei, zonder oud zeer, zonder behoefte te vertrekken naar elders. Met andere woorden: zo’n plek waar het allemaal klopt en ik kan zeggen: hier ben ik thuis (liefst met roze patiomuren, een inktblauwe zee, overhellende palmen en doorzichtige gordijnen die wapperen in de ochtendzon). Maar sinds ik dertig ben geworden, lijken er neurale paden te zijn omgelegd: ik weet ondertussen – spijtig genoeg – dat het verleidelijke thuisgevoel op reis onlosmakelijk verbonden is met de aantrekkingskracht van het onbekende. Dus: zolang het ergens nieuw en onbekend voelt, houd ik de illusie in stand er voor eeuwig gelukkig te kunnen worden. Maar zodra routine en gewenning hun intrede doen (dat wil zeggen: ik heb ter plaatse een etage gehuurd, heb mensen leren kennen, heb mezelf geïnstaleerd als vaste klant bij een koffietentje en heb zelfs een geliefde ontmoet), dan dempt het geluksgevoel. Interne onrust begint langzaam maar zeker te woekeren en slaat zo fel om zich heen dat ik het na een paar maanden alweer heel anders zie: nee, ik heb me toch vergist, het is niet hier waar ik ben, maar dáár waar ik nog naar toe moet; het doel heeft zich alweer verplaatst! En met die gedachte veer ik op, onderhevig aan de macht van het verslavende facet van het reizen: vertrekken. Niets is verslavender dan de vrijheid te voelen om op elk moment weg te kunnen, alles achter je te laten en alle levens die je bent begonnen weer te kunnen ontbinden. Om waar dan ook ter wereld, opnieuw te kunnen beginnen.

REISVERHAAL

- 24 - See All This

Langzaam gaat de magie eraf, sta je weer op eigen benen. Na al die jaren kijk ik in de spiegel en vraag ik me af: wat is er in hemelsnaam in al die reisjaren gebeurd en wie ben ik geworden? Het was een eindeloos bevredigend leven geweest. Het gaf tumult, emotie en beweging, omringd te zijn door mijn soort mensen, de weglopertjes. Maar daaronder groeide gestaag en geduldig een andere behoefte: het verlangen naar inzicht. Mijn vader heeft de auto in Haarlem voor mijn vertrek volledig voorbereid: een nieuwe accu, autoradio, uitlaat, remmen en ruitenwissers, een deken voor de hond, sneeuwkettingen, reflecterende vesten, werkhandschoenen en de in Frankrijk verplichte alcoholtests. We hadden samen voor de deur van mijn ouderlijk huis het verwisselen van een autoband geoefend en de nieuwe sneeuwkettingen uitgeprobeerd. Mijn ouders blijven in Haarlem, ik verhuis naar Frankrijk en ik voel dat het deze keer voor hen anders is. Definitiever dan het zoveelste vertrek met rugzak naar een ander continent. Reizen heeft een spanningsboog die zij goed kennen: ineens is het genoeg, stromen de ervaringen aan alle kanten over en moet er gehoosd worden. Dan kwam ik thuis. Maximaal drie maanden later stonden we weer op Schiphol, dronken we er samen koffie ter afscheid en op die dag werd in Haarlem de zandloper weer omgedraaid. Nu is de tijdslijn onbekend, moet er ontdekt worden wat het betekent om samen met mijn Franse geliefde op een berg in de Alpen te wonen en is er voor de allereerste keer een mogelijkheid dat ik niet meer terug naar Nederland kom. Ik rijd de Autoroute du Soleil af in zuidelijke richting en de stem van het navigatiesysteem met zijn gemoedelijk timbre klinkt al een hele tijd niet meer. De satellieten bewegen in stilte met ons mee. Jammer, want de audiostem kalmeert me. Ik zie de man van de stem voor me als een goede bekende met een headset op zijn engelenhaar en een uitgevouwen kaart voor zijn neus. Zo iemand die niets teveel zegt, nooit zijn mening geeft en wars is van het vermogen te kwetsen, de ideale mens op reis. Het is windstil, boven me zie ik een blauwe Franse lucht met wolkachtige vliegtuigstrepen en ik krijg er een vakantiegevoel van. Op de weg ten oosten van Lyon hangt een verkeerswaarschuwing in Franse sms-staal voyager est aussi s’arrêter, reizen is ook stilstaan, wijsbegeerte boven de tolweg. In andere woorden: wie stopt met reizen wordt gedwongen achterom te kijken en te zien wat het heeft opgeleverd. Wat mij betreft is het de timing die telt. Je moet weten wanneer het tijd is om terug te keren, net als bij freediving: hoe dieper je onder water gaat, hoe deprimerender het wordt. Je enige verlossing is op het juiste moment op te stijgen, terug naar het licht. Pas als ik de stad Chambéry nader, buigt de ruggengraat van de aarde en beginnen de bergen met aan hun voeten de opwaartse valleien met wijngaarden. De druivenranken zijn geplant in keurige rijen. Aan mijn linkerhand verschijnt het bergmassief de Bauges waar ik en mijn geliefde binnenkort naartoe zullen gaan om wandelaars te worden. Na eindeloos rechtdoor sommeert de navigatiestem plots na zoveel meter af te slaan. In deze regio gaat mijn nieuwe leven op één locatie beginnen: ik ga ontdekken hoe ik ergens vast kan wonen, in een stenen huis met een voordeur en zonder wielen. En of ik tegelijkertijd onafhankelijk kan zijn en in vrijheid kan blijven.

Iris Hannema (1985) is schrijver en journalist voor onder andere Trouw en de Volkskrant en bezocht in haar eentje meer dan honderd landen. Eerder verschenen bij De Arbeiderspers haar reisboeken Miss yellow hair, hello!, Het bitterzoete paradijs en Reizen volgens Hannema.

- 25 - See All This ≤ p. 20 Julie Cockburn, Aeroplane 1, 2016 Julie Cockburn, Idyll, 2012, privécollectie

OP VAKANTIE IN JE ACHTERTUIN

Als ervaren reiziger weet IRIS HANNEMA hoe je ook het vakantiegevoel kunt krijgen zonder je eigen stad of land te verlaten. Hoe? Ontregel jezelf met deze 10 tips. 1

Uit die telefoon, stekkers eruit, ook die van de wifi, deurbel en de televisie. Een succesvolle thuisblijfvakantie, speelt zich af zonder sociale media en berichtjes. Denk je dat je dit bij voorbaat al niet lukt? Schaf dan een simpele Nokia aan, eentje zonder internet, en bel iedere avond even met je ouders of goede vrienden.

- 26 - See All This

KAMPEER IN JE EIGEN TUIN. HOE ZONDE IS HET DAT WE AL ONZE PRACHTIGE KAMPEERSPULLEN SLECHTS GEBRUIKEN OP CAMPINGS. NEE, WE DRAAIEN HET KOMPAS OM: HUISWAARTS. GA ’S AVONDS OP JE RUG LIGGEN IN JE EIGEN GRAS EN STAAR NAAR DE HOLLANDSE STERRENHEMEL. 3

Schrijf een reisverhaal. Je hebt slechts twee onderwerpkeuzes: je eigen huis of je straat (tot de hoek!). Begin met observeren, kijk dus met geheel andere ogen en beschrijf wat je ziet tot in detail, raak alles aan, probeer kleuren te beschrijven en omschrijf wat je ruikt. 4

Etens-exotiek. Haal alleen boodschappen die normaal gesproken niet op je lijstje staan. Het doel is de koelkast te openen en geen flauw idee te hebben wat er gebeurt als je met die vreemde producten aan de slag gaat. 5

Stel een siësta in. Tussen twaalf en twee ben je niet bereikbaar en is alles dicht, punt uit. Het is even wennen, het lichaam ’s middags ter ruste te leggen, je ogen dicht te doen, maar je zal al snel merken hoe verfrissend en ontspannend het is.

KNOOP GESPREKJES AAN MET ONBEKENDEN, WANT DE ENIGE HERINNERINGEN DIE MET DE TIJD NIET VERGAAN ZIJN DE ONTMOETINGEN. DE VERHALEN VAN MENSEN KLEUREN EEN PLEK, DUS THUIS GELDT DAT OOK. BABBEL ZE! 7

Maak een fotoreportage van je thuisvakantie, van wat je doet, kookt en opvalt. Probeer te fotograferen wat je anders nooit vastlegt: ineens blijkt dat je nog nooit een foto hebt gemaakt van je eigen keuken of bed bij sfeervol avondlicht. 9

Ga aan de grote schoonmaak. Niet dat we op vakantie per se zitten te wachten op gerimpelde chloorhanden en een loeiende stofzuiger, maar het geeft wel rust om op orde op zaken te stellen. Neem de tijd om het huis uit te mesten, ruimte te maken, opnieuw te beslissen: is dit ballast of heeft het een functie? 10

Bezoek dan eindelijk eens die ene plek in eigen stad waar je nog nooit bent geweest. Alle toeristen staan ervoor in de rij, maar jij, trotse bewoner, hebt hét museum, die kathedraal of toren nog nooit van binnen gezien. Dat zal veranderen, toerist in eigen stad, olé-olé!

- 27 - See All This

Geen haast! Zodra je je opgejaagd voelt (dat doen wij dus vooral zelf, alles snel-snel willen), stop je direct de bezigheid en sluit je eventjes de ogen. Kalm, niets moet, relax: alsof je dobbert op een luchtbedje.

- 28 - See All This

SEE ALL THIS VELDGIDS

‘Ik heb de hele zomer gereisd. Ik ben halverwege mijn achtertuin gekomen’ – LOUIS AGASSIZ (1807-1873)

VELDGIDS Joop Mulder Adriaan Geuze Marc van den Tweel Kim Tuin Alexandra van Zuylen Joep van Lieshout Sergio Herman Nicole Ex Edwin Becker In deze veldgids nemen negen pioniers je mee op een Hollandse expeditie. Een aansporing om eigen land te verkennen. Verdwaal ze! collages RUTH VAN BEEK

- 29 - See All This

SEE ALL THIS VELDGIDS

VELDGIDS NEDERLAND NOORDEN EN DE WADDEN

- 30 - See All This

JOOP MULDER Was het zand * uit je haar

Het landschap als podium, laboratorium en levend kunstwerk in één. Zo ziet Oerol-oprichter Joop Mulder de Waddenkust. En wat hij ziet, wil hij ons laten zien. tekst BRUNO VAN DEN ELSHOUT * Spinvis - Kom Terug, 2011

- 31 - See All This

VELDGIDS NEDERLAND NOORDEN EN DE WADDEN JOOP MULDER

- 32 - See All This

TOEN HIJ KLEIN was, wilde hij boer worden. Eén zijn met de natuur, zoals zijn oom. ‘“Luister”, zei hij me vaak. En dan luisterde ik naar de vogels. En kon mijn oom me precies vertellen wat voor weer het zou worden. Hij kon dat horen. De natuur en het landschap lezen. Ik vond dat echt geweldig. Vissen, slootjespringen, eieren zoeken. En toen ik wat ouder was, hielpen we bij de oogst in de schoolvakanties. Dat waren tegelijkertijd belangrijke momenten voor de familie, waarbij iedereen op de een of andere manier betrokken was. Het werk dat nu niemand meer wil doen, herinner ik me als een gezellig en leerzaam feest. Het was bovendien een goede manier om zakgeld te verdienen.’ Sneek aan zee Mulder werd geboren in Bolsward, waar zijn vader burgemeester was. Die had graag gezien dat hij na de HBS wiskunde was gaan studeren. Zelf had hij de kunstacademie in gedachten. Het werd geen van beide. In plaats daarvan besloot hij een kroeg te pachten op Terschelling, het eiland waar hij van kinds af aan veel vakanties doorbracht. Daar bedacht hij in 1981 het festival Oerol dat een jaar later voor het eerst werd gehouden en 35 jaar lang onder zijn artistieke leiding stond. In 2017 nam hij afscheid en startte hij het initiatief Sense of Place. Zijn nieuwe missie is om mensen gevoel en waardering bij te brengen voor landschap in het algemeen en dat van de Waddenkust in het bijzonder. Niet in festivalvorm, maar met blijvende interventies in het landschap, zoals sculpturen, exposities en observatoria die de bijzonderheid van het landschap onder de aandacht brengen. Beleefbaar maken. ‘Wist je dat Bolsward vroeger aan zee lag? Net als Sneek en Leeuwarden. Aan de Middelzee was dat, een zeearm die Friesland tot in de twaalfde eeuw van noord naar zuid in tweeën spleet. Sneek en Leeuwarden waren in die tijd rijke handelssteden. Zij waren de verbinding van toenmalig Nederland met de rest van de wereld. Lang voor de V.O.C.-tijd en de opkomst van de industriële havens van Amsterdam en Rotterdam. De maakbaarheid van het landschap waar Nederland zo beroemd om is, die is hier in Friesland begonnen. Hier zijn de kloosterlingen al in de vroege middeleeuwen begonnen met het aanleggen van dijken en het veroveren van land op zee.’ Krimpregio Tegenwoordig staat de noordelijke rand van Nederland vooral bekend als krimpregio. ‘Sinds de landwinning is gestopt en sinds de aanleg van de Afsluitdijk waardoor de Waddenzee veel minder goed bevaarbaar is geworden, zijn de mensen langzaam met hun rug naar de zee gaan leven. Meer gericht op het dienstbaar zijn aan de rest van Nederland, ten koste van hun eigen trots. Mensen trekken weg, winkels en voorzieningen verdwijnen. In de Randstad weten ze wel raad met de ruimte die hier vrijkomt. We worden in de huidige tijd niet

langer door mensen bestuurd, maar door grote bedrijven. Zij planten geen bomen maar dode dingen. Windmolens. Datacentra, distributiecentra. Dozen in het landschap. Ze zien het gebied alleen als nuttig, trekken het leeg, en gaan weer verder. Ze verbreken de verbinding tussen de mens en lhet andschap, en tussen mensen onderling.’ Maar in die dynamiek ziet Mulder behalve gevaar ook enorme mogelijkheden. ‘Met die strijdige belangen tussen alle verschillende bewoners, de natuur, politiek en bedrijven hebben we heel wat uit te vinden. Hoe gaan we om met de stijging van het zeewater? Wat is voor wie de ideale waterstand? Hoe kunnen we omgaan met het gevaar van verzilting van landbouwgrond? Hoe blijf je daarover met elkaar in gesprek? Waar vind je in die wirwar van meningen en overtuigingen een gemeenschappelijk belang, waar iedereen zich voor wil inzetten? Door daar bewust werk van te maken, en voortbouwend op een eeuwenlange traditie van innovatie, kunnen we hier enorm waardevolle uitvindingen doen. En de kennis en ervaring die dat oplevert, wereldwijd exporteren.’ Stinkende waddenklei En dan hebben we het nog niet eens over het landschap zelf. ‘Ik heb in mijn jonge jaren veel gereisd. En genoten van de verschillende landschappen. De Himalaya, Zuid-Amerika. Maar in het groene landschap voel ik me thuis. In de ruimte van het vlakke landschap, met zicht op de dijk, die dijk waar geen einde aan lijkt te komen.’ Hij is niet bang dat dat verandert als heel Nederland de kwaliteiten van de Waddenkust leert kennen. ‘We gaan het hier niet ombouwen tot een openluchtmuseum waar busladingen Chinezen kunnen uitstappen, instappen en doorrijden. De kunstwerken die we met Sense of Place plaatsen, zijn vaak expres niet zo gemakkelijk te bereiken. Soms zelfs alleen lopend of op de fiets. Mensen moeten er moeite voor doen. Zo beleven ze vanzelf ook de weersomstandigheden en het landschap. Ruiken en proeven ze de lucht. Vaak moeten ze daar even aan wennen. Vinden ze het eerst zelfs stinken, de waddenklei. Maar uiteindelijk gaan ze het waarderen. Er de bijzonderheid van inzien. Want het kunstwerk dat alle kunstwerken met elkaar verbindt, dat is toch steeds weer het landschap zelf. Daar wil ik mensen weer van leren genieten. Dat wil ik mensen weer leren zien.’ <

- 33 - See All This

12 11

GOEDE VISSERS

Middenin de haven, naast de afslag van Lauwersoog kun je eten wat er vanmorgen in de fuiken zat van de ‘goede vissers’. Zij werken aan een gezonde visserij in een gezonde zee. Proeflokaal ’t Ailand serveert wat de zee schaft. Ben je benieuwd naar het vakmanschap van traditionele kustvissers, dan kun je mee op de driedaagse wadvistochten. Let wel: dat is noeste arbeid in lieslaarzen! In de viswerkplaats van ’t Ailand worden verschillende cursussen georganiseerd en kun je oesters plukken, leren fileren, of koken. Verder is er nog een plasticsafari en is er de bekende slikslee waarmee je over het wad kunt glijden.

BAUHAUS STOLZ

Op de A.J. Lutulistraat nummer 17 in Groningen staat het Wall House #2. Een Bauhaus-exponent van de architectuur van de jaren tachtig en negentig van de vorige eeuw, toen de stad Groningen zich als podium voor internationale postmoderne architectuur profileerde. Het exuberante woonhuis werd ontworpen door de architect Hejduk. Wall House #2 wijdt een tentoonstelling aan Gunta Stölzl, die vooral bekend werd als hoofd van de textielafdeling van Bauhaus.

‘Let wel: dat is noeste arbeid in lieslaarzen!’

PLANETARIUM

Aan het plafond van de woonkamer van een prachtig grachtenhuis in Franeker bevindt zich het oudste nog werkende planetarium ter wereld. Het nauwkeurig bewegende model van het zonnestelsel werd tussen 1774 en 1781 gebouwd door de Friese wolkammer Eise Eisinga. In zijn woonkamer laat hij zien dat de maan om de aarde draait. In de tentoonstelling Van Oranje Boven tot Zwarte gaten leren we over de ontdekkingen in ons heelal van de afgelopen 250 jaar.

VELDGIDS NEDERLAND NOORDEN EN DE WADDEN JOOP MULDER

- 34 - See All This

‘Wad-niet-te-doen? Op eigen houtje of bij harde westenwind gaan wadlopen’ 14

DARK SKY

Het donkerste fietspad van Nederland begint in de Kollumerwaard. Het wemelt er van de vogels boven grazige weiden. Het Nationaal Park Lauwersmeer en de Boschplaat op Terschelling zijn door de de International Dark Sky Association officieel uitgeroepen tot Dark Sky Park. Een Dark Sky Park is een gebied waar het donker is, waar de duisternis behouden blijft en waar bezoekers ‘s nachts welkom zijn om die duisternis te beleven en de sterrenhemel te zien. De benoeming is bijzonder, omdat Nederland een van de landen is met de meeste lichtvervuiling ter wereld.

WADTODO

En vooral ‘wad-niet-te-doen’. Allereerst: op eigen houtje gaan wadlopen is niet handig lezen we. En ook bij harde westenwind, kans op onweer, vergevorderde zwangerschap en dichte mist niet. Het doorkruisen van de bij eb drooggelegde waddenzeebodem, doe je onder begeleiding van een gids die weet van water, springvloed en verdwenen schoeisel. Op de website wadtodo vind je praktische tips, maar ook de aanraders van Ruben Smit, regisseur van de betoverend mooie film WAD.

VERHALEN VAN GRONINGEN

De Verhalen van Groningen vertelt verhalen over de cultuur en de geschiedenis van de provincie. Een samenwerking tussen inwoners en cultuurhistorische instellingen. De verhalen zijn online te lezen en vaak gekoppeld aan activiteiten, wandelroutes, lezingen of tentoon-stellingen. Het is een eindeloze schat. Zo kun je lezen over verdronken dorpen, de verwoestende bende van de verschrikkelijke Neptunus. Of over de beeldschone spion Etta Palm bijvoorbeeld, die de eerste vrouwenclub van Parijs oprichtte.

- 35 - See All This

HONGERIGE WOLF

Festival Hongerige Wolf is, in wolventaal, eenvoudig ongerept en grondvestelijk vernieuwend. Aan de laatste weg voordat je de Waddenzee bereikt, ligt het dorpje Hongerige Wolf dat half juli voor de negende keer omgetoverd wordt tot een plek vol muziek, theater, poëzie, dans en beeldende kunst. Er is een camping, maar slapen bij buurtbewoners kan ook: veel Hongerige Wolven bieden een slaapkamer of tuinhuisje aan voor de festivalgangers. Van 12 t/m 14 juli.

‘Waarschijnlijk speelden de warme gehaktballen hier ook een rol’

DAAN ROOSEGAARDE

CAFÉ DE AMER

Een begrip in Drenthe en misschien wel het meest authentieke café van Nederland: De Amer in Amen. Een cultuurcafé met een programma vol muziek, literatuur en filosofie. Met artiesten als Spinvis, Nico Dijkshoorn en Celine Cairo. Mis het niet: het jaarlijks terugkerende inschrijfweekend voor de zevenduizend kaarten voor de concerten op de derde zaterdag en zondag van augustus. Vorig jaar ontstond er een heuze verkeersopstopping op de kruising bij het café. (Waarschijnlijk speelden de warme gehaktballen hier ook een rol.)

Als ‘buitenkunstenaar’ verblufte en inspireerde Daan Roosegaarde (1979) al menigeen met projecten als Icoon Afsluitdijk, Smart Highway of Smog Free City, waarin innovaties op het gebied van duurzaamheid en milieubescherming een vruchtbaar huwelijk aangingen met pure schoonheid. In zijn eerste grote museale soloproject in het Groninger Museum verkent hij de binnenruimte, middels een lichtgevend landschap dat door interactie met de bezoekers van kleur en vorm verandert. Een 800 m2 groot ‘levend lab’ vol futuristische bollen, fluorescerend sterrenstof en gescande silhouetten als poëtische verbeelding van de invloed van onze menselijke aanwezigheid op aarde. Te zien van 22 juni t/m 12 januari 2020.

VELDGIDS NEDERLAND FLEVOPOLDERS EN IJSSELMEER

- 36 - See All This

ADRIAAN GEUZE Dan kraakt mijn land, mijn vlakke land*

Niets heeft de Nederlandse ziel meer gevormd dan de zee en de dreiging van het water, vertelt gerenommeerd landschapsarchitect Adriaan Geuze. ‘In Flevoland werd de zeebodem gevierd.’ * Jacques Brel - Mijn vlakke land, 1962

- 37 - See All This

- 38 - See All This

VELDGIDS NEDERLAND FLEVOPOLDERS EN IJSSELMEER ADRIAAN GEUZE VAN GOGH, MONDRIAAN en Mesopotamië zitten niet meteen in je hoofd als je staat in de weidse Flevopolder, waar je blik eerder naar de einder wordt getrokken dan naar de binnenkant van je hoofd. Adriaan Geuze ziet die connecties juist wel, want de polder is een magnifiek kunstwerk. Adriaan Geuze is oprichter van West 8, het interna tionaal gerenommeerde ontwerpbureau voor stedenbouw en landschapsarchitectuur. Hij vertelt hoe Nederlanders al eeuwenlang land uit water winnen. Maar toen de Zuiderzee werd drooggelegd, werden alle blauwdrukken van tafel geveegd. En dat leverde en passant een nieuw Hof van Eden op, vertelt Geuze. In de zuidelijke Flevopolders werden twee hoofdvaarten evenwijdig aan elkaar gebaggerd: de Hoge Vaart en de Lage Vaart. Een overeenkomst, volgens de visionaire landschapsarchitect, met de ligging van de Bijbelse Hof van Eden in Mesopotamië, het vruchtbare land tussen de rivieren de Eufraat en de Tigris in het Midden-Oosten. ‘God had zijn paradijs tussen twee grote rivieren. De Nederlandse landmakers die in de loop der eeuwen hun nieuwland hadden gemaakt in de moerassen en uit de zeebodem, schiepen hun hof van Eden op de jonge zeeklei tussen de twee Vaarten. Flevoland werd een indrukwekkend Tweestromenland, het Nederlandse Mesopotamië.’ Waar de vaarten bij elkaar komen, werd, al even indrukwekkend, een van de grootste gemalen ter wereld gebouwd. Na de inwerkingstelling in oktober 1967 hadden de machtige pompen in krap zeven maanden heel Zuidelijk Flevoland droog gezogen. Maar aan de buitenkant van het sobere gebouw lees je het er niet aan af. ‘De vier in het water spiegelende dieseltanks van dit gemaal zijn de enige ornamenten aan dit functionele kunstwerk’, observeert Geuze. Op de vers gewonnen zeebodem van de polder was spijtig genoeg geen ruimte voor een nieuw utopia. ‘Historisch gezien is de grootste misser van het Zuiderzeeproject dat Almere werd ontwikkeld als een zielloze stad aan een zandwindplas, in plaats van als een spirituele, Mesopotamische stad waar de Hoge en Lage Vaart samenvloeien, met een kathedraalgemaal als Eiffeltoren.’

De bevrijding van het vierkant Zo is het hele polderlandschap doordrongen van een subtiele mystiek, die niet altijd even zichtbaar is. Maar pak een kaart en luister naar Geuze en de schellen vallen van je ogen. Voor Zuidelijk Flevoland rolde een radicaal herontwerp van de tekentafel waarvoor te rade werd gegaan bij Mondriaan. Zelfs het vliegtuig was van invloed. Sproeivliegtuigen doken op in de gewasverzorging. Die konden heel precies velden besproeien. Kavels werden groter en rechthoekig gepland, ideaal voor de aanvliegroutes: ‘Loodrecht op de windrichting met de boerderijen samengeklit op de hoeken van de percelen.’ De gebieden voor wonen, bedrijvigheid, industrie en recreatie werden naar de randen van de polder gedelegeerd. ‘Daarmee werd in het midden van Zuidelijk Flevoland het ultieme landbouwvierkant bevrijd. Uitgestrekt, open en met een perfecte landbouwgrond en slechts één bomenlaan in het midden.’ De invloed van Mondriaan: ‘Laatst vertelde een ingenieur die nog had gewerkt aan de originele plannen dat ze waren geïnspireerd door schilderijen van Mondriaan, waarvan er één hangt in het Kröller-Müller museum. Mondriaan onderzocht composities met vlakverdelingen waarin steeds een wit vierkant werd vrijgespeeld en de kleurenvlakken werden verdreven naar de rand, de ‘bevrijding’ van het vierkant. Zijn schilderijen waren van invloed op de Nederlandse traditie van land maken: het gekaderde vierkant met een verpletterende horizon onder lage luchten is daar de weerspiegeling van. Waar de Hollandse meesters zich lieten inspireren door de polders, werd Nederlands jongste polder zelf een hommage aan Mondriaan. Generaties boeren zullen nog ploegen in deze bevrijding.’ De polder als ultiem kunstwerk, met zelfs een connectie met Vincent van Gogh. Best gemaakte land ooit De polder als thuisgrond voor utopia. Als oord doordrenkt in mystiek. Bezoek je de polders, bedenk dan ook dat compassie voor de armen aan de wieg van dit nieuwe land in de Zuiderzee stond, vertelt Geuze: ‘De jonge Van

‘Waar de Hollandse meesters zich lieten inspireren door de polders, werd Nederlands jongste polder zelf een hommage aan Mondriaan’

- 39 - See All This

Gogh trok zich het lot aan van de arme landarbeiders en de thuiswevers, die leefden onder erbarmelijke omstandigheden in de veenontginningen en op de zandgronden van het oude land. In 1885 schilderde hij zijn Aardappeleters. Een dieppessimistische inkijk in de moderne tijd. Vijf door honger en uitzichtloosheid verstijfde karakters aan een keukentafel onder een stinkende olielamp. Vader verdeelt twee aardappels in kleine stukjes, moeder schenkt cichoreikoffie in kopjes. Aan de muur hangen de drie kruizen van Golgotha.’ Deze negentiende-eeuwse somberheid, legt Geuze uit, was de reden om met het plan voor de Zuiderzeewerken te komen. Na de Tweede Wereldoorlog werd pas goed duidelijk hoe indrukwekkend de Zuiderzeewerken wel niet waren. In de jaren dertig verdorden de nieuwe landbouwgronden op de prairies van Amerika, miljoenen boerengezinnen werden landloos en trokken weg. In de jaren dertig besloot Stalin in de Sovjet-Unie tot collectieve landbouw. Dat werd een fiasco en in Oekraïne brak een grote hongersnood uit. Naar schatting tien miljoen mensen kwamen om. ‘In diezelfde periode werden de Wieringermeerpolder en de Noordoostpolder gerealiseerd. Ze werden gebouwd met empathie, doordachte planning en aandacht voor de toekomstige gemeenschap die hier een leven moest opbouwen. Dit resulteerde in het best gemaakte land ooit. Hier werd de zeebodem gevierd. De perfect ontwaterde jonge zeeklei leverde gegarandeerde oogsten op. Vijftig jaar na het sombere schilderij van Van Gogh hadden de ingenieurs van de Zuiderzeewerken de voorwaarden geschapen voor een gul polderland met rijke boeren. En werd de Noordoostpolder een immense, in strakke voren geploegde pootaardappelenzentuin, in het hart van een bloeiende, internationale aardappelindustrie.’<

SEA LEVEL

Middenin landschapspark De Wetering bij Zeewolde stuit je op een kaarsrechte, betonnen muur die uit een groene helling lijkt te ontspruiten. De muur stopt abrupt bij het kanaal en is dan enkele meters hoog. Aan de overkant van het kanaal volgt een andere betonnen muur zijn weg. De twee muren, elk 25 centimeter dik en tweehonderd meter lang, staan diagonaal op elkaar. Niemand minder dan de Amerikaanse kunstenaar Richard Serra maakte Sea Level en het was in 1996 het eerste kunstwerk dat aan het park werd toegevoegd. Met de hoogte van de muren geeft Serra aan hoe hoog de zeespiegel ooit was en dat Zeewolde feitelijk op de zeebodem is gebouwd. Sea Level is ook het grootste werk van Serra in Europa.

VELDGIDS NEDERLAND FLEVOPOLDERS EN IJSSELMEER ADRIAAN GEUZE

- 40 - See All This

‘Een kathedraal, niet van steen en glas-in-lood, maar van ranke populieren’ 22 21

VLIEGTUIGSPOTTEN OF EEN VLIEGLES

Je waant je overal en nergens, als je op vliegbasis Lelystad staat. Kijk door de hekken naar het universele betonnen platform en zie de vliegtuigen opstijgen en landen. Er zitten prachtige modellen tussen van Early Birds, die je ziet in een hangar op het vliegveld waar ze worden gerestaureerd. Liever zelf achter de knuppel en Flevoland van bovenaf zien? Neem een vliegles in een Cessna en keer veilig terug. ‘On final, for full stop!’

AARDZEE

Wil je iets anders ervaren dan het strakke einde van de Flevopolder, wandel dan in Aardzee tussen grazige wallen, schijnbaar willekeurig geplante boompjes, dijkjes en rustieke schelpenpaadjes. Met zijn vijf hectare is Aardzee aan de Vogelweg bij Zeewolde het grootste landschapskunstwerk van Nederland. Het werd ontworpen door Piet Slegers en maakte oorspronkelijk deel uit van kunstproject Beelden Buiten uit 1979. Aardzee verbindt water en aarde op een plek waar eerst alleen maar water was.

DE GROENE KATHEDRAAL

In de uitgestrekte Flevopolder staat een bijzondere kathedraal. Niet van steen, mortel en metershoge ramen van glasin-lood, maar door kunstenaar Marinus Boezem opgebouwd uit ranke Italiaanse populieren. Boezem ontwikkelde het idee in 1978 en plantte negen jaar later 178 populieren, volgens de plattegrond van de gotische Notre-Dame van Reims. Volgens de kunstenaar is de gotische kathedraal het hoogtepunt van het menselijk kunnen.

- 41 - See All This

DE BLOCQ VAN KUFFELER

Een van de grootste gemalen ter wereld staat bij Almere. Heel Zuidelijk Flevoland houdt de voeten droog dankzij de machtige pompen die in het streng-geometrische gebouw van steen en staal huizen. Het gemaal werd vernoemd naar waterbouwkundige Victor de Blocq van Kuffeler. In 1967 stelde koningin Juliana de machines in werking. In amper zeven maanden legde het gemaal Zuidelijk Flevoland droog.

‘Het gemaal legde heel Zuidelijk Flevoland in amper zeven maanden droog’

SCHOKLAND

ZEILEN ZUIDERZEE

Onthoud: je kunt niet omslaan door de wind, je moet gewoon je zeilen losgooien (maar pas op voor de giek!). Niet zo’n zin in ravioli uit blik in de kajuit? Maak dan een tussenstop bij Pampus, het forteiland in het IJmeer dat is aangelegd als onderdeel van de 135 kilometer lange verdedigingslinie bekend als de stelling van Amsterdam. En verdwaal in de geheime gangen van het negentiende-eeuwse fort.

Midden in de Noordoostpolder ligt het gebied Schokland. Ooit lag het als een eiland in de Zuiderzee en klotsten de golven ertegenaan. Er woonden al mensen in de prehistorie, waardoor het een archeologisch monument is vol bijzondere bodemschatten. Eeuwenlang vochten de bewoners van het eiland tegen het water, maar die strijd verloren ze in 1859. In 1942 werd Schokland opgenomen in de Noordoostpolder. Nu kun je er wandelen in de natuur of de bodemvondsten en de monumenten komen bekijken. Of je richt je blik op de kim, om te genieten van het wolkenspel, op deze unieke plek tussen land en water.

VELDGIDS NEDERLAND GELDERLAND EN OVERIJSSEL

- 42 - See All This

MARC VAN DEN TWEEL Van jonge leu en oale groond*

Als kind kwam hij met modderige kleren en blauwe plekken thuis. Marc van den Tweel, directeur van Natuurmonumenten, wil onze band met de natuur herstellen. tekst JOOST GALEMA * Herman Finkers - Van Jonge Leu en Oale Groond (Over jonge mensen en oude grond), 2005

- 43 - See All This

VELDGIDS NEDERLAND GELDERLAND EN OVERIJSSEL MARC VAN DEN TWEEL

- 44 - See All This

Zijn kantoor zit op de eerste verdieping van Schaep en Burgh, in ‘s-Graveland. ‘Vermaak van ieders ogen’, schreef dichteres Juliana de Lannoy erover in de achttiende eeuw, ‘Deed hier Natuur of Kunst het schoonst, het edelst pogen.’ Vanachter de ramen beziet Marc van den Tweel, algemeen directeur van Natuurmonumenten, een Engelse tuin met romantische doorkijkjes, beekjes, slingerende paden en sierlijke bruggen, een gestileerde wildernis die zijn inspiratiebron vond in de Italiaanse landschappen van schilder Claude Lorrain. Een paar eeuwen geleden was dit buitenhuis van de Amsterdamse familie Van Loon, die hier de zomer doorbracht om aan de stank van het open stadsriool te ontsnappen. ‘Beneden hingen Marten en Oopjen, de beroemde schilderijen van Rembrandt’, zegt hij. ‘Beide portretten lieten de Van Loons uit hun lijsten aan de Herengracht halen, om ze gewikkeld in paardendekens, per trekschuit naar hun zomerverblijf te vervoeren. In de herfst gingen ze terug naar Amsterdam.’ Hij wijst naar buiten. ‘Kunstenaarshanden boetseerden wat eens woeste grond heette tot dit landschap dat wij nu ervaren als natuur.’ Geometrische vormen Echte wildernis kennen we nauwelijks meer, beaamt hij. De gebieden die ons uniek maken in de rest van wereld zijn door de mens geschapen: de stukken polder met hun dijkjes, sloten en waaien. Vanuit de lucht gezien doen ze met hun strakke geometrische vormen denken aan abstracte kunst. Zoals polder Eemland, gelegen boven Amersfoort, de geboortestad van Piet Mondriaan. ‘Dit land hebben we door de eeuwen heen, jaar na jaar, meter na meter, veroverd op de vroegere Zuiderzee. Het groeide uit tot een paradijs voor weidevogels, die van heinde en verre komen. De meeste mensen associëren de natuur in deze streek met de bossen enkele kilometers zuidelijker. Prachtig, zeker, maar Duitsland telt twintig Veluwes, die stuk voor stuk groter zijn. Maar dit uitgestreken, rijk met leven bestrooide groen van het Eemland zie je nergens anders in Europa. Deze polder begon als puur productieland, maar dat geldt evenzeer voor de Veluwe, die oorspronkelijk bestond uit heide. De aanplant van bomen was bedoeld voor de staatsmijnen en de hoogovens.’

De Nederlandse natuur blijft in zekere zin een artistiek decor, weet Van den Tweel. ‘We delen met zeventien miljoen mensen een kleine ruimte. Wie het landschap wil behouden, moet ingrepen doen, ten koste van het romantische beeld over de ongerepte wildernis. We kennen hier geen gebieden waar het spoor van de mens ontbreekt, waar zijn wil zich moet onderwerpen aan de kracht van de natuur.’ Vier elementen Zelf groeide Van den Tweel op in Nijkerk, aan de rand van de Veluwe en de polders van Eemland en Arkemheen, in een coulisselandschap, een dieptespel tussen de voorgrond en achtergrond. Dat kenmerkende fenomeen moest wijken voor economische motieven. ‘Die schilderachtige lappendeken bestaat in die regio eigenlijk alleen nog rond Putten en Harderwijk. Daar leidde het wantrouwen tegen de overheid er in de jaren vijftig toe leidde dat de boeren zich teweerstelden tegen de oekaze van de ruilverkaveling, die snippers weide en bouwland bij elkaar voegde. De fragmenten natuur daartussen werden dikwijls opgeslokt.’ ‘Deze verdwijning viel me weer op bij het zien van de reizende tentoonstelling Lage Landen, waarin vijf regionale musea vragen stellen over onze identiteit aan de hand van de vier elementen: aarde, water, lucht en vuur. Veertig werken uit het Rijksmuseum vormen de vaste kern, aangevuld met eigen collecties van Zutphen, Hoorn, Harlingen, Bergen op Zoom en Gouda. Op de schilderijen van vader Johannes en zoon Gerard Bilders herkende ik de coulissen uit mijn jeugd en de zompige weilanden. Op een paar plekken vind je de landschappen uit de musea nog terug: bij de Nieuwkoopse Plassen, in Midden-Delfland of rondom Kasteel Oldenaller tussen Nijkerk en Putten. Ze roepen bij velen een soort heimwee op. De Nederlander reist meer dan ooit, maar hier bij Natuurmonumenten merken we het groeiende verlangen van mensen om weer een band te ontwikkelen met het landschap dat hen voortbracht.’ Gecultiveerde wildernis En dat blijkt niet eenvoudig. ‘De scheidingswand tussen mens en natuur wordt hoger. De natuur bloeit in museale reservaten, maar ebt weg uit het dagelijkse bestaan. Neem Zuid-Holland of grote stukken Friesland. Daar leeft nauwe-

‘De natuur bloeit in museale reservaten, maar ebt weg uit ons dagelijks bestaan’

lijks nog een vogel, insect, kruid of bloem in de weiden. Ze zijn verworden tot een groene woestijn. Cynische natuurbeschermers spreken van grasvalt. De Rotterdamse binnenstad kent meer biodiversiteit. Economisering leidt daar tot kaalslag.’ Het grensgebied tussen mens en gecultiveerde wildernis was de grondslag voor zijn natuurfascinatie, zegt Van den Tweel. ‘Als kind speelde ik in en met dat landschap. We vloeiden in elkaar over. Ik kwam thuis met modder aan de kleren, blauwe plekken en schrammen van doornen op de armen. Ik klom en viel. Met mijn vrienden beleefden we daar avonturen waar de hedendaagse ouders van huiveren. Tegenwoordig liggen er rubberen matten onder de schommels. Want ja, je kunt er eens vanaf vallen.’

27 - 45 - See All This

Grensgebieden ‘Een halve eeuw geleden was de actieradius van kinderen zo’n vijf kilometer, vandaag de dag spelen ze op honderd meter rond hun ouderlijk huis. Dat doet wat met hun lichamelijk en geestelijk welzijn. Natuurmonumenten begon een paar jaar geleden de kinderclub OERRR om de jeugd zijn natuurervaring terug te geven. Het klinkt zweverig, maar het gaat simpelweg om het herstellen van de band met de aarde. OERRR is een waanzinnig succes, tweehonderdduizend kinderen zijn lid. We lijden aan een natuurtekort in onze alledaagse omgeving. Veel mensen weten niet meer hoe ze hun kinderen die beleving moeten meegeven.’ Hij gaat zelf het liefst naar de grensgebieden, de landschappen die natuur en menselijke geschiedenis laten versmelten, de bronnen van verhalen, zoals de randen van het Veluwemeer boven Harderwijk, waar zo’n tachtig jaar geleden tonijn en haring zwommen in de Zuiderzee, waar de stuifduinen nog herinneren aan dat bestaan, waar het landschap de littekens van overstromingen draagt en waar dieren vanuit de beschutting van de Veluwebossen in de schemering komen grazen. ‘Kom hier rond half zes op een zomerochtend en voor je ogen ontvouwt zich een wonder,’ zegt Van den Tweel. ‘Dan kan ik me opgenomen voelen in een groot en mysterieus geheel. In de natuur, zo betogen sommige mensen, ga je vanzelf in God geloven. Ik weet het niet. Want in Nederland blijven we toch onderdeel van een zelfgeschapen natuur. We neigen ernaar die te idealiseren. Dat wel. Praat met mensen in Suriname en ze zullen je vertellen dat ze niet voor hun plezier het oerwoud ingaan. Want op die plek loert gevaar. Nepalezen begrijpen ook niet waarom westerlingen zo nodig Himalaya-reuzen willen beklimmen. Ruim twintig jaar geleden ging ik met een expeditie naar de Noordpool. Daar voelde ik voor het eerst de permanente kwetsbaarheid van de onbetekenende mens. Eén verkeerde stap betekent sterven. In zulke gebieden ervaren we hoe vijandig en onverschillig de natuur is. Hier maken we haar tot kunst.’<

‘Kom hier om half zes op een zomerochtend en voor je ogen ontvouwt zich een wonder’ 27

♣

OERRR

Ontdek hoe de wereld eruit ziet als je door het gras rolt, voel hoe zacht een pasgeboren lammetje is of plant je eigen geboorteboom. Van de Oerrr-club van Natuurmonumenten kunnen kinderen van alle leeftijden lid worden. Directeur Marc van den Tweel: ‘Het klinkt zweverig, maar het gaat om het herstellen van de band van kinderen met de aarde.’

VELDGIDS NEDERLAND GELDERLAND EN OVERIJSSEL MARC VAN DEN TWEEL

- 46 - See All This

CODA PAPER ART

Het woord papier is afgeleid van de papyrusplant die aan de Nijl groeit. Bijna vijfduizend jaar geleden gebruikten de Egyptenaren de plant al om er ‘papier’ van te maken. Elke twee jaar brengt museum CODA in Apeldoorn een ode aan papier met de tentoonstelling CODA Paper Art. De editie van dit jaar laat het meest recente werk van papier en karton zien van 39 kunstenaars en ontwerpers, afkomstig uit vijf continenten. Een van hen is Jelte van Lente (1986). Hij maakt een metershoog schetsboek waarvoor hij zich liet inspireren door cartoons, films en outsider art. Te zien t/m 27 oktober.

MEESTERPROEF

Verfijnde gastronomische sensaties genieten in een ruw industrieel decor, de sterrenchefs van restaurant De Meesterproef lanceerden dit recept van ogenschijnlijke tegenstellingen met verve. Het restaurant is gevestigd in een oud fabrieksgebouw in Nijmegen waar vroeger de producten van Honig werden gemaakt. Loop je er binnen, dan zie je de woorden ‘passie & ambacht’ op een glimmende tegelmuur geschilderd. Daarmee wordt op even simpele als directe wijze verteld langs welke meetlat het eten hier wordt bereid. En bevalt het eten zo goed dat het romantische gevoelens opwekt, wees gerust, getrouwd worden kan er ook.

‘Nu geven de dertig stijltuinen een overzicht van de tuinarchitectuur van de afgelopen eeuw’ 30

TUINEN MIEN RUYS

In Dedemsvaart ligt een groen monument van 25.000 vierkante meter dat is ontstaan door het enthousiasme van één vrouw, tuinarchitect Mien Ruys, die zeventig jaar lang haar scheppingskracht gebruikte om een fascinerende tuin te maken. Nu geven de dertig stijltuinen een overzicht van de tuinarchitectuur vanaf 1924 tot nu. In de bijbehorende proeftuinen wordt naar hartelust geëxperimenteerd.

- 47 - See All This

‘Die pootafdrukken zijn niet van een hond, maar van de duivel’

RUIMTE VOOR DE WAAL

Het klimaat verandert, waardoor rivieren steeds meer water te verwerken krijgen. Op meer dan dertig plaatsen, wordt in Nederland meer ruimte voor rivieren gemaakt, waaronder de Waal in Nijmegen. Ingenieurskunst waardoor we met zijn allen droge voeten houden. Door het graven van een nevengeul is in de Waal, midden in het hart van Nijmegen, een nieuw eiland ontstaan dat is ingericht als uniek rivierpark waar je kunt lummelen, zonnen, fietsen en zwemmen.

33 32

KRÖLLER-MÜLLER

Deze rijkgeschakeerde tentoonstelling Het begin van een nieuwe wereld in het Kröller-Müller Museum in Otterlo is een eerbetoon aan de verwezenlijkte droom van Bram Hammacher, directeur van 1948 tot 1963, die de ontwikkeling van de internationale moderne sculptuur in beeld wilde brengen. Met werken van onder meer Jean Arp, Barbara Hepworth en Ossip Zadkine bouwde hij een unieke topcollectie op. Sinds de opening van de revolutionaire beeldentuin is het een van de belangrijkste musea voor moderne beeldhouwkunst, wereldwijd. Te zien t/m 29 september.

BIBLIOTHEEK LIBRIJE

De harten van boekliefhebbers en fans van Umberto Eco’s De naam van de roos kloppen zeker harder door de wetenschap dat een van de meest unieke bibliotheken ter wereld gewoon in eigen land te vinden is, en wel in Zutphen. Daar liggen de eeuwenoude boeken namelijk aan de ketting – letterlijk. Dit gebruik stamt nog uit de middeleeuwen en het moest voorkomen dat onverlaten er met de kostbare folianten vandoor gingen. De in 1561 opgerichte Librije is een van de laatste kettingbibliotheken ter wereld. PS: In de tegelvloer zijn twee pootafdrukken te vinden. Die zijn niet van een hond, zo wil een oude legende, maar van de duivel.

VELDGIDS NEDERLAND NOORD-HOLLAND

- 48 - See All This

KIM TUIN De stad waar * alles kan

Kim Tuin maakt van een rauwe kogelfabriek in Zaandam een uitdagend kunstcentrum. ‘Ik houd van dingen die nog niet af zijn, plekken waar nog van alles kan.’ tekst NICOLE EX * Maggie MacNeal - Amsterdam, 1980

- 49 - See All This

- 50 - See All This

VELDGIDS NEDERLAND AMSTERDAM EN OMSTREKEN KIM TUIN

WELKE EIGENSCHAPPEN JE nodig hebt om iets van de grond te trekken? Kim Tuin denkt even na: ‘Fantasie, doorzettingsvermogen en kunnen staan voor iets wat jij al wél ziet maar anderen nog niet. Ik denk dat je luchtkastelen moet kunnen verkopen én moet kunnen incasseren, want niet iedereen houdt van verandering en niet iedereen begrijpt waarom dat leuk is. Pioniers zijn, denk ik, mensen die zich comfortabel voelen op paden die nog niet bewandeld zijn. Dat geldt ook voor mij. Ik houd van dingen die nog niet af zijn – plekken waar nog van alles kan. Deze transitie van Het HEM, van rauwe kogelfabriek naar kunstcentrum aan het Noordzeekanaal, vind ik dan ook fascinerend.’ Begin jaren negentig stond Tuin als manager van DJ’s aan de wieg van de hele bedrijfstak rondom elektronische muziek. ‘Er werden wereldwijd lege gebouwen gebruikt om feestjes in te geven. In Detroit werden immense oude pakhuizen voor dit doel gebruikt en dat waren inspirerende oorden,’ vertelt Tuin. ‘Dit soort plekken waren ook in Amsterdam te vinden, zoals Vrieshuis Amerika of het Trouw-gebouw aan de Wibautstraat waar ik algemeen directeur was. Ik denk dat ik hierdoor de potentie van oude gebouwen ben gaan begrijpen.’ Vrijplaats Na die tijd werd Tuin gevraagd directeur te worden van het NDSM-terrein in Amsterdam-Noord. ‘Mijn missie was helder. Ik vond dat juist dit gebied niet mocht verdwijnen als vrijplaats. Het ligt relatief dicht bij het centrum en daarom vind ik het belangrijk. Ervaring leert namelijk dat vrijplaatsen altijd naar de randen van de stad geduwd worden en dat maakt de binnenstad levenloos en saai. Voor mij waren het roerige tijden, maar ik denk dat inmiddels het belang van NDSM als vrije cultuur- en ontmoetingsplaats tegen het decor van de sterk oprukkende woningbouw, wel duidelijk is voor de stad Amsterdam.’ Bij Het HEM in Zaandam wordt de publieke ruimte ingeruild voor een plek met een dak en muren. Een indrukwekkend industrieel monument, een betonnen kathedraal van negenduizend vierkante meter waar over een paar jaar nog twee verdiepingen bovenop worden gezet, inclusief een restaurant-hotel door OMA, het architectenbureau van Rem Koolhaas. Tuin werd gevraagd als artistiek leider, inmiddels is ze directeur. ‘Het bijzondere is dat ik veel ruimte en vrijheid krijg om mijn plannen te ontvouwen. Oprichter Alex Mulder heeft een museum voor de eenentwintigste eeuw voor ogen. Hij vindt dat kunst dichter bij de mens moet staan en dat is ook zeker mijn hoogste doel. Ik denk dat ik me daar in zekere zin bij Trouw en de NDSM ook al mee bezighield, maar hier krijgt het een nog hogere prioriteit.’

Contrast Rauw op rauw boeit Tuin niet zo. Wat ze wel interessant vindt, is als een rauwe omgeving gecombineerd wordt met kwalitatief sterke elementen. ‘Dat contrast vind ik belangrijk om een plek te kunnen waarderen. Ik heb ook jarenlang in de Duif in Amsterdam evenementen georganiseerd waarbij ik het prettig vond om tegen de symmetrische achtergrond van de kerk dingen te plaatsen die je daar niet zou verwachten. Het moet als het ware een beetje schuren.’ Een van de eerste dingen die Tuin opschreef toen ze over Het HEM nadacht, was: culture happens in communities. ‘Wat ik daarmee wil zeggen, is dat kunst of in ieder geval het idee van kunst ontstaat op plekken waar mensen samenkomen. In musea wordt kunst gepresenteerd, maar dat wil niet zeggen dat het niet soms zomaar spontaan kan ontstaan. Het is feitelijk overal, je moet het alleen leren zien. Wij willen mensen uit de communities laten bijdragen aan ons programma en kunst laten ontstaan. Daarbij moet Het HEM een free zone worden waar we de hele wereld en elkaar mogen bevragen, een plek voor reflectie waar we verhalen vertellen door middel van een breed spectrum aan kunst, een plek waar je zintuigen worden geprikkeld en je tot nieuwe inzichten komt.’ Boksen en hiphop Hoe? Door niet de kunst en de kunstenaar centraal te stellen, maar door mensen verhalen te laten vertellen, legt ze uit. ‘In Het HEM nodigen we elk seizoen een nieuwe gast uit en zoomen we in op zijn of haar perspectief.’ De aftrap is voor Edson Sabajo en Guillaume Schmidt, een creatief ondernemersduo met wortels in de hiphopcultuur dat bekend werd door hun streetwear en lifestylemerk Patta. Als onderdeel van hun tentoonstelling hebben ze een intensieve, tien weken durende boksclinic bedacht in samenwerking met oud-wereldkampioen boksen Michele Aboro. De clinic heeft plaats in een grootschalige trainingsruimte en kunstinstallatie die is ontworpen door kunstenaar Gabriel Lester. ‘Sabajo en Schmidt helpen de nieuwe generatie multi-getalenteerde makers die zich niet laten leiden door allerlei conventies, maar juist door een “leren-door-te-doen-filosofie”. Ze scheppen hun eigen voorwaarden om hun ideeën te verwezenlijken en creëren zo een eigenwijs platform waar deze nieuwe generatie tot bloei komt. Dat vind ik vooruitstrevend en inspirerend.’<

‘Onweerstaanbare brugwachtershuisjes als mini-suites op het Amsterdamse water

SWEETS HOTEL

HET HEM

Vanaf 21 juni opent Het HEM haar deuren. Dan landt in Zaandam een cultuurplatform dat je uitnodigt om op expeditie te gaan door deze industriële kathedraal van beton. Verder is er een restaurant, aangestuurd door Niels Wouters van Hotel de Goudfazant en de Dynamic Range Bar in de kelder, met een overweldigende geluidsinstallatie. Daar zwaait DJ Orpheu de Jong van Red Light Radio de scepter. Hij nodigt gasten uit met bijzondere platencollecties. Kim Tuin: ‘Zoals ik al zei, al je zintuigen worden hier aangesproken.’

KROEGENTOCHT MET SKYLINE

‘Als je Amsterdam-Noord goed wil verkennen, dan is het zinvol om een kroegentocht per fiets te maken,’ vertelt Kim Tuin. ‘Te beginnen met een pizza bij Kebec op de NDSM om eerst een bodem te leggen en dan eindigen bij Café ‘t Sluisje op de Nieuwendammerdijk. Alles wat je daartussen tegenkomt, is een goede weergave van de diversiteit binnen Noord.’

Geen tiny houses, maar tiny bedroom suites. Dat zijn de 28 brugwachtershuisjes in Amsterdam, de verfrissende en onweerstaanbare mini-hotelsuites van Sweets Hotel op het water. Met dank aan architectenbureau Space & Matter – dat nu werkt aan Schoonschip, dertig drijvende huizen in Amsterdam-Noord – dat zich inzette voor het behoud, renovatie en de inrichting van deze brughuisjes. Volgens The Guardian, Monocle, Wallpaper en CNN gegarandeerd een unieke ervaring in een historische setting. BONUS: Altijd al een stukje gracht willen bezitten? See All This mag een onvergetelijke overnachting voor twee weggeven in een van de Sweets! Volg de wekelijkse kunstbrief voor meer informatie.

- 51 - See All This

VELDGIDS NEDERLAND AMSTERDAM EN OMSTREKEN KIM TUIN

- 52 - See All This

‘I’ve been to hell and back, and let me tell you, it was wonderful’

ZOOMERAVONDEN

LOUISE BOURGEOIS

‘I’ve been to hell and back, and let me tell you, it was wonderful.’ Na een groot retrospectief in Shanghai, is deze zomer in de tuin van het Rijksmuseum in Amsterdam een overzicht van een halve eeuw prettig gestoord werk van de Frans-Amerikaanse Louise Bourgeouis (1911-2010) te zien. Met natuurlijk de metershoge spinsculpturen, hommages aan haar moeder. Want net als een spin, was haar moeder een wever. Wij weten al in welke tuin we deze zomer het vaakst te vinden zijn. Te zien t/m 3 november.

VUURTORENEILAND

Wil je een maaltijd beleven die aanvoelt als een culinaire minivakantie, reserveer dan een tafel bij Vuurtoreneiland. De enige vuurtoren die Amsterdam rijk is, staat op een eiland midden in het Markermeer. Heb je de oversteek eenmaal gemaakt, dan wacht je een wild landschap met loslopende dieren, een vervallen fort en uitbundige flora. In de zomer worden de maaltijden bereid met regionale producten en op open vuur opgediend in een glazen kas. Wie wil afvaren naar dit markante restaurant, kan aan boord van het historische IJveer XIII die aanmeert bij het Lloyd Hotel.

Deze maand zijn ze weer begonnen: de Zoomeravonden in Artis in Amsterdam. Tot in augustus kunnen bezoekers elke zaterdag aan de Plantage Kerklaan vanaf 15.00 uur terecht voor rondleidingen, workshops en muzikale talenten die optreden tussen de zingende gibbons. Dit jaar zijn dat onder anderen Jeangu Macrooy, Sofie Winterson, Ohslo en ParHasard. De muziek die deze zestiende editie gebracht wordt, varieert van jazz tot psychedelische pop. Je kunt ook je kleedje in het gras uitspreiden en de picknickmand uitpakken of een pizza bestellen bij de buitenkeuken. Het park sluit pas weer als de zon ondergaat. Tot die tijd kun je genieten van de dieren en hun nachtrituelen.

VRIJSTAAND 42

HERMAN DE VRIES

Sinds hij in 1970 naar het Beierse dorp Eschenau verhuisde, speelt de natuur de hoofdrol in het poëtische oeuvre van kunstenaar herman de vries (geen hoofdletters om ‘hiërarchieën te vermijden’). In de tentoonstelling Voor jullie voeten in Stedelijk Museum Alkmaar zie je werken met boombladeren, geordende ‘objets trouvés’ als grassen en kruiden. Of zijn verzameling van meer dan zevenduizend grondmonsters die worden gebruikt voor zijn befaamde aarduitwrijvingen op papier. Ook grijpt de vries letterlijk terug op zijn geboortegrond als uitwrijfmateriaal: op zijn aanwijzingen verzamelden basisschoolleerlingen aarde op voor de kunstenaar betekenisvolle plekken. Te zien t/m 1 september.

‘Hij gebruikte zijn geboortegrond in Alkmaar voor zijn aardeuitwrijvingen’ 41

UNSEEN

Wil je je honger naar bijzondere fotografie stillen, dan kun je terecht op Unseen Amsterdam, het driedaagse kunstfestival dat dit jaar van 20 tot 22 september in de Westergasfabriek wordt gehouden. Unseen Amsterdam groeide uit tot internationaal toonaangevend evenement voor nieuwe fotografie. Dit jaar presenteren meer dan 300 opkomende en gevestigde kunstenaars van over de hele wereld hun werk en komt de crème de la crème van de fotografie bij elkaar om te debatteren over de toekomst van het medium. BONUS: win twee VIP-tickets voor Unseen! Houd de kunstbrief in de gaten.

TENTOONSTELLINGEN

Ook te zien deze zomer: de Zonnebloemen van Van Gogh, Haarlemse virtuozen, en Walid Raad. In het Van Gogh Museum leren we alles over de zonnebloemen van Vincent van Gogh. Te zien t/m 1 september. In het Frans Hals Museum in Haarlem is de tentoonstelling Virtuoos! Israels tot Armando te zien, waarin de losse, levendige meestertoets centraal staat. Te zien van 29 juni t/m 3 november. Tot slot in het Stedelijk Museum in Amsterdam: de eerste solotentoonstelling in Nederland van de Libanees-Amerikaanse kunstenaar Walid Raad, waarin hij zijn scherpe maar vaak ook geestige visie op de recente ontwikkelingen in het Midden-Oosten toont. Te zien t/m 13 oktober.

- 53 - See All This

VELDGIDS NEDERLAND UTRECHT EN OMSTREKEN

- 54 - See All This

ALEXANDRA VAN ZUYLEN En langs het tuinpad van mijn vader*

Ze werd geboren in Parijs maar bracht haar vakanties door in Kasteel de Haar in Utrecht. ‘Het was een mooi sprookje, maar een sprookje.’ tekst BRUNO VAN DEN ELSHOUT

* Wim Sonneveld - Ons dorp, 1974

- 55 - See All This

VELDGIDS NEDERLAND UTRECHT EN OMSTREKEN ALEXANDRA VAN ZUYLEN

- 56 - See All This

VLAKBIJ UTRECHT STAAT het grootste kasteel van Nederland: Kasteel De Haar. Het is voor het eerst gebouwd in de dertiende eeuw. In 1449 kwam het in handen van de adellijke familie Van Zuylen. Sindsdien is het meerdere keren verwoest en opnieuw opgebouwd. De laatste keer gebeurde dat in 1892 door Pierre Cuypers – bekend van het Rijksmuseum in Amsterdam – in opdracht van Baron Étienne van Zuylen van Nyevelt van de Haar. De rekening mocht zijn vrouw betalen, de rijke Hélène de Rothschild van wie gezegd wordt dat hij eigenlijk alleen daarom met haar is getrouwd. In dit kasteel bracht achterkleinkind barones Alexandra van Zuylen van Nijevelt van de Haar haar zomers door. Ze groeide op in Parijs, aan de brede avenue Foch, tussen de Arc de Triomphe en het Bois de Boulogne. In 2000 heeft haar familie afstand moeten doen van het eigendom van het kasteel omdat de kosten van noodzakelijk onderhoud onbetaalbaar werden. Toch zorgt ze er, vanuit Parijs, nog altijd voor dat het kasteel en landgoed zorgvuldig onderhouden worden. Bardot, Callas en Chanel Alexandra van Zuylen is de oudste van vijf zussen. Zij groeiden apart van elkaar op in Frankrijk, Engeland en de Verenigde Staten. ‘We werden opgevoed door kindermeisjes, heel veel verschillende achter elkaar. Dat ging zo in die tijd. Met sommige had ik een band, met andere minder. Ze kwamen en gingen, al werd er nooit een ontslagen. Mijn ouders waren druk met levensgenieten. Mijn vader was actief in de fokkerij van renpaarden. Naar goed familiegebruik werd er veel feest gevierd, in uiteenlopende gezelschappen over de hele wereld. Kinderen waren niet handig om daar bij te hebben, dus die werden uitbesteed. Ik zag mijn ouders en zussen daarom maar een paar weken per jaar. Dat hield ik geheim voor mijn klasgenoten. Ik wilde liever zijn zoals zij, met ouders die hielpen met huiswerk. Daar kon ik eindeloos jaloers op zijn.’ Haar familie zag ze meestal rond kerst en in september. ‘Dan kwamen we van overal naar het kasteel en vooral aan het einde van de zomer kregen mijn ouders en grootouders gasten over de vloer. September was voor ons nog net schoolvakantie. Het strandseizoen was juist voorbij, en het jachtseizoen nog niet begonnen – vooral in de tijd van mijn

opa en oma maakte dat nog veel uit. Zij nodigden vooral mensen van adel uit en dat was een soort rondreizend circus met een eigen agenda van uitnodigen en uitgenodigd worden. Mijn ouders braken met die traditie. Ze brachten liever tijd door met mensen die ze persoonlijk interessant vonden. Acteurs, kunstenaars, schrijvers, de jetset. In die jaren waren mensen als Brigitte Bardot, Maria Callas, Coco Chanel, Yves Saint-Laurent, Gregory Peck, Billy Wilder, Roger Moore en Koningin Emma bij ons te gast. Wij voelden ons op ons gemak bij ze, en zij bij ons. En behalve leuk was het ook leerzaam. Om mensen te observeren, sociale clues te leren lezen. Met heel veel verschillende mensen om te gaan. Te zien en te begrijpen wie belangrijk is, of wie alleen belangrijk doet.’ Kasteeldame Van Zuylen was als kind al gefascineerd door de kleurrijke familiegeschiedenis, maar haar ouders wilden haar er nooit veel over vertellen. Wie dat wel wilde, was Tonia, de kasteeldame in De Haar. ‘Zij zorgde voor leven in het kasteel, ook tijdens de elf maanden per jaar dat wij er niet waren. Zij heeft haar hele leven op De Haar gewoond, had mijn opa en oma gekend en ook mijn vader als klein jongetje. Dat gaf me houvast en door haar leerde ik begrijpen wie ik zelf was, en ben. Tonia was als een lieve oma voor ons en ik keek er altijd naar uit haar te zien. Ik kan me nog goed herinneren dat ze er tijdens onze vakantie een keer niet was. We hebben drie dagen gehuild. Mijn moeder heeft daarna gevraagd of ze nooit meer in september op vakantie wilde gaan.’ Hoewel ze als meisje haar vader en moeder weinig zag, is ze wel blij met wat haar ouders haar hebben meegegeven. ‘We hebben vooral geleerd om mensen te respecteren en niemand minder te vinden dan een ander. Dat klinkt misschien vanzelfsprekend, maar in adellijke kringen is dat helemaal niet zo. Alleen toen mijn jongste zusje stalknecht wilde worden, vonden ze dat duidelijk niet zo’n goed idee. Dat was een beroep voor jongens, niet voor meisjes. En van te laag niveau. Mijn zusje protesteerde bijna onafgebroken en probeerde zo slecht mogelijke cijfers op school te halen. Mijn vader heeft zijn best gedaan haar paardentrainer te laten worden en dat is gelukt.’ Zelf heeft Alexandra na haar studie twee jaar in Gabon

‘Alleen toen mijn zusje stalknecht wilde worden, vonden ze dat niet zo’n goed idee’

Gele hesjes Haar leerlingen en collega’s wisten niets van haar adellijke achtergrond. Die heeft ze in Frankrijk altijd geheim gehouden. Ze gebruikte vooral de naam van wijlen haar echtgenoot, net zoals hun twee dochters dat doen. Wel was ze zich er altijd van bewust dat ze zich weinig zorgen hoefde te maken over haar levensonderhoud. ‘In veel opzichten heb ik altijd makkelijk praten gehad. Ik ontmoet ook veel mensen die vooral moeten overleven. Ik begrijp heel goed dat er in Frankrijk mensen in gele hesjes de straat op gaan. Mensen die de afgelopen decennia nog aardig verdienden, glijden langzaam af in armoede terwijl ze hetzelfde werk doen als vroeger, of hun leven lang hebben gespaard voor hun pensioen. Fransen verwachten dat de staat voor ze zorgt, met gratis onderwijs, gratis zorg, gratis alles. Maar dat is onhoudbaar. Het zorgt voor veel druk en onvrede.’ Daarbij toont Alexandra zich ervan bewust dat ze maatschappelijk gezien aan die kant staat, die van de uitbuiters. ‘In het kasteel hadden wij wel vijftig man personeel, en iedereen in het dorp rondom het kasteel werkte ook voor ons. Mijn vader liet zich nog graag aanspreken als Baron van Zuylen, hij was een man met autoriteit en charisma. Hij werd gerespecteerd en liet zich respecteren. Hij betaalde zijn personeel niet per se veel, maar zorgde wel voor wat ze nodig hadden en nam daar de verantwoordelijkheid voor. Mensen waren over het algemeen tevreden met wat ze hadden en vormden samen een hechte gemeenschap.’ Die tijd lijkt definitief voorbij te zijn, denkt Van Zuylen: ‘In de huidige samenleving meent iedereen overal recht op te hebben en dat zich toe te mogen eigenen, goedschiks of kwaadschiks. Dat levert een onhoudbare situatie op, zoals het eigendom van het kasteel en de levensstijl van mijn ouders uiteindelijk ook niet te handhaven was voor mij en mijn zussen. Deze tijd vraagt om nieuwe oplossingen door een nieuwe generatie. Het was een mooi sprookje, maar een sprookje.’<

- 57 - See All This

gewerkt. In een weeshuis zorgde ze voor babygorilla’s en -chimpansees van wie de ouders waren gedood door stropers. Daarna werd ze docent Engels op middelbare scholen in en rond Parijs, op openbare scholen, vaak in achterstandswijken. Geen plek voor een barones, zou je misschien zeggen, maar daar denkt Alexandra anders over. ‘Het werken als docent heeft voor mij altijd gevoeld als iets terugdoen. Toen ik klein was, gaf school mij wat mijn ouders me niet gaven, structuur en toegang tot de wereld, iets om op te vertrouwen. Dat heb ik altijd willen doorgeven, of teruggeven zo je wilt. Mensen in staat stellen om betere keuzes te maken. Proefwerken nakijken vond ik een ramp. Al het andere aan docent zijn, vooral het lesgeven zelf, vond ik heerlijk. Het is misschien lastig leerlingen les te geven in iets waar ze op dat moment niet op zitten te wachten. Maar ik heb er altijd vertrouwen in gehad, dat ik ze een puzzelstukje aan kon reiken dat op een later moment in hun leven op zijn plek zou vallen.’

KASTEEL DE HAAR

In een tijd waarin de industriële revolutie en vooral de opkomst van stoomaandrijving het reizen een enorme impuls gaf, greep de ‘beau monde’ iedere kans aan om te reizen. Groeten uit de Golden Age of Travel in Kasteel de Haar is een kleine turn-of-the-20th-century-expositie te zien waarin je een intieme glimp krijgt van het reisverleden van Baron Etienne van Zuylen en Barones Hélène de Rothschild, de overgrootouders van Alexandra van Zuylen. Met reisverslagen van bezoeken aan overdadige kuuroorden en de Maharadja in het hart van India, en met ‘reisnecessaires’ om hebberig van te worden. Bon voyage! Te zien t/m 29 september.

VELDGIDS NEDERLAND UTRECHT EN OMSTREKEN ALEXANDRA VAN ZUYLEN

- 58 - See All This

VIDEOLAND

NATUURHUISJES

Voor hen die de stedelijke rumoer willen verwisselen voor de zingende vogels, en die het kunstlicht willen verruilen voor de duisternis, is er een website met een ongekende hoeveelheid hits aan natuurhuisjes. Je kunt selecteren op ‘In de boomgaard’ en ‘In the middle of nowhere’. Of ‘Helemaal alleen’, zoals Henry David Thoreau deed. Twee jaar lang trok hij de bossen in, spendeerde hij zijn tijd in een huisje aan de oever van Walden Pond om in alle rust te lezen, te denken en te schrijven. Om vervolgens terug te keren met een van de grootste werken uit de wereldliteratuur. Benieuwd met welk meesterwerk jij thuiskomt.

‘Wat de kijker ziet, is waar,’ zegt Robbert Roos, directeur van Kunsthal KAdE in Amersfoort, dat deze zomer haar tienjarig bestaan viert met Videoland. Een tentoonstelling waarin monumentale films centraal staan van onder andere Isaac Julien en Marijke van Warmerdam. In de verstilde video van Van Warmerdam wisselen de seizoenen elkaar af in een badkamer met mist, regen en zon boven het bad. Roos: ‘De kracht van KAdE ligt in het afstropen van onontgonnen gebieden met interessante beeldende kunst van het moment. We hebben nog zoveel ideeen.’ Dus over de komende tien jaar hoeft niemand zich zorgen te maken. Gelukkig maar. De tentoonstelling is te zien t/m 1 september.

‘Het ontdekken van een verborgen bar is niet minder spannend’ 46

VERBORGEN BAR

Tijdens de Amerikaanse drooglegging in de jaren twintig ontstonden de speakeasy-bars: verstopte cafe’s achter raadselachtige deuren, waar illegaal drank werd geschonken. De tijden van het drankverbod mogen dan al lang voorbij zijn, het ontdekken van een verborgen bar is niet minder spannend. In Amersfoort fluistert men over de cocktails van WestWing. Je schijnt de mysterieuze bar te kunnen vinden op loopafstand van Kunsthal KAdE.

- 59 - See All This

VLINDERHOF

Helaas – er is hier geen vlinder te bekennen. Desondanks is het Vlinderhof een beeldschone tuin naar ontwerp van blockbustertuinarchitect Piet Oudolf (bekend van de tuin van Museum Voorlinden natuurlijk, maar vooral de High line, zie p. 88). Het bevindt zich in het Máximapark dat is uitgeroepen tot mooiste park van Nederland.

‘De vaginabroek van de Nederlandse ontwerper Duran Lantink ging viral’

DURAN LANTINK

In april vorig jaar ging de videoclip van zangeres Janelle Monáe met de zogenoemde ‘vaginabroek’ van de Nederlandse ontwerper Duran Lantink, viral. Deze zomer neemt de modeontwerper de bovenste zalen van het Centraal Museum in Utrecht over, met de tentoonstelling Duran Lantink - Old Stock. Eerder doopte Lantink designerstukken in de sale om tot nieuwe eigen ontwerpen om de wantoestanden in de mode-industrie aan de kaak te stellen. Lantink is tijdens de London Fashion Week Showcase 2019 getipt als een van de beste opkomende talenten van de wereld. De tentoonstelling is te zien van 13 juli t/m 27 oktober.

METAAL KATHEDRAAL

Waar ooit devoot het hogere werd opgezocht, worden nu natuur en mens met elkaar verbonden. De kerk werd in 1857 opgeleverd en deed een tijd lang dienst als metaalfabriek. Maar sinds 2011 biedt het markante gebouw aan de Rijksstraatweg 20 in Utrecht onderdak aan ecologisch cultureel centrum Metaal Kathedraal, een werkplaats voor ecologie vanuit kunst, wetenschap en de kracht van de natuur, zoals het zichzelf omschrijft. Met ateliers, een artist-in-residence en een uitgebreid cultureel programma.

VELDGIDS NEDERLAND ROTTERDAM EN OMSTREKEN

- 60 - See All This

JOEP VAN LIESHOUT Toch houd ik van je, * Rotterdam

De zomer brengt Joep van Lieshout graag door in eigen stad, Rotterdam. In zijn werkplaats hanteert hij één regel, en dat is dat alles kan. Dus ook woonknotsen en gebouwen die seks met elkaar hebben. tekst THEO PAIJMANS *Gerard Cox - Toch houd ik van je Rotterdam, 1986

- 61 - See All This

- 62 - See All This

VELDGIDS NEDERLAND ROTTERDAM EN OMSTREKEN JOEP VAN LIESHOUT

IN ZIJN WERKPLAATS maakt hij graag de handen vuil, want, zo vertelde hij onlangs in een film van designmerk Moooi: ‘Ik denk dat het heel erg belangrijk is om de ogen en de handen met elkaar te verbinden als je een product maakt.’ Vanaf 1995 werkt hij onder de naam Atelier Van Lieshout, dat bestaat uit twintig medewerkers en een werkplaats in Rotterdam. Wat het voor een plek is en waarom Atelier Van Lieshout belangrijk is voor Rotterdam, zit hem in de mogelijkheden die de werkplaats biedt. Daar heerst maar één regel en die is dat alles kan. ‘In deze grote loods is alles mogelijk: al het materiaal, de verschillende machines, de diverse specialisaties van medewerkers en de hoeveelheden ruimte zorgen er samen voor dat er groot gedroomd kan worden. Ieder kunstwerk of project kan hier worden gerealiseerd. Het herinnert mij en ook Rotterdam eraan dat alles mogelijk is.’ Kunst kent geen begrenzingen, stelt Van Lieshout dan ook. In zijn kunstenaarschap passeert hij voortdurend de demarcatielijnen van bestaande conventies en zijn werk zoekt nog wel eens de controverse op. Toch is zijn kijk op scheidslijnen en grenzen, bijvoorbeeld tussen landen, anders dan hij in zijn kunstenaarschap wil uitdrukken. ‘Grenzen, in welke vorm dan ook, zijn er om de mens een kader te geven, houvast te bieden; deze handvaten houden ons letterlijk en figuurlijk binnen de lijntjes. En wat is er nu leuker dan af en toe over zo’n grens te gaan? Door grenzen te overschrijden of weg te vagen, kunnen we onszelf evengoed in de war brengen. Dat probeer ik in mijn werk ook te doen. Dus ja, grenzen zijn nodig, zodat ze vervolgens keihard doorbroken of verlegd kunnen worden,’ legt Van Lieshout uit. Ruwe diamant Van Lieshout studeerde af aan De Ateliers in Amsterdam, maar verruilde de grachtenstad voor de havenstad. Rotterdam en de daar heersende mentaliteit bevallen hem. ‘Rotterdam is recht voor zijn raap. Niet te gelikt en niet te netjes. Het is een ruwe diamant die hopelijk nog een heel lange tijd ruw blijft.’ Een van zijn uitspraken is dat een goede kunstenaar een soort spons is, die alle indrukken van de wereld in zich opneemt en dat weet te vertalen in bijvoorbeeld een beeld. Zijn relatie met Rotterdam is dan ook een reflectie van de typische Rotterdamse volksaard, vertelt hij. En dan is het geven en nemen. ‘Niet lullen maar poetsen’, is een klassieke Rotterdamse uitspraak die ook voor mij geldt. De stad bloeit door cultuur en daarom probeer ik kunst toegankelijk te maken voor alle Rotterdammers met mijn stichting AVL Mundo. Met een gratis toegankelijke beeldentuin, een artist-in-residence en samenwerkingen met andere culturele instellingen maak ik kunst toegankelijk voor het publiek en organiseer ik gewenste en ongewenste culturele manifestaties.’

Woonknots En dan zijn er nog de plannen voor de ‘woonknots’, het 60.000 vierkante meter grote kunstcentrum dat hij van plan is te bouwen in Rotterdam. Wat hoopt hij dat de bezoekers daar oppikken? ‘We zijn inderdaad bezig met het ontwikkelen van een gigantisch cultuurcluster in de stad. Het wordt een broedplaats waar woningen en winkels, maar ook ateliers en een tentoonstellingsruimte samenkomen. De architecten zijn druk bezig met het tekenen en concretiseren van de plannen. Het wordt een plek die het gevoel van de AVL-werkplaats nog grootser weerspiegelt: alles is mogelijk.’ Denk bijvoorbeeld aan zijn enorme beeld Domestikator (2015) dat voor aardig wat reuring zorgde. Dit bijna twintig meter hoge object werd volgens Drew Zeiba van Pin-up Magazine door veel mensen omschreven als ‘twee gebouwen die seks met elkaar hebben’. Het Louvre sprak er schande van en verbande het kunstwerk, het Centre Pompidou plaatste het wel. Het beeld maakt manifest hoe de mens de natuur en de wereld naar zijn hand wil zetten, legt Van Lieshout uit. ‘Domestikator heeft te maken met ethische vraagstukken: tot hoever mag een mens gaan in het controleren en onderdrukken van de omgeving? Dit proces is iets van alle tijden. Van oude uitvindingen als een knuppel of een ploeg, tot genetische manipulatie, artificiële intelligentie en big data van vandaag de dag. Ik wil mijn werk een startpunt laten zijn voor het gesprek; een katalysator voor de discussie van de positie van de mens.’< Kunst stopt nooit De zomer brengt Van Lieshout graag door in eigen stad. ‘De werkplaats van Atelier Van Lieshout staat in Rotterdam West in het Vierhavengebied. Hier ben ik eigenlijk elke dag te vinden en ook in de zomer breng ik hier mijn dagen door. Kunst maken stopt nooit!’ Van Lieshout zegt wel eens dat hij dingen maakt die mensen niet nodig hebben. Maar je krijgt van hem niet te horen wat het volgende ding is waar we niet om vragen. ‘Als ik dat nu verklap, ga je er op zitten wachten natuurlijk!’ Kunst maken is heel moeilijk, stelt hij. ‘Dus dan moet het in ieder geval een avontuur zijn.’ <

- 63 - See All This

51 51

ATELIER VAN LIESHOUT

Joep van Lieshout is er in de zomer elke dag te vinden: de werkplaats van Atelier Van Lieshout in Rotterdam-West, met de gratis toegankelijke beeldentuin en een artist-in-residence-programma. Door samen te werken met andere culturele instellingen maakt Van Lieshout kunst toegankelijk voor het publiek. Ook organiseert hij ‘gewenste en ongewenste culturele manifestaties’. In september kun je er een groepstentoonstelling verwachten. BONUS: Binnenkort organiseert See All This een ontmoeting met Joep van Lieshout in zijn atelier! Houd onze kunstbrief in de gaten voor meer informatie.

HOTEL NEW YORK & VILLA AUGUSTUS

Kom je aan in het inmiddels klassieke Hotel New York aan de Wilhelminapier, geef jezelf dan even de tijd om te wennen, want je reist niet alleen af naar de tijd toen in dit gebouw nog de directie van de Holland-Amerika Lijn gevestigd was, maar nog verder terug, naar 1620, toen uit dit gebied duizenden landverhuizers naar Amerika trokken. Van dezelfde oprichters is Villa Augustus in Dordrecht, een monumentale watertoren met pompgebouw, dat eveneens door de onvolprezen Dorine de Vos werd ingericht. Logeer er alleen al om verder te dromen in die ontroerende bloemen- en moestuin.

‘Hij organiseert gewenste en ongewenste culturele manifestaties’ 52

WATERTAXI & HAVEN

Wie op avontuur wil in zijn geliefde Rotterdam moet het water op, vertelt Van Lieshout. ‘Verplaats je hoe dan ook per watertaxi: een bootje met een motor die eigenlijk te sterk is voor de grootte van de romp. Ze kunnen alleen óf snel óf niet en brengen je via de Maas naar iedere uithoek van de stad: van de Keilehaven waar het AVL atelier gevestigd is, tot in Katendrecht of Leuvehaven.’

VELDGIDS NEDERLAND ROTTERDAM EN OMSTREKEN JOEP VAN LIESHOUT

- 64 - See All This

NIEUWE LAKENHAL

MATROOS EN HET MEISJE

Bijzonder goed eten is het in Matroos en het Meisje. Een table d’hôtes-restaurant waar je eet wat de pot schaft, volgens het NRC ‘gloedvol en gedurfd’. Nog een aanrader is Vislokaal Kaap. Het is mooi rumoerig aan de houten tafels met lange schalen gefrituurde vis of vissoep uit een hele grote pan.

‘Hij vertrok naar Amerika waar hij zijn vlieger verruilde voor een heliumballon’

Zevenhonderd jaar vaart Leiden wel dankzij de productie van wollen lakense stoffen. De stad ontleent er zijn trots en identiteit aan, want door de export verspreidden die stoffen zich over de hele wereld. Op het hoogtepunt werden er in Leiden meer dan 180 stoffen gemaakt. In 1977 sluit helaas de laatste lakenfabriek de deuren. Na drie jaar opent op 20 juni het geheel vernieuwde Museum De Lakenhal met een bruisend vierdaags openingsfestival. Een van de hoogtepunten is het Nieuw Leids Laken #4, dat ontworpen is door Claudy Jongstra (1963), uitgeroepen tot kunstenaar van het jaar 2019. De wollen stof, gemaakt met verfstoffen uit haar botanische tuin, wordt per strekkende meter verkocht in de nieuwe museumwinkel.

GRID CORRECTIONS

Gerco de Ruijter (1961) fotografeerde Nederland van boven door zijn camera aan een vlieger te hangen. In 2003 trok hij naar Amerika omdat hij een ander landschap wilde vastleggen en verruilde zijn vlieger voor een heliumballon. Zo raakte hij tijdens zijn verblijf in de VS onder andere gefascineerd door de grillige bochten en T-splitsingen die hij tegenkwam in de verder kaarsrechte autowegen. Hij vroeg zich af hoe dat kwam? Simpel. Vouw een vierkant papier om een sinaasappel en zie dat er vouwtjes onstaan. En begrijp hieruit dat je soms moet smokkelen als je de aarde wil onderwerpen aan een meedogenloos, rechtlijnig grid. Grid Corrections is te zien t/m 1 september in het Fotomuseum in Den Haag.

- 65 - See All This

LUST FOR LIFE

‘Ik bezing het leven, ingewikkelder ben ik niet’, zei de in 1990 overleden cineast en fotograaf Ed van der Elsken. Het Nederlands Fotomuseum in Rotterdam eert een van Nederlands beroemdste fotografen met de grote overzichtstentoonstelling Lust for Life. Bijna was dat er nooit meer van gekomen, want nog maar drie jaar geleden werd ontdekt dat zijn archief met kleurendia’s zo ernstig door schimmel was aangetast, dat een grote schoonmaak per direct nodig was. Na een succesvolle crowdfunding stroopte het museum de mouwen op voor het grootste fotorestauratieproject uit de Nederlandse geschiedenis. Maar liefst 42.000 dia’s werden schoongemaakt en gered. Lust for Life is t/m 6 oktober te zien in het Nederlands Fotomuseum in Rotterdam.

‘Zie de vergulde helikopter versierd met Swarovskikristallen en knalroze struisvogelveren’

TENTOONSTELLINGEN

LUCHTSINGEL

De kanariegele Luchtsingel verbindt Rotterdam-Noord met Rotterdam-Centrum en heeft nieuw leven gebracht in een vergeten gebied. Dit deel van de stad deed al jaren niet meer mee en werd gedomineerd door leegstand en verwaarlozing. Met de realisatie van de Luchtsingel, dankzij een knap staaltje doorzetting en toewijding, ontstond er weer een verbinding tussen het Centraal Station en Noord. Met als inspiratie de High line in New York p. 88), bestaat Project Luchtsingel onder andere uit een park bij Pompenburg, een houten voetgangersbrug van 390 meter en de DakAkker met bijen en bloemen.

Ook zeker zien, de tentoonstellingen in Dordrechts Museum en de Kunsthal. De volvette themaexpositie Beet! in Dordrecht toont hoezeer de vis de Nederlandse kunst en cultuur heeft verrijkt. Denk aan de Hoekse en Kabeljauwse twisten en Bijbelverhalen als Jonas in de walvis. In het bijzonder wordt gehengeld naar symbolische, soms verborgen betekenissen van de pictorale pisces. Te zien van 30 juni t/m 10 november. Heerlijk en over de top wordt het in de Kunsthal Rotterdam met de expo I’m Your Mirror, een retrospectief van de Portugese Joana Vasconcelos. Zie bijvoorbeeld de vergulde helikopter versierd met Swa rovski-kristallen en knalroze geverfde struisvogelveren. Te zien van 20 juli t/m 17 november.

VELDGIDS NEDERLAND ZEELAND

SERGIO HERMAN - 66 - See All This

Hier aan * de kust

‘In het begin moet je vooral naïef zijn en denken dat je de wereld kunt veranderen,’ zegt culinair icoon Sergio Herman. Toch is het vooral Zeeland dat zijn carrière heeft bepaald. tekst THEO PAIJMANS * BLØF - Aan de kust, 1998

- 67 - See All This

VELDGIDS NEDERLAND ZEELAND SERGIO HERMAN

- 68 - See All This

CULINAIR PIONIER SERGIO Herman groeide op in de klei en de zeelucht van Zeeuws-Vlaanderen. Hij groeide uit tot een icoon met een focus op de klassieke keuken waarbij hij gebruikmaakt van de smaken uit zijn jeugd. ‘Die zijn vooral gelinkt aan de producten waar ik mee ben opgegroeid. Mijn ouders hadden een mosselrestaurant. Naast mosselen stonden daar ook andere Zeeuwse seizoensspecialiteiten op de kaart zoals Zeeuwse oesters, Oosterscheldekreeft en asperges. Mijn vader ging ook mee met het wildseizoen, dus met al die smaken ben ik ook grootgebracht.’ Dat vertaalt zich in culinaire recepten die innig zijn verbonden met de streek, want gelijksoortige prikkelingen kun je immers ook ophalen in het landschap van Zeeuws-Vlaanderen. Daarvoor hoef je alleen maar naar natuurgebied Het Zwin te gaan, zijn favoriete plek. Wie daar staat en een rondje om zijn as draait, kan het zelf ervaren, vertelt Herman. ‘We zien zowel Nederland als België. We ruiken de zee, zien de duinen, staan in de klei en horen de wind – en dat maakt je rustig.’ Zeeuwse rijkdom De provincie kun je zien als een gerecht, vertelt Herman, dat bestaat uit een heel scala aan ingrediënten dat met de seizoenen meereist. ‘Zeeland is een gevarieerd menu dat er op ieder moment van het jaar anders uitziet en vervaardigd is van verschillende producten. Zo bestaat een gerecht in het voorjaar bijvoorbeeld uit Oosterscheldekreeft met asperges uit Eede, handgepelde garnalen uit Breskens en Zeekraal uit de Zwarte Polder, met een mousseline van aardappelen uit Kats. Zo kun je door het hele jaar heen altijd iets bijzonders op tafel zetten. Dat is de Zeeuwse rijkdom,’ legt hij uit. Maar het klimaat verandert en dat werkt ook door in zijn keuken. ‘Ik merk het voornamelijk aan de visvangst. Sommige vissen worden tegenwoordig veel minder gevangen en dat ligt niet alleen aan de overbevissing. Het heeft ook te maken met de temperatuur van de Noordzee. Door vraag en aanbod kan het zijn dat je bepaalde producten niet meer op je kaart kunt zetten omdat de prijs veel te hoog is. Maar je ziet ook dat de opwarming voor nieuwe producten zorgt. Zo zijn er bijvoorbeeld veel meer scheermessen dan vroeger, die zich nestelen in het zeewier. Ineens hebben we ook octopussen in onze wateren, heel apart, die leefden vroeger veel zuidelijker maar worden tegenwoordig ook in de netten van de Hollandse vissers gevangen.’ Zee Mondriaan kwam naar Zeeland, speciaal voor het bijzondere Zeeuwse licht. Hij raakte erdoor betoverd en zei zelfs: ‘In de zee ligt mijn toekomst.’ Met haar balsemende werking is de zee ook voor Herman bepalend geweest voor

zijn levensloop. ‘Ze geeft me in het eerste opzicht rust en een leeg hoofd. Als ik een strandwandeling maak met mijn gezin, kan ik daar geweldig van genieten. Aan de andere kant kun je stellen dat de zee me een carrière heeft gegeven, want ik heb mijn kookstijl aangepast aan de Zeeuwse producten die voornamelijk uit de zee komen.’ Hij houdt van mooie dingen, geeft hij toe. Hij noemt zichzelf een collectioneur van mooie spullen. Anton Corbijn, Piet Boon en Maarten Baas zijn inmiddels vrienden van hem. Herman werkte ook met Boon en Baas samen aan het ontwerp van het interieur van The Jane, zijn gastronomische restaurant en bar in Antwerpen. Dat verlangen naar schoonheid zit diep. ‘Het moet wel genetisch zijn. Zowel langs mijn vaders, als mijn moeders kant neemt smaak een heel belangrijke plaats in. En dan bedoel ik niet enkel de smaak in de mond. Mijn opa voelde zich meer een schilder, hoewel hij zijn brood verdiende als kapper en daar later ook kopjes koffie bij verkocht. Mijn moeder is zolang als ik me kan herinneren bezig geweest met mode en interieur. De liefde voor schoonheid zie je bij ons in de familie terug in onze boekencollecties en aan de mooie spullen waarmee we ons omringen. We sparen liever voor iets heel moois en bijzonders dan dat we voor een goedkoper alternatief gaan, daar hebben we altijd heel hard voor gewerkt. Als gezin konden wij geweldig genieten van het bezoeken van buitenlandse restaurants. Als het eten top was geweest en we onze ogen konden uitkijken, was dat het allemaal waard geweest. Dan wisten we daarna weer waarom we van ’s morgens vroeg tot ’s avonds laat zo hard stonden te werken.’ Naïef zijn Wat maakt Herman tot de sterrenkok die hij nu is? ‘Je moet in het begin vooral naïef zijn en denken dat je de wereld kunt veranderen. Daarna moet je overtuigd zijn van je eigen kunnen en moet je elke dag opnieuw de strijd aangaan met jezelf, om jezelf te verbeteren en te perfectioneren. Als je die discipline kunt vasthouden, overleef je ook je eigen naïviteit omdat je er tegen die tijd bent achtergekomen dat je niet de hele wereld kunt veranderen, maar wel je eigen wereld en dat is al heel wat.’ Wat hij voor Zeeland wil? ‘Ik gun Zeeland zijn eigenheid en ruimtelijkheid. Ik hoop dat we er altijd voor kunnen zorgen dat die elementen bewaard blijven. Aan de andere kant gun ik Zeeland ook leefbaarheid door jonge mensen een kans te geven hun ambities te verwezenlijken in hun eigen provincie. Ik gun Zeeland levendige dorpskernen met schattige, mooie, statige, tijdloze huizen en architectuur die het bezichtigen waard blijft. En volle klassen op alle scholen en de aandacht van Den Haag waar het recht op heeft.’<

- 69 - See All This

1 59

WOESTE ZEE

Trek eropuit, adviseert Sergio Herman. ‘Ga zoveel mogelijk naar buiten, want daar gebeurt het.’ Mondriaan wist dat al. Hij kwam voor het bijzondere licht naar Zeeland en schilderde er zijn onvergetelijke duinlandschappen. ‘Geniet van de stranden op elk moment van het jaar,’ zegt Herman, ‘ontdek de woeste zee als het stormt en de nostalgie van het strand als het zomer is. Stop bij de boeren als ze producten te koop aanbieden, het is het allerbeste wat je kunt vinden. Ontdek het pittoreske dorpsleven en sta er even bij stil dat de mensen hier hun eigen tempo bepalen. Bedenk dan dat het leven ooit overal zo was.’

‘Trek eropuit. Ga zoveel mogelijk naar buiten, want daar gebeurt het’ 60

BLUENESS

Blueness is het allernieuwste ‘dining-barconcept’ van Sergio Herman, gevestigd in het Strandhotel in Cadzand-Bad. Hier kun je terecht voor uitdagende cocktails, sake’s en gerechten uit de Japans-geïnspireerde keuken – uiteraard gemaakt met Zeeuwse topproducten. BONUS! See All This mag een diner voor twee personen weggeven! De winnaars krijgen een exclusief Blueness tasting menu met bijbehorende dranken.

HET ZWIN

Voor het geval je het nog niet wist: het Zwin is een slufter! Ofwel: een strandvlakte achter de duinen die in open verbinding staat met de zee. Door de afwisselling van eb en vloed, zout en zoet, en zand en klei, kent Het Zwin opvallend veel verschillende soorten planten en vogels, zoals tureluurs en kluten, de fitis en de nachtegaal. Tijdens de vogeltrek houden hier duizenden vogels een tussenstop. Tijd dat jij hier ook eens een pauze inlast? Houd dan het eeuwenoude haaientanden zoeken in stand en stuur ons een foto van je vondst.

VELDGIDS NEDERLAND ZEELAND SERGIO HERMAN

- 70 - See All This

LAND ART

‘Soms vestigt een kunstwerk niet alleen aandacht op zichzelf, maar verwijst het naar iets anders, iets groters, zoals in het geval van Polder Peil, de negen sculpturen van Michael Beutler in Zeeuws-Vlaanderen. Zijn gestapelde bollen maken de hemelkoepel en de ruimte van de Wilhelminapolder voelbaar en laten je met nieuwe ogen kijken naar de zonsondergang, waarbij het licht langs het beton strijkt en de polder laat gloeien. Mis zeker ook niet het indrukwekkende project bij de stormvloedkering in de Oosterschelde, waar Marinus Boezem de plattegrond van de kathedraal van Rheims heeft uitgelegd in basaltblokken, de keien waarmee Zeeland zich tegen de zee beschermt. Het werk is te ervaren vanuit de auto, maar Marjan Ruiter, directeur van het Zeeuws Museum, maant je uit te stappen: ‘Een adembenemende plek, zeker als het hard waait.’

ONDER ZEIL

Vlakbij zee en midden in het polderlandschap van Groede in Zeeuws-Vlaanderen, staat tussen de fruitbomen een ingerichte safaritent voor je klaar op het voormalige boerenerf Viervaart, met een moestuin en rijen rozen die hun nectar afstaan aan de bijen. Er zijn maar twee van die ‘Houtje Touwtje De Luxe’-tenten, dus wees er snel bij. Ben je te laat, dan kun je nog terecht op de kleine camping, maar daar moet je natuurlijk wel zelf de haringen in de grond slaan. Succes!

‘En niet te vergeten ons favoriete diertje: het rechtopzwemmende zeepaardje’ 64

DUIKEN

Er zijn talloze duikplekken, zoals in de Oosterschelde of in het Veerse Meer. In die onderwaterwereld kom je verdronken dorpen tegen en zeeweringen. Duiken Zeeland spreekt van een verbeterde waterkwalitieit waardoor je op je duikexpeditie kreeften, krabben, baarsen en sponzen tegenkomt. En niet te vergeten ons favoriete diertje: het rechtopzwemmende zeepaardje met in zijn staart een krul.

- 71 - See All This

67 7

68 67

ZEEUWS ON TOUR

VERGETEN GROENTEN

Veel van die vreemde, bijzondere groenten zijn helemaal niet zo bijzonder: we zijn ze alleen vergeten. Moeilijk te verbouwen gewassen en groenten met een zeer eigen smaak, werden de laatste jaren steeds minder populair, maar op de kwekerij Zonnemaire worden ze nog altijd verbouwd: citroenkomkommers, blauwe suikermaĂŻs en gele peultjes. Maar ook eetbare bloemen en speciale kruiden. De kwekerij is een klein paradijs. En het fijne is dat je er planten kunt kopen om er thuis een lusthof van te maken.

Werd het beeld van Zeeland bepaald door noeste boeren en vissers, wie nu aan de provincie denkt, denkt vooral aan zon, zee en strand. Een ideale locatie, kortom, om de betekenis en veranderende rol van werk in tijden van flexcontracten en automatisering te onderzoeken. In de tentoonstelling Nooit meer werken in het Zeeuws Museum gebeurt dat aan de hand van acht kunstwerken van onder meer Jane van Gilst (1991) en Lisette Olsthoorn (1982). De tentoonstelling is te zien t/m 3 mei 2020. Deze zomer voert een fietsavontuur bovendien langs twee tijdelijke buitenlocaties, waaronder een leegstaand pand in Vlissingen, plaatste Manon van Hoeckel (1990) voor het project Phone Home telefooncellen waarin je expats, arbeidersmigranten ĂŠn economische Zeelandverlaters hoort vertellen over hun werk en hun thuis. Te fietsen t/m 31 augustus.

MU.ZEE

Vooruit, een uitstapje over de grens, van Terneuzen via Knokke naar Oostende, de zo geliefde kustplaats van de Vlamingen. Flaneer als Proust, Hugo Claus of James Ensor langs zee of bezoek de tentoonstelling Dromen van Parlemoer over Ensor in het Kunstmuseum aan zee, Mu.Zee. Te ver weg? Koop het zojuist bij de Bezige Bij verschenen boek van Koen Peeters, Kamer in Oostende, dat zich afspeelt in deze Stad aan Zee, waarin hij vertelt over zijn jarenlange vriendschap met schilder Koen Broucke. Een vriendschap die niet alleen in proza bestaat.

VELDGIDS NEDERLAND BRABANT

- 72 - See All This

NICOLE EX Want daar * brandt nog licht

Warmte en zelfspot. Maar ook de traditie die als een rivier door het Brabantse land stroomt. ‘Hier is Maria geliefd en knijpt God een oogje toe,’ meent hoofdredacteur Nicole Ex. * Guus Meeuwis - Brabant, 2003

- 73 - See All This

- 74 - See All This

VELDGIDS NEDERLAND BRABANT NICOLE EX

ZE IS GROOTGEBRACHT in een witte meisjeswereld, zegt Nicole Ex, oprichter van het online platform en het magazine dat voor je ligt. Ze woonde in Oosterhout, in de buurt van Breda in een door haar ouders gebouwd huis. ‘Oosterhout, daar kun je niet aan voorbij’, stond vroeger op de borden langs de snelweg, maar Ex maant de weggebruiker vooral gas te geven en door te rijden. Hoewel. De Heilige Driehoek, drie kloosterordes in een adembenedemd oud Brabants landschap, dat is iets kostbaars – ze krijgt het spaans benauwd in de uitgestrekte Friese polders. Ze heeft beschutting nodig, een omarming en dus houdt ze van zonovergoten graanakkers omzoomd door geheimzinnige en lomrijke coulissen, zoals in het bos van Oosterheide waar ze als kind vaak kwam. Het gezin bestaat uit vijf zussen, waarvan twee tweelingen. Ook Ex is er een van twee. Ze delen de kortste achternaam van Nederland maar die wordt ruim gecompenseerd door vier voornamen, waarvan Maria bij allemaal terugkeert. Nicole Gemma Elisabeth Maria. En over die laatste moeten we het hebben, want Brabant mag inmiddels in het nieuws zijn om de welig tierende drugshandel, het staat ook nog altijd bekend als het katholieke zuiden. ‘Ze liggen in elkaars verlengde,’ zegt ze lachend, ‘beide zijn “geestbewegend”, om met een van haar inspiratiebronnen, de kunstenaar herman de vries te spreken. Geen andere religie dan het katholicisme, meent ze, doet aan Mariadevotie, vrouwenverering, en aanbidt het wezenlijke dat haar kenmerkt. Maria als moeder van God staat symbool voor de oorsprong. ‘Ze is de bron van alles wat leeft.’ En het is in het leven zelf dat Ex een ondoorgrondelijke orde ziet, een intelligentie, een oertoon die ze God noemt, omdat ze het in zwang geraakte ‘iets’ werkelijk te knullig vindt en afbreuk doet aan een eeuwenoude traditie waarin over het mystieke is nagedacht. Tegelijkertijd: ‘Traditie is als een rivier. Ze moet stromen want in stilstaand water leeft niets.’ Nu we het er toch over hebben. Nog liever dan God noemt ze het mysterie Maria – en dus steekt ze, als ze op reis een kerk tegenkomt, een kaars op aan Maria’s voeten, en laat ze haar tranen de vrije loop om dat wat het leven geeft en neemt. Ouderlijk huis Een paar jaar geleden hebben de zussen met elkaar het ouderlijk huis opgeruimd en na vijftig jaar verkocht, en daarmee Brabant definitief verlaten. ‘Die laatste grote schoonmaak was een tijdreis,’ vertelt ze, ‘een archeologisch afgraving tot aan de laag uit onze kindertijd.’ Want met het verwijderen van de spullen die komen met de ouderdom, in dit geval die van haar vader – badmatten,

pillen en rollators – kwamen langzaam het huis en de prachtige tuin uit haar jeugd tevoorschijn, waarover haar moeder vroeger met een groot gevoel voor schoonheid de scepter zwaaide. Ze had de kunstacademie willen doen, dus drukte ze haar scheppingskracht uit in alles om haar heen, van de inrichting van het huis en de bloementuin tot de zomerjurkjes van haar dochters en de potten jam in de kast. Maar het was er zo mooi en opgeruimd, dat Ex haar jas wel vlak voor het haakje van de kapstok móest laten vallen. Met haar moeder ging ze voor het eerst mee naar een atelier, ‘een heerlijke chaos’. Van elke tentoonstelling die haar moeder bezocht, nam ze catalogi of kaarten mee terug, die eindigden op een grote stapel. ‘Via haar kaarten leerde ik kunstenaars kennen: Giacometti, Kandinsky en Paul Klee.’ Dat was allemaal mooi, die kunst en dat vrouwenhuis (waar ‘s avonds laat nog chocoladecake gebakken werd), maar kwam er een jongen over de vloer, dan werd-ie aan het werk gezet. De garage opruimen, peertjes vervangen of het gras maaien. Dacht maar niet dat hij de tijd had om met je naar boven te gaan. Haar vader was meer van de natuur. ‘Hij was arts en jager, en elke keer zaterdag van het jachtseizoen vroeg ik of hij een levend konijn voor me mee wilde nemen. Maar hij kwam altijd met een dode terug, die moest besterven in de kelder. Des te opmerkelijker was wat hij vlak voor zijn dood tegen me zei: “Je hebt het mooiste vak van ons allemaal.” Daar keek ik van op. Hij zei: “Mijn vak ging altijd over ziekte en sterven, maar dat van jou gaat over dingen die je optillen. Jij mag altijd bezig zijn met het fijne, en wat scheppingskracht voorbrengt, schoonheid en troost.”’ Zelfspot ‘Ik houd van Brabant om de warmte en de zelfspot, jezelf niet zo serieus nemen, fouten mogen maken – God knijpt heus wel een oogje toe.’ Wat ze van Brabant aan haar zonen heeft meegegeven? ‘Het was even wennen toen ik zonen kreeg en mezelf terugvond aan de rand van bouwputten en op vliegbases. In dat opzicht hebben ze mij opgevoed. Maar waar ik altijd op heb gestaan, is dat ze tweetalig moesten worden, Nederlands én Brabants. ‘En weet je wat het enige is dat ze naar jaren oefenen kunnen zeggen? Houdoe!’<

- 75 - See All This

HEILIGE DRIEHOEK

De Heilige Driehoek is een aangesloten gebied met drie kloosters, van de (voormalige) benedictijnen, benedictinessen en norbertinessen, een unicum in Nederland. In de Sint-Catharinadal, van de norbertinessen, worden boeken gerestaureerd en in leer gebonden, maar sinds kort maken de nonnen ook wijn die je kunt proeven in hun café. Je kunt je er ook een paar dagen terugrekken. Vergeet geen noveenkaars op te steken. Een klassieker die negen dagen en nachten onafgebroken brandt.

BIESBOSCH

De Biesbosch is een rivierdelta met getij. Een land van wilgenbossen, eilanden en kreken dat ontstond na de Sint Elisabethsvloed van 1421. De meest beroemde bewoner is de bever, de trots van de Biesbosch, maar ook de vos, de bunzing en de hermelijn scharrelen er rond. Huur een bootje in Drimmelen, koop een zak kersen, laat de zon op je gezicht spelen en ga varen.

‘We maken een diepe buiging voor De Pontdirecteur Hendrik Driessen’ 71

LUC TUYMANS

Deze zomer is het meesterlijke werk van Luc Tuymans niet alleen in Palazzo Grassi in Venetië te zien, maar ook in De Pont in Tilburg. Luc Tuymans - The Return is de laatste tentoonstelling van directeur Hendrik Driessen, die na een kwart eeuw afzwaait. See All This maakt een diepe buiging voor zijn programmering en alle indrukwekkende kunstenaars die hij naar Brabant bracht. The Return is te zien van 29 juni t/m 17 november.

VELDGIDS NEDERLAND BRABANT NICOLE EX

- 76 - See All This

TEXTIELMUSEUM

Het textielmuseum is gevestigd in een oude textielfabriek. Het museum verzorgt tentoonstellingen maar heeft ook een prachtige collectie gebruikstextiel van 1880 tot heden, waaronder de prachtige Ploegstoffen en scheerwollen Aabe-dekens. Maar vooral bijzonder is de samenwerking van het TextielMuseum met hedendaagse kunstenaars als Scholten & Baijings, Studio Job en Viktor&Rolf. In hun TextielLab worden de nieuwe, innovatieve ontwerpen geweven. Je koopt ze in de museumshop en online.

‘Hij maakt de meest geliefde soes van heel Brabant’ 74

BOSSCHE BOL Hij haalt dagelijks zo’n 1.500 Bossche bollen door de chocolade, want banketbakker Jan de Groot in Den Bosch is de maker van de meest geliefde soes van Brabant. Zijn geheime recept wil hij uiteraard niet prijsgeven, wel laat hij weten Belgische Callebaut-chocolade te gebruiken, en de allervetste slagroom die er bestaat. Suiker en vet: een gegarandeerd succesduo.

STRIJP-S

Eindhoven stond bekend als lichtstad omdat de gloeilampenfabriek van Philips er gevestigd was. Dat is niet meer zo, maar gelukkig is het uitgestrekte en voor de binnenstad van Eindhoven zo karakteristieke fabriekspark in de wijk Strijp niet tegen de vlakte gegooid. Het enorme pand bleef behouden en vormt nu het creatieve en culturele hart van Eindhoven. Jaarlijks wordt in Eindhoven ook de Dutch Design Week gehouden, het grootste design evenement van Noord-Europa. Dit jaar van 19 tot 27 oktober op meer dan honderd locaties in de stad, waarvan Strijp-S er uiteraard een is.

- 77 - See All This

DESIGNPRIJS

WESTSIDE

Wat begon als een winkeltje van minder dan vijftig vierkante meter, is uitgegroeid tot een concept store met een oppervlakte van twintig keer zo groot. Westside in Den Bosch heeft het allemaal, van mode tot boeken, design en kunst. En sla vooral de vintage meubels niet over.

Elke twee jaar wordt de Designprijs uitgereikt, beurtelings aan een gearriveerd ontwerper en aan een aankomend talent. Dit jaar werd de prijs toegekend aan textiel- en productdesigner Simone Post, bekend van haar ronde tapijten gemaakt van restmateriaal uit de fantastische Vlisco-fabriek in Helmond. Haar werk en dat van vier andere genomineerden is tot en met 18 augustus te zien in Design Museum Den Bosch. Het museum is sowieso een bezoek meer dan waard, als je wil genieten van bijzonder, curieus of vernuftig design. Zo is op dit moment de tentoonstelling Geert Lap – Specific Objects te zien, met een adembenemend overzicht van zijn keramische werk. Te zien t/m 18 augustus

‘Dit jaar werd de prijs toegekend aan textiel- en productdesigner Simone Post’ 78

VISCH

Denk niet dat je alleen maar lekkere vis aan de kust kunt krijgen. Viswinkel Visch, behoorlijk landinwaarts, is de plek in Den Bosch voor verse vis, sushi & sashimi en kaviaar. Ze hebben ook een Seafoodbar voor een halve kreeft met witte wijn of voor vis met friet. Kortom: alles voor de lekkerbek.

VELDGIDS NEDERLAND MAASTRICHT EN OMSTREKEN

- 78 - See All This

EDWIN BECKER Gekneed uit Limburgs deeg*

In het weekend leeft Edwin Becker, conservator van het Van Gogh Museum in Roermond. Hij trekt de Limburgers graag uit hun comfortzone. tekst ANKE RIESENKAMP * Martine Bijl - Limburgs Klaaglied, 1977

- 79 - See All This

VELDGIDS NEDERLAND MAASTRICHT EN OMSTREKEN EDWIN BECKER

- 80 - See All This

MET ZIJN LANGE benen laveert Edwin Becker tussen het Van Gogh Museum in Amsterdam, waar hij hoofdconservator is, en zijn homeland Limburg. Alles wil hij eruit halen, uit het leven, uit de kunsten: ‘Wat realiseren we ons toch weinig hoe bijzonder het kunstaanbod is,’ mijmert hij. ‘Wat ik toch allemaal nog zou kunnen onderzoeken en uitdiepen in een tweede leven.’ Tot die tijd maakt Becker de weg vrij tussen Wenen en Amsterdam zodat Klimt volgend jaar in Amsterdam te zien zal zijn, geeft hij lezingen over het fin-de-siècle alsof het gisteren was en cureert hij de groots opgezette Biënnale in Roermond volgend jaar. Euroregio In het weekend leeft Becker in zijn grootouderlijk huis in Roermond met zijn boeken en vleugel. De binding met Limburg is sterk. ‘Het lijkt erop dat de familiebanden in Limburg hechter zijn en de sociale cohesie groter. Dat ik elke dag met mijn moeder bel, wordt in het noorden toch vaak afgedaan als op zijn minst archaïsch-Italiaans.’ Het beeld van de in zichzelf gekeerde Limburger met een argwanende houding naar de Hollanders, vindt Becker te simplistisch. Limburgers zijn ambivalent: enerzijds koesteren ze het Limburgse, anderzijds gaan ze makkelijk de grens over, waar die waanzinnige Belgisch-Duitse achtertuin gloort. De invloed van de buurlanden op de Limburger is nog altijd groot, niet in de laatste plaats vanwege de geopolitieke historie: het grondgebied en de inwoners van de provincie hoorden nog tot zo’n anderhalve eeuw geleden voor een groot deel tot het Duitse Hertogdom en een Vlaams gewest. Relatief laat dus werd Limburg als elfde provincie toegevoegd aan het Koninkrijk der Nederlanden. Becker meent dat de mix van de ordentelijke Duitser en het Vlaamse laisser-faire doorleven in de Limburger, en dat dat garant staat voor een surrealistisch verrassingseffect. ‘Voor mij is Limburg niet zo begrensd, ik woon in de Euregio. Dat is een verrijking.’ Of er een Limburgse kunsttraditie is? ‘Het is wel opvallend,’ zegt Becker, ‘dat een relatief groot aandeel van acteurs, zangers en musici van zuidelijke bodem zijn. We krijgen op cultuurgebied toch wat extra mee door de gemeenschapszin binnen de fanfares en philharmonie.’ Voorzichtig oppert Becker een andere theorie. ‘Dat de afbeeldingen en rituelen binnen de katholieke kerk en de mis een impact hadden die maakte dat Limburgers traditioneel wat meer visueel waren ingesteld dan de Noordelingen.’ Uit de comfortzone met mystique Op initiatief van Becker wordt volgend jaar Roermonds eerste grote kunstmanifestatie gepresenteerd. De biënnale

Maand van de Mystique. Een programma met tentoonstellingen, muziek, performances, mode, theater en film. Becker: ‘Ik ben een groot fan van het gesamtkunstwerk met mode, beeldende kunst, installaties en muziek omdat het in zijn allesomvattendheid doorsijpelt in het leven. De werkelijkheid mag ontstegen worden om in een meer verrijkte wereld te belanden. Misschien is het toch de docent of pastoor in mij. Ik wil iets overbrengen.’ Becker lacht, ‘Ja, er is dat missie-achtige om mensen te bekeren, ze meer om zich heen te laten kijken. Er is zoveel moois, wees trots en geniet er toch van! Want wat ik vaak merk bij Limburgers, is dat ze niet makkelijk uit hun comfortzone te trekken zijn en daardoor ook heel veel dingen missen.’ Kermis-adel Met de keuze voor het thema van mystique met een q, lijkt een brug te worden geslagen tussen het religieuze verleden van de stad en de eigentijdse kunsten. Dit onlosmakelijk aan Roermond verbonden rijke religieuze leven zal sfeerbepalend zijn. Bijvoorbeeld in de keuze van locaties, waaronder de Munsterkerk, en van thema’s als zingeving en spiritualiteit. En dan is er nog het voorbeeld van de tot de verbeelding sprekende Roermondse kermisadel die hun prachtige huizen wisten te bouwen op het succesrecept van magie, chic en vermaak. Op dit moment zijn Becker en medecurator Laura Adams met Euregionale kunstenaars als Jan Fabre en Julius von Bismarck in gesprek over welke werken in kerken en andere locaties passen. Iets om alvast naar uit te kijken is Koen Vanmechelen, die de meesterlijke ‘bastaard-kip’ kweekte, en die wellicht een toompje meeneemt uit zijn nieuwe project Labiomista (zie pagina hiernaast). Tot augustus is er een open call voor kunstenaars die aan willen sluiten. In lijn met het motto van Becker: ‘Das leben ein Theater’ is de moderne goeroe net zo goed een kunstenaar. <

- 81 - See All This

79 81

KLOOSTERDORP

Een tip van Edwin Becker is het schilderachtige kloosterdorp Steyl, aan de oever van de Maas. Hier werden missionarissen opgeleid en uitgezonden. Missionarissen die weer terugkeerden naar Steyl namen iets van de ‘exotische’ cultuur uit hun gastland mee terug. Ze zijn terug te vinden in de tuinen, de gebouwen en in het werk van lokale kunstenaars. En in het Missiemuseum vind je een overweldigende hoeveelheid volkenkundige objecten, opgezette dieren en een kleurrijke verzameling vlinders.

‘In de oude dierentuin heeft architect Mario Botta een bijna onaardse ruimte ontworpen’ 80

TRACES

In de serie Traces van de Ierse Jenny Owens (1982) zoekt de fotograaf naar sporen die mensen achterlaten in de stad. Sporen die een verhaal vertellen, zoals de brandende kaarsen in Traces of Maastricht. Owens vestigt onze blik erop. Het is aan ons om er een verhaal van te maken. De tentoonstelling Traces is te zien van 22 juni t/m 18 juli in Galerie PontArte in Maastricht.

LABIOMISTA

Op 6 juli openen zich de poorten van Labiomista. Edwin Becker bezocht er, net over de grens nabij Genk, oprichter en kunstenaar Koen Vanmechelen en werd er letterlijk stil van. Een natuurgebied van 24 hectare met verschillende gebouwen waar kunst en wetenschap elkaar ontmoeten. In de oude dierentuin heeft de architect Mario Botta een bijna onaardse ruimte ontworpen waar de door Vanmechelen gekruiskweekte kippen scharrelen, grote sculpturen staan in het groen en waar onderzoek gedaan wordt naar biodiversiteit. BONUS: Deze zomer kun je via See All This met de kunstenaar aan de wandel, houd vooral de kunstbrief in de gaten voor meer informatie.

VELDGIDS NEDERLAND MAASTRICHT EN OMSTREKEN EDWIN BECKER

- 82 - See All This

BONNEFANTEN

De Engelse kunstenaar Stanley Donwood voorzag de ronde toren van het Maastrichtse Bonnefantenmuseum van een duizelingwekkende zwart-witte muurschildering: Optical Glade. Voor deze installatie, die permanent te zien is, maakte Radioheads frontman Thom een geluidscompositie: ’Voor een optimale beleving van de mysterieuze en haast sacrale ruimte.’ Deze zomer zie je er ook de tentoonstelling Slanted Squares van Marwan Rechmaoui, winnaar van de Bonnefanten Award 2019. Te zien t/m 8 september.

‘Een paradijselijk landgoed waar het ruikt naar mergel’ 83

ENCI

Bij de Sint-Pietersberg, de Nederlandse canyon in Maastricht, ligt een bijzonder natuurgebied tussen de rivieren de Jeker en de Maas in Zuid-Limburg. Vanaf uitzichtplatform de Kiekoet kijk je de Oehoevallei in, waar je de grootste uilsoort van Nederland kunt spotten, voordat je via de zestig meter lange trap afdaalt in de ENCI-groeve.

HEERDEBERG

Op vijf kilometer van Maastricht ligt het paradijselijke Landgoed Heerdeberg, waar het ruikt naar mergel. Het restaurant heeft een buitenkeuken waarvoor de biologische buurtboeren de mooiste ingrediënten leveren. Je vindt hen ook twee keer per maand op de streekmarkt en de Bonte Bentheimers, landvarkens met loboren, scharrelen er rond op het domein. En als je worst lust, kun je terecht in de eigen slagerij.

- 83 - See All This

86 85

INSEL HOMBROICH

Net buiten Düsseldorf een aanrader van Edwin Becker. Insel Hombroich, een klassieker. Op een twintig hectare groot parkachtig en terrasvormig aangelegd riviereiland beleef je ‘kunst parallel aan de natuur’, naar een citaat van Paul Cézanne. De beeldhouwer Erwin Heerich creëerde elf paviljoens die allemaal onderdak bieden aan een intrigerende collectie kunstwerken. Zonder informatiebordjes en suppoosten. Heel geschikt ook om met kinderen te bezoeken: ‘Ik ben op wereldreis!’ riep er een.

VLAAI & BIER

Dat we het weten: vlaai is geen taart. Vlaai is vlaai en één vlaai is geen vlaai. De beste vlaaienbakker van Limburg? Daar zijn de meningen toch wel heel erg over verdeeld. (Maar mocht je in Maastricht zijn dan is bakkerij Hermans zeker een aanrader.) Niet zo van het zoet, maar wel van het vloeibare goud? De paters maken al eeuwen een traditie van het brouwen van het beste bier. Het is een missie op zich om van abdij naar abdij te wandelen: voor ‘een blonde non’ in Abdij Rolduc, een verloren gewaand ‘Saison de Maestricht’ bij brouwerij Bosch. En dan, op advies van Edwin Becker, de grens over om bij de paters van Val-Dieu de lekkerste bier te drinken en zelfgemaakte kazen te proeven.

‘En dan de grens over wandelen om bij de paters van Val-Dieu bieren en kazen te proeven’ 87

MARRES

Met tentoonstellingen, lezingen, performances en publicaties verkent Marres Huis voor Hedendaagse Cultuur in Maastricht de beeldende kunsten in de breedste zin van het woord. Bezoekers worden uitgenodigd om het intieme karakter van het huis en de weergaloze stadstuin van Marres te ontdekken of van een kop koffie of maaltijd bij Marres Kitchen te genieten.

Events

- 84 - See All This

Catherine de Zegher, Luc Tuymans en Nicole Ex, Palazzo Grassi, maart 2019

Luc Tuymans in Palazzo Grassi

Meld je aan voor een rondleiding met Nicole Ex door de magische tentoonstelling van Luc Tuymans in Palazzo Grassi in VenetiĂŤ komende herfst. 89

Atelier Joep van Lieshout

In september een bezoek aan Atelier Van Lieshout, met een rondleiding van de kunstenaar zelf door de tentoonstelling Secret Society. Vervoer uiteraard per watertaxi. 90

De Wadden op als Joop Mulder Wat hij ziet, gaan wij ook zien. Wadtodo? Wadtodo! Eind augustus een ontmoeting met Joop Mulder.

Ga naar seeallthis.com/events voor meer informatie en tickets, en houd de kunstbrief in de gaten. seeallthis.com/events

OVER DE GRENS

- 85 - See All This

SEE ALL THIS INTERNATIONAAL

MAN MET VLEUGELS

- 86 - See All This

Foto Jonas Eriksson

Foto: Jonas Eriksson

INTERVIEW IWAN BAAN

Wat zie je als je al twintig jaar de hele wereld over reist? Een telefoongesprek met gelauwerd fotograaf Iwan Baan vanuit Massachusetts.

‘HET ENE MOMENT sta ik in een waanzinnig penthouse ergens op Fifth Avenue in New York, het volgende in een in elkaar geflanst drijvend hutje in Afrika. Mijn vak biedt me de kans om eindeloos veel te reizen en te zien hoe iedereen op aarde een thuis voor zichzelf probeert te maken. Fotografie is een middel om op plekken te komen waar je niet helemaal thuishoort, je neus in andermans zaken te steken en daar een alibi voor te hebben.’ Architecten laten wereldwijd hun project heel graag door Iwan Baan fotograferen, je bent bijna een keurmerk. Hoe komt dat? ‘Die architectuur is ongepland in mijn leven gekomen. Ik heb fotografie op de Koninklijke Academie van Beeldende Kunsten in Den Haag gestudeerd, werkte met een uitgever in New York waar ik van alles voor deed, documentairefotografie en zo, toen ik in 2005 bij toeval in contact kwam met Rem Koolhaas. Vier van zijn grote projecten waren net klaar, waaronder de ambassade in Berlijn en Casa da Música in Porto. Ga maar foto’s maken, werd me gezegd. Ik had werkelijk geen idee wat ik aan het doen was, zeker niet op het gebied van de architectuur, maar ik kon er wel meteen mijn ei in kwijt. Architectenbureau OMA, opgericht door Koolhaas, was in die tijd ook begonnen met de bouw van CCTV in Beijing en ik stelde voor het gehele bouwproces te documenteren. Ik wilde niet alleen de bouw van dat iconische gebouw vastleggen, maar vooral ook de gemeenschap en omgeving in beeld brengen. Ik kreeg opnieuw een go. Er werkten daar 10.000 bouwvakkers die de kolossale constructie ongeveer met de hand in elkaar aan het zetten waren en die met zijn allen op de bouwplaats woonden. Overigens ben ik het nog altijd aan het volgen, want na de verwoestende brand in 2009, is CCTV eigenlijk nog altijd in aanbouw.’ Waaraan herken je een ‘Iwan Baan’? ‘Mijn werk is misschien vooral bekend door de iconische gebouwen die ik vastleg, maar dat komt

omdat mijn opdrachtgevers, zoals Jean Nouvel en Herzog de Meuron, vaak alleen de foto’s van hun gebouw selecteren als persmateriaal. Maar ik wil juist het hele verhaal vertellen: hoe en uit welke materialen het is opgetrokken, hoe het zich voegt in de stedelijke context of het landschap, waarom het daar staat en niet ergens anders, maar vooral hoe het zich verhoudt tot de mensen die er wonen. In mijn foto’s zijn die iconische gebouwen niet meer dan een decor of achtergrond waartegen zich die levensverhalen afspelen. Ik zal niet zo snel een opdracht aannemen voor een generiek kantoorgebouw dat overal neergezet zou kunnen worden juist omdat ik het specifieke en uitzonderlijke wil vastleggen. Daarbij zoom ik sterk in en uit. Ik wil dicht op de huid van de mensen of een gebouw zitten en afstand nemen om het geheel te kunnen overzien. Vandaar dat luchtfotografie een essentieel onderdeel is in mijn werk.’ Ben je meer een antropoloog dan een fotograaf? ‘De manier waarop ik werk is niet zo wetenschappelijk, maar meer intuïtief – ik reageer op plekken, verbind me ermee en leg ze vast.’ Je hebt na twintig jaar reizen een vogelvluchtperspectief van de wereld. Wat brengt je dat? ‘Ik zit om de twee, drie dagen in het vliegtuig. Soms word ik wakker en heb ik geen flauw idee waar ik ben. En toch is voor mij juist dit de manier om alles een plek te geven, want door dat constante reizen stap ik elke keer weer met open ogen in een nieuwe situatie waardoor me dingen opvallen waar ik overheen zou kijken als ik ze elke dag zou zien. Wel is mijn werkmethode altijd hetzelfde en benader ik alles en iedereen gelijkwaardig, of ik nou een miljoenenproject fotografeer of een hutje in een sloppenwijk. Wat me opvalt en fascineert is dat overal waar ik word uitgenodigd, iedereen even enthousiast en trots is om me alles te laten zien. Mensen worden er blijkbaar gelukkig van om iets moois te maken, om ruimte te creëren en een plek met weinig materiaal leef- en

- 87 - See All This

tekst NICOLE EX fotografie IWAN BAAN

- 88 - See All This

Foto: Jonas Eriksson

INTERVIEW IWAN BAAN

MAN MET VLEUGELS

Wat zie je als je al twintig jaar de hele wereld over reist? Een telefoongesprek met gelauwerd fotograaf Iwan Baan vanuit Massachusetts.

- 89 - See All This

tekst NICOLE EX fotografie IWAN BAAN

INTERVIEW IWAN BAAN werkbaar te maken. Ik vind het vooral bijzonder om te zien hoe inventief we zijn. Wel is de echte uniciteit meer en meer aan het verdwijnen. Ik word wakker in hotels en kan uit niets opmaken in welke stad ik ben. Voor de samenstelling van veel gebouwen wordt eenzelfde catalogus van bouwmaterialen gebruikt zonder een staaltje creativiteit en vernieuwing. Door de razendsnelle verstedelijking komt het er overal ongeveer hetzelfde uit te zien, alles wordt generiek in plaats van specifiek.’

- 90 - See All This

Beangstigt je dat? ‘Natuurlijk, maar het is tegelijkertijd een drijfveer om zulke reizen te maken en juist die vernieuwende plekken op te zoeken en te documenteren.’ Hoe ziet je reisschema er de komende weken uit? ‘Deze week doe ik rustig aan, dan bezoek ik een paar plekken hier in de buurt, in New York en Boston. Maar vanaf volgende week reis ik in twaalf dagen naar Engeland, het Midden-Oosten en Azië om dan met een tussenstop in New York door te vliegen naar Californië.’ Wat voelt als thuis in een nomadisch bestaan? ‘Ik heb letterlijk mijn koffer waar alles in zit wat ik nodig heb en dat is het. Het is inmiddels bijna zeven jaar geleden dat mijn studio in Amsterdam volledig afbrandde. Daarna heb ik het maar een tijdje helemaal opgegeven om een huis te hebben. Drie jaar lang woonde ik in hotels – een licht, wendbaar bestaan – maar dat is tegenwoordig wel anders geworden met twee jonge zonen van vier jaar en vier maanden oud. Mijn vriendin en ik werken samen, ik fotografeer, zij schrijft. We reizen zoveel mogelijk met elkaar. De oudste was één jaar toen hij al een keer de aarde rond was geweest. Verblijven we tegenwoordig ergens wat langer, dan gaat hij daar naar school. Hij heeft in klasjes gezeten in Nederland, Japan, Mexico, Laos, Afrika en Amerika, en het is fantastisch om te zien hoe hij zich ontwikkelt; hij stapt open af op alles en

‘Drie jaar lang woonde ik in hotels – een licht, wendbaar bestaan’

iedereen en neemt moeiteloos gebruiken en woorden over. Ik geloof niet dat hij ooit eenkennig is geweest. Maar met de tweede erbij wordt dit trekkende bestaan een puzzel. Het is een karavaan met een au pair en twee kinderen, en alle spullen mee. We hebben daarom nu een huis in Amsterdam en hier in West Massachusetts, net boven New York, twee uitvalsbases waar we langere periodes proberen te verblijven. We reizen nu wat minder samen. De trip van volgende week doe ik dan ook alleen. Wel heb ik inmiddels overal contacten en vrienden, en daar wordt de wereld klein van.’ Is de wereld klein? ‘Absoluut. En het leukste is om vervolgens te ontdekken hoe alles zich onderling tot elkaar verhoudt. Het is van een waanzinnige inspiratie om van de ene naar de andere plek te ‘hoppen’ om te zien hoe de dingen daar werken. Zo ben ik gaan begrijpen hoe we allemaal met elkaar verbonden zijn en met dezelfde soort dingen bezig zijn.’ Je hebt voor See All This nagedacht over een ultieme reis. Hoe ziet die eruit? ‘Laten we naar drie uithoeken gaan met een heel specifieke context, plekken die een bestemming op zichzelf zijn en waarvoor je moeite moet doen om er te komen omdat ze ver buiten de gewone routes en vakantiebestemmingen liggen. We beginnen in Japan waar voor de kust een serie eilanden ligt in de Japanse binnenzee, de Setouchi-eilanden. Dertig jaar geleden lag deze eilandenreeks er desolaat bij. De zware industrie die er was gevestigd was in onbruik geraakt, er hadden illegale vuilstortingen plaatsgevonden, en de fantastische dorpen met huizen in traditionele Japanse stijl waren vervallen en deels onbewoond. Het is aan de visie van de zakenman Soichiro Fukutake te danken dat deze eilanden zijn veranderd in een oase, een utopia zelfs, waar kunst en natuur hand in hand gaan, met onwaarschijnlijke locaties als het Benesse House Museum ontworpen door Tadao Ando. Er is een bruisende community ontstaan. Van Japan gaan we naar de Fogo Islands in de buurt van Newfoundland, Canada. Een plek die nog veel moeilijker te bereizen is dan de Setouchi, want je vliegt er met minimaal twee overstappen heen om vervolgens de ferry naar het eiland te nemen. Als in de winter de Labrador Zee is dichtgevroren, kun je er zelfs alleen met een helicopter komen. Fogo kent eenzelfde geschiedenis van teloorgang en wedergeboorte als Setouchi. Het eilandje was ooit het centrum van de cod fishing, de kabeljauwvisserij, maar daar kwam langzaam een einde aan, waardoor

de mensen vertrokken omdat er geen economie meer was. Een van die eilandbewoners, Zita Cobb, week ook uit naar het vaste land, zette een bedrijf in telecommunicatie op, dat ze goed verkocht, om met de opbrengst terug te keren naar het eiland om het nieuw leven in te blazen. Met een programma van artists-in-recidences, kunst en architectuur. Tot slot gaan we naar Tippet Rise, ten westen van Montana in de Verenigde Staten, drie uur rijden van het dichtstbijzijnde vliegveld. De eigenaars hebben een stuk land gekocht met het doel daar een bijzondere cultuurbestemming van te maken door natuur met landschapskunst en muziek te verbinden. Anton Garcia-Abril, een Spaanse architect, heeft een paar jaar geleden drie bouwsels in het landschap gemaakt, een soort hunnebedden zijn het, oerobjecten, waarnaast concerten worden gegeven.’ Voor welke bestemming stap je morgen zelf het vliegtuig in? ‘Dat is te moeilijk. Het zijn ook zulke specifieke plekken en alle zo prachtig en verschillend. Maar ik ben altijd groot fan van Japan geweest, dus misschien zou ik toch als nummer één de Setouchi-eilanden kiezen, waar dit jaar een Triënnale plaatsvindt die inmiddels kunstenaars en bezoekers van over de hele wereld trekt.’ Terug naar het vogelperspectief. Hoe gaat het met de wereld, Iwan? ‘Van plekken van verbeelding gaan we naar de harde realiteit, want het antwoord hierop deprimeert me. Reizen is moeilijk voor me op het moment, want ik zie steeds meer plekken waar de problemen aan de oppervlakte komen. Vorig jaar heb ik aan een groot boek over architectuur in Bangladesh gewerkt. Ik was er niet meer geweest sinds ik er aan het einde van mijn kunstacademietijd een jaar verbleef, negentien jaar geleden. In die tijd is de bevolking gegroeid van 120 naar 180 miljoen (dertig procent in twintig jaar) en

is de gemiddelde levensverwachting gestegen van 55 naar 75 jaar. In Bangladesh staat echt alles op springen. Er woont een krankzinnige hoeveelheid mensen in een krimpend land; want grote oppervlaktes worden overspoeld door de stijgende zeespiegel. Ik was er tijdens het regenseizoen en dan staan zowel de straten van Dhaka, de hoofdstad, als die van de allerkleinste dorpjes een halve meter onder water. Verder wil iedereen die het kan betalen een auto waardoor het land een verkeerschaos kent, zoals nergens ter wereld. De steden groeien zonder enige vorm van city planning. Er wordt hoogbouw uit de grond gestampt met stegen ertussen waar twee riksja’s elkaar nauwelijks kunnen passeren. Natuurlijk moeten er woningen zijn voor iedereen en wil iedereen het beste, maar er is gewoon geen plek, geen organisatie, geen geld. Alles is er op een waanzinnige manier houtje-touwtje aan elkaar geregen. Alles is er rauw en schuurt tegen elkaar aan, met een explosieve energie tot gevolg. Dit soort problemen beginnen we overal te krijgen, maar op de uiterste randen en in economisch kwetsbare gebieden, op de scheiding van land en zee, zie je dat nu voor het eerst in alle hevigheid.’ Er zijn mensen die niet geloven in klimaatverandering. ‘Je ziet het gewoon recht voor je ogen gebeuren.’ Bangladesh is altijd een moeilijk land geweest. ‘Kijk naar buiten. Kijk naar Nederland. Als kind kon ik bijna iedere winter schaatsen. Maar ik zie het ook in Afrika. Het is een combinatie van klimaat, van een exponentiele toename van de wereldbevolking en van de toenemende schaarste van allerlei essentiële bronnen.’ Hoe moeten we omgaan met een wereld die aan het verdwijnen is? Zie je een wereld die aan het verdwijnen is? ‘Een direct antwoord heb ik niet op dit soort grote vragen. Iedereen zal zich er bewust van moeten worden dat dit gaande is. En verder moeten we beseffen hoe al die plekken met elkaar in verbinding staan. Voor mij persoonlijk is het moeilijk om met de benarde en onomkeerbare situatie van de aarde geconfronteerd te worden. Zeker als je je voorstelt hoe die er over twintig of vijftig jaar uitziet.’ <

- 91 - See All This

‘Reizen is moeilijk voor me op het moment, want ik zie steeds meer problemen aan de oppervlakte komen’

- 92 - See All This

- 93 - See All This

met beplanting van de Nederlandse tuinontwerper Piet Oudolf.

met in de verte het Vrijheidsbeeld. Het in onbruik geraakte, boven de stad zwevende treinspoor, werd omgetoverd tot een parkstrip,

Vogelvluchtperspectief op de High Line in Manhattan, New York,

- 94 - See All This

Dit Engelse paviljoen op de Shanghai Expo 2010 is ontworpen door studio Thomas Heatherwick. De studio staat bekend om zijn innovatieve objecten en gebouwen, waaronder het Zeitz Museum of Contemporary Art Africa in Kaapstad. ‘Ik ben een uitvinder,’ zegt Heatherwick over zijn werkwijze.

- 95 - See All This

Een van de twee betonnen sculpturen van de Britse Rachel Whiteread in Joshua Tree Park ten oosten van Los Angeles. Twee vergeten bouwsels werden door Whiteread getransformeerd tot subtiele meesterwerken.

Makoko Floating School, met het blauwe dak, lag in het hart van de lagune in Nigeriaâ&#x20AC;&#x2122;s grootste stad Lagos. Een hoopvol sociaal project van NLĂ&#x2030; Architects in samenwerking met de van oudsher op water levende gemeenschap. In 2016 ingestort door nalatigheid en zware regenval.

- 96 - See All This

- 97 - See All This

Het Teshima Art Museum van de Japanse architect Ryue Nishizawa, op een van de Setouchi-eilanden in de Japanse Seto-binnenzee. Volgens Iwan Baan de meest hoopvolle plek op aarde omdat natuur, kunst en architectuur naadloos in elkaar overvloeien. Gedragen door de lokale bevolking. (Zie ook p. 98). 91

- 98 - See All This

ÂŠ Will Pryce (in limited edition te koop via de Londense galerie Velorose)

The Virgin Sophia uit Die Geheime Figuren der Rosenkreuzer, circa 1785

≤ Hilma af Klint, Group IV, The Ten Largest, No. 2, Childhood, 1907

- 99 - See All This

Kibera in Nairobi, Kenia is een van de meest uitgestrekte ‘slums’ van Afrika. Een kwart van de populatie van Nairobi woont in dit gebied, dat zo’n 2,5 kilometer beslaat. Het verlichte schoolgebouw, Hamlet, was oorspronkelijk een paviljoen voor het Louisiana Museum in Kopenhagen.

92 Op het eiland Fogo, voor de kust van NewÂfoundland in Canada, ligt Fogo Island Inn. Een hotel ontworpen door de locale architect Todd Saunders. Een bezoek aan het afgelegen Fogo Island is volgens Iwan Baan een onvergetelijke ervaring.

- 100 - See All This

93 Tippet Rise Art Center is gelegen in Fishtale, in de glooiende heuvels van Montana. Je beleeft er Kamermuziek in de buitenlucht tussen de kolossale sculpturen van Ensamble Studios, AntĂłn GarcĂa-Abril en Debora Mesa Molina.

- 101 - See All This

4 X CHECK OUT

Frankrijk

Biënnale de Lyon – groter en spectaculairder dan ooit

- 102 - See All This

Voor het eerst wordt de Lyon Contemporary Art Biënnale dit jaar ook in de verlaten hallen van de voormalige Fagor-fabriek in het hart van Lyon gehouden, een enorm gebouw met een oppervlakte van 29.000 vierkante meter. Samen met de expositieruimtes in het MAC Lyon en het Institute of Contemporary Art, de interventies verspreid door de hele de stad en in de regio van de Auvergne-Rhône-Alpes, is de opzet van de vijftiende editie groter en spectaculairder dan ooit. SRC Reizen organiseert dit jaar een prachtige verzorgde reis.

src-reizen.nl/reis/biennale-de-lyon eind oktober 2019

Japan

Setouchi Triënnale – de mooiste plek om kunst te beleven De nummer 1 tip van Iwan Baan: de Setouchi Triënnale (zie p. 86). Ze worden om de drie jaar gehouden op de idyllische eilanden in Seto Binnenzee en de Japanse kuststeden Takamatsu en Tamano. Een mooiere plek om kunst te beleven is er niet, als we Iwan Baan mogen geloven. De manifestatie voor hedendaagse kunst kan in de zomer en de herfst bezocht worden, vanaf 19 juli tot en met 25 agustus en van 28 september tot en met 4 november.

setouchi-artfest.jp 19 juli t/m 25 augustus, 28 september t/m 4 november 2019

Italië

Biënnale Venetië – kunst kijken tot het punt van bedwelming

seeallthis.com/events T/m 24 november 2019

Canada

Fogo Island – een ‘once in a lifetime’

Ook in de top-3 van Iwan Baan staat Fogo Island (zie p. 86). Jarenlang is Fogo Island afgesloten geweest van de wereld en het kost nog altijd moeite om er te komen. Het is een klein eiland met kunststudio's en bijzondere architectuur. En het kent zeven seizoenen, van zeer koude winters tot bessenseizoenen en warme zomers. Overnachten kun je in Fogo Island Inn, een van de meest bijzondere hotels ter wereld (zie p. 96). Met Doets Reizen boek je een retreat en reis je er per helikopter heen.

jandoets.nl hele jaar te bezoeken

- 103 - See All This

Deze moeder aller Biënnales, met als thema ‘may you live in interesting times’, heeft twee hoofdlocaties, de Giardini en de Arsenale, en extra tentoonstellingen kriskras door heel Venetië. Zo kun je je in de hete Italiaanse zon tot op het punt van bedwelming laven aan kunst en de overrompelende stad. Ga mee op de driedaagse reis met Manuela Klerkx.

- 104 - See All This

MY CAT MY SOULMATE CATS AND ARTISTS IN PHOTOGRAPHY

98 De kattenspecial My Cat My Soulmate is gemaakt voor de tentoonstelling Cats and Artists in Photography in het Kattenkabinet aan de Herengracht in Amsterdam. De tentoonstelling is te zien t/m 5 september.

Wacht niet tot later, krijg deze kater. Word Vriend!

Ontvang 4 x See All This voor â&#x201A;Ź 42,50 en krijg de limited edition kattenspecial cadeau! Als Vriend krijg je 20% korting op je abonnement + neem deel aan speciale events + maak kans op kunstwerken, toegangskaartjes en boeken

Studenten betalen â&#x201A;Ź 30 per jaar seeallthis.com/vriend

- 105 - See All This

Kunstmagazine

- 106 - See All This

HET UUR VAN DE MUUR

tekst THEO PAIJMANS

EEN MENS DIE in zijn eentje op een muur staat. Hij kijkt naar het opkomende water waarvan de golven tegen de wal slaan. Dit beeld keerde nacht na nacht terug in zijn dromen, vertelt de Engelse schrijver John Lanchester vanuit Londen. ‘Ik vroeg me af waar die droom over ging en wat de betekenis ervan was. Ik realiseerde me dat ik me een wereld na een klimaatverandering aan het voorstellen was, een beeld van een planeet die onherroepelijk veranderd was door de stijgende waterspiegel en de opwarming van de aarde. Ik begon me af te vragen hoe die wereld eruit zag.’ Lanchester maakte de roman die hij op dat moment aan het schrijven was niet af. Het beeld van die eenzame figuur op de muur was dwingender. Het werd een nieuw boek, The Wall (vertaald als De Muur), dat dit jaar verscheen. Op de eerste pagina maken we kennis met een betonnen bouwwerk dat langs de hele kustlijn van Engeland loopt, en waarop ‘de verdedigers’ patrouilleren die de zee afturen en de kustlijn bewaken. Deze fictieve muur is een barrière tegen de naamloze ‘Anderen’ die wanhopig proberen op het eiland te komen. Het is koud op de muur. De dagen worden gesleten in een monotoon patroon waarin de voornaamste uitdaging is om warm te blijven.

BEGRENZINGEN

Dwaasheid Duizenden kilometers verderop aan de oostkust van Amerika raakte professor David Frye ook geobsedeerd door muren. In zijn vorig jaar verschenen Walls: A History of Civilization in Blood and Brick vertelt hij hoe de menselijke beschaving kon ontstaan dankzij het bouwen van muren. Hij legt uit hoe dat in zijn werk is gegaan. ‘Het is een fundamenteel gegeven dat je geen beschaving zonder burgers kunt hebben. Het waren de stadsmuren die voor het eerst de noodzaak wegnamen om alle mannen te trainen als krijgers. In contrast met open gemeenschappen, die typisch genoeg niet eens verschillende woorden hebben voor “man” en “soldaat”, konden ommuurde steden verdedigd worden door minder mannen, zelfs als ze de skills of de moed ontbeerden. De levenslange militaire training, de oefeningen om jonge mannen harder en ongevoeliger te maken, waren niet meer nodig. Toen mannen eenmaal bevrijd raakten van het krijgersbestaan, konden ze niet alleen boeren en bouwers worden, maar ook filosofen, mathematici, historiografen, toneelschrijvers en dergelijke. De transitie van krijger naar werker was fundamenteel voor de opkomst van alle beschavingen.’ Sindsdien heeft de mens altijd muren gebouwd, een aantal ging de geschiedenis in als uitgesproken uitingen van macht of gewoon zotte dwaasheid. Sommige trotseerden de eeuwen. Zoals de Incamuren in de Andes, naadloos gevoegd en aardbevingsbestendig en de beroemdste van allemaal, de Grote Muur in China, die duizenden kilometers lang is. Landen bouwden ze als antwoord op elkaars veroveringsdrang. Militaire bouwwerken zoals de Atlantic Wall, de Siegfriedlinie, de Maginotlinie en het IJzeren Gordijn. Ze doorsneden Europa, maar ze werden uiteindelijk allemaal geslecht. Desondanks is de drang tot het bouwen van muren altijd gebleven. >

- 107 - See All This

We kunnen bijna naar elke plek op de wereld reizen, maar dat privilege geldt lang niet voor iedereen. Steeds meer muren versperren de weg. De muur stond aan de wieg van de beschaving, maar in dromen duikt hij op als symbool van een kapotte wereld.

- 108 - See All This

BEGRENZINGEN Symboliek ‘De muur was er al vanaf het begin. Dat beeld in mijn dromen is de oorsprong van mijn boek’, vertelt Lanchester. ‘We herinneren ons allemaal levendig de val van de Berlijnse Muur en het einde van de Koude Oorlog. Dat was een bepalend moment voor een hele generatie. In de euforische nasleep van die val, zijn we ons pas laat gaan realiseren dat er opnieuw muren worden opgetrokken. De meeste muren sinds het einde van de Tweede Wereldoorlog zijn in de eenentwintigste eeuw gebouwd. We leven in het grote tijdperk van het bouwen van muren. We horen over trumps belachelijke muur, maar er zijn ook muren tussen Israël en Palestina en tussen India en Pakistan. ook irak is door een muur afgesloten van al zijn buren en er ligt een immense muur in de Sahara, tussen Marokko en West-Sahara. Er worden een hele hoop glanzende, hightech muren gebouwd as we speak. We hadden een fase van openheid, verbondenheid, wederzijdse afhankelijkheid en globalisatie, maar het ziet ernaar uit dat we gaan naar een tijd van segregatie en afscheiding. De fortificaties worden weer opgetrokken en er worden weer barrières gebouwd.’ Volgens Frye moeten we de muur niet alleen zien als een teken van een machtig imperium: ‘Slechts een paar keizerrijken waren ooit ommuurd, maar alleen voor een korte periode. Het laatste wat muren zouden moeten symboliseren, is macht of verovering, want muren werden in bijna alle gevallen juist ontworpen om verovering te weerstaan.’ Muren werden altijd gebouwd om veiligheid te bieden, vertelt Frye. ‘Voor het grootste deel van de afgelopen tienduizend jaar betekende dat een verdediging tegen gewapende veroveraars. Maar die functie is overbodig geworden nu we zijn aanbeland in het tijdperk van raketten, drones en bommenwerpers. Dus de ‘muren’ van de laatste tientallen jaren, typisch genoeg hekken, zijn ontworpen om drugsmokkelaars, terroristen en ongewenste immigranten buiten te houden.’

‘De meeste muren zijn in de eenentwintigste eeuw gebouwd’

Brexit Nergens komt het idee van de muur als verdedigingslinie beter tot uitdrukking, dan in het droomvisioen van Lanchester, dat leidde tot zijn boek. Een boek over een Engeland dat ommuurd wordt door een constant bewaakte betonnen barrière van duizenden kilometers lang, opgetrokken om wanhopige klimaatvluchtelingen buiten te houden. Hij begon eraan voor de Brexit echt een ding werd, maar geeft toe dat die machinaties rond het losweken van Engeland van Europa onbewust doorsijpelden in zijn dystopische roman. Hij is ambivalent over wat zijn boek precies is. Daarvoor schurkt het te zeer aan tegen de realiteit. ‘Ik vind het etiket van dystopische roman prima, maar dat had ik niet in gedachten toen ik het boek schreef. Ik denk dat het dichter tegen non-fictie aanligt. Ik ging uit van de premisse van een wereld met een paar graden opwarming en ik vroeg me af hoe die wereld eruit zag en wat de consequenties waren. Hoe zou zo’n samenleving eruitzien en hoe zou het zijn om daarin te leven.’ In het boek van Lanchester leidt de opwarming van de aarde – door hem ‘De Omwenteling’ genoemd – tot miljoenen klimaatvluchtelingen. Ze komen met roeiboten en rubberen reddingsvlotten, op opblaasbanden, in groepen en in drommen of alleen. ‘Het is een reëel scenario en niet eens zo veraf,’ waarschuwt Lanchester. ‘Als je het IPCC-rapport uit 2018 bekijkt (over het beperken van de wereldwijde temperatuurstijging tot anderhalve graad), die de trends tot het einde van deze eeuw in kaart brengt, denk je misschien dat het einde van deze eeuw nog ver weg is. Maar als je een tiener bent, ziet dat er anders uit. Een blik op je grootouders en je beseft dat we praten over een tijdspanne die even lang is als hun leeftijd. We hebben het over een catastrofale verandering die jonge mensen zullen meemaken.’ Hoopvol En, beaamt Lanchester, ook symptomatisch voor deze tijd is dat er steeds meer mensen zijn die aanspraak maken op slinkende hulpbronnen. Een scène in The Wall waarbij een eenzaam vliegtuig hoog in de lucht een condensspoor trekt, illustreert dat. Elektra is er in het Engeland van na de omwenteling genoeg, want het wordt opgewekt door kernenergie. Maar de man op de muur bedenkt dat er niet genoeg brandstof

is en al helemaal niet voor vliegtuigen: ‘Dus kan er tegenwoordig maar een beperkt aantal mensen vliegen. Het zijn leden van de elite die het vliegtuig nemen om met andere leden van de elite over de Omwenteling en de Anderen te praten. Dat zeggen ze tenminste.’ Dat is een van de afschrikwekkende gevolgen van klimaatverandering, vertelt Lanchester. ‘Confrontaties over afnemende natuurlijke hulpbronnen, vooral water, kunnen vrij snel opvlammen. De wereld heeft olieconflicten gehad, maar we hebben nog geen wateroorlogen gehad. Ik denk dat die helaas niet ver weg zijn.’ Optimisme Toch hebben we de morele verplichting om optimistisch te zijn, stelt Lanchester. Toegeven aan pessimisme leidt tot wanhoop en nietsdoen. ‘En dat garandeert dat we de toekomst van mijn boek ook laten uitkomen. Daarom hebben we de verplichting om hoopvol en optimistisch te zijn, want dat is de basis voor actie. Een van de dingen die tijdens de IPCC-conferentie naar voren kwam, is dat we deze wereld kunnen behouden met een temperatuur die anderhalve graden warmer is. Het verschil tussen anderhalve graad of twee graden warmer, zoals werd afgesproken in het klimaatakkoord in 2015 in Parijs, is volgens de VN het redden van tientallen miljoenen levens. Want elke tiende van een graad betekent tientallen miljoenen levens. Het is zo belangrijk om de boodschap te verspreiden dat we niet gedoemd zijn. We kunnen een versie van leven hebben die veel lijkt op het leven dat we nu leiden. Het is niet perfect, want de oceanen zullen nog eeuwenlang warmer worden, maar het is onvoorstelbaar beter dan verder te blunderen langs het pad waar we nu op zitten. Alle landen in de wereld accepteren de realiteit van de klimaatverandering, omarmden en verwelkomden het IPCC-rapport. Vier landen doen dat overigens niet. Die vreemde as van ontkenning bestaat uit Rusland, Amerika, Saudi-Arabië en Koeweit, een ongelofelijk vreemde alliantie. Toch denk ik dat er een basis is voor het optimisme dat we nodig hebben om te handelen.’

Verzinnebeelden Omdat de wereld zo’n afschuwelijk oord is geworden, mijmert de hoofdpersoon in The Wall, willen de mensen zich niet voortplanten. Ze hebben de wereld kapotgemaakt en hebben het recht niet die met nieuwe mensen te bevolken. ‘Maar,’ vertelt Lanchester, ‘wij moeten ons die miljoenen nieuwe mensen die nog moeten komen, juist verzinnebeelden.’ Lanchester: ‘Het vreemde is dat de klimaatverandering nu gaande is maar dat de mensen die er het hardst door getroffen worden, er nu nog niet zijn. Dat zijn de armen rond de evenaar, die nog niet geboren zijn. Daarom is het zo belangrijk om onze verbeelding aan het werk te zetten, want we moeten ons deze mensen voor de geest halen. We moeten ons voorstellen wie zij zijn en hoe hun levens zullen zijn als we nu niet handelen. Dat is in de menselijke geschiedenis nog niet eerder voorgekomen, maar we zullen het echt moeten doen.’ Een andere weg is er niet, stelt Lanchester vast. ‘Het alternatief is de filosofisch volledig onderbouwde mening dat ze geen aanspraak op ons kunnen maken omdat ongeboren mensen die niet bestaan geen rechten hebben, maar dat vind ik ethisch verwerpelijk. Ik geloof dat ze wel degelijk rechten hebben. Ze hebben een claim op ons en wij hebben de verplichting daar naar te handelen, met alle optimisme die we maar kunnen opbrengen.’ Tot die tijd van optimisme aanbreekt, zal de roep om nog meer muren alleen maar harder gaan klinken. In 2017 voorspelden onderzoekers van de Columbia universiteit in New York dat aan het einde van deze eeuw meer dan een half miljoen mensen per jaar op de vlucht zullen slaan vanwege de klimaatverandering en Europa proberen te bereiken. Anderen spreken zelfs van tientallen miljoenen mensen die uiteindelijk de Middellandse zee zullen oversteken. Geen muur die dat kan tegenhouden. <

John Lanchester, The Wall, Faber & Faber, 2019 David Frye, Walls: A History of Civilization in Blood and Brick, Scribner, 2018

- 109 - See All This

‘We kunnen een leven hebben dat veel lijkt op het leven dat we nu leiden’

- 110 - See All This - 110 - See All This

Online

Scarlett Hooft Graafland, Dragonâ&#x20AC;&#x2122;s Blood, Jemen, 2014

De wereld als je studio Reis deze zomer mee met kunstenaars die werken over de hele wereld. Met onder anderen Awoiska van der Molen, Bas Kosters, Scarlett Hooft Graafland en Joost Conijn. Schrijf je in voor de gratis kunstbrief.

seeallthis.com/nieuwsbrief

SEE ALL THIS

RUBRIEKEN

- 112 - See All This

Het gedroomde museum van Maya Meijer

- 113 - See All This

Een museum dat speelt met de verbeelding van bezoekers en waar het woord ‘onmogelijk’ niet bestaat. Maya Meijer-Bergmans treedt graag buiten begane paden, want gewone musea zijn er al genoeg. tekst THEO PAIJMANS fotografie SVEN SIGNE DEN HARTOGH

HET GEDROOMDE MUSEUM

- 114 - See All This

ALS KIND PROEFDE ze de sfeer in de hotels en het restaurant die haar ouders bestierden. De koffers in de entreehal en de cadans van arriverende en vertrekkende gasten, de smetteloze tafellakens en het tafelzilver, het was ‘kosmopolitisch’. Ze is gevoelig voor de geest van een plek, een onzichtbare meerwaarde die zich niet laat meten maar er wel degelijk is. En dat is de sleutel tot haar gedroomde museum. Maya Meijer-Bergmans krijgt soms het etiket ‘vastgoedvrouw’ of ‘projectontwikkelaar’ opgeplakt. Toch haalde ze haar master in de kunstgeschiedenis met een onderzoek naar de Duitse kunstverzamelaar en chocolademagnaat Peter Ludwig. Haar man trok haar al op jonge leeftijd in het vastgoedwezen. Op haar beurt leidde ze hem en de projectontwikkeling richting kunst en cultuur. Het duo richtte MeyerBergman Erfgoed Ontwikkeling op, dat historische locaties een nieuwe bestemming geeft. Hun eerste project was de Westergasfabriek in Amsterdam, waar het wegkwijnende terrein nieuw leven werd ingeblazen. Ook kochten ze Paleis Soestdijk. Daar wordt gewerkt aan Made in Holland, een ervaring die laat zien waar de Nederlandse maakindustrie vandaag de dag uniek in is. In Maarssen wordt buitenplaats Doornburgh, een landgoed met een zeventiende-eeuws landhuis en een priorij van de Bossche School-architect Jan de Jong, een ‘klooster’ voor kunstenaars en wetenschappers. Ze krijgen daar de tijd, rust en ruimte om samen na te denken over relevante thema’s, uit de luwte van de politiek en de waan van de dag. Momenteel onderzoekt ze ook

of de voormalige Amerikaanse ambassade in Den Haag omgekat kan worden tot een nieuwe plek voor het museum Escher in Het Paleis. ‘Maar,’ vertelt ze, ‘ik zit niet project te ontwikkelen.’ De projecten hebben een sterk inhoudelijke kant, legt ze uit. Het vastgoed is er slechts een deel van, een noodzakelijkheid om iets groters mogelijk te maken. Haar gedroomde museum is dan ook niet een locatie of gebouw. Ook is het geen luchtfietserij, maar een mogelijkheid. Daarom heeft Meijer het consequent over het gewenste en niet het gedroomde museum. Een droom is ongrijpbaar. Een wens kan leiden tot realiteit. Bruggen bouwen In haar gewenste museum zwaait het onconventionele de scepter en zou de focus verlegd mogen worden naar andere kunst dan alleen maar die uit West-Europa of Amerika. Een kwestie van bruggen bouwen, vertelt ze. ‘We moeten ook eens naar de rest van de wereld kijken. Dan bedoel ik niet als kijken naar Tahiti door de ogen van Gauguin, maar kijken naar de kunst die uit de rest van de wereld komt, bijvoorbeeld Syrië. Wij zien vooral de dingen die daar misgaan, terwijl in dat land ook de meest prachtige kunst wordt gemaakt. Kijk bijvoorbeeld naar filmmaker en fotograaf Ammar Al Beik of schilder Nihad al Turk. Ik zou een museum willen dat zich naast Europa positioneert. Door ook het maatschappijkritische werk van de Zuid-Afrikaanse Tracey Rose of de Zimbabwaanse Kudzanai Chiurai te laten zien. Om zo andere kanten te laten zien dan we gewend zijn. Tegen onze eigen arrogantie in.’

‘Een droom is ongrijpbaar. Een wens kan leiden tot realiteit’

Haar museum zou ook de fantasie van de bezoekers prikkelen. ‘Door Cy Twombly kwam ik op het thema kunst en het geschrevene.’ Twombly maakt graffitiachtige afbeeldingen, waarin er soms iets geschreven staat, in een slordig handschrift. Een spannende combinatie waar je alle kanten mee op kunt. Denk aan de popart van Roy Lichtenstein, met grote tekstuele kreten. Of het brieflezend meisje bij het venster van Vermeer. Wat zou er in die brief staan? Je kunt er een spel van maken. Spelen met de verbeelding van bezoekers.’ Genius loci Het gedroomde museum is hoe dan ook geen klassiek museum. ‘Die zijn er al genoeg. Ik doe liever iets anders. Zoals in Doornburgh, met kunstenaars die zich vastbijten in maatschappelijke thema’s. In de weekenden kan het publiek komen kijken wat er gebeurt, maar het is geen traditioneel museum. We hopen er samen te werken met kunstenaars als Daan Roosegaarde. Dat is iemand die je ideeën over wat een kunstenaar is aan het wankelen brengt. Hij ontwikkelt een soort laserpincet om ruimteafval op te ruimen. Dat is wat anders dan een aquarel. Het is een nieuwe manier van denken over wat het inhoudt een kunstenaar te zijn.’ Deze grenzeloosheid in zijn denken waarin niets onmogelijk lijkt, spreekt haar aan. Dan is er nog de geest van de plek, de genius loci, misschien wel het belangrijkste onderdeel van haar gedroomde museum. Want dat hoeft niet eens een gebouw met muren te zijn. ‘Je kunt namelijk ook op een andere manier naar kunst kijken dan in een museum. Je kunt bijvoorbeeld ook een ruimte veranderen. Dat wilde ik met Den Haag Sculptuur, de jaarlijks terugkerende beeldententoonstelling op het Lange Voorhout. Toen al hadden we het idee om daar niet zomaar beelden neer te zetten of installaties te maken. We keken hoe we het gevoel van de plek konden veranderen door er dingen in te plaatsen, waardoor bezoekers de plek anders gingen beleven.’ Ze organiseerde jarenlang Den Haag Sculptuur en droomde wel eens over

- 115 - See All This het binnenhalen van de grootste, meest bekende sculpturen ter wereld. ‘Alle toppers bij elkaar. Jeff Koons, Damien Hirst, Henry Moore misschien, of moeten we het houden bij nog levende kunstenaars? Dat is misschien spannender. Puppy van Koons zou ik willen tonen. Een twaalf meter hoog beeld van een terriër, bedekt met 70.000 levende bloemen. Het staat nu in Bilbao. Als je het al kunt lenen, dan is het een enorme operatie om het hier te krijgen.’ Fluwelen handschoen Geïnspireerd door die gedachte springt ze moeiteloos naar een nieuw idee. Dat wil ze vasthouden. Ze begint aantekeningen te maken. ‘Gratis toegang, verlichting ’s avonds, restaurant erbij...’ Ze spreekt haar notities uit tijdens het schrijven. Als een boodschappenlijstje. ‘Paul McCarthy! Die moet er ook bij. En Gormley! We hebben ook een lichtkunstenaar, bijvoorbeeld Dan

Flavin nodig – het moet er spectaculair uitzien. En iets van Maurizio Cattelan! Het zijn soms kolossale beelden. Transport is een ding. In het verleden heeft het leger wel eens meegeholpen om iets te verplaatsen. Dat kaliber. Dit is geen tentoonstelling waarbij je fluwelen handschoenen aan hoeft te trekken. Dit moet met hijskranen en opleggers.’ ‘Nu ik erover nadenk – een nieuw museum is natuurlijk een pop-up. Het staat niet altijd op dezelfde plek.’ Ze is zichtbaar gegrepen door het idee van een sculpturententoonstelling met de tien grootste en beroemdste werken ter wereld in het gewenste museum. Het klinkt als een organisatorische nachtmerrie om ze allemaal naar Nederland te halen – als ze überhaupt al worden uitgeleend. ‘Toch voelt dit gek genoeg als het meest haalbare idee’, mijmert ze. <

De tentoonstelling Een Huis voor de Geest is te zien van 17 mei t/m 1 september op Buitenplaats Doornburgh in Maarssen.

?????????????????????

- 116 - See All This

ALLES KAN KUNST ZIJN EN IEDEREEN NEO MATLOGA

Neo Matloga, Bina le nna, 2019

- 117 - See All This

DOE HET ALS NEO Filmstill Sije Kingma, 2019

ALLES KAN KUNST ZIJN EN IEDEREEN MATLOGA

De levensgrote collageschilderijen van de Zuid-Afrikaanse Neo Matloga (1993) zijn als verhalen. In grijstinten vertelt hij over het gezinsleven van na de Apartheid. Matloga: ‘Mijn thuis, met personages van kleur, lijken niet te bestaan in kranten en tijdschriften. Ik vul de gaten, het moet.’

- 118 - See All This

tekst ANKE RIESENKAMP

hebben; het zal zich onderweg aan je tonen.’ Vooraf aan dit intensieve proces, verzamel je foto's van stukjes mens uit kranten en tijdschriften en maak je fotokopieen van gezichten, ogen, wangen, handen, ledematen in zwartwit op dik papier. Daarna begint het echte werk. Zet je canvas schuin tegen de muur of leg je papier op de grond. Verdun de inkt tot een aantal tinten grijs. Met houtskool teken je de compositie. Muren, een raam? Ook de personages worden ruwweg geschetst. De eerste, meest lichte laag inkt wordt opgezet. Je kleurt de figuren en de ruimte. Tijdens het drogen ga je door je verzameling knipsels en maakt een eerste selectie: wat spreekt tot je? Wanneer de eerste laag inkt droog is, trek je de door de inkt vervaagde lijnen weer over en begin je met de puzzel; de personage-assemblage. Matloga: ‘Het is als het componeren van een symfonie waarin je vooral mag overdrijven. Lichaamsverhoudingen doen er niet toe, perspectief ook niet. Gezichten ontstaan uit deeltjes van vele gezichten.’

BENODIGDHEDEN • Doek (geprepareerd met witte onderlaag) of papier van minimaal 280 gram • Houtskool • Oost-Indische inkt • Kopieerapparaat • Kranten en tijdschriften • Stof en schaar • Lijm, transparante lak en vernis • Veeglapje HET PROCES Matloga begint elke dag met lezen, fictie en biografieën want, zo zegt hij: ‘Het narratief is het begin van alles.’ Daarna is het gedaan met de rust, de sluizen gaan open, dus houd je vast. Alles is er nu op gericht een hoge staat van bewustzijn te bereiken. De stilte gaat uit en alles wat aan kan, gaat aan. Muziek, nieuws en beelden via tv, radio en computer stromen binnen. Matloga: ‘Als ik 100 radio’s had had zou ik ze allemaal aanzetten.’ En dan, zonder te wachten op inspiratie, begin je. Matloga: ‘Het is een snel proces als een bokswedstrijd. Drink veel water, eten kan later. Geen zorgen, je hoeft nog geen vastomlijnd plan te

Wanneer je karakters vorm beginnen te krijgen, verfijn je de voorstelling door andere lagen verf, stof, houtskool aan te brengen: je lijmt, zet een laag inkt op, dikt lijnen aan met houtskool, verft. Je kijkt of je nog een neus moet wisselen of een hand moet draaien, terwijl je even afstand neemt of wegloopt om de muziek nog wat harder te zetten. Matloga: ‘Terwijl ik werk ben ik niet gefocust op mijn werk, ik dwaal af. Net zoals je soms, na het afleggen van een bekende route, aankomt op de plaats van bestemming en je geen enkele herinnering hebt van de weg die je zojuist afgelegd hebt.’ Wat te doen als het werk is mislukt? Daarover is Matloga duidelijk: ‘Niet weggooien, dat is zelf-mutilatie! Zet het in de hoek van, zoals ik het noem, epische mislukkingen en kijk naar wat er mis ging. Net als in je leven leer je daarvan. Heel soms komt er een moment dat je het werk weer kunt oppakken om het weer nieuw leven in te blazen. Maar dat is wel heel moeilijk.’

100

Neo Matloga's solotentoonstelling NEO TO LOVE is te zien t/m 18 augustus in het Fries Museum, Leeuwarden.

BOEKEN

Verder lezen, langer kijken, meer weten DE BOSATLAS VAN DE WADDEN Noordhoff Uitgevers, 2018, vanaf € 29,95 Wist je dat 'Oerol' (zie p. 28) is afgeleid van het Terschellinger woord voor 'overal'? In de nieuwe Bosatlas van de Wadden lees je alles over dit stukje bijzondere UNESCO-Werelderfgoed.

VIVIANE SASSEN & PHILLIP LIM − MORE THAN OUR BELLIES We Folk, 2019, €80 Een smaakvolle samenwerking tussen mode-ontwerper Phillip Lim en fotograaf Viviane Sassen is dit kookboek More than our Bellies. Met twaalf recepten uit de Aziatische keuken (zie p. 122).

- 119 - See All This

THE GRAND TOUR − THE GOLDEN AGE OF TRAVEL Taschen, 2017, € 150 Op avontuur in een andere tijd? In The Grand Tour ga je terug naar 1869-1939, toen reizen was weggelegd voor de lucky few. Met affiches, gidsen, tickets, menu's en foto's van de meest iconische tochten als de Transsiberië Express en de Oriënt Express. (Zie ook p. 55)

CHALK: THE ART AND ERASURE OF CY TWOMBLY − JOSHUA RIVKIN Melville House Publishing, 2018, € 28 Joshua Rivkin, de dichter met een obsessie voor Cy Twombly, treedt in de voetsporen van de kunstenaar en ontrafelt de mysteries rondom zijn leven en werk. (Zie ook p. 118)

SHOOTING SPACE: ARCHITECTURE IN CONTEMPORARY PHOTOGRAPHY - ELIAS REDSTONE Phaidon, 2014, €65 De meest opzienbarende bouwwerken, vastgelegd door wereldberoemde fotografen als Wolfgang Tillmans, Annie Leibovitz en Iwan Baan zijn verzameld in Shooting Space. (Zie ook p. 84)

- 120 - See All This

OPENBARING Cy Twombly (1928-2011) – de Amerikaanse kunstenaar bekend van zijn grote abstracte doeken vol historische, literaire en erotische verwijzingen – reist in de jaren vijftig met vriend en kunstenaar Robert Rauschenberg door Italië. In Rome ontdekt Twombly een nieuwe wereld: ‘Het is als een openbaring, om al die fantastische kamers te vinden in een huis waarvan je niet wist dat het bestond.’ In 1959 verhuist hij naar dit zeventiende-eeuwse Palazzo aan de Via di Monserrato in Rome.

‘Ik word beïnvloed door alles wat ik zie, een schilderij, maar ook een glimp van de lucht’ CY TWOMBLY

DOMEIN Cy Twombly verruilde Amerika voor Rome. De stad waar hij een nieuwe wereld ontdekt. Met zijn Italiaanse vrouw bewoont hij een spectaculair palazzo met voor ieder een eigen vleugel.

DECADENT Twombly hield graag de mysteries rondom hem in stand. Hij mijdde de publiciteit, en gaf in zijn hele carrière slechts twee interviews. De reportage voor Vogue in 1966, met foto's van Horst P. Horst werden dan ook legendarisch op zichzelf. Ze versterkten zijn imago van rebelse kunstenaar en ‘bohemian aristocrat’: hij was de grote outsider, te chic en te modieus voor een Amerikaanse kunstenaar. Of, in Twombly's eigen woorden: ‘I look plain alcoholically decadent.’

- 121 - See All This

tekst SARAH KNIGGE

TATIANA In de meeste artikelen die verschenen over Twombly's palazzo werd de kunstenaar geprezen om zijn onnavolgbare gevoel voor stijl. Maar in de recent verschenen biografie (zie p. 115) over Twombly wordt juist zijn vrouw, kunstenaar Tatiana Franchetti, aangewezen als degene met de legendarische smaak.

‘Een Lodewijk IV-tafel kan het moderne oog alleen maar plezieren als Het gedemystificeerd is door een vaas met bloemen of een paar snapshots in zilveren lijsten, zoals in een foto van Horst voor Vogue’ JOAN DIDION

- 122 - See All This

SPARTAANS Dat ‘decadente’ lijkt vooral te slaan op de beelden van het extravagante interieur van de andere kamers van het palazzo, het deel waar Twombly's vrouw Tatiana en zoon Alessandro woonden. De rococo-stoelen en marmeren bustes staan in groot contrast met het leren bed in de verder lege, spartaanse woonen werkruimten van Twombly. Want volgens Alessandro hield zijn vader niet van comfort. Lange tijd had hij slechts één lamp, bij zijn bed, en gebruikte hij een zaklamp in de rest van zijn vertrekken.

BARTHES Twombly's werk, zoals Hyperion (to Keats) hierboven, laat zich niet gemakkelijk omschrijven, maar als we dat aan iemand kunnen overlaten, dan is dat filosoof en criticus Roland Barthes: ‘Eigenlijk zijn Twombly's schilderijen grote, mediterrane kamers, heet en lichtgevend, met elementen die er verdwaald uitzien, in ruimtes die de geest wil invullen.’

- 123 - See All This

DOMEIN

- 124 - See All This Viviane Sassen, More than Our Bellies, 2019

IN DE KEUKEN

- 125 - See All This

VIVIANE SASSEN & PHILLIP LIM

- 126 - See All This Viviane Sassen, More than Our Bellies, 2019

IN DE KEUKEN

In More than Our Bellies ontdekken we met fotograaf Viviane Sassen en mode-ontwerper Phillip Lim de onovertroffen keukens van Azië en Afrika. tekst SARAH KNIGGE

Phillip Lim en Viviane Sassen

TOM YANG GHOON-SOEP (remedie tegen jetlags) • • • • • • • • • • • •

3-4 kippenpoten 1 pond grote gepelde garnalen 2 stengels citroengras, gekneusd 2 fijngesneden sjalotten 1 laoswortel gesneden in 6 stukken van 0,5 cm 5 kaffir limoenblaadjes 3 korianderwortels 10 paddestoelen, gehalveerd 10 cherrytomaatjes 5 chilipepers in blokjes gesneden 2 el vissaus sap van 2,5 limoenen

Zet een grote pan met koud water op het vuur, voeg de kippenpoten toe en breng aan de kook. Schep het schuim weg dat boven komt drijven -- je bouillon moet er helder uitzien. Haal, als de bouillon een tijdje heeft getrokken, de kippenpoten uit de pan. Voeg de laoswortel, limoengras, korianderwortels, sjalotten en kaffir limoenblaadjes toe. Kook voor 10 minuten. Voeg daarna de chilipeper, paddestoelen en tomaatjes toe en kook nog eens 3 minuten. Voeg de garnalen toe en roer voorzichtig door. Voeg het limoensap toe en breng aan de kook. Haal de pan van het vuur en voeg de vissaus toe. Verwijder voor het serveren de laoswortel en citroengras.

- 127 - See All This

Hij mist zijn thuis, maar vooral zijn moeder en de geuren die ze verspreidde in de keuken. Want voor mode-ontwerper Phillip Lim is dat de plek waar liefde wordt gevoed. Op jonge leeftijd kwam hij met zijn ouders naar de Verenigde Staten. Zijn ouders hadden weinig, maar zorgden wel elke dag voor drie zelfgekookte maaltijden. De herinneringen aan die gerechten haalt hij op in het nieuwe kookboek More than Our Bellies, dat hij maakte met fotograaf Viviane Sassen. Lim werkte de recepten uit, Sassen maakte de beelden. De twee werkten vaker samen, ze vlogen de hele wereld over om modecampagnes te schieten. Die reizen waren het begin van een bijzondere vriendschap. Sassen: ‘Onze band is zo speciaal vanwege al die ervaringen die we hebben gedeeld en vanwege de schoonheid die we beiden zien in niet-Westerse culturen.’ Eigenlijk is More than Our Bellies een vervolg op dit avontuur. Want meer dan over eten, gaat het over het delen van ervaringen, het ophalen van herinneringen. Lim: ‘Eten kan ons op zoveel manieren verbinden. Dat merk ik vaak wanneer ik op reis ben.’ Dus ook in dit boek gaan we grenzen over: Sassen brengt ons met haar zonovergoten beelden naar Marokko, Ethiopië en Madagaskar, en Phillip Lim doet ons met zijn recepten verlangen naar Zuidoost-Azië. Dat is natuurlijk leuk, al dat gereis, maar er is een groot nadeel: de jetlag. Gelukkig heeft Lim ook daar aan gedacht, want als we hem moeten geloven is zijn Tom Yang Ghoon-soep de perfecte remedie tegen de transatlantische kater.

Phillip Lim en Viviane Sassen, More than Our Bellies, We Folk, 2019. Zie p. 117

SEE ALL THIS SHOP Een tiny house, een nostalgische collage, een schommelstoel en een bal. Alles wat we onderweg tegenkwamen, verzameld in de zomershop.

VUILE HANDEN Kunstenaar Joep van Lieshout kan er geen genoeg van krijgen. Van dingen zelf maken en van zomers lang freaken in zijn studio (p. 58). Voor een kijkje achter de schermen, hier zijn nieuwste boek, dat ruig en dynamisch is. € 30,95 via ako.nl

- 128 - See All This

LAMPIONNETJES VAN GLAS De Stringlight met buitenlampjes van handgeblazen glas, ontworpen door Floris Schoonderbeek, maken van een fabriekshal een restaurant en van een donkere tuin een woonkamer. 12 meter snoer met 8 lampen. € 345 via flinders.nl

BUITENLEVEN Aangejaagd door de negentiende-eeuwse natuurfilosoof Henry David Thoreau ontwierp Nils Holger Moormann Walden. Or, Life in the woods. Een designhut met een slaap- en vuurplaats, een picknicktafel én zelfs een kast voor je (tuin)gereedschap. Je wilt er nooit meer weg, dus zet je huis maar te koop. Prijs op aanvraag via moormann.de BUITENOVEN Ontwerper Dick van Hoff zat op een avond tussen een vuurkorf en een barbecue in toen hij zich bedacht: dit werkt niet. En ingenieus als hij is, ontwierp hij een alleskunner: de outdooroven die tegelijkertijd een buitenhaard is. € 795 via misterdesign.nl

SEE ALL THIS SHOP

CURATOR VAN CADEAUS SEEALLTHIS.COM /SHOP

RUTH VAN BEEK Speciaal voor de See All This’ veldgids maakte Ruth van Beek negen unieke collages variërend in formaat, de kleinste is 9 bij 5 cm. Ze zijn allemaal te koop, op één na, want die kun je winnen (volg de kunstbrief!). The Ravestijn Gallery biedt ze aan voor € 900 inclusief passepartout. Ga naar seeallthis.com/shop

VINTAGE VOETBAL Een bal blijft magisch. Gooi hem waar dan ook ter wereld het plein op en het spel kan beginnen. Deze is handgenaaid en van leer. Chic natuurlijk voor € 159 via einrichten-design.com (Maar goedkopere rollen ook!)

DE GEUR VAN AMSTERDAM Parijs heeft de platanen, Berlijn de linden en Amsterdam heeft de iep. Al 400 jaar kleurt deze boom de binnenstad groen en liggen zijn zaden als confetti langs de grachten. Eau d’Amsterdam is hét parfum dat de geur van Amsterdam bottelt in een mooi groen flesje. € 58 via eaudamsterdam.com

BEACH ROCKER Ontwerper Erik Stehmann heeft de klassieke ligstoel liggers gegeven en dus kun je vanaf nu schommelen aan zee. In rood of geel voor € 239 via weltevree.eu

- 129 - See All This

OPINEL ZAKMES Beste en meest handige cadeau voor ravotten op lange zomerdagen. Vanaf € 9,30 via bever.nl

Advertentie

DIE KEURE

Advertentie

transit

Advertentie

- 140 - See All This

Advertentie

See All This

- 142 - See All This

18 karaat roségouden ring en oorhangers met amethist, groene chrysofaas en diamanten

LEON MARTENS Fine Jewellery and Watches JEWELLERY e.g. Leon Martens • Pomellato • Chopard • Chantecler • Tamara Comolli • Mattioli • Tirisi • Bron WATCHES e.g. Rolex • Patek Philippe • A. Lange & Söhne • Chopard • Hublot • IWC • Jaeger-LeCoultre

Omega • Blancpain • Breguet • Panerai • Tudor • Breitling • Tag Heuer • Hermès • Chanel • Longines

No. 14

Stationsstraat 39-41 Maastricht t +31 (0)43 325 63 63 www.leonmartens.com

260419 LM_See all this 185x250.indd 1

26-04-19 15:14