Монголын мал аж ахуйн судалгаа

ÌÎÍÃÎËÛÍ ÌÀË ÀÆ ÀÕÓÉÍ ÈÐÝÝÄ¯É Îëîí íèéòèéí ñàíàà áîäëûã òàíäàõ ñóäàëãàà

Óëààíáààòàð õîò 2004 îí

ÌÎÍÃÎËÛÍ ÌÀË ÀÆ ÀÕÓÉÍ ÈÐÝÝįÉ

DDC 636.084 5 M-692

ÍÝÝËÒÒÝÉ ÍÈÉÃÝÌ ÔÎÐÓÌ Õàÿã: Óòàñ: Ôàêñ: Âýá õóóäàñ:

Æàìúÿí ã¿íèé ãóäàìæ-5/1, Ñ¿õáààòàð ä¿¿ðýã, Óëààíáààòàð-48, Ìîíãîë Óëñ 976-11-313207 976-11-324857 http:www.forum.mn

Ýíýõ¿¿ íîìûã õýñýã÷ëýí áîëîí á¿òíýýð íü äàõèí õýâëýõèéã õ¿ñâýë ÍÍÔ-ûí õàÿãààð õàíäàæ çîõèõ çºâøººðºë àâíà.

ISBN 99929-83-09-4

2

“BCI” êîìïàíèä õýâëýâ. Óòàñ: 318632, 319032

ÌÎÍÃÎËÛÍ ÌÀË ÀÆ ÀÕÓÉÍ ÈÐÝÝįÉ

СУДАЛГААНЫ

YР ДYНГ ТАНД ХYРГЭХИЙН

УЧИР

Íýýëòòýé Íèéãýì Ôîðóì áîäëîãûí ñóäàëãàà, øèíæèëãýýíèé à÷ õîëáîãäëûã íýìýãä¿¿ëýõ, ÷àíàðûã ñàéæðóóëàõàä äýìæëýã ¿ç¿¿ëýõ çîðèëãûíõîî õ¿ðýýíä 2003 – 2004 îíä àðàâ ãàðóé ñýäýâ ñîíãîí àæèëëàæ áàéãààãèéí íýã íü áýë÷ýýðèéí ìàë àæ àõóéí õºãæèëòýé õîëáîîòîé áîëîé. Áýë÷ýýðèéí ìàë àæ àõóé Ìîíãîë îðíû áàéãàëü öàã óóðûí íºõöºëä öààøèä õýðõýí õºãæèæ áîëîõ, ìàë÷äûí õóâüä àìüæèðãààãàà çîõèõ ò¿âøèíä àâ÷ ÿâàõ ÿìàð õóâèëáàðóóä áàéæ áîëîõ, ñîíãîëò áàéãàà íºõöºëä Ìîíãîë÷óóä óëàìæëàëò àìüäðàëûí ýíý õýâ ìàÿãàà õàäãàëñààð áàéõ ýñýõ, ìàë÷èí ºðõèéí àæ àõóéã àìèà àðãàöààñàí áàéäëààñ õýðõýí ãàðãàæ ¿éëäâýðëýë áîëãîæ õºãæ¿¿ëýõ çýðýã àñóóäëûã õºíäñºí õýä õýäýí ñóäàëãàà õèéñíèé íýã íü óíøèã÷ Òàíàà òîëèëóóëæ áóé “Ìîíãîëûí áýë÷ýýðèéí ìàë àæ àõóéí èðýýä¿é” õýìýýõ îëîí íèéòèéí ñàíàà áîäëûã òàíäàõ ñóäàëãàà áîëíî. Ñóäàëãààíû çîðèëãî íü ìàë àæ àõóéí ñàëáàðûí ºíººãèéí áàéäàë, èðýýä¿éí ÷èã õàíäëàãûí òàëààðõ îëîí íèéòèéí ñàíàà áîäëûã ñóäëàõàä ÷èãëýãäñýí áºãººä ñóäàëãààíààñ ìàë÷äûí õ¿ñýë ýðìýëçýë, ýðýëò õýðýãöýý, òýäýíä òóëãàð÷ áàéãàà õ¿íäðýë áýðõøýýë, ò¿¿íýýñ ãàðàõ àðãà çàì, èðýýä¿éãýý õýðõýí õàðæ áàéãààòàé òàíèëöàæ áîëíî. Ýë ñóäàëãààã áîäëîãî áîëîâñðóóëàõ ¿éë ÿâöàä îðîëöîã÷ á¿õèé ë òàëóóä áîëîõ áîäëîãî áîëîâñðóóëàã÷èä, èðãýä, èðãýíèé íèéãìèéí áàéãóóëëàãóóä, ñóäëàà÷èä, îþóòàí ñóðàã÷èä, Ìîíãîëä õàíäèâëàã÷èä çýðýã òóõàéí ñýäâèéã ñîíèðõñîí õýí á¿õýíä çîðèóëàí õýâëýæ áàéíà. Ñóäàëãààíä çºâõºí ìàë÷èä òºäèéã¿é ìºí ìàë àæ àõóéí ñàëáàðûí õºãæèëä õóâü íýìðýý îðóóëæ ÿâàà ìàë àæ àõóéí ñàëáàðûí ìýðãýæèëòýí, ýðäýìòýí ñóäëàà÷èä ìºí îðîëöñîí þì. Íýýëòòýé Íèéãýì Ôîðóìûí çàõèàëãûã àìæèëòòàé ã¿éöýòãýæ ýíý ñóäàëãààíû ä¿íã Òàíä õ¿ðãýõ áîëîëöîî îëãîñîí Ë. Ýðõýìáàÿð àõëàã÷òàé Ìîíãîëûí ýð÷èìæñýí õºäºº àæ àõóéí Àãðî-Äýâøèë õîëáîîíû õàìò îëîíä òàëàðõëàà èëýðõèéëúå. Ýíýõ¿¿ ñóäàëãààíû ÷àíàð, àãóóëãàòàé õîëáîîòîé ñàíàë õ¿ñýëòèéã osf@soros.org.mn õàÿãààð áèä äóðòàéÿà õ¿ëýýí àâàõ áîëíî.

Ï. Ýðäýíýæàðãàë

Íýýëòòýé Íèéãýì Ôîðóìûí ÿéöýòãýõ çàõèðàë

3

ÌÎÍÃÎËÛÍ ÌÀË ÀÆ ÀÕÓÉÍ ÈÐÝÝįÉ

О Р Ш И Л Õºäºº àæ àõóéí ñàëáàð íü òóõàéí æèëèéí ìàë àæ àõóé, ãàçàð òàðèàëàíãèéí ¿éëäâýðëýëèéí îíöëîãîîñ øàëòãààëàí ìàíàé óëñûí Äîòîîäûí íèéò á¿òýýãäýõ¿¿í (ÄÍÁ)èé 20.7-30 õ¿ðòýë õóâèéã ¿éëäâýðëýäýã áºãººä ò¿¿íèé äîòîð ìàë àæ àõóéí ¿éëäâýðëýë íü 2002 îíû áàéäëààð õºäºº àæ àõóéí ñàëáàðûí íèéò á¿òýýãäýõ¿¿íèé 79.91 õóâèéã, ýêñïîðòûí íèéò á¿òýýãäýõ¿¿íèé 30 ãàðóé õóâèéã òóñ òóñ á¿ðä¿¿ëñýí áàéíà. Ìàë àæ àõó éí ñàë áàð íü õ ¿í àìûã ìàõ , ñ¿¿ , öàãààí èäýý çýð ýã õ¿ íñíèé á¿òýýãäýõ¿¿íýýð, áîëîâñðóóëàõ ¿éëäâýð¿¿äèéã ò¿¿õèé ýäýýð õàíãàõ ¿íäñýí ýõ áóëàã áîëîõûí çýðýãöýý ýíý ñàëáàðò òóñ óëñûí íèéò õºäºëìºðèéí íàñíû õ¿í àìûí 30 îð÷èì õóâü áóþó 389.8 ìÿíãàí2 õ¿í àæèëëàæ àìüäàð÷ áàéíà. Èéì ÷ ó÷ðààñ ìàë àæ àõóéí ñàëáàð, òýíä àæèëëàãñäûí íèéãìèéí àñóóäàë íü Ìîíãîë Óëñûí Çàñãèéí ãàçàð áîëîí õàíäèâëàã÷ óëñ îðîí, îëîí óëñûí áàéãóóëëàãûí àíõààðëûí òºâä áàéñààð áàéíà. “Ìîíãîëûí ìàë àæ àõóéí èðýýä¿é” ñýäýâò ýíýõ¿¿ ñóäàëãààíû àæëûí òàéëàí íü ìàë àæ àõóéí ñàëáàðûí èðýýä¿éí õºãæèë, ìàë÷äûí àìüæèðãààíû òàëààð áîäëîãî, øèéäâýð ãàðãàõ, áîäëîãûã õýðýãæ¿¿ëýõ, ñóäàëãàà, øèíæèëãýý õèéõ áàéãóóëëàãà, õóâü õ¿í õýíä ÷ áîëîâ óã ñàëáàðûí ºíººãèéí áàéäàë, öààøäûí ÷èã õàíäëàãà, ìàë÷äûí ñàíàà áîäëûí òàëààð áîäèò ìýäýýëýë ºã÷ ÷àäâàë çàõèàëàã÷ áîëîí ã¿éöýòãýã÷èéí ¿íäñýí çîðèëãî õàíãàãäàõ þì. “Ìîíãîëûí ìàë àæ àõóéí èðýýä¿é” ñýäýâò ñóäàëãààíû àæèë íü ìàë÷èä ººðñäèéíõºº àìüæèðãààíû ò¿âøèíã õýðõýí ¿íýëæ, èðýýä¿éãýý õýðõýí òºñººëæ áàéãàà, ìàë÷äàä òóëãàð÷ áóé õàìãèéí áýðõøýýëòýé àñóóäëóóä, íýí òýðã¿¿íèé íèéãýì, àõóéí áîëîí, ¿éëäâýðëýëèéí õýðýãöýý þó áîëîõ, ìàë àæ àõóéã õºãæ¿¿ëýõ òàëààð òºð, çàñãààñ õýðýãæ¿¿ëæ áóé ¿éë àæèëëàãààíû òàëààð ìàë÷èä ÿìàð ñàíàà áîäîëòîé áàéãàà, ìàë÷äûí ñýòãýë ò¿ãøýýæ ñàíàà çîâîîñîí àñóóäëóóä þó áîëîõ, ìàë÷èí ºðõèéí îðëîãûí áàéäàë, òýäíèé ìàë ìàëëàæ áàéãààäàà ñýòãýë õàíàìæòàé áàéäàã ýñýõ, ìàë ìàëëàõààñ ººðººð àìüäðàõ áîäîë, õ¿ñýë ýðìýëçýë áàéãàà ýñýõ, àìüæèðãààíû ººð ñîíãîëò õèéõ áîäîëòîé áàéãàà áîë ò¿¿íèéãýý õýðýãæ¿¿ëýõýä þó ñààä áîëæ áàéãàà, ìàë àæ àõóéã õºãæ¿¿ëýõèéí òóëä þó õèéæ õýðýãæ¿¿ëýõ ¸ñòîé ãýæ ¿çýæ áàéãàà çýðýã îëîí àñóóäëûã ìàë÷èä áîëîí îðîí íóòãèéí óäèðäàõ àæèëòàí, ìàë àæ àõóéí ìýðãýæèëòýí, ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæèëòàí íàðûí ñàíàëä òóëãóóðëàí ñóäàëæ óíøèã÷äàä õ¿ðãýæ áàéãààãààðàà ºâºðìºö, øèíýëýã àæèë áîëñîí ãýæ ñóäàëãààíû áàãèéíõàí ¿çýæ áàéãàà áîëíî. Öààøèä ìàë àæ àõóéí ¿éëäâýðëýëèéí ¿éë àæèëëàãààã õºãæ¿¿ëýõ òàëààð òºðèéí áîëîí õîëáîãäîõ áóñàä áàéãóóëëàãààñ áîäëîãî áîëîâñðóóëàõ, øèéäâýð ãàðãàõ, õýðýãæ¿¿ëýõýä ìàë÷äûí ñàíàà áîäëûã ñóäàëñàí ýíýõ¿¿ ñóäàëãààíû àæëûí ä¿í ÷óõàë ãàðûí àâëàãà áîëíî ãýæ ¿çýæ áàéíà. “Ìîíãîëûí ìàë àæ àõóéí èðýýä¿é” ñóäàëãààíû àæëûã ñàíàà÷èëæ, ñàíõ¿¿æ¿¿ëæ, õýâëýõ áîëîìæ îëãîñîí Ìîíãîëûí íýýëòòýé íèéãýì õ¿ðýýëýíãèéí Íýýëòòýé íèéãýì ôîðóìä ã¿í òàëàðõàë èëýðõèéëüå.

1 2

4

Ñòàòèñòèêèéí áþëëåòåíü, 2003 îí, ¹ 12. Ìàë, òýæýýâýð àìüòàä, òýæýýëèéí òîîëëîãûí ä¿í, ¯ÑÃ, 2003.04.01.

ÌÎÍÃÎËÛÍ ÌÀË ÀÆ ÀÕÓÉÍ ÈÐÝÝįÉ

Íýýëòòýé íèéãýì ôîðóìûí “Ìîíãîëûí ìàë àæ àõóéí èðýýä¿é” ñóäàëãààíû àæëûã õèéæ ã¿éöýòãýñýí Ìîíãîëûí Ýð÷èìæñýí պ人 àæ àõóéí “Àãðî Äýâøèë” õîëáîîíû ñóäëàà÷äûí áàã: Ðàâäàíãèéí Ñàíæààòîãòîõ /äîêòîð, ïðîô./ Ëîìáûí Ýðõýìáàÿð /äîêòîðàíò/ Ñàíæààãèéí Ãîìáî /äîêòîð (Ph.D.) ïðîô./ Àãèïàðûí Áàêåé /äîêòîð (Ph.D.) ïðîô./ Æàìáàëäîðæèéí Óðòíàñàí /äîêòîð (Ph.D.)/ Öýâýãäîðæèéí Áîëä /ìàãèñòð/ Óðòíàñàíãèéí Òóóë Áàëûí Òóíãàëàã Ä.Àìàðñàéõàí Æ.̺íõæàðãàë Ä.Êàäèðáåê

Ǻâëºõ Òºñëèéí óäèðäàã÷ Ñóäëàà÷ Ñóäëàà÷ Ñóäëàà÷ Ñóäëàà÷ Ñóäëàà÷ Ñóäëàà÷ Ñóäëàà÷ Ñóäëàà÷ Ñóäëàà÷

Õÿíàí òîõèîëäóóëñàí:

Ö.Ãîìáîñ¿ðýí Á.̺íõñî¸ë

5

ÌÎÍÃÎËÛÍ ÌÀË ÀÆ ÀÕÓÉÍ ÈÐÝÝįÉ

6

ÌÎÍÃÎËÛÍ ÌÀË ÀÆ ÀÕÓÉÍ ÈÐÝÝįÉ

ГАРЧИГ Î Ð Ø È Ë ........................................................................................................................... 4 ÍÝÃįÃÝÝÐ Á¯ËÝÃ: ÌÎÍÃÎËÛÍ ÌÀË ÀÆ ÀÕÓÉÍ ÈÐÝÝÄ¯É ÑÓÄÀËÃÀÀÍÛ ÀÆËÛÍ ÀÐÃÀ Ç¯É ...................................................... 9 1.1. Ñóäàëãààíû ¿íäýñëýë .................................................................................................................. 9 1.2. Ñóäàëãààíû çîðèëãî .................................................................................................................. 10 1.3. Ñóäàëãààíû çîðèëò .................................................................................................................... 10 1.4. Ñóäàëãààíû àðãà ç¿é .................................................................................................................. 12 1.4.1. Ñóäàëãààíû àðãà ............................................................................................................. 12 1.4.2. Ñóäàëãààíä áàðèìòàëñàí çàð÷èì .................................................................................. 12 1.4.3. Ñóäàëãààíû îáúåêò ........................................................................................................ 14 1.4.4. Ñóäàëãààíû àæëûí õýìæýý ........................................................................................... 15 1.4.5. Ñóäàëãààíû òºëººëºõ ÷àäâàð ........................................................................................ 16 ÕΨÐÄÓÃÀÀÐ Á¯ËÝÃ: ÌÀË ÀÆ ÀÕÓÉÍ ªÍªªÃÈÉÍ ÁÀÉÄÀË ........................................... 18 2.1. Ìàë àæ àõóé ìîíãîë îðíû ýäèéí çàñãèéí ãîë ñàëáàð áîëîõ íü ............................................ 18 2.2. Ìàëûí òîî òîëãîéí ººð÷ëºëò, ñ¿ðãèéí á¿òýö, áàéðøèë ........................................................ 19 2.3. Ìàë àæ àõóéí ñàëáàðò îëîí óëñûí áàéãóóëëàãûí òóñëàìæòàéãààð õýðýãæ¿¿ëñýí àæèë .................................................................................................................... 22 2.4 Ìàë àæ àõóéã õºãæ¿¿ëýõ òàëààð òºð, çàñãààñ õýðýãæ¿¿ëæ áóé áîäëîãî, ¿éë àæèëëàãàà, ìàë÷äûí ñàíàà áîäîë ....................................................................................... 26 2.4.1. Ìàë àæ àõóéí ¿éëäâýðëýëèéí ýðõ ç¿éí îð÷èí, ìàë÷äûí ñàíàà, áîäîë ...................... 26 2.4.2. Ìàë àæ àõóé äàõü õóóëü, ýðõ ç¿éí îð÷èíã ñàéæðóóëàõ òàëààðõ ìàë÷äûí ñàíàà, áîäîë ....................................................................................... 28 2.4.3. Çàñãèéí ãàçðààñ ìàë àæ àõóéã õºãæ¿¿ëýõ òàëààð àâ÷ õýðýãæ¿¿ëæ áàéãàà ¿éë àæèëëàãààíû òàëààðõ ìàë÷äûí áîäîë ......................................................... 32 2.5. Ìàë ýìíýëýã, ¿ðæëèéí àæëûí ºíººãèéí áàéäàë, öààøäûí õàíäëàãà ................................... 33 2.6. Ìàë ìàëëàãààíû òåõíîëîãè ....................................................................................................... 35 2.7. Ìàëûí òýæýýë ¿éëäâýðëýë ........................................................................................................ 36 2.8. Ä¿ãíýëò ....................................................................................................................................... 37 ÃÓÐÀÂÄÓÃÀÀÐ Á¯ËÝÃ: ÁÝË×ÝÝÐ, ÕÀØÀÀ, ÕÓÄÃÈÉÍ ÕÀÍÃÀÌÆ, ÀØÈÃËÀËÒ ................. 39 3.1. Áýë÷ýýð, õóäàã óñ, õàøàà õîðîî, õàäëàíãèéí òàëáàéí õ¿ðýëöýýíèé òàëààðõ ìàë÷äûí ñàíàà áîäîë ............................................................................. 39 3.2. Áýë÷ýýð àøèãëàõ, ýçýìøèõ áàòàëãààíû òàëààð ìàë÷äûí áîäîë ............................................. 42 3.3. Áýë÷ýýðèéí ìàðãààí .................................................................................................................. 42 3.4. Áýë÷ýýðèéã ýçýìøèõ, àøèãëàõ, ºì÷ëºõ òàëààðõ ìàë÷èä, èðãýäèéí áîäîë ............................ 43 3.5. Ä¿ãíýëò ....................................................................................................................................... 44 ĪЪÂįÃÝÝÐ Á¯ËÝÃ: ÌÀË ÀÆ ÀÕÓÉÍ ¯ÉËÄÂÝÐËÝËÈÉÍ ÕªÄªË̪ÐÈÉÍ Á¯ÒÝÝÌÆ, ÖÀÀØÄÛÍ ÕÀÍÄËÀÃÀ .............................................. 46 4.1. Õºäºëìºðèéí á¿òýýìæèéí ºíººãèéí áàéäàë .......................................................................... 46 4.2. Ìàë àæ àõóéí ¿éëäâýðëýëèéí õºäºëìºðèéí á¿òýýìæèéã íýìýãä¿¿ëýõ öààøäûí õàíäëàãà ................................................................................................ 48 4.3. Ä¿ãíýëò ....................................................................................................................................... 49 ÒÀÂÄÓÃÀÀÐ Á¯ËÝÃ: ÁÀÉÃÀËÜ, ÖÀà ÓÓÐ ÁÀ ÌÀË ÀÆ ÀÕÓÉ ............................................... 50 5.1. Áàéãàëü, öàã óóðûí òºëºâ áàéäàë ìàë àæ àõóéí ¿éëäâýðëýëä íºëººëºõ íü ........................... 50 5.2. Áàéãàëü, öàã óóðûí ººð÷ëºëòèéí òàëààðõ ìàë÷äûí ñàíàë áîäîë ........................................... 54 5.3. Ä¿ãíýëò ....................................................................................................................................... 55 ÇÓÐÃÀÄÓÃÀÀÐ Á¯ËÝÃ: ÌÀË ÀÆ ÀÕÓÉ ÝÐÕËÝÕÝÄ ÒÓËÃÀÐ× ÁÓÉ ÑÀÀÄ ÁÝÐÕØÝÝË, Ò¯¯ÍÈÉà ÄÀÂÀÍ ÒÓÓËÀÕ ÒÀËÀÀÐÕ ÌÀË×ÄÛÍ ÑÀÍÀÀ ÁÎÄÎË ... 56 6.1. Ìàë àæ àõóéí ¿éëäâýðëýë äýõ õ¿íä õ¿÷èð àæèë ...................................................................... 56 6.2. Ìàë àæ àõóéí õ¿íä õ¿÷èð àæëûã õºíãºâ÷ëºõ òàëààðõ ìàë÷äûí áîäîë ................................... 61 6.3. Ìàë àæ àõóéí ¿éëäâýðëýëä õºäºëìºð, õºðºí㺺 õîðøèæ àæèëëàõ àñóóäàë .......................... 62 6.4. Ìàë÷äûí ñàíààã çîâîîæ áóé àñóóäëóóä .................................................................................... 66 6.5. Ä¿ãíýëò ....................................................................................................................................... 68 7

ÌÎÍÃÎËÛÍ ÌÀË ÀÆ ÀÕÓÉÍ ÈÐÝÝįÉ

ÄÎËÎÎÄÓÃÀÀÐ Á¯ËÝÃ: ÌÀË×ÄÛÍ ÑÝÒÃÝË ÕÀÍÀÌÆ ...................................................... 70 7.1. Ìàë÷èä ìàë àæ àõóéí õºäºëìºð ýðõýëæ áàéãààäàà ñýòãýë õàíàìæòàé áàéäàã ýñýõ .............................................................................................................. 70 7.1.1. Ìàë÷èä ìàë àæ àõóéí õºäºëìºð ýðõýëæ áàéãààäàà ñýòãýë õàíãàëóóí áàéãààãèéí øàëòãààí..................................................................................... 71 7.1.2. Ìàë÷èä ìàë àæ àõóéí õºäºëìºð ýðõýëæ áàéãààäàà ñýòãýë õàíãàëóóí áóñ áàéãààãèéí øàëòãààí .............................................................................. 75 7.2. Ìàë÷èä ººðñäèéíõºº àìüæèðãààíû ò¿âøèíã ¿íýëñýí íü ...................................................... 78 7.3. Òºðèéí çàõèðãàà, áîëîâñðîë, ýð¿¿ë ìýíäèéí áàéãóóëëàãûí ¿éë÷èëãýýíèé òàëààðõ ìàë÷äûí ñýòãýë õàíàìæ ....................................................................... 80 7.4. Ä¿ãíýëò ....................................................................................................................................... 82 ÍÀÉÌÄÓÃÀÀÐ Á¯ËÝÃ: ÌÀË×ÈÍ ªÐÕÈÉÍ ÎÐËÎÃÎ, ÇÀÐËÀÃÀ .......................................... 84 8.1. Ìàë÷èí ºðõèéí îðëîãî, ò¿¿íèé ýõ ¿¿ñâýð ............................................................................... 84 8.2. Ìàë÷èí ºðõèéí çàðëàãà, ò¿¿íèé á¿òýö .................................................................................... 86 8.3. Ìàëûí ãàðàëòàé ò¿¿õèé ýä, á¿òýýãäýõ¿¿íèéã áîðëóóëàõ çàõ çýýë .......................................... 90 8.4. Ä¿ãíýëò ....................................................................................................................................... 91 ÅÑįÃÝÝÐ Á¯ËÝÃ: ÌÀË×ÄÛÍ ÝÍ ÒÝÐï¯ÍÈÉ ÕÝÐÝÃÖÝÝ ............................................. 93 9.1. Ìàë÷èí ºðõèéí àõóéí õýðýãöýý ............................................................................................... 93 9.2. Ìàë÷äûí ìàë àæ àõóéí ¿éëäâýðëýëèéí õýðýãöýý ................................................................... 96 9.3. Ìàë÷äûí íèéãìèéí ¿éë÷èëãýýíèé õýðýãöýý .......................................................................... 98 9.4. Ä¿ãíýëò ..................................................................................................................................... 101 ÀÐÀÂÄÓÃÀÀÐ Á¯ËÝÃ: ÌÀË ÀÆ ÀÕÓÉà ÝÐÕËÝÕ ÀÐÃÀ, ÕÝËÁÝÐÈÉà ÁÎËÎÂÑÐÎÍÃÓÉ ÁÎËÃÎÕ ÍÜ ........................................................ 102 10.1. Ìàë àæ àõóéí ýð÷èìæèëò ....................................................................................................... 102 10.2 Ìàë àæ àõóéí äààòãàë .............................................................................................................. 106 10.3. Ìàë àæ àõóéí òºðºëæèëò ........................................................................................................ 108 10.4. Ä¿ãíýëò ..................................................................................................................................... 108 ÀÐÂÀÍÍÝÃįÃÝÝÐ Á¯ËÝÃ: ÀÌÜÆÈÐÃÀÀÍÛ ÒÀËÀÀÐÕ ÌÀË×ÄÛÍ ÑÀÍÀË, ÁÎÄÎË, ÖÀÀØÄÛÍ ÇÎÐÈËÒ .................................. 109 11.1. Ìàë÷äûí àìüæèðãààíû ò¿âøíèé ººð÷ëºëò ........................................................................... 109 11.2. Ìàë ìàëëàõààñ ººð àìüæèðãààíû ñîíãîëòûí òàëààðõ ìàë÷äûí îéëãîëò ............................. 111 11.3. Ìàë÷äûí àìüæèðãààã ñàéæðóóëàõ, îðëîãî íýìýãä¿¿ëýõ òàëààðõ èðãýäèéí áîäîë .............. 113 11.4. Õ¿¿õäèéíõýý èðýýä¿éí òàëààðõ ìàë÷äûí áîäîë .................................................................... 118 11.5. Ìàë÷äûí îéðûí èðýýä¿éí çîðèëò ......................................................................................... 119 11.6. Ä¿ãíýëò ..................................................................................................................................... 121 ÀÐÂÀÍÕΨÐÄÓÃÀÀÐ Á¯ËÝÃ. ÅЪÍÕÈÉ Ä¯ÃÍÝËÒ .......................................................... 123 12.1. Ìîíãîë îðíû ìàë àæ àõóéí ºíººãèéí áàéäàë ...................................................................... 123 12.2. Áýë÷ýýð, õàøàà, õóäãèéí ýçýìøèëò, àøèãëàëòûí òàëààðõ îëîí íèéòèéí ñàíàà áîäîë ........................................................................................ 123 12.3. Ìàë àæ àõóéí õºäºëìºð çîõèîí áàéãóóëàëò, õºäºëìºðèéí á¿òýýìæ ................................... 124 12.4. Ìàë àæ àõóé ýðõëýõýä òóëãàð÷ áóé ñààä áýðõøýýëèéí òàëààðõ ìàë÷äûí ñàíàà áîäîë ................................................................................................. 124 12.5. Ìàë÷äûí ñýòãýë õàíãàëóóí áàéãàà ýñýõ .................................................................................. 124 12.6. Ìàë÷èí ºðõèéí îðëîãî, çàðëàãà ............................................................................................. 125 12.7. Ìàë÷äûí õýðýãöýý ................................................................................................................... 126 12.8. Ìàë÷äûí öààøäûí çîðèëò ...................................................................................................... 126 ÀÐÂÀÍÃÓÐÀÂÄÓÃÀÀÐ Á¯ËÝÃ: ÑÀÍÀË, ǪÂ˪ÌÆ ........................................................... 127 ÍÎÌ Ç¯ÉÄ ÕÀÌÐÀÃÄÑÀÍ Á¯ÒÝÝËÈÉÍ ÆÀÃÑÀÀËÒ ........................................................ 130 Èíòåðíýò ýõ ñóðâàëæ ........................................................................................................................ 132 Õàâñðàëò õ¿ñíýãò¿¿ä ......................................................................................................................... 133 Õóóëèéí ëàâëàãààíû õàâñðàëò ......................................................................................................... 144 8

ÌÎÍÃÎËÛÍ ÌÀË ÀÆ ÀÕÓÉÍ ÈÐÝÝįÉ

НЭГДЇГЭЭР БЇЛЭГ:

“МОНГОЛЫН МАЛ АЖ СУДАЛГААНЫ АЖЛЫН

АХУЙН ИРЭЭДЇЙ” АРГА ЗЇЙ

Ìîíãîë Óëñ çàõ çýýëèéí ýäèéí çàñãèéí òîãòîëöîîíä øèëæèæ, íýãäýë, ñàíãèéí àæ àõóé àëãà áîëæ, ìàëûã ìàë÷äàä õóâü÷èëñíààð ýäèéí çàñãèéí ÷àäàâõ ñóë, àìèà àðãàöààñàí 190 ìÿíãà ãàðóé õîò àéë ¿¿ñ÷ áèé áîëîâ. Õîò àéëóóä íü õàäëàí òýæýýë, õàøàà õîðîî, îòîð í¿¿äýë çýðýã ìàë àæ àõóéí õ¿íä õ¿÷èð áîëîâ÷ àìèí ÷óõàë àæëûã áóñäûí îðîëöîîã¿éãýýð áèå äààí øèéäâýðëýõ ñýòãýë ç¿éí áýëòãýë ñóë, ýäèéí çàñãèéí ÷àäàâõ äîðîé áàéëàà. Ýíýõ¿¿ øèëæèëòèéí ¿å ýõëýýä 13 æèë ºíãºð÷ áàéãàà áîëîâ÷ ìàë á¿õèé èðãýä çàõ çýýëèéí øèíý íºõöºë áàéäàëä õýðõýí çîõèöîæ àæèëëàæ, àìüäàð÷ áàéãàà, òýäíèé ñýòãýë ç¿éí áîëîí ýäèéí çàñãèéí ÷àäàâõ õýðõýí ººð÷ëºãäºæ áóéã ñóäàëæ òîãòîîñîí ñóäàëãàà ¿ã¿éëýãäýæ áàéíà. Ýð÷èìæñýí ìàë àæ àõóéí çàðèì ¿¿ñãýë áîëîõ ñààëèéí ìåõàíèêæñàí ôåðì, öýâýð ¿¿ëäðèéí ºíäºð àøèã øèìòýé ìàë, ãàõàé, øóâóóíû àæ àõóé íü çàõ çýýëèéí íºõöºëä çîõèöîí àæèëëàõ òóðøëàãàã¿é, ýäèéí çàñãèéí ÷àäàìæã¿é íýãæ, õàìò îëîíä /õîðøîî, êîìïàíè/ øèëæèæ î÷ñîíîîð ºì÷ õºðºí㺠ýçýíäýý îéðòîõ áóñ õàðèí ÷ ýçýíã¿éäýæ, ¿íäñýíäýý óñòàæ ¿ã¿é áîëîâ. Ìàëûí ¿¿ëäýð óãñààã ñàéæðóóëàõ, íýãæýýñ àâàõ àøèã øèìèéã íýìýãä¿¿ëýõ, ìàëûí òýæýýëèéí õàíãàìæèéã ñàéæðóóëàõ àñóóäëóóä íèéãýì, ýäèéí çàñãèéí øèíý íºõöºëä øèíýýð øèéäâýðëýãäýõ áîëîâ. Ìàë àæ àõóéã õýðõýí ÿàæ ýð÷èìæ¿¿ëýõ, ýíý ñàëáàðò àæèëëàæ áóé ìàë÷äûí ñàíàà áîäîë ÿìàð áàéãààã ñóäëàõ àñóóäàë ÷óõëààð òàâèãäàõ áîëîâ. Äàÿàðøèë, ìýäýýëýë, õàðèëöàà õîëáîîíû õºãæèë, ºì÷ õóâü÷ëàë, ìàëûã ìàë÷äàä ºãñºí çýðýã íèéãýìä ãàðñàí ººð÷ëºëò íü ìàë÷äûí îþóí ñàíàà, ñýòãýëãýýíèé õýâ çàãâàð, àõóé àìüäðàëä ã¿í ã¿íçãèé ººð÷ëºëò îðóóëàâ. Ìîíãîë îðîí çàõ çýýëèéí ýäèéí çàñãèéí õàðèëöààíä øèëæñýíýýð õ¿ì¿¿ñèéí àìüäðàëä øèíý õýðýãöýýã /öàõèëãààí, òåëåâèç, ìàøèí òåõíèê, ãàð óòàñ, ãîî ñàéõàí, õ¿íñíèé øèíý õýðýãëýý, ìýäýýëýë àâàõ ãýõ ìýò/ áèé áîëãîâ. Èéì íºõöºëä àìèà àðãàöààñàí ìàë àæ àõóé ýðõëýõ íü õ¿íèé ºñºí íýìýãäýæ áàéãàà õýðýãëýý, õýðýãöýýã õàíãàæ ÷àäàõ óó, ¿ã¿é þó, ÿëàíãóÿà 200-ãààñ äîîø òîëãîé ìàëòàé, íèéò ìàë÷èí ºðõèéí 88 õóâèéã òºëººëºõ3 õ¿ì¿¿ñ öààøèä ìàë àæ àõóéí ¿éëäâýðëýë ýðõëýýä äóíä áóþó äóíäààñ äýýø àìüäðàëòàé áîëîõ èðýýä¿é áàéíà óó, áàéõã¿é áîë òýä þó õèéõ âý, òýä öààøèä àìüæèðãààíû ººð ñîíãîëòûã õ¿ñýæ áàéíà óó, ¿ã¿é þó çýðýã øèíý àñóóäëóóä óðãàí ãàð÷ èðýõ áîëîâ. Ìàë÷èä áîëîâñðîë, ýð¿¿ë ìýíäèéí ¿éë÷èëãýý àâàõ áîëîìæ õîìñ áàéãàà íü ñòàòèñòèêèéí òîî áàðèìòààð íîòëîãäîæ áàéíà. 2000-2002 îíû áàéäëààð õºäºº îðîí íóòàãò ýõèéí ýíäýãäýë õîòûíõîîñ 2 äàõèí, íÿðàéí ýíäýãäýë 46 õóâèàð, 0-5 íàñíû õ¿¿õäèéí ýíäýãäýë 39 õóâèàð òóñ òóñ èõ áàéíà. Èõýíõ ñóì, áàãèéí ò¿âøèíä õ¿¿õä¿¿äèéí ãàäààä õýë, êîìïüþòåðèéí ìýäëýãèéí ò¿âøèí òóéëûí õàíãàëòã¿é, áàãøëàõ áîëîâñîí õ¿÷èí äóòàãäàëòàé áàéäãèéí äýýð 329 ñóìûí 40 ãàðóé õóâü íü òºâëºðñºí ýð÷èì õ¿÷íèé òîãòâîðòîé ýõ ¿¿ñâýðò õîëáîãäîîã¿é áàéíà. Ìàë÷äûí ñóð÷ áîëîâñðîõ, ýð¿¿ë ìýíäýý õàìãààëàõ òîãòîëöîîíû õîöðîãäëûã õýðõýí øèéäâýðëýõ àñóóäàë á¿ðõýã õýâýýð áàéíà. Ìàë÷äûí õºäºëìºðèéí á¿òýýìæèéí àñóóäàë ñóäàëáàë çîõèõ àñóóäëûí íýã áîëñîí ãýæ ¿çýæ áàéíà. Òºâëºðñºí òºëºâëºãººò ýäèéí çàñãààñ çàõ çýýëèéí 3

1.1.

Судалгааны їндэслэл

“Ìàë òýæýýâýð àìüòàä, òýæýýëèéí òîîëëîãûí ä¿í”, ¯ÑÃ, 2003.04.01.

9

ÌÎÍÃÎËÛÍ ÌÀË ÀÆ ÀÕÓÉÍ ÈÐÝÝįÉ

ýäèéí çàñàãò øèëæñýí 10 ãàðóé æèëèéí õóãàöààíä ìàë÷íû òîî íýìýãäýæ, õºäºëìºðèéí ÷àäâàðòàé íýã ìàë÷èíä íîãäîõ ìàëûí òîî áàãàñàõ õàíäëàãàòàé áîëñíûã òîäðóóëàí ñóäëàõ øààðäëàãàòàé áîëñîí áàéíà. Õàíäèâëàã÷äààñ Ìîíãîë Óëñûí ìàë àæ àõóéí ñàëáàðò îðóóëñàí õºðºí㺠îðóóëàëò, äýìæëýã òóñëàëöààíû õýìæýý, òýäãýýðèéí ¿ð ºãººæèéí òàëààðõ ìàë÷äûí ìýäëýã, ìýäýýëýë, ñàíàà áîäëûí òóõàé ñóäàëãàà ¿ã¿éëýãäýæ áàéíà. Ñ¿¿ëèéí 10 ãàðóé æèëèéí õóãàöààíä õºäººãèéí ÿäó óðëûã áóóðóóëàõ, õºäººãèéí õºãæëèéã äýìæèõ ÷èãëýëýýð ͯÁ, Äýëõèéí Áàíê, Îëîí Óëñûí Âàëþòûí Ñàí, ÒÀÑÈÑ, Åâðîïûí Õîëáîî, Àçèéí Õºãæëèéí Áàíê çýðýã îëîí óëñûí áàéãóóëëàãóóä, ÀÍÓ, ßïîí çýðýã õàíäèâëàã÷ îðíóóä èõýýõýí õºðºí㺠çàðöóóëñàí áîëîâ÷ òýäãýýðèéí ¿ð ä¿íãèéí òàëààð ìàë÷äûí ñàíàà áîäëûã ñóäàëæ òîãòîîñîí ìýäýýëýë äóòàãäàëòàé áàéíà. Íýýëòòýé Íèéãýì Ôîðóìààñ Ìîíãîë îðíû ìàë àæ àõóéí ñàëáàðò áèé áîëñîí äýýðõ òóëãàìäñàí àñóóäëóóäûã àíõààðàí ¿çýæ “ÌÎÍÃÎËÛÍ ÌÀË ÀÆ ÀÕÓÉÍ ÈÐÝÝįɔ ñýäýâò ñóäàëãààíû àæèë õýðýãæ¿¿ëæ áàéãàà íü öàã ¿åý îëñîí ÷óõàë øèéäâýð áîëñîí þì. Ìàë àæ àõóéí õºãæëèéí ºíºº áà èðýýä¿éí àñóóäëûã ñóäëàõ àæëûã þóíû ºìíº ìàë÷èä, îðîí íóòãèéí óäèðäàõ àæèëòàí, ìàë àæ àõóéí ìýðãýæèëòýí, ýðäýìòäèéí ñàíàà áîäëûã ñóäëàõààñ ýõëýõ ¸ñòîé ãýæ ìàíàé ñóäàëãààíû áàã ¿çñýí áîëíî.

1.2. Судалгааны зорилго

Ìîíãîë îðíû ìàë àæ àõóéí ºíººãèéí áîäèò áàéäàë, ò¿¿íèé èðýýä¿éí õºãæëèéí òàëààð íèéãìèéí ÿíç á¿ðèéí äàâõàðãûí òºëººëºã÷èä, ÿëàíãóÿà ìàë÷äûí ñàíàà áîäëûã ñóäëàõ, óã ñóäàëãààíû ä¿íã ìàë àæ àõóéã õºãæ¿¿ëýõ òàëààð òºð, çàñãààñ õýðýãæ¿¿ëæ áóé ýðõ ç¿éí áîëîí ýäèéí çàñãèéí áîäëîãî, õàíäèâëàã÷ óëñ îðîí, îëîí óëñûí áàéãóóëëàãóóäààñ ¿ç¿¿ëæ áàéãàà çýýë, òóñëàìæòàé õàðüöóóëàí ñóäëàõ, ýöýñò íü ìàë àæ àõóéí ñàëáàðûã õºãæ¿¿ëýõ òàëààð áîäëîãî áîëîâñðóóëàõ, øèéäâýð ãàðãàõ ò¿âøèíä àøèãëàõ áîäèò ìýäýýëýë, ñàíàë, çºâëºìæèéã ãàðãàæ òàâèõ íü óã òºñëèéí çîðèëãî áàéâ.

1.3. Судалгааны зорилт

Òºñëèéí çîðèëãûã õýðýãæ¿¿ëýõèéí òóëä äàðààõ çîðèëòóóäûã òàâüæ òýäãýýðèéí õîîðîíäûí óÿëäàà õîëáîî, ó÷èð øàëòãààíûã íýãòãýí ä¿ãíýõ, çàäëàí øèíæëýõ àðãûã õýðýãëýæ ¿íýëýëò ä¿ãíýëò, ñàíàë çºâëºìæèéã ãàðãàñàí áîëíî. Çîðèëòûã èðãýä, ìàë÷äûí íàñ, äàäëàãà òóðøëàãà, áîëîâñðîë, ìàëûí òîî, àìüäðàëûí ò¿âøèí, áàéãàëü, öàã óóð, ýäèéí çàñãèéí á¿ñ, áàéðøèë çýðýã íºëººëºõ ¿íäñýí ¿ç¿¿ëýëò¿¿äòýé /öààøèä íºëººëºõ ¿íäñýí ¿ç¿¿ëýëò¿¿ä ãýõ/ õîëáîí àâ÷ ¿çýæ ñóäàëñàí áºãººä òèéíõ¿¿ òîäîðõîé ÿëãààòàé áàéäëààð ñóäàëãààíû ä¿íã òàéëàíä òóñãàñàí áîëíî.

1.3.1. Бэлчээрийн мал аж ахуйн

єнєєгийн

байдал

Ìàë àæ àõóéí ñàëáàð Ìîíãîë îðíû ýäèéí çàñàãò õýðõýí íºëººëæ áàéãàà, ìàë àæ àõóéã õºãæ¿¿ëýõ òàëààð Óëñûí Èõ Õóðàë, Çàñãèéí ãàçðààñ õýðýãæ¿¿ëæ áóé áîäëîãî øèéäâýð, òýäãýýðèéí õýðýãæèëò, îëîí óëñûí áàéãóóëëàãóóäûí îðîëöîî, ìàëûí àð÷èëãàà ìàëëàãàà, òýæýýëèéí ¿éëäâýðëýë, ìàë ýìíýëýã, ¿ðæëèéí àæëûí ºíººãèéí áàéäàë çýðãèéã ìàë÷äûí ñàíàà áîäîë, õî¸ðäîã÷ ìýäýýëýëòýé õàðüöóóëàí ñóäëàâ.

1.3.2. Ємчийн харилцааны гол объект-бэлчээр, хашаа, худгийн эзэмшил

Ìàë àæ àõóéí ¿éëäâýðëýëèéí ºì÷èéí õàðèëöààíû ãîë îáúåêò áîëñîí áýë÷ýýð, õàøàà, õóäãèéã ýçýìøèæ, àøèãëàæ áàéãàà ºíººãèéí áàéäàë, öààøèä 10

ÌÎÍÃÎËÛÍ ÌÀË ÀÆ ÀÕÓÉÍ ÈÐÝÝįÉ

øèéäâýðëýâýë çîõèõ àñóóäëóóäûí òàëààð ìàë÷äûí ñàíàà áîäëûã ñóäàëæ, öààøäûí ÷èã õàíäëàãûí òàëààð ñàíàë, çºâëºìæ ãàðãàâ.

1.3.3. Мал аж ахуйн їйлдвэрлэлийн хєдєлмєр зохион байгуулалтын єнєєгийн байдал, цаашдын чиг хандлагыг тодорхойлох

Ýíý çîðèëòûí õ¿ðýýíä ìàë÷äûí ºíººãèéí õºäºëìºðèéí á¿òýýýìæ, íýã õ¿íä íîãäîõ ìàëûí òîî òîëãîé, õºäºëìºðèéí á¿òýýìæèéí ¿ð àøèã çýðýã ¿ç¿¿ëýëòèéã òîîöîæ òîäîðõîéëîâ.

1.3.4. Хууль, эрх зїйн орчныг сайжруулах талаарх малчдын санаа бодол

Ýíý çîðèëòûí õ¿ðýýíä ìàë àæ àõóéí ¿éëäâýðëýëä ¿éë÷èëæ áàéãàà õóóëü òîãòîîìæ, òýäãýýðèéí õýðýãæèëò áîëîí öààøèä õóóëü, ýðõ ç¿éí ÿìàð îð÷èíã ìàë÷èä õ¿ñ÷ áàéãàà òàëààðõ ìàë÷äûí ñàíàë áîäëûã ýìõòãýí ä¿ãíýâ.

1.3.5. Байгаль, цаг уурын эрс єєрчлєлт ба мал аж ахуй

Áàéãàëü, öàã óóðûí ýðñ ººð÷ëºëò¿¿äòýé õîëáîãäîæ áýë÷ýýðèéí á¿òýö, óðãàìëûí á¿ëãýìäýë ººð÷ëºãäñºí ýñýõ, ººð÷ëºãäñºí áîë ìàë àæ àõóéí ¿éëäâýðëýëä ¿ç¿¿ëýõ íºëºº, áýë÷ýýðèéí á¿òýö, á¿ëãýìäëèéí ººð÷ëºëòèéí òàëààðõ ìàë÷äûí ñàíàà áîäîë, ýðäýìòäèéí àæèãëàëò, ä¿ãíýëòèéã ñóäàëæ òîãòîîâ. ¯¿íä îéðûí 40 æèëèéí öàã óóðûí ººð÷ëºëòèéí òîéì ñóäàëãààã öàã óóðûí á¿ñ á¿ñë¿¿ðýýð ãàðãàñàí áîëíî.

1.3.6. Мал аж ахуй эрхлэхэд тулгарч буй саад, бэрхшээлийг тодорхойлох

Ýíý çîðèëòûí õ¿ðýýíä ìàë àæ àõóéí õ¿íä õ¿÷èð õºäºëìºð, ò¿¿íèéã õºíãºâ÷ëºõ áîëîìæèéí òàëààðõ ìàë÷äûí ñàíàà áîäëûã ñóäëàâ. Òóõàéëáàë, áýë÷ýýð àøèãëàëò, ºâñ òýæýýëèéí õàíãàìæ, õàøàà õîðîî, óñò öýã, ìàëûí àøèã øèì, ¿¿ëäýðëýã áàéäàë, òºë áîéæèëò, á¿òýýãäýõ¿¿í áîðëóóëàõ àæèëä ãàð÷ áàéãàà áýðõøýýë, òýäãýýðèéã øèéäâýðëýõ áîëîìæ çýðýã àñóóäëûã ýíý çîðèëòûí õ¿ðýýíä áàãòààí ¿çñýí áîëíî.

1.3.7. Малчдын сэтгэл ханамжийг судлах

Ìàë÷èí õ¿íèé ñýòãýë õàíàìæèéã ìàë àæ àõóéí ¿éë àæèëëàãààíû áîëîí àõóé àìüäðàëûí, íèéãìèéí ¿éë÷èëãýýíèé ãýñýí ãóðâàí õýñýãò õóâààæ ñóäëàâ. Ýíýõ¿¿ çîðèëòûí õ¿ðýýíä ìàë÷èä ººðñäèéí ýðõëýæ áàéãàà õºäºëìºð áîëîí àìüäàð÷ áóé àõóé îð÷èí, íèéãìýýñ ¿ç¿¿ëæ áóé ¿éë÷èëãýýíä õýð çýðýã ñýòãýë õàíãàëóóí áàéãààã òîäîðõîéëîõûã õè÷ýýâ. Ýíýõ¿¿ ìýäýýëýë íü öààøèä ìàë àæ àõóéí ñàëáàðûã õýðõýí õºãæ¿¿ëýõ àñóóäëààð øèéäâýð ãàðãàõàä àøèãëàõ ¿íýòýé áàðèìò ìàòåðèàë áîëîõ ¸ñòîé.

1.3.8. Малчдын орлого, зарлагын їндсэн болон бусад эх їїсвэр, орлогын талаар малчдын санаа бодлыг судлан тогтоох

Ýíý àñóóäëûí õ¿ðýýíä ìàë÷èä îðëîãî, çàðëàãûí ºíººãèéí áàéäàëäàà ñýòãýë õàíàìæòàé áàéãàà ýñýõèéã òýäíèé îðëîãûí ò¿âøèí, íýí òýðã¿¿íä øààðäëàãàòàé ãýæ ¿çýæ áàéãàà õýðýãöýýòýé íü /õ¿¿õäèéí ñóðãàëòûí òºëáºð, öàõèëãààíû ýõ ¿¿ñã¿¿ð, ìàøèí òåõíèê àâàõ ãýõ ìýò/ õàðüöóóëàí ñóäëàâ.

11

ÌÎÍÃÎËÛÍ ÌÀË ÀÆ ÀÕÓÉÍ ÈÐÝÝįÉ

1.3.9. Малчдын хїсэн хїлээж буй хэрэгцээ, шаардлагын эрэмбэ тогтоох

Õ¿ñýí õ¿ëýýæ áóé õýðýãöýýã äîòîð íü ìàë àæ àõóéí ¿éë àæèëëàãàà, àìüäðàë àõóéí îð÷èí, íèéãìèéí õàðèëöàà /ýìíýëýã, ñóðãóóëü, õýâëýë ìýäýýëýë, õàðèëöàà õîëáîî/, õóóëü, ýðõ ç¿éí îð÷èí ãýñýí ¿ç¿¿ëýëò¿¿äýýð òîäîðõîéëîâ. Ñóäàëãàà õèéõäýý äýä á¿òýö, çàõ çýýëèéí îð÷èí, õîðøîî, ºðõ, õîò àéëûí àæ àõóé áàéäàë çýðãèéã õàðãàëçàí ¿çñýí áîëíî. Ýíýõ¿¿ çîðèëòûã õýðýãæ¿¿ëñíýýð ìàë÷äûí íýí òýðã¿¿íä õ¿ñýí õ¿ëýýæ áàéãàà õýðýãöýýã ýðýìáýëýí òîäîðõîéëñîí áîëíî.

1.3.10. Мал аж ахуйг эрхлэх оновчтой хэлбэр

Ýíý àñóóäëûí õ¿ðýýíä ìàë àæ àõóéã ýðõëýí õºòºëæ áàéãàà îäîîãèéí ñèñòåì, ò¿¿íèéã áîëîâñðîíãóé áîëãîõ, ìàë ñ¿ðãèéí äààòãàëûí òàëààð ìàë÷èä, íèéãìèéí äàâõàðãûí ñàíàà áîäëûã òîäîðõîéëîâ.

1.3.11. Малчдын амьжиргааны талаарх ард иргэдийн болон малчдын єєрсдийн бодол, тэдний ойрын ирээдїйн зорилт

Ýíý çîðèëòûí õ¿ðýýíä ìàë÷èä àìüæèðãààãàà ñàéæðóóëàõ, îðëîãûí øèíý ýõ ¿¿ñâýð õàéõ, òóñëàõ àæ àõóé, íýìýëò áèçíåñ õèéõ òàëààð ÿìàð áîäîëòîé áàéãàà, õºäººä îðëîãî îëîõ áóñàä ÿìàð áîëîìæóóä áàéæ áîëîõ ò¿¿íèéã ìàë÷èä õýðõýí àøèãëàæ áàéãàà, ìàë÷èä ¿ð õ¿¿õäýý ÿìàð ìýðãýæèë, áîëîâñðîëòîé áîëãîõ áîäîëòîé áàéãàà çýðýã àñóóäëûã áàãòààâ. Ò¿¿í÷ëýí ýíý çîðèëòûí õ¿ðýýíä “Ìàë÷èä öààøèä ìàëàà ìàëëàñààð áàéõ óó?”, “Àìüæèðãààíû ººð ñîíãîëòòîé íºõöºëä ìàë÷èä ìàë àæ àõóéãàà îðõèõ óó?”, “Ìàë÷äûí îéðûí èðýýä¿éí çîðèëò /1-2,5 æèëýýð/” ãýñýí àñóóëòàä õàðèó ºãºâ.

1.4. Судалгааны арга зїй

1.4.1. Судалгааны арга

Òàâüñàí çîðèëãî, çîðèëòûã õýðýãæ¿¿ëýõèéí òóëä ñóäàëãààíû äàðààõ àðãóóäûã õýðýãëýâ. ¯¿íä: 1. Àñóóëãûí àðãà 2. Ôîêóñ ãðóïï ÿðèëöëàãûí àðãà Ñàíàìñàðã¿é ò¿¿âðèéí àðãààð öóãëóóëñàí ìýäýýëýëä SPSS ïðîãðàììààð áîëîâñðóóëàëò õèéâ. Ñóäàëãààãààð öóãëóóëñàí ìýäýýëýëä áîëîâñðóóëàëò õèéõ ¿åä ñîöèîëîãèéí ñóäàëãààíä îðîëöñîí ìàë÷äûí öººí õýñýã íü àñóóëãàä õàðèó ëàõäàà çààâðûí äàãóó õàð èóëààã¿é, çàðèì àñóóëòàä õàðèóëàëã¿é îðõèãäóóëñàí çýðýã áàéäàë èëýðñýí áºãººä èéì øàëòãààíààð àñóóëò á¿ðò îðîëöñîí õ¿íèé òîî íèéò îðîëöñîí õ¿íèé òîîíîîñ áàãà çýðýã /10-30 õ¿ðòýë/ çºð¿¿òýé áàéãàà íü ñóäàëãààíû íèéò ¿ð ä¿íä íºëººëºõã¿é þì.

1.4.2. Судалгаанд баримталсан зарчим

Ñóäàëãààã àëü áîëîõ áîäèòîé áîëãîõ ¿¿äíýýñ äàðààõü çàð÷ìûã áàðèìòëàâ. ¯¿íä:

- Íèéãìèéí îëîí äàâõàðãûã õàìàðñàí áàéõ. Ñóäàëãààíû áàã ýõëýýä ìàë àæ àõóéí ºíºº áà èðýýä¿éí òàëààð ìàë÷èä, ìàë àæ àõóéí ìýðãýæèëòýí, óäèðäàõ àëáàíû õ¿ì¿¿ñ òºäèéã¿é ñóìûí òºâ, õîò ñóóðèíä áàéãàà ìàëã¿é èðãýäèéí ñàíàà áîäëûã ñóäëàõ çîðèëò òàâüæ áàéñàí þì. Ãýâ÷ ñóäàëãààíû àðãà ç¿éã òóðøèõ ÿâöàä ñóìûí òºâ, õîòûí èðãýä íü ìàë àæ àõóéí ºíºº áà èðýýä¿é, ìàë÷äûí òàëààðõ îéëãîëò õàíãàëòã¿é, çàðèì íü ýíý òàëààð ñîíèðõîëã¿é ó÷èð ñóäàëãààíä îðîëöîõîîñ òàòãàëçñàí çýðãýýñ áîëæ öàã õóãàöàà àëäàõ, ¿ð àøèãã¿é õºäºëìºð çàðöóóëàõ, ýöñèéí á¿ëýãò áèäíèé òàâüñàí çîðèëãûã õàíãàõàä òºäèéëºí à÷ õîëáîãäîëã¿é ìýäýýëýë öóãëàõààð áàéãàà íü àæèãëàãäñàí þì. Èéìä áèä 12

ÌÎÍÃÎËÛÍ ÌÀË ÀÆ ÀÕÓÉÍ ÈÐÝÝįÉ

ñóäàëãàà ÿâóóëàõäàà ìàë÷èä áîëîí ìàë àæ àõóéí ýðäýìòýí, ìýðãýæèëòýí, ñóì, îðîí íóòãèéí óäèðäëàãûí ñàíàà áîäëûã èðãýäèéí ñàíàë ãýæ ¿çñýí áîëíî. Ñóäàëãààíä îðîëöñîí ìàë÷èä, èðãýäèéã àñóóäàëä ººðèéíõººðºº õàíäàõ áîëîìæ îëãîæ ñóäàëãààíû àñóóëãûã àëü áîëîõ ººðººð íü áè÷èæ áºãë¿¿ëýõ, çàðèì îéëãîõã¿é ç¿éëä íü íèéòëýã òàéëáàð ºãºõ, áè÷èã ¿ñãèéí ÷àäâàð ñóë õ¿ì¿¿ñèéí ñóäàëãààíû àñóóëãûã ººðñäèéíõ íü õýëñíýýð áè÷èæ òóñëàõ, òýäíèé ìàëûí òîî òîëãîé, ºðõèéí îðëîãî, çàðëàãà çýðãèéã õàìòðàí òîîöîæ ãàðãàõ çýðãýýð õýýðèéí ñóäàëãààã ã¿éöýòãýâ.

- Ìàãàäëàë áîäèò áàéäàë ðóó òýì¿¿ëýõ. Ñóäàëãààíä õàìðàãäàõ ñóáúåêòèéã òîî, õýìæýý, ãàçàð ç¿éí áàéðøèë, á¿ñ á¿ñë¿¿ðèéí õóâüä ìàãàäëàëûí õàìãèéí áîäèò áàéäëûã õàìãèéí áàãà îëîíëîãîîð òºëººëæ ÷àäàõààð áîäîæ ñîíãîëò õèéâ. Ìîíãîë îðíû ºðãºí óóäàì íóòàã, áàéãàëü, öàã óóð, ýäèéí çàñãèéí îíöëîã áàéäëûã ñóäàëãààíä õýðõýí òóñãàñíûã “ñóäàëãààíû îáúåêò” ãýñýí àðãà ç¿éí õýñýãò òîäîðõîé òàéëáàðëàí îðóóëñàí áîëíî. Ñóäàëãààíû òºëººëºõ ÷àäâàðûã áîäèòîé áîëãîõ ¿¿äíýýñ ñàíàìñàðã¿é ò¿¿âýðëýëòèéí àðãà áîëîí ñóäàëãàà ÿâóóëæ áóé îðîí íóòãèéí ñòàòèñòèê äóíäàæ ¿ç¿¿ëýëòèéã õàðãàëçàí çîðèóäààð ò¿¿âýðëýõ àðãûã àëü àëèéã íü õýðýãëýâ. Òóõàéëáàë ñóäàëãààíä ñîíãîí àâñàí ñóì, áàãèéí óäèðäëàãàòàé óóëçàæ ìàë÷èí ºðõèéí ìàëûí òîî, àìüæèðãààíû ò¿âøèí çýðýã õîëáîãäîõ òîî áàðèìòàä ä¿í øèíæèëãýý õèéñíèé ¿íäñýí äýýð ñóäàëãààíä õàìðóóëàõ õîò àéëûã óðüä÷èëàí çîðèóäààð ñîíãîõ, çàì äàãóó òààðàëäàõ õîò àéëûã ñàíàìñàðã¿é áàéäëààð ñóäàëãààíä ñîíãîí îðîëöóóëàõ çý ðãý ýð àæ èëë àâ. Õ àðèí ñóäàëãààíä õàìðàãäñàí ìàë ÷äûí íàñ, õ¿éñ, áîëîâñðîëûí áàéäàë íü åðºíõèé人 ñàíàìñàðã¿é áàéäëààð ñîíãîãäñîí áîëíî.

- Áîäèòîé õýìæèõ íýãæèéã ñîíãîõ. Ìàë÷äûí àìüæèðãààíû ò¿âøèíã ¿íýëýõäýý òýäíèé îðëîãûí ãîë ýõ ¿¿ñâýð áîëîõ ºðõèéí ìàëûí òîî, òîëãîé ãýñýí ¿ç¿¿ëýëòèéã ñîíãîí àâ÷ õýìæèõ ¿ç¿¿ëýëò áîëãîí àøèãëàâ. Ãýõäýý ºðõèéí ìàëûí òîî àäèë áîëîâ÷ àì á¿ëèéí òîî õàðèëöàí àäèëã¿é, áîã áîëîí áîä ìàëûí òîî ººð ººð áàéãàà çýðãèéã õàðãàëçàí “ºðõèéí íýã õ¿íä íîãäîõ ìàëûí òîî /áîãîîð/, ºðõèéí íýã õ¿íä íîãäîõ îðëîãî” ãýñýí ¿ç¿¿ëýëò¿¿äèéã ñóäàëãààíä ñîíãîí àøèãëàñàí íü ñóäàëãààíû ¿ð ä¿íã áîäèòîé áîëãîõîä ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé áîëñîí ãýæ ¿çýæ áàéíà. Ìàë÷äûí àëèâàà àñóóäàëä õàíäàõ õàíäëàãà íü òýäíèé ºðõèéí îðëîãûí ò¿âøèí, ìàëûí òîîíîîñ èõýýõýí õàìààð÷ áàéãàà ó÷èð äýýðõ ¿ç¿¿ëýëò¿¿äèéã ñóäàëãààíä ºðãºí àøèãëàõ çàéëøã¿é øààðäëàãà òàâèãäàæ áàéñàí þì. Ìàë÷èí ºðõèéí íýã õ¿íä íîãäîõ ìàëûí òîîã òîîöîõäîî äàðààõü àðãûã õýðýãëýâ. ¯¿íä: òóõàéí ºðõèéí íèéò ìàëûí òîîã òîîöîõäîî 2002 îíû æèëèéí ýöñèéí ìàë òîîëëîãûí ä¿íã /”À” äàíñ/ ñóóðü áîëãîæ, ò¿¿íýýñ õîéø ìàëûí òîî òîëãîéä ãàðñàí ººð÷ëºëòèéã òîîöîæ îäîî áàéãàà ìàëûí òîîã òîãòîîâ. ªðõèéí íèéò ìàëûã áîãä øèëæ¿¿ëýõäýý òýìýý, àäóóã 7, ¿õðèéã 6, õîíü ÿìààã òóñ á¿ð 1 áîãîîð òîîöîæ áîãä øèëæ¿¿ëýâ. Òóõàéí ºðõèéí íýã õ¿íä íîãäîõ ìàëûí òîîã /áîãä øèëæ¿¿ëñíýýð/ òîãòîîõäîî ºðõèéí íèéò ìàëûí òîîã /áîãä øèëæ¿¿ëñíýýð/ ºðõèéí àì á¿ëèéí òîîíä õóâààæ òîãòîîâ. Æèøýý íü: 6 àì á¿ëòýé, íèéò 170 òîëãîé ìàëòàé /¯¿íýýñ òýìýý 5, àäóó 10, ¿õýð 15, õîíü 80, ÿìàà 60/ ìàë÷èí ºðõèéí íýã õ¿íä íîãäîõ ìàëûí òîîã òîäîðõîéëú¸. ¯¿íèé òóëä ýõëýýä òóõàéí ºðõèéí íèéò ìàëûí òîîã áîãä øèëæ¿¿ëíý. Ìàëûí òîî/áîãîîð/ = 5/òýìýý/ õ 7+10/àäóó/ õ 7+15/¿õýð/ õ 6+80/õîíü/+60/ ÿìàà/=335/áîã/ ªÍÕÍÌÒ4=335:6=56/áîã/ 4

ªðõèéí íýã õ¿íä íîãäîõ ìàëûí òîî /áîãîîð/ 13

ÌÎÍÃÎËÛÍ ÌÀË ÀÆ ÀÕÓÉÍ ÈÐÝÝįÉ

Ìàë÷èí ºðõèéí æèëèéí îðëîãûã òîîöîõäîî òóõàéí ìàë÷èí ºðõèéí õ¿íñýíäýý õýðýãëýñýí ñ¿¿, öàãààí èäýý, ìàõ çýðãèéã òóõàéí îðîí íóòãèéí çàõ çýýëèéí õàíøààð õóäàëäàæ áîðëóóëñàí á¿òýýãäýõ¿¿íèé ¿íèéã ººðñäèéí õýëæ ìýä¿¿ëñýí áîëîí çàõ çýýëèéí äóíäàæ ¿íýýð, ìàëûí íýãæèéí àøèã øèìèéã òîîöîõäîî òóõàéí ìàëûí ¿¿ëäýðëýã áàéäàë, íàñ, õ¿éñ çýðãèéã õàðãàëçàí òîãòîîãäñîí íîðìàòèâ áîëîí ìàë÷äûí ººðñäèéí ìýä¿¿ëýã çýðãèéã ¿íäýñëýí òîäîðõîéëñîí áîëíî. Ìàë÷èí ºðõèéí íýã õ¿íä íîãäîõ îðëîãûã òîîöîõäîî ºðõèéí æèëèéí îðëîãûã ºðõèéí àì á¿ëèéí òîîíä õóâààæ, ñàðûí îðëîãûã òîîöîõäîî æèëèéí îðëîãûã 12 ñàðä õóâààæ òîîöîâ.

1.4.3. Судалгааны объект

Ñóäàëãààíû îáúåêòûã ñîíãîõäîî ýäèéí çàñãèéí á¿ñ áîëîí Ìîíãîë îðíû íóòàã äýâñãýðèéí ãàçàð ç¿éí áàéðëàë, áàéãàëü, öàã óóðûí îíöëîã àëü àëèéã õàðãàëçàí ¿çñýí áîëíî. Ò¿¿í÷ëýí ñóäàëãààíû àíõäàã÷ ìàòåðèàëä áîëîâñðóóëàëò õèéæ ä¿ãíýëò ãàðãàõäàà èõýíõ òîõèîëäîëä ýäèéí çàñãèéí á¿ñýýð, çàðèì òîõèîëäîëä ãàçàð ç¿éí áàéðëàëààð á¿ëýãëýí ñóäàëãàà õèéñýí áîëíî. Àéìãóóä íü îðøèí áàéãàà áàéðëàë, çàõ çýýëèéí õàðèëöàà, áàéãàëü, öàã óóð, äýä á¿òöèéí õóâüä òºñòýé áàéäëààðàà ýäèéí çàñãèéí á¿ñ¿¿ä áîëæ õóâààãäñàí ó÷èð ýäèéí çàñãèéí á¿ñýýð ñóäàëãàà õèéõ íü ñóäàëãààíû áîäèò áàéäàëä èë¿¿ îéð äºõºì õýäèé ÷ çàðèì íýã òîõèîëäîëä ýäèéí çàñãèéí Òºâèéí á¿ñýä áàãòàõ Ñýëýíãý, ªìíºãîâü àéìãèéã àäèë íºõöºëòýé ãýæ ¿çýõ ¿íäýñëýë áàãà þì. Äýýðõ íºõöºë áàéäëûã õàðãàëçàí ¿çýæ Ìîíãîë îðíû Àëòàé, Õàíãàé, Õýíòèé íóðóóíû àé ñàâ, îéò õýýð, òàë õýýð, ãîâèéí á¿ñ, õîò, ñóóðèíãèéí îð÷èì, ãàçàð òàðèàëàíãèéí áîëîí ýäèéí çàñãèéí á¿ñèéã òºëººë¿¿ëýí äàðààõü àéìãóóäàä ñóäàëãààã ÿâóóëàâ. ¯¿íä: - Àëòàéí óóëàðõàã íóòàã, áàðóóí á¿ñèéí ýäèéí çàñãèéí á¿ñ íóòãèéã òºëººë¿¿ëæ Õîâä, Ãîâü-Àëòàé, Áàÿí-ªëãèé àéìãèéí íýð á¿õèé 8 ñóìûã ñîíãîâ. Àëòàéí óóëàðõàã íóòàã íü àëòàé, ãîâü, õýýð õîñîëñîí ªìíºãîâèîñ Áàÿí-ªëãèé àéìàã õ¿ðòýë 2 ìÿíãà ãàðóé êèëîìåòð óðò ãàçàð íóòãèéã õàìàðíà. Àëòàéí íóðóóíû ñàëáàð óóëñûí òºâ õýñýãò îðøèõ Ãîâü-Àëòàé àéìãààñ ñîíãîñîí ñóìóóä íü õèë çàëãàà îðøèõ Áàÿíõîíãîð, Çàâõàí àéìãèéã òºëººëºõ òºäèéã¿é ýäèéí çàñãèéí áàðóóí á¿ñèéí ãîâü, òàë õýýðèéã òºëººëºõ áàéãàëü, öàã óóð, ìàë àæ àõóé ýðõëýõ àäèë òºñòýé òàëóóäòàé. Õîâä, Áàÿí-ªëãèé àéìãààñ ñîíãîñîí ñóìóóä íü Óâñ, Áàÿí-ªëãèé àéìãèéí èõýíõ íóòãèéí áàéãàëü, öàã óóð, îðîí íóòãèéí îíöëîãèéã òºëººëºõ áîëîìæòîé þì.

- Õàíãàéí íóðóóíû àé ñàâ, îéò õýýð, ýäèéí çàñãèéí Õàíãàéí á¿ñèéã òºëººë¿¿ëæ Àðõàíãàé, Áóëãàí àéìãèéí íýð á¿õèé 10 ñóìûã ñîíãîâ. Ñîíãîñîí àéìãóóä íü òóõàéí á¿ñ íóòàãò áàéðëàõ ªâºðõàíãàé, Õºâñãºë àéìãèéã òºëººëºõ õàíãàé, îéò õýýð, òàë õýýðèéí á¿ñýä áàãòàæ áóéí äýýð áàéãàëü, öàã óóð, ìàë ìàëëàãààíû èæèë òºñòýé àðãà òåõíîëîãèòîé áîëíî.

- Ãàçàð òàðèàëàíãèéí áîëîí ýð÷èìæñýí ìàë àæ àõóéí á¿ñ íóòàã, ãîâü, òàë õýýðèéí á¿ñ, ýäèéí çàñãèéí òºâèéí á¿ñèéã òºëººë¿¿ëæ Òºâ, Ñýëýíãý, Äóíäãîâü, ªìíºãîâü àéìãèéí 8 ñóìûã ñîíãîâ. Òºâ, Ñýëýíãý àéìãààñ ñîíãîñîí ñóìóóä íü ãàçàð òàðèàëàíãèéí á¿ñ áîëîí ýð÷èìæñýí ìàë àæ àõóé ýðõëýõ àðãà áàðèëä ò¿ëõ¿¿ øèëæñýí, äýä á¿òýö õàðüöàíãóé ñàéí õºãæñºí çýðýã îíöëîãòîé áîë Äóíäãîâü, ªìíºãîâü àéìãààñ òºëººëºí ñîíãîñîí ñóìóóä íü ãàçàð ç¿éí á¿ñ÷ëýëèéí õóâüä ãîâü, õýýðèéí á¿ñèéí íèéòëýã õàíäëàãûã òºëººëºõ þì.

- Õýíòèéí íóðóóíû àé ñàâ, òàë õýýðèéí á¿ñ, ýäèéí çàñãèéí ç¿¿í á¿ñèéã òºëººë¿¿ëæ Õýíòèé, Ñ¿õáààòàð àéìãèéí íýð á¿õèé 8 ñóìûã ñîíãîâ. Ñîíãîñîí àéìàã ñóìóóä íü ýäèéí çàñãèéí ç¿¿í á¿ñ, Õýíòèéí íóðóóíû àé ñàâ, òàë õýýðèéí áàéãàëü, öàã óóðûí îíöëîãèéã òºëººëæ áàéãàà þì.

14

ÌÎÍÃÎËÛÍ ÌÀË ÀÆ ÀÕÓÉÍ ÈÐÝÝįÉ

- Óëààíáààòàðûí á¿ñèéã òºëººëæ Ñîíãèíîõàéðõàí ä¿¿ðãèéí 21 ä¿ãýýð õîðîî /õóó÷íààð Ïàðòèçàíû ñàíãèéí àæ àõóé/-ã ñîíãîæ ñóäàëãààíä õàìðóóëàâ. Óëààíáààòàð õîòûí Ñîíãèíîõàéðõàí ä¿¿ðãèéí 21 ä¿ãýýð õîðîî íü 1990 îíîîñ ºìíº íèéñëýëèéã ñ¿¿ãýýð õàíãàäàã, ýð÷èìæñýí ñ¿¿íèé ôåðì á¿õèé á¿ñ íóòàã áàéñàí áºãººä îäîî ÷ ñ¿¿íèé ÷èãëýëýýð ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëäàã îëîí àæ àõóéí íýãæ, ìàë á¿õèé èðãýäòýé õîò îð÷ìûí ýð÷èìæñýí ìàë àæ àõóéí ¿éëäâýðëýëèéã òºëººëæ ÷àäàõ íóòàã þì.

1.4.4. Судалгааны ажлын хэмжээ

ªìíº äóðüäñàí÷ëàí ñóäàëãààíä íèéò 11 àéìàã, íèéñëýë õîòûí íèéò 34 ñóì, 1 ä¿¿ðãèéí íóòàã äýâñãýðèéã ñîíãîí àâ÷ áàéãàëü, öàã óóð, äýä á¿òýö, çàõ çýýëèéí õºãæ뺺ð àäèë òºñòýé ñóìäààñ íýãèéã òºëººë¿¿ëýõ áàéäëààð ñîíãîëò õèéñýí áîëíî /1 ä¿ãýýð ãðàôèê /. Ñóäàëãààíä õàìðàãäñàí àéìàã, ñóìûí òýìäýãëýë

Ãðàôèê 1

Ýõ ñóðâàëæ: “Ìîíãîëûí ìàë àæ àõóéí èðýýä¿é” ñóäàëãààíû áàãèéí òýìäýãëýë çóðàã

Ìàë÷äûí ñàíàà áîäëûã ñóäëàõ áîëîí ñàëáàðûí ýðäýìòýí, ìýðãýæèëòýí, óäèðäàõ àæèëòíû /èðãýä/ ñàíàà áîäëûã ñóäëàõ ãýñýí õî¸ð ÷èãëýëýýð àñóóëãà áîëîâñðóóëàí ñîöèîëîãèéí ñóäàëãàà ÿâóóëàâ. Ñóäàëãààíû àæëûí õýìæýý íü 11 àéìãèéí 34 ñóì, íèéñëýëèéí 1 ä¿¿ðãèéí íèéò 773 ìàë÷íààñ 680 õóâèëáàðààð õàðèóëò ºãºõ 50 àñóóëòààð, 234 ñàëáàðûí ýðäýìòýí, ìýðãýæèëòýí, óäèðäàõ àëáàí òóøààëòíààñ 117 õóâèëáàðààð õàðèóëò ºãºõ 11 àñóóëòààð ñîöèîëîãèéí ñóäàëãàà ÿâóóëæ íèéò 123.6 ìÿíãà ãàðóé íýãæ ¿ç¿¿ëýëòýä SPSS ïðîãðàììààð áîëîâñðóóëàëò õèéæ ãàðñàí ¿ð ä¿íã çàäëàí øèíæëýõ, íýãòãýí ä¿ãíýõ àðãààð òîäîðõîéëñíîîð õýìæèãäýíý. Ñîöèîëîãèéí ñóäàëãààíä îðîëöñîí 773 ºðõèéã òºëººëñºí ìàë÷èäòàé íýã á¿ð÷ëýí ÿðèëöàæ, ñóäàëãààíû àñóóëãûí õóóäñûã ººðñ人ð íü õàðèóëò áè÷¿¿ëæ, îéëãîõã¿é áóþó ëàâëàæ àñóóñàí àñóóëòàä íü ñóäëàà÷èä òàéëáàð ºãñºí áîëíî. Ìàë÷èí ºðõèéí ìàëûí òîî, îðëîãî, çàðëàãà çýðãèéã òîîöîõûí òóëä ìàë÷èí òóñ á¿ð íýã ºðõèéã òºëººëñºí áàéõààð ñîíãîëòûã õèéñýí áîëíî. Èéì ó÷ðààñ ìàë÷äûí îðëîãî, çàðëàãà, ìàëûí òîî òîëãîéí ººð÷ëºëòòýé õîëáîîòîé ñóäàëãààíû õýñýã íü ìàë÷èí ºðõèéã òºëººëñºí ñóäàëãàà þì. Ñîöèîëîãèéí ñóäàëãààíû ä¿íã õàðüöóóëàõ, çàðèì àñóóäëûí ó÷èð 15

ÌÎÍÃÎËÛÍ ÌÀË ÀÆ ÀÕÓÉÍ ÈÐÝÝįÉ

“Ìîíãîëûí ìàë àæ àõóéí èðýýä¿é” ñóäàëãààíä ñîíãîí àâñàí àéìàã, ñóìä Õ¿ñíýãò 1 No

Ãàçàð ç¿éí áîëîí ýäèéí çàñãèéí á¿ñèéí íýð

Àéìãèéí íýð

Ñóäàëãààíä õàìðàãäñàí ºðõèéí òîî

Ñóäàëãààíä õàìðàãäñàí ñóìûí íýð

1.

Ýäèéí çàñãèéí áàðóóí á¿ñ áóþó Àëòàéí óóëàðõàã íóòàã

Õîâä Ãîâü-Àëòàé Áàÿí-ªëãèé

37 110 67

Õîâä, Áóÿíò, Áèãýð, Öîãò, Öýýë, Õàëèóí, Äýë¿¿í, Òîëáî

2.

Ýäèéí çàñãèéí õàíãàéí á¿ñ áóþó Õàíãàéí íóðóóíû àé ñàâ, îéò õýýð

Àðõàíãàé, Áóëãàí

183 71

Ýðäýíýáóëãàí, ªãèéíóóð, Öýíõýð, ªíäºð-Óëààí, Ýðäýíýìàíäàë, Õàéðõàí, Äàøèí÷èëýí, Ãóðâàíáóëàã, Ñàéõàí, Ñàéõàí-Îâîî

3.

Ýäèéí çàñãèéí òºâèéí á¿ñ áóþó ãàçàð òàðèàëàíãèéí áîëîí ýð÷èìæñýí ìàë àæ àõóéí á¿ñ íóòàã, ãîâü, òàë õýýðèéí á¿ñ

Äóíäãîâü, ªìíºãîâü, Ñýëýíãý, Òºâ

53 41 41 33

Äýëãýðöîãò, Õóëä, Öîãò-Îâîî, Õàíõîíãîð, Õóøààò, Õ¿äýð, Áàòñ¿ìáýð, Æàðãàëàíò

4.

Ýäèéí çàñãèéí ç¿¿í á¿ñ áóþó Õýíòèéí íóðóóíû àé ñàâ, òàë õýýðèéí á¿ñ

Õýíòèé Ñ¿õáààòàð

83 34

Á¿ðýíöîãò, Ò¿ìýíöîãò, Àñãàò, Áàðóóí-Óðò, Áàÿíõóòàã, Æàðãàëòõààí, Öýíõýðìàíäàë, ̺ðºí

5.

Óëààíáààòàðûí á¿ñ

Óëààíáààòàð

20

ÑÕÄ-èéí 21-ð õîðîî /õóó÷íààð Ïàðòèçàíû ÑÀÀ/

11 àéìàã áîëîí íèéñëýë õîò

773

34 ñóì, 1 ä¿¿ðýã

6.

Ä¿í

øàëòãààíûã íàðèéâ÷ëàí òîäðóóëàõ çîðèëãîîð 5 àéìàãò òóñ á¿ð 15-20, íèéò 100 îð÷èì ìàë÷äûí äóíä ìàë àæ àõóéí ºíºº áà èðýýä¿é ñýäýâò ôîêóñ ãðóïïûí ÿðèë öëàãûã çîõèî í áàéãó óëëàà. Ýíýõ¿ ¿ ñóäàëãààíû ýöýñò ñóäàëãààíä îðîëöîãñîä ººðèéí ýçýìøèëä áàéãàà ìàëûí òîî òîëãîé, ºðõèéí àìüæèðãààíû ò¿âøèí, áîëîâñðîë, ìýðãýæèë, îðøèí ñóóãàà àéìàã ñóì, á¿ñ á¿ñë¿¿ð çýðãýýñ õàìààð÷ õýðõýí õàðèóëæ áàéãààä àíàëèç õèéæ 400 ãàðóé õ¿ñíýãò, ãðàôèê ãàðãàñàí áîëíî. Òàéëàíã àëü áîëîõ òîâ÷, òîäîðõîé áîëãîõ ¿¿äíýýñ òàéëàíãèéí ¿íäñýí õýñýãò 69 õ¿ñíýãò, 39 ãðàôèê ñîíãîí àâ÷ 28 õ¿ñíýãòèéã õàâñðàëòààð îðóóëàâ. Ñóäàëãààíû àðãà ç¿é áîëîâñðóóëàõ, ñîöèîëîãèéí ñóäàëãààíû àñóóëãûã òóðøèõ àæëààð ªâºðõàíãàé àéìãèéí Òàðàãò, Áàò-ªëçèé, Òºãðºã ñóìàíä àæèëëàñàí þì. Ãý õäýý äýý ðõ àéìãèéí ñóìäàä àæèë ëàñàí ñóäàëãààíû ìàòåðèàëûã òàéëàíä îðóóëàëã¿é ñàíàë àñóóëãûí àñóóëòûã áîëîâñðîíãóé áîëãîõ, ñóäàëãààíû àðãà ç¿éã ñàéæðóóëàõàä àøèãëàñàí áîëíî.

1.4.5. Судалгааны тєлєєлєх чадвар

“Ìîíãîëûí ìàë àæ àõóéí èðýýä¿é” ñóäàëãààíû õýýðèéí ò¿¿âýð ñóäàëãàà íü íèéò 21 àéìãèéí 55 õóâèéã, 326 ñóìûí 10.4 õóâèéã õàìàðñàí áàéíà. Ñóäàëãààíä õàìðóóëàõ àéìàã, ñóìûã ñîíãîõäîî áàéãàëü, öàã óóð, ãàçàð ç¿éí á¿ñ á¿ñë¿¿ð, ýäèéí çàñãèéí á¿ñ÷ëýë, äýä á¿òýö, ìàëûí áàéðøèë, òºðºëæèëò çýðýã îëîí ¿ç¿¿ëýëòèéã òîîöîæ, èæèë òºñòýé øèíæ ÷àíàðààð íü òºëººë¿¿ëýõ çàð÷ ìûã áàðèìòàëñàí òóë òºëº ºëºõ ÷àäâàð íýë ýýä ºíäº ð áîëñîí ãýæ ñóäàëãààíû áàã ¿çýæ áàéíà. Ìîíãîë îðíû áàéãàëü, öàã óóð, àëòàé, õàíãàé, ãîâü, õýýðèéí á¿ñ, ýäèéí çàñãèéí á¿ ñ íóòàã, çàõ çýýëèéí õ àðèëöààíû õºãæ ëèéí ò¿ âøèí çýð ýã ¿ç¿¿ëýëò¿¿äýýð ñóäàëãààíä õàìðàãäàõ àéìàã, ñóìûã õýðõýí ñîíãîæ áóñàä àéìàã, ñóìûã òºëººë¿¿ëñýí òóõàé 1.4.3-ä òîäîðõîé ºã¿¿ëñýí. Ñóäàëãààíä ñîíãîæ àâñàí 34 ñóì òóñ á¿ðýýñ ñàíàìñàðã¿é ò¿¿âðèéí àðãà áîëîí äóíäæèéã òºëººëºõ çîðèóäûí ñîíãîëòûã õîñëóóëàí 20-25 ìàë÷èí ºðõ /íèéò 773 ºðõèéí ìàë÷èí/, 16

ÌÎÍÃÎËÛÍ ÌÀË ÀÆ ÀÕÓÉÍ ÈÐÝÝįÉ

3-5 óäèðäàõ àæèëòàí, ìýðãýæèëòýí ñîíãîæ àâñàí íü ñóäàëãààíû òºëººëºõ ÷àäâàðûã òîäîðõîé õýìæýýíä õàíãàæ áàéíà. Ñóäàëãààíä õàìðàãäñàí àéìãèéí òºâººñ 3-5 óäèðäàõ àæèëòàí, ìýðãýæèëòýí, íèéñëýëýýñ 60 ãàðóé óäèðäàõ àæèëòàí, ìàë àæ àõóéí ñàëáàðûí ýðäýìòýí, ìýðãýæèëòíèéã õàìðóóëæ, íèéòäýý 234 óäèðäàõ àæèëòàí, ýðäýìòýí, ìýðãýæèëòíèéã ñóäàëãààíä õàìðóóëñàí áîëíî. Ñóäàëãààíä ñîíãîñîí ìàë÷èí ºðõ¿¿äèéí àìüæèðãààíû äóíäàæ ò¿âøèí, ìàëûí òîî òîëãîéí äóíäàæ ¿ç¿¿ëýëò çýðýã íü òóõàéí àéìàã ñóìûí áîëîí óëñûí äóíäàæ ¿ç¿¿ëýëò¿¿äòýé îéðîëöîî áàéõààð òîîöîæ ñóäàëãàà ÿâóóëñàí íü òºëººëºõ ÷àäâàðûã íýìýãä¿¿ëñýí þì. Åðººñ ñóäàëãààíä õàìðàãäñàí ìàë÷äûí ìàëûí òîî òîëãîé íü óëñûí äóíäæèä õýð çýðýã îéð áàéãàà íü ñóäàëãààíû òºëººëºõ ÷àäâàðûã õàðóóëàõ ãîë ¿ç¿¿ëýëò þì. Ñóäàëãààíä ñîíãîæ àâñàí ìàë÷äûí ìàëûí òîî òîëãîéã óëñûí äóíäàæ ¿ç¿¿ëýëò¿¿äòýé õàðüöóóëæ 2 äóãààð õ¿ñíýãòýýð ¿ç¿¿ëýâ. Õ¿ñíýãòýýñ ¿çýõýä ñóäàëãààíä ñîíãîñîí ìàë÷èí ºðõèéí ìàëûí òîîíû á¿ëýãëýë íü óëñûí äóíäàæ ¿ç¿¿ëýëòýýñ õàìãèéí èõ íü 3.6 õóâèàð çºð¿¿òýé áàéãàà íü ñóäàëãààíû òºëº ºëºõ ÷àäâàð á îëîìæèéí ò¿âøèíä áàéãààã èëýðõèéëíý. Ìàë÷äûí ìàëûí á¿ëýãëýëèéã 2002 îíû óëñûí äóíäàæòàé õàðüöóóëñàí íü Õ¿ñíýãò 2 Ìàëûí òîîíû á¿ëýãëýë Ä¿í 10 õ¿ðòýë ìàëòàé 11-30 õ¿ðòýë ìàëòàé 31-50 õ¿ðòýë ìàëòàé 51-100 õ¿ðòýë ìàëòàé 101-200 õ¿ðòýë ìàëòàé 201-500 õ¿ðòýë ìàëòàé 501-999 õ¿ðòýë ìàëòàé 1000- äýýø ìàëòàé

2002 îíû óëñûí äóíäàæ * ªðõèéí Ä¿íä òîî ýçëýõ % 243 234 100.0 33183 13.6 42796 17.6 36165 14.9 55905 23.0 46051 18.9 25313 10.4 3160 1.3 661 0.3

Ñóäàëãààíä îðîëöñîí ìàë÷èí ºðõ ªðõèéí Ä¿íä òîî ýçëýõ % 773 100.0 117 15.1 123 15.9 102 13.1 207 26.8 126 16.3 74 9.5 16 2.1 8 1.1

Óëñûí äóíäàæ ñóäàëãààíû äóíäàæ çºð¿¿/+ - / 1.5 -1.7 -1.8 3.6 -2.6 -0.9 0.8 0.8

Ýõ ñóðâàëæ: ¯ÑÃ, “Ìàë, òýæýýâýð àìüòàä, òýæýýëèéí òîîëëîãûí 2002 îíû ä¿íãèéí òàíèëöóóëãà”, (ÓÁ., 2003), õ-8 õóóäàñ.

17

ÌÎÍÃÎËÛÍ ÌÀË ÀÆ ÀÕÓÉÍ ÈÐÝÝįÉ

ХОЁРДУГААР БЇЛЭГ:

МАЛ

АЖ

АХУЙН

ЄНЄЄГИЙН

БАЙДАЛ

Ìàë àæ àõóéí ñàëáàðûí ºíººãèéí áàéäëûã òîäîðõîéëîõäîî ñ¿¿ëèéí 10 ãàðóé æèëèéí õóãàöààíä òóñ ñàëáàð Ìîíãîë îðíû ýäèéí çàñàãò ÿìàð ¿¿ðýã ã¿éöýòãýæ áàéãàà, ìàëûí òîî òîëãîé õýðõýí ººð÷ëºãäñºí, òºð, çàñãèéí áàéãóóëëàãààñ ìàë àæ àõóéí ñàëáàðûã õºãæ¿¿ëýõ òàëààð ÿìàð àðãà õýìæýý àâ÷ õýðýãæ¿¿ëæ õè÷íýýí õýìæýýíèé õºðºí㺠çàðöóóëæ áàéãàà áîëîí ìàë àæ àõóéí ¿éëäâýðëýë ýðõëýõýä õóóëü, ýðõ ç¿éí îð÷èí, áàéãàëü, öàã óóðûí íºëººëºë, ìàë ìàëëàãàà, òýæýýë áýëòãýë, ìàëûí ¿ðæëèéí àæëûí ºíººãèéí ò¿âøèí çýðýã ýíý ÷èãëýëèéí öîãö àñóóäëààð ìàë÷èä, ìýðãýæèëòí¿¿äèéí ñàíàà áîäëûã ñóäàëæ õî¸ðäîã÷ ìàòåðèàëûã öóãëóóëæ õàðüöóóëñàí ñóäàëãàà õèéâ.

2.1. Мал аж ахуй монгол орны эдийн засгийн гол салбар болох нь

պ人 àæ àõóéí ñàëáàð ò¿¿íèé äîòîð ìàë àæ àõóé íü Ìîíãîë îðíû ýäèéí çàñãèéí ãîë ñàëáàðûí íýã áîëîõûã ºìíºõ õýñýãò íýãýíò äóðäñàí áèëýý. պ人 àæ àõóéí ñàëáàðûí ýäèéí çàñàãò ã¿éöýòãýõ ¿¿ðãèéã 2 äóãààð ãðàôèêààð òîäðóóëàí õàðóóëæ áàéíà. 2 äóãààð ãðàôèêààñ ¿çýõýä ýäèéí çàñàãò õºäºº àæ àõóéí ñàëáàðûí ã¿éöýòãýõ ¿¿ðýã 2000 îíîîñ ýõëýí áóóðàõ õàíäëàãàòàé áîëñîí áàéíà. 1995 îíä õºäºº àæ àõóéí ñàëáàð íü ÄÍÁ-èé 38.0 õóâèéã ¿éëäâýðëýæ áàéñàí áîë 2002 îíä 20.7 õóâü áîëæ áóóðñàí áàéíà. Ýíý íü 1999-2001 îíóóäàä ìàëûí òîî òîëãîé 30 ãàðóé õóâèàð õîðîãäñîíòîé õîëáîîòîé. ÄÍÁ-ä õºäºº àæ àõóéí á¿òýýãäýõ¿¿íèé ýçëýõ õóâü

Ãðàôèê 2 80 70 60

ÕÀÀ-í á¿òýýãäýõ¿¿íä ÌÀÀ-í

50

ñàëáàðûí ýçëýõ õóâü

40

ÄÍÁ-ä ÕÀÀ-í ñàëáàðûí ýçëýõ õóâü

30 20 10 0

1991

1995

2000

2001

2002

Ýõ ñóðâàëæ: Economic growth support and poverty reduction strategy (2003, Tokyo, Japan), p-112

Ìîíãîë óëñûí òºñºâ ýäèéí çàñãèéí ñàëáàðóóäààð õýðõýí õóâààðèëàãääàã, ò¿¿íèé äîòîð ìàë àæ àõóéí ñàëáàðò õè÷íýýí õýìæýýíèé òºñºâ íîãäîæ áàéãààã ìàíàé ñóäàëãààíû áàã ñ¿¿ëèéí 2 æèëèéí áàéäëààð ñóäàëæ ¿çýâ. /Õ¿ñíýãò 3/ պ人 àæ àõóé, ò¿¿íèé äîòîð ìàë àæ àõóéí ñàëáàð íü ÄÍÁ-ä ýçëýõ õóâü õýìæýýãýýð òýýâýð õîëáîî, ýð÷èì õ¿÷íèé ñàëáàðààñ 6-16 õóâèàð èë¿¿ õýäèé ÷ óëñûí òºñ⺺ñ íîãäîõ õóâü äýýðõ ñàëáàðóóäààñ 4-8 òýðáóì òºãðºãººð áàãà áàéíà. Ýíý íü áàéãàëüäàà çîõèöñîí ìàë àæ àõóéí ¿éëäâýðëýëä áàãà çàðäàë ãàðäàãòàé õîëáîîòîé áîëîâ÷ íºãºº òàëààð ìàë àæ àõóéã õºãæ¿¿ëýõ òàëààð ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä òºðººñ õºðºíãº, õ¿÷ áàãà çàðöóóëæ áàéãààãèéí íîòîëãîî þì.

2003-2004 îíä Õ¿íñ, õºäºº àæ àõóéí ñàéäûí ýðõëýõ àñóóäëûí õ¿ðýýíä óëñûí òºñ⺺ñ çàðöóóëàãäàæ áàéãàà 15.75 òýðáóì òºãðºãèéí äèéëýíõ õóâü íü ñàëáàðûí àæèëòàí, àëáàí õààã÷äûí öàëèí, óðñãàë çàðäàë, ¿éë÷èëãýýíèé çàðäàëä õóâààðèëàãäàæ áàéãàà áºãººä ìàë àæ àõóéã õºãæ¿¿ëýõ ¿éë àæèëëàãààíä çàðöóóëàõ õºðºí㺠º÷¿¿õýí õýñãèéã ýçýëæ áàéíà. Òóõàéëáàë 2003 îíä ìàë ¿ðæëèéí àæèëä 18

ÌÎÍÃÎËÛÍ ÌÀË ÀÆ ÀÕÓÉÍ ÈÐÝÝįÉ

Ìîíãîë óëñûí 2003-2004 îíû òºñâèéí õóâààðèëàëò

Õ¿ñíýãò 3 2003 îí òºëºâëºãºº /ñàÿ.òºã/

¯ç¿¿ëýëò Çàðëàãà áà öýâýð çýýëèéí ä¿í Íèéòëýã ¿éë÷èëãýý Íèéãìèéí ¿éë÷èëãýý Ýð÷èì õ¿÷, õàíãàìæ պ人 àæ àõóé Óóë óóðõàé, ¿éëäâýð, áàðèëãà Òýýâýð, õîëáîî Áóñàä çàðäàë Òîõèðóóëãûí ¿éë÷èëãýý

2004 îíû òºñºë /ñàÿ.òºã/

Íèéò ä¿í

Õóâü

Íèéò ä¿í

Õóâü

579976.8 105789.7 311932.6 16316.5 12733 2891.5 20747.9 135084.8 -37657.9

100.0 18.2 53.8 2.8 2.2 0.5 3.6 23.3 -6.5

661188.4 124693.6 358901.5 20136.9 15755.6 3556.2 24324.1 144628.2 45995.1

100.0 18.9 54.3 3.0 2.4 0.5 3.7 21.9 -7.0

Ýõ ñóðâàëæ: Ìîíãîë óëñûí 2004 îíû òºñâèéí òàíèëöóóëãà

óëñûí õýìæýýíä äºíãºæ 180 ñàÿ òºãðºãèéí õºðºí㺠îðóóëàëò õèéñýí áîë 2004 îíä ýíý àæèëä 140 ñàÿ òºãðºã, ýð÷èìæñýí ìàë àæ àõóéã õºãæ¿¿ëýõýä 50 ñàÿ òºãðºã çàðöóóëàõààð òºëºâëºñºí áàéíà.5 Á¿òýí æèëèéí òóðøèä óëñûí õýìæýýíèé ìàë ¿ðæëèéí àæèëä òºñ⺺ñ äºíãºæ 140 ñàÿ òºãðºã çàðöóóëæ áàéãàà íü ýð÷èìæñýí ìàë àæ àõóéí ãàíö ôåðì áàéãóóëàõàä õ¿ðýëöýõã¿é õºðºí㺠þì. 2004 îíû áàéäëààð õºäºº àæ àõóéí ñàëáàðò îðóóëàõ õºðºí㺠îðóóëàëò óëñûí òºñâèéí íèéò õºðºí㺠îðóóëàëòûí äºíãºæ 0.7 õóâü áóþó 320 ñàÿ òºãðºã áàéõàä äýä á¿òöèéí ñàëáàðò íèéò õºðºí㺠îðóóëàëòûí 69.9 õóâü íü íîãäîæ áàéíà. Õàðèí 1990 îíîîñ õîéøõè õóãàöààíä ìàëûã ýì÷ëýí ñýðãèéëýõ ¿éë àæèëëàãààíû ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëò çàõ çýýëèéí íºõöºëä íèéöýí ñàéæèð÷, ìàëûã ýì÷ëýõ, ºâ÷íººñ ñýðãèéëýõ ¿éë àæèëëàãààíû òºñºâ, çàðäàë òîãòâîðòîé ºñ÷ èðñíèéã 3 äóãààð ãðàôèêààñ õàðæ áîëíî. Ìàë ýì÷ëýõ, ºâ÷íººñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ ¿éë àæèëëàãààíä òºðººñ çàðöóóëñàí õºðºíãº

Ãðàôèê 3 75498.1

80000 60000 40000

Õàìðàãäñàí

49801.5 37814.9

ìàëûí òîî*

41064.4

/ìÿí.òîë./ Çàðäëûí õýìæýý /ñàÿ òºã/

20000 1928

1899.9 0

1999

2000

2900 2001

3199.9 2002

Ýõ ñóðâàëæ: “Ìîíãîëûí ìàë ýìíýëýã” ñýòã¿¿ë ¹-6(53), (ÓÁ 2003), õ-22

Ìîíãîë Óëñ 2003 îíû æèëèéí ýöñèéí áàéäëààð 25.3 ñàÿ òîëãîé ìàë òîîëóóëñíû äîòîð 255.6 ìÿíãàí òýìýý, 1958.6 ìÿíãàí àäóó, 1784.3 ìÿíãàí ¿õýð, 10706.2 ìÿíãàí õîíü, 10603.4 ìÿíãàí ÿìàà áàéñàí áàéíà. Ìàíàé ñóäàëãààíû áàãààñ Ìîíãîë îðíû ìàëûí òîî òîëãîéí ºñºëò ñ¿¿ëèéí 10 ãàðóé æèëä õýðõýí ººð÷ëºãäºæ áàéãààã ñóäëàâ. Ýíý õóãàöààíä Ìîíãîë îðíû ìàëûí òîî òîëãîéí ºñºëò òîãòâîðã¿é, ºñºõáóóðàõ-ºñºõ-áóóðàõ ãýñýí õýëáýëçýëòýé áàéãààã 4 ä¿ãýýð ãðàôèêààñ õàðæ áîëíî.

5

2.2.

Малын тоо толгойн єєрчлєлт, сїргийн бїтэц, ба йр ши л

Ìîíãîë óëñûí 2004 îíû Òºñâèéí òóõàé õóóëèéí òºñºë, Òºñâèéí òºñëèéí òàíèëöóóëãà, ÓÁ, 2003 19

ÌÎÍÃÎËÛÍ ÌÀË ÀÆ ÀÕÓÉÍ ÈÐÝÝįÉ

Íèéò ìàë ñ¿ðãèéí òîî, òîëãîéí ººð÷ëºëò /1980-2003 îí/

Ãðàôèê 4

Ìàëûí òîî /ìÿí.òîëãîéãîîð/

34000

33568.9

32897.5

32000 30227.5

30000

29300.1

28000 26075.3

26000 23771.4

24000

25174.7

25307.8

23897.6

22485.5

22000

Îí 1980 1985 1990 1991 1992 1993 1994 1995

1996 1997 1998

1999 2000 2001 2002 2003

Ýõ ñóðâàëæ: ¯ÑÃ-ûí ýìõòãýë (ÓÁ 1985, 1990, 1995, 2002, 2003)

Ìàëûí ºñºëò òîãòâîðã¿é áàéãààä íºëººëæ áóé îëîí õ¿÷èí ç¿éëýýñ áýë÷ýýðèéí ìàëëàãààòàé ìîíãîë ìàëûí õóâüä õàìãèéí ãîë íü áàéãàëü, öàã óóðûí íºëººëºë þì. Òóõàéëáàë, 1983, 1993, 1999-2002 îíóóäàä ìàëûí òîî, òîëãîé áóóð÷ áàéñàí íü òóõàéí æèë¿¿äýä çóä áîëæ áàéñàí ¿åòýé äàâõöàæ áàéíà.

1999 îíîîñ õîéø òîõèîëäñîí ãàí, çóä, ààäàð áîðîî, õ¿÷òýé ñàëõè, õóðö íàð, öî÷èð õ¿éòðýë çýðýã áàéãàëèéí ãàìøèãò ¿çýãäë¿¿ä íü ìàëûí òîî òîëãîéã ýðñ õîðîãäóóëàâ. ßëàíãóÿà 1999-2002 îíóóäàä Ìîíãîë îðíû íóòàã äýâñãýðèéí 60-70 õóâèéã õàìàðñàí ãàí, çóä æèë äàðààëàí áîëæ ýíý õóãàöààíä óëñûí õýìæýýãýýð íèéò 11 ñàÿ ìàë õîðîãäîæ, 12 ìÿíãàí ìàë÷èí ºðõ ìàëã¿é áîëæ, àìüæèðãààíààñàà ñàëàõàä õ¿ðñýí þì.

1999 îíä Ìîíãîë Óëñ 3,1 ñàÿ òîëãîé àäóóòàé áàéñàí áîë 2002 îíä 1,9 ñàÿ áîëæ 1,2 ñàÿ òîëãîéãîîð áóþó 38 õóâèàð õîðîãäîâ. ̺í õóãàöààíä ¿õýð ñ¿ðãèéí òîî 3,4 ñàÿàñ 1,8 ñàÿ õ¿ðòýë /47 õóâèàð/ õîðîãäñîí áàéíà /5 äóãààð ãðàôèêààñ ¿çíý ¿¿/. Áîä ìàëûí òîî òîëãîéí ººð÷ëºëò /1980-2003 îí/

Ìàëûí òîî /ìÿí.òîëãîéãîîð/

Ãðàôèê 5

4000

Àäóó Yõýð

3824.7

3500 3000 2500

3163.5 2397.1

3097.6

2660.7 1958.3

2000 1985.4

1784.3

1500 1980 1985 1990 1991 1992 1993 1994 1995

1996 1997 1998

1999 2000 2001 2002 2003

Õîíèí ñ¿ðãèéí òîî òîëãîé ÷ äýýðõ õóãàöààíä 15.2 ñàÿàñ 10.7 ñàÿ òîëãîé õ¿ðòýë áóóðñàí áàéíà. ßìààíû òîî 1980 îíû ¿åä 4.9 ñàÿ òîëãîé áàéñàí áîë 1999 îí õ¿ðòýëõ õóãàöààíä æèë äàðààëàí ºññººð 11 ñàÿ òîëãîéä õ¿ð÷, 1999 îíîîñ ýõëýí çóäûí æèë¿¿äýä 9.7 ñàÿ òîëãîé õ¿ðòýë õîðîãäñîí áàéíà. Ãýâ÷ ÿìààíû õîðîãäîë íü áóñàä òºðëèéí ìàëààñ õàðüöàíãóé áàãà áàéíà /6 äóãààð ãðàôèêààñ ¿çíý ¿¿/. ßìààíû òîî òîëãîé ºññºí íü 1985 îíîîñ õîéø íîîëóóðûí ¿íý, õàíø ºññºíòýé ãîë÷ëîí õîëáîîòîé. Ò¿¿í÷ëýí, Àëòàéí óóëàðõàã íóòàãò ÿìààí ñ¿ðýã íü 20

ÌÎÍÃÎËÛÍ ÌÀË ÀÆ ÀÕÓÉÍ ÈÐÝÝįÉ

öàñíààñ äýýø óðãàñàí ÿìààí õàðãàíà çýðýã ìîäëîã óðãàìëààð õîîëëîæ ÷àääàã, çóíäàà áýë÷ýýðèéí óðãàìàë òà÷èð áàéëàà ÷ ºâñèéã ãàçðûí õºðñòýé íü òýãøèëæ èäýõ ÷àäâàðòàé çýðýã íü ãàí çóäòàé æèë¿¿äýä ÿìààíû òîî õàðüöàíãóé áàãà õîðîãäîõ íýã õ¿÷èí ç¿éë áîëñîí áàéíà.

1999-2002 îíä áàéãàëü, öàã óóðûí õ¿íäðýëýýñ Ìîíãîë Óëñ íèéò ìàëûíõàà 29 õóâèéã õîðîãäóóëñàí áàéíà. Ìàëûí òîîíä ìåõàíèêààð íºëººëºõ ººð íýã õ¿÷èí ç¿éë íü ìàë òîîëëîãûã áîäèòîé, ¿íýí çºâ /òîëãîé äàðààëàí/ ÿâóóëàõ ÿâäàë þì. Áîã ìàëûí òîî òîëãîéí ººð÷ëºëò /1980-2003 îíû áàéäëààð/

Ãðàôèê 6 ßìàà Õîíü

Ìàëûí òîî /ìÿí.òîëãîéãîîð/

16000 14000

14230.7

14694.2

14165.6

12000 10000 10265.3

8000 6000

11061.9

10636.6 10706.2 9134.8

10603.4

4566.7

4000

Îíóóä 1980 1985 1990 1991 1992 1993 1994 1995

1996 1997 1998

1999 2000 2001 2002 2003

Ìàë ñ¿ðãèéí áàéðøèë. Íèéò ìàëûí 32 õóâü íü õàíãàéí á¿ñýä, 29 õóâü íü áàðóóí á¿ñýä, 15 õóâü íü ç¿¿í á¿ñýä, 14 õóâü íü ãîâèéí á¿ñýä, 9 õóâü íü òºâèéí á¿ñýä áàéðøèí àäãóóëàãäàæ áàéíà /7 äóãààð ãðàôèê/. Ìàë ñ¿ðãèéí áàéðøèë /á¿ñýýð/

Ãðàôèê 7

Ýõ ñóðâàëæ: ¯Ñà “Ìàë, òýæýýâýð àìüòàä, òýæýýëèéí òîîëëîãûí 2003 îíû ä¿íãèéí òàíèëöóóëãà” (ÓÁ 2004) õ-10

Ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äý ä ìàëûí áàéðøèëä ýäèéí çàñãèéí á¿ñ íóòãààð òºäèéëºí ººð÷ëºëò îðîîã¿é áºãººä áàðóóí áîëîí õàíãàéí á¿ñýä áàéõ ìàë ñ¿ðýã 1 õóâèàð áóóð÷, ç¿¿í á¿ñèéí ìàëûí òîî 2 õóâèàð ºññºí àæ.

1990 îíîîñ õîéøõè õóãàöààíä íèéò ñ¿ðãèéí äîòîð ÿìààí ñ¿ðãèéí ýçëýõ õóâü õýìæýý 20-42 õóâü õ¿ðòýë ºñ÷, áóñàä ìàëûí òîî õýìæýý 1-16 õóâü õ¿ðòýë õýìæýýãýýð áóóðñàí áàéíà /8 äóãààð ãðàôèê/. Òýìýýã óíàëãà, à÷ëàãàä àøèãëàõ íü áàãàññàí, ìàõíû ãàðö èõòýé, íÿäàëæ çàðàõàä 180-200 ìÿíãàí òº ãðºã õ¿ðäýã çýðãýýñ øàëòãààëàí õ ¿íñýíä èõ õýìæýýãýýð õýðýãëýõ áîëñîí, àäóóíû øèð 20 ìÿíãàí òºãðºãò õ¿ðñýí, àäóó íü ìàë÷èí õ¿íèé áàéíãûí õàðàà õÿíàëòàä áàéäàãã¿é àëñûí áýë÷ýýðò áàéäãààñ 21

ÌÎÍÃÎËÛÍ ÌÀË ÀÆ ÀÕÓÉÍ ÈÐÝÝįÉ

õóëãàéä èõ àëäàãäàæ, ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äèéí ãàí, çóäàä èë¿¿òýé õîðîãäñîí, ¿õýð ñ¿ðýã íü ãàí, çóäàä õîðîãäñîíû äýýð ìàõíû õýðýãöýýíä çîíõèëîí õýðýãëýñýí çýðýã øàëòãààíààð õîðîãäîæ ñ¿ðýãò ýçëýõ õóâèéí æèí íü áóóðñàí ãýæ ìàë÷èä, ìàë àæ àõóéí ìýðãýæèëòí¿¿ä ¿çýæ áàéãàà àæ. Ñ¿ðãèéí á¿òöèéã 1990/2003 îíîîð õàðüöóóëáàë:

Ãðàôèê 8

ßìàà ºñ÷ áàéãààãèéí ãîë øàëòãààí íü ÿìààã íÿäàëæ áèø ñàìíàæ àøèã îðëîãî îëæ áàéãààä ë ó÷èð íü áàéãàà þì ãýæ Õîâä àéìãèéí ìàë÷èí Äóëàì ÿðüæ áàéñàí íü ¿íýíä îéðõîí ñîíñîãäîæ áàéëàà. ̺í ò¿¿í÷ëýí çóä áîëîõîä õàìãèéí ò¿ð¿¿íä ¿õýð, àäóó õîðîãäîíî, ò¿¿íèé äàðàà õîíü, õàìãèéí ñ¿¿ëä ÿìàà õîðîãääîã ãýæ õàøèð òóðøëàãàòàé ìàë÷èä ºã¿¿ëæ áàéíà.

2.3. Мал аж ахуйн Ñ¿¿ëèéí 10 ãàðóé æèëèéí õóãàöààíä ãàäààäûí õºðºí㺠îðóóëàã÷, салбарт олон õàíäèâëàã÷ îðíóóäûí òóñëàìæòàéãààð õ¿íñ, õºäºº àæ àõóéí ñàëáàðò íèéò 145.7 улсын байгуулñàÿ àì.äîëëàðûí 35 òºñºë õýðýãæ¿¿ëæ äóóññàí áºãººä 2003 îíû áàéäëààð 115.42 лагын тусламжтайгаар хэрэг- ñàÿ àì.äîëëàðûí 15 òºñºë õýðýãæèæ áàéãààã ñàëáàðààð àâ÷ ¿çâýë ìàë àæ àõóéí жїїлсэн ажил ñàëáàðò 13.4 ñàÿ äîëëàðûí 4 òºñºë, ìàë àæ àõóé áà ãàçàð òàðèàëàí õîñîëñîí ÷èãëýëýýð 48 ñàÿ àì.äîëëàðûí 6 òºñºë, õ¿íñíèé ¿éëäâýðëýëèéí ÷èãëýëýýð 50.2 ñàÿ àì.äîëëàðûí 2 òºñºë, õîðøîîëëûí ÷èãëýëýýð 3 ñàÿ àì.äîëëàðûí 1 òºñºë õýðýãæèæ áàéíà.6 Ýäãýýð òºñëèéí õýðýãæèëòèéí ÿâö, ¿ð ä¿íãèéí òàëààð òîäîðõîé ìýäýýëýë àâàõ áîëîìæ áàãà, òºñëèéã õýðýãæ¿¿ëæ áàéãàà òºðèéí áîëîí òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãóóä ìýäýýëýë ºãºõ ñîíèðõîëã¿é, ìýäýýëýë õîìñ áàéñíûã çîðèóä òýìäýãëýæ áàéíà. Îëîí óëñûí áàéãóóëëàãà, ãàäààä îðíóóäûí õºðºí㺺ð ìàë àæ àõóéí ñàëáàðò õýðýãæèæ áàéãàà òºñë¿¿äèéí ÷èãëýëèéã òîéìëîí àâ÷ ¿çâýë: Ÿ ìàëã¿é èðãýäèéã ìàëæóóëàõ, ÿäóóðëûã áóóðóóëàõ; Ÿ ìàë ýìíýëãèéí õóâü÷ëàëûã äýìæèõ; Ÿ ìàë àæ àõóé äàõü ýðñäëèéã äàâàí òóóëàõ àñóóäëààð ñóäàëãàà õèéõ, çàðèì ìàë÷äàä ìàë àæ àõóéí òîíîã òºõººðºìæ íèéë¿¿ëýõ; Ÿ õºäºº àæ àõóéí õºãæëèéí àñóóäëààð ñóäàëãàà õèéõ; Ÿ îëîí íèéòèéã õàìðóóëàí òîäîðõîé çîðèëãî á¿õèé ñóðãàëò çîõèîí áàéãóóëàõ 1991-2001 îíä Ìîíãîë Óëñ õàíäèâëàã÷ îëîí óëñûí áàéãóóëëàãà, îðíóóäààñ 4 òýðáóì 953 ñàÿ äîëëàðûí çýýë, òóñëàìæ àâñàí áºãººä ò¿¿íèé 6.2 õóâü áóþó 308 ñàÿ àì.äîëëàðûí õºðºíãèéã õºäºº àæ àõóéí ñàëáàðò çàðöóóëñàí áàéíà. Ìîíãîë Óëñûí ýäèéí çàñãèéí ãîë ñàëáàðûí íýã áîëñîí õºäºº àæ àõóé ò¿¿íèé äîòîð ìàë àæ àõóéí

6

22

Ìîíãîëä õàíäèâëàã÷ îðíóóäûí Òîêèîãèéí óóëçàëòàä áýëòãýñýí Õ¿íñ, õºäºº àæ àõóéí ÿàìíû òàíèëöóóëãà (ÓÁ 2003 îí).

ÌÎÍÃÎËÛÍ ÌÀË ÀÆ ÀÕÓÉÍ ÈÐÝÝįÉ

ñàëáàðûã õºãæ¿¿ëýõ òàëààð ñ¿¿ëèéí 10 ãàðóé æèëä áóñàä ñàëáàðààñ áàãà àíõààð÷ èðñýí íü ýäãýýð òîî áàðèìòààð íîòëîãäîæ áàéãàà þì /4 ä¿ãýýð õ¿ñíýãò/. Õàíäèâëàã÷äûí çýýë òóñëàìæèéí õýìæýý 1991-2001 îí, ñàëáàðààð /ñàÿ àì.äîëëàðààð/ Õ¿ñíýãò 4 Ñàëáàð Ý/Ç 10 ñàëáàð Òýýâýð Ò/òóñëàìæ Ýð÷èì õ¿÷ Õ¿íèé íººö Àæ ¿éëäâýð Ìàêðî Ý/Ç Áóñàä պ人 àæ àõóé Íèéò

Õºãæëèéí õàíäèâ 511.98 404.89 368.2 253.41 234.67 195.71 188.19 165.51 154.41 2476.9

Çýýë

Òóñëàìæ

Á¿ãä

Õóâü

216.21 311.54 162.44 130.52 14.32 142.14 90.28 148.92 38.99 1255.02

296.12 93.35 205.76 122.9 220.34 53.58 97.91 16.6 115.42 1221.97

1024.31 809.78 736.4 506.83 469.33 391.43 376.38 331.03 308.82 4953.89

20.7 16.3 14.9 10.2 9.5 7.9 7.6 6.7 6.2 100

Ýõ ñóðâàëæ: “Effectiveness and contributions of offisial development assistance for Mongolia” (2003 Tokyo, Japan) p-11-13

Ñóäàëãààíû áàãààñ ìàë÷èä, ìàë àæ àõóéí ìýðãýæèëòýí, îðîí íóòãèéí óäèðäëàãààñ “Îëîí óëñûí áàéãóóëëàãààñ ìàë àæ àõóéã õºãæ¿¿ëýõ ÷èãëýëýýð àâ÷ õýðýãæ¿¿ëæ áàéãàà òºñºë, àðãà õýìæýýíèé òàëààðõ òàíû áîäîë” ãýñýí àñóóëò àñóóæ ä¿íã íýãòãýæ 5 äóãààð õ¿ñíýãòýýð ¿ç¿¿ëýâ. Ñóäàëãààíä îðîëöñîí ìàë÷äûí 27.1-36.7 õóâü íü òºñºë àðãà õýìæýý ÷óõàë àñóóäàëä ÷èãëýýã¿é, íèéòýä õ¿ðýõ õ¿ðòýýìæ ìóó, ¿ð ºãººæ íü ÷ õàíãàëòã¿é ãýæ õàðèóëñàí áàéíà. Ìàë àæ àõóéí ìýðãýæèëòýí, óäèðäàõ àæèëòíû 14-20 õóâü íü ë îëîí óëñûí áàéãóóëëàãûí çýýë òóñëàìæèéí ¿éë àæèëëàãààíä íààøòàé ¿íýëýëò ºã÷, 49.5-55.3 õóâü íü òºñºë, àðãà õýìæýýíèé ÷óõàë àñóóäàëä ÷èãëýãäñýí ýñýõ, ¿ð ºãººæòýé ýñýõ òàëààð ñàíààíä îãò íèéöýõã¿é áóþó ìýäýõã¿é ãýñýí õàðèóëò ºãñºí áàéíà. ¯¿íýýñ ¿çýõýä ìàë àæ àõóéí ìýðãýæèëòýí, óäèðäàõ àæèëòíóóä òºñºë àðãà õýìæýýíèé çîðèóëàëò, õ¿ðòýýìæ, ¿ð ä¿íä ìàë÷äààñ èë¿¿ ø¿¿ìæëýëòýé õàíäàæ, ñýòãýë õàíàìæòàé áóñ áàéãàà àæýý. Îëîí óëñûí áàéãóóëëàãààñ àâ÷ õýðýãæ¿¿ëæ áóé òºñºë, àðãà õýìæýýíèé òàëààðõ îëîí íèéòèéí ñàíàà áîäîë /ìàë÷èä, ìýðãýæèëòýí, óäèðäàõ àëáàíû õ¿ì¿¿ñ/ Õ¿ñíýãò 5 Á¿ðýí íèéöäýã /õóâèàð/

Çàðèì íü íèéöäýã /õóâèàð/

Îãò íèéöäýãã¿é /õóâèàð/

Ìýäýõã¿é /õóâèàð/

Á¿ãä

Ìàë÷èä Ìýðãýæèëòýí, óäèðäàõ õ¿ì¿¿ñ

42.6

9.7

27.1

20.6

100.0

20.9

19.5

40.9

18.7

100.0

Ìàë÷èä Ìýðãýæèëòýí, óäèðäàõ õ¿ì¿¿ñ Ìàë÷èä Òºñºë, àðãà õýìÌýðãýæèëòýí, æýýíèé ¿ð ºãººæ óäèðäàõ õ¿ì¿¿ñ

42.4

20.5

31.1

6.0

100.0

14.2 48.7

39.9 12.7

36.7 28.5

9.2 10.1

100.0 100.0

16.6

28.1

36.4

18.9

100.0

¯ç¿¿ëýëò

Îëîí óëñûí áàéãóóëëàãààñ õýðýãæ¿¿ëæ áóé òºñºë ÷óõàë à ñóóäàëä ÷èãëýãäñýí ýñýõ Ò ºñ º ë, à ðã à õýìæýýíèé íèéòýä õ¿ðýõ õ¿ðòýýìæ

Ñàíàë àñóóëãàä îðîëöîãñäûí àíãèëàë

“Îëîí óëñûí áàéãóóëëàãûí õºðºíãèéã ìàë àæ àõóéí õºãæëèéí ÿìàð ¿éë àæèëëàãààíä ÷èãë¿¿ëýõ íü ç¿éòýé âý? /3 õ¿ðòýë õàðèóëòûã à÷ õîëáîãäëîîð íü ýðýìáýëýí ñîíãîíî/” ãýñýí àñóóëòààð ìàë àæ àõóéí ýðäýìòýí, ìýðãýæèëòýí, 23

ÌÎÍÃÎËÛÍ ÌÀË ÀÆ ÀÕÓÉÍ ÈÐÝÝįÉ

óäèðäàõ àëáàíû õ¿ì¿¿ñèéí äóíä ÿâóóëñàí ñóäàëãààíû ä¿íã 6 äóãààð õ¿ñíýãòýýð íýãòãýí ¿ç¿¿ëýâ. Íýã îðîëöîã÷ íýã àñóóëòàä 2-3 õóâèëáàðààð à÷ õîëáîãäëîîð íü ýðýìáýëýí íýãýí çýðýã õàðèó ºãñºí àñóóëò, õàðèóëòûã ñóäàëãààíä ò¿ãýýìýë àøèãëàñàí íü õàðèóëòûí ä¿íã óíøèã÷äàä ýíãèéí, îéëãîìæòîé áàéäëààð èëýðõèéëýõýä íýëýýä òºâºãòýé áàéñíûã îíöëîí äóðüäàæ áàéíà. Èéìä õîéøèä òàéëàíä ãàðàõ îëîí õóâèëáàð á¿õèé ýðýìáýýð õàðèóëàãäñàí àñóóëòûí ¿ð ä¿íã óíøèã÷äàä îéëãîìæòîé áîëãîõ ¿¿äíýýñ “Îëîí óëñûí áàéãóóëëàãûí õºðºíãèéã ìàë àæ àõóéí õºãæëèéí ÿìàð ¿éë àæèëëàãààíä ÷èãë¿¿ëýõ íü ç¿éòýé âý? /3 õ¿ðòýë õàðèóëòûã à÷ õîëáîãäëîîð íü ýðýìáýëýí ñîíãîíî/” ãýñýí àñóóëò, ò¿¿íèé îëîí õóâèëáàðò õàðèóëòûí ä¿íã òàéëáàðëàõàä àøèãëàñàí íýð òîìú¸î, òýäãýýðèéí à÷ õîëáîãäëûã òàéëáàðëàõ íü ç¿éòýé ãýæ ¿çýâ. ¯¿íä: Ÿ Îð îëöîã÷ èé í òîî. Ñóäàëãààíä îðîëöñîí õ ¿íèé òîî. Ñóäàëãààíä îðîëöîã÷èéí òîî áîëîí õàðèóëòûí òîî íü õî¸ð ººð ¿ç¿¿ëýëò áîëîõûã ñàíóóëàõ ¿¿äíýýñ ýíýõ¿¿ íýð òîìú¸îã çîðèóä äóðäàæ áàéíà. Ÿ Õàðèóëòûí òîî. Íýã îðîëöîã÷ íýã àñóóëòàä õàðèóëàõäàà 1-3 õ¿ðòýë õàðèóëòûã ñîíãîæ áàéãàà ó÷èð õàðèóëòûí òîî íü îðîëöîã÷èéí òîîíîîñ çààâàë èõ áàéõ áºãººä õàìãèéí äýýä õÿçãààð íü 3 äàõèí èõ áàéæ áîëîõ þì. Îðîëöîã÷ çºâõºí ãàíö õàðèóëòûí õóâèëáàð ñîíãîõ áîëçîëòîé àñóóëò òàâèõ íü ó÷èð äóòàãäàëòàé, àìüäðàë äýýð íýã àñóóäëûã øèéäâýðëýõ îëîí àðãà çàì áàéãàà áºãººä òýäãýýðýýñ õàìãèéí ÷óõëûã òîäðóóëàõûí òóëä îðîëöîã÷ òóñ á¿ðò àñóóëòàä õàðèóëàõäàà õàðèóëòûí îëîí õóâèëáàðààñ à÷ õîëáîãäëîîð íü ýðýìáýëýí ñîíãîõ áîëîìæ îëãîæ áàéæ àñóóäëûí ìºí ÷àíàðûã çºâ òîäîðõîéëîõ þì. Ÿ Íèéò îðîëöîã÷èéí ä¿íä ýçëýõ õóâü. 7 äóãààð õ¿ñíýãòýä áàéãàà “Ìàëûí ¿¿ëäýð óãñààã ñàéæðóóëàõ” ãýñýí õàðèóëò áîë 8 õàðèóëòûí äîòîðõ íýã ë òóõàéí õàðèóëò þì. Ñàíàë àñóóëãàä îðîëöñîí íèéò 225 îðîëöîã÷èéí 128 íü áóþó 56.9 õóâü íü ýíý õàðèóëòûã ñîíãîñîí áàéíà. Ýíý ¿ç¿¿ëýëòýýð ãàðãàñàí õóâü õýìæýý íü ýöñèéí á¿ëýãò 100 õóâèàð òîäîðõîéëîãäîõã¿é. Ó÷èð íü íýã îðîëöîã÷ 1 áèø 3 õ¿ðòýë õàðèóëò ºãñºíòýé õîëáîîòîé íü îéëãîìæòîé. Àëèâàà àñóóäàëä îëîí òàëààñ íü õàíäàæ áàéæ çºâ øèéäâýð ãàðãàõ ¸ñòîé ãýæ ¿çâýë íèéò îðîëöîã÷èéí ä¿íä òóõàéí õàðèóëòûí ýçëýõ õóâü ãýñýí ýíýõ¿¿ ¿ç¿¿ëýëò íü ñóäàëãààíä àøèãëàâàë çîõèõ ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé ¿ç¿¿ëýëò áîëíî. Ò¿¿í÷ëýí òóõàéí õàðèóëòûí íèéò ä¿í íü 1, 2, 3 ãýñýí ýðýìáýä õóâààãäàæ áàéíà. Æèøýý íü “Ìàëûí ¿¿ëäýð óãñààã ñàéæðóóëàõ” ãýñýí õàðèóëòûã íèéò 128 õ¿í ñîíãîñîí áºãººä òýäãýýðèéí 52 íü óã õàðèóëòûã à÷ õîëáîãäîëîîð íü 1 ä¿ãýýð ýðýìáýýð, 43 íü õî¸ðäóãààð, 33 íü ãóðàâäóãààð ýðýìáýýð òóñ òóñ ñîíãîñîí áàéíà. Ýðýìáý òóñ á¿ð íü íèéò îðîëöîã÷äûí ä¿íä õýäýí õóâèéã ýçýëæ áàéãààã áàñ õàðæ áîëíî. Ÿ Íèéò õàðèóëòûí ä¿íä ýçëýõ õóâü. “Îëîí óëñûí áàéãóóëëàãûí õºðºíãèéã ìàë àæ àõóéí õºãæëèéí ÿìàð ¿éë àæèëëàãààíä ÷èãë¿¿ëýõ íü ç¿éòýé âý? /3 õ¿ðòýë õàðèóëòûã à÷ õîëáîãäëîîð íü ýðýìáýëýí ñîíãîíî/” ãýñýí àñóóëòàä 225 õ¿í îðîëöñîíûã äýýð äóðäñàí. Ýäãýýð 225 õ¿í íü óã àñóóëòàä íèéòäýý 672 õàðèóëò ºãñºí áàéíà. Íèéò õàðèóëòûí ä¿íä ýçëýõ õóâü ãýñýí ¿ç¿¿ëýëò íü õàðèóëò òóñ á¿ðèéí íèéëáýðýýðýý 100 õóâèàð òîäîðõîéëîãäîõ ¿ç¿¿ëýëò þì. Òóõàéí õàðèóëòûí ýðýìáý òóñ á¿ðèéí íèéò õàðèóëòûí ä¿íä ýçëýõ õóâü õýìæýýã áàñ òîäîðõîéëæ áîëíî. Ÿ Õàðèóëòûí ýðýìáý. Àñóóëòàä õàðèóëàõäàà 3 õ¿ðòýë õàðèóëòûã ñîíãîæ, òýäãýýð ãóðâàí õàðèóëòàà à÷ õîëáîãäîëîîð íü 1, 2, 3 ãýæ ýðýìáýëýí õàðèóëò ºãñºí áîëíî. Æèøýý íü “Îëîí óëñûí áàéãóóëëàãûí õºðºíãèéã 24

ÌÎÍÃÎËÛÍ ÌÀË ÀÆ ÀÕÓÉÍ ÈÐÝÝįÉ

ìàë àæ àõóéí õºãæëèéí ÿìàð ¿éë àæèëëàãààíä ÷èãë¿¿ëýõ íü ç¿éòýé âý? / 3 õ¿ðòýë õàðèóëòûã à÷ õîëáîãäëîîð íü ýðýìáýëýí ñîíãîíî/” ãýñýí àñóóëòûí “Ìàëûí ¿¿ëäýð óãñààã ñàéæðóóëàõ” ãýñýí õàðèóëòûã 128 îðîëöîã÷ ñîíãîõäîî òýäíèé 52 õóâü íü óã õàðèóëòûã 1 ä¿ãýýð ýðýìáýýð 43 íü õî¸ðäóãààð, 33 íü ãóðàâäóãààð ýðýìáýýð ñîíãîñîí áàéíà. Íèéò 672 õàðèóëòûí 7.7 õóâèéã ìàëûí ¿¿ëäýð óãñààã ñàéæðóóëàõ ãýñýí õàðèóëòûí 1 ä¿ãýýð ýðýìáý ýçýëæ áàéãàà íü óã õàðèóëòàä îðîëöîã÷èä õàìãèéí èõ à÷ õîëáîãäîë ºã÷ áàéãààã õàðóóëæ áàéíà. Íýã àñóóëòàä îëîí õàðèóëò ñîíãîæ, ñîíãîñîí õàðèóëòàà ýðýìáýëñýí íèéëìýë àñóóëò, õàðèóëò öààøäàà íýëýýä ò¿ãýýìýë ãàðàõ ó÷èð òýäãýýðèéí òàëààð óíøèã÷ òà äýýð äóðäñàí÷ëàí åðºíõèé îéëãîëòòîé áîëñîí ãýäýãò íàéäàæ áàéíà. “Îëîí óëñûí áàéãóóëëàãûí õºðºíãèéã ìàë àæ àõóéí õºãæëèéí ÿìàð ¿éë àæèëëàãààíä ÷èãë¿¿ëýõ íü ç¿éòýé âý? /3 õ¿ðòýë õàðèóëòûã à÷ õîëáîãäëîîð íü ýðýìáýëýí ñîíãîíî/” ãýñýí àñóóëòàä õàðèóëñàí íèéò îðîëöîã÷èéí 56.9 õóâü íü ìàëûí ¿¿ëäýð, óãñààã ñàéæðóóëàõàä, 47.1 õóâü íü õóäàã óñíû õàíãàìæèéã ñàéæðóóëàõàä, 46.7 õóâü íü ìàë÷äûí àìüæèðãààã ñàéæðóóëàõ, íèéãìèéí àñóóäëûã øèéäâýðëýõýä õºðºí㺠îðóóëàëòûã ÷èãë¿¿ëýõ øààðäëàãàòàé ãýæ ¿çñýí íü õàìãèéí ºíäºð ¿ç¿¿ëýëò áîëæ áàéíà. Óäèðäàõ àæèëòàí, ìàë àæ àõóéí ýðäýìòýí, ìýðãýæèëòí¿¿ä ýäãýýð õàðèóëòûã ñîíãîõäîî àëü àñóóëòàä õýð çýðýã à÷ õîëáîãäîë ºãñíèéã 6 äóãààð õ¿ñíýãòýýð ýðýìáýëýí ¿ç¿¿ëýâ. Òóõàéëáàë, ìàëûí ¿¿ëäýð óãñààã ñàéæðóóëàõ òóõàé õàðèóëòûã à÷ õîëáîãäëîîð íü 1 áà 2 äóãààð ýðýìáýýð 95 ìàë÷èí áóþó íèéò îðîëöîãñäûí 42.2 õóâü íü ñîíãîñîí íü õàìãèéí ºíäºð ¿ç¿¿ëýëò áîëñîí áàéíà. Õóäàã óñíû õàíãàìæèéã íýìýãä¿¿ëýõ õàðèóëòûã à÷ õîëáîãäëîîð íü 1 áà 2 äóãààð ýðýìáýýð 77 ìàë÷èí áóþó íèéò îðîëöîã÷äûí 34.3 õóâü íü ñîíãîñîí íü à÷ õîëáîãäëîîðîî õî¸ðäóãààðò òàâèãäàæ áàéíà.

6 äóãààð õ¿ñíýãòýýð õàðóóëñàí ñóäàëãààã òîéìëîí ä¿ãíýæ ¿çâýë ìàë àæ àõóéí ìýðãýæèëòýí, ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæèëòàí, îðîí íóòãèéí óäèðäàõ àëáàíû õ¿ì¿¿ñ íü îëîí óëñûí áàéãóóëëàãûí çýýë òóñëàìæèéã ìàë àæ àõóéã õºãæ¿¿ëýõýä ÷èãë¿¿ëýõäýý ìàëûí ¿¿ëäýð óãñààã ñàéæðóóëàõ-õóäàã óñíû õàíãàìæ ñàéæðóóëàõ-áýë÷ýýð, õàäëàíãèéí òàëáàéã ñàéæðóóëàõ-á¿òýýãäýõ¿¿í áîëîâñðóóëàõ øèíý òåõíîëîãè íýâòð¿¿ëýõ-ìàë÷äûí àìüæèðãààã ñàéæðóóëàõ ãýñýí äàðààëëààð õàíäàõûã ñàíàë áîëãîæ áàéíà. “Õàäëàíãèéí òàëáàéã ñàéæðóóëàõ, òýæýýëèéí íººö áýëòãýõ” ãýñýí õàðèóëò áîëîí “áýë÷ýýð ñàéæðóóëàõ” ãýñýí õàðèóëòóóäûã èæèë òºñòýé ãýæ ¿çâýë ìàë àæ àõóéä îðóóëàõ ãàäààäûí çýýë, òóñëàìæèéí õºðºí㺠îðóóëàëòûã íýí òýðã¿¿íä áýë÷ýýð – õàäëàí - òýæýýëèéí íººöèéã áèé áîëãîõîä ÷èãë¿¿ëýõ øààðäëàãàòàé ãýñýí ñàíàë ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé áîëîõ íü õàðàãäàæ áàéíà. Îëîí óëñûí çýýë òóñëàìæ, òºñëèéí õºðºíãèéã ìàë àæ àõóéí õºãæëèéí ÿìàð àñóóäàëä íýí òýðã¿¿íä ÷èãë¿¿ëýõ øààðäëàãàòàé áàéãàà òàëààð óäèðäàõ àæèëòàí, ìýðãýæèëòýí, ýðäýìòýä õàðèóëòûã à÷ õîëáîãäëîîð íü õýðõýí ýðýìáýëæ áàéãààã àâ÷ ¿çâýë ìàëûí ¿¿ëäýð óãñààã ñàéæðóóëàõ àñóóäëûã õàìãèéí ºíäºð õóâèàð /íèéò îðîëöîã÷äûí 23.1 õóâü íü/ íýãä¿ãýýð çýðãèéí à÷ õîëáîãäîëòîé ãýæ ¿çñýí áîë õàðèí õºäººãèéí äýä á¿òöèéí àñóóäëûã íèéò îðîëöîã÷äûí äºíãºæ 6.1 õóâü íü íýãä¿ãýýð ýðýìáýýð àâ÷ ¿çñýí áàéíà. Æè÷: ªìíºõ æèë¿¿äýä îëîí óëñûí áàéãóóëëàãààñ àâñàí ñàíõ¿¿æèëòèéã /çýýë, òóñëàìæ ãýõ ìýò/ èõýâ÷ëýí ìàë àæ àõóé äýýð àæèëëàæ áàéãàà õ¿ì¿¿ñèéí íèéãìèéí àñóóäëûã øèéäâýðëýõ, òóõàéí ¿åä ìàë÷äûí àìüæèðãààíû õ¿íä õýö¿¿ áàéäëûã áàãà ÷ áîëîâ õºíãºâ÷ëºõ, ÿäóóðëûí óðøãèéã 纺ëëºõ ÷èãëýëýýð çàðöóóëæ

25

ÌÎÍÃÎËÛÍ ÌÀË ÀÆ ÀÕÓÉÍ ÈÐÝÝįÉ

Îëîí óëñûí áàéãóóëëàãûí çýýë òóñëàìæèéã ìàë àæ àõóéí õºãæëèéí ÿìàð ¿éë àæèëëàãààíä ÷èãë¿¿ëýõ íü ç¿éòýé âý? Õ¿ñíýãò 6 Õàðèóëò

Õàäëàíãèéí òàëáàéã ñàéæðóóëàõ, òýæýýëèéí íººö áýëòãýõ

Áýë÷ýýðèéã ñàéæðóóëàõ

Õóäàã óñíû õàíãàìæèéã íýìýãä¿¿ëýõ

Ìàëûí ¿¿ëäýð óãñààã ñàéæðóóëàõ

Á¿òýýãäýõ¿¿í áîëîâñðóóëàõ, øèíý òåõíîëîãè íýâòð¿¿ëýõ Ìàë÷äûí àìüæèðãààã ñàéæðóóëàõ, íèéãìèéí àñóóäëûã øèéäâýðëýõ

պ人ãèéí äýä á¿òöèéã õºãæ¿¿ëýõ

Áóñàä

Íèéò ä¿í

Õàðèóëòûí ýðýìáý

Õàðèóëòûí òîî

Íèéò õàðèóëòûí ä¿íä ýçëýõ õóâü

Íèéò 225 îðîëöîã÷èéí ä¿íä ýçëýõ õóâü

1 2 3 Ä¿í 1 2 3 Ä¿í 1 2 3 Ä¿í 1 2 3 Ä¿í 1 2 3 Ä¿í 1 2 3 Ä¿í 1 2 3 Ä¿í 1 2 3 Ä¿í

39 27 22 88 34 35 19 88 33 44 29 106 52 43 33 128 18 26 35 79 35 23 47 105 15 24 31 70 1 5 2 8 672

5.8 4.0 3.3 13.1 5.0 5.2 2.8 13.1 4.9 6.5 4.3 15.8 7.7 6.4 4.9 19.0 2.7 3.9 5.2 11.8 5.2 3.4 7.0 15.6 2.2 3.6 4.6 10.4 0.1 0.7 0.3 1.2 100.0

17.3 12.0 9.8 39.1 15.1 15.6 8.4 39.1 14.7 19.6 12.9 47.1 23.1 19.1 14.7 56.9 8.0 11.6 15.6 35.1 15.6 10.2 20.9 46.7 6.7 10.7 13.8 31.1 0.5 2.2 0.9 3.6 100.0

áàéñàí áîë îäîî ìàë àæ àõóéã ýðñäýë äààõ ÷àäâàð, íýã ìàëààñ àâàõ àøèã øèìèéã íýìýãä¿¿ëýõ ÷èãëýëýýð äýëõèéí ÷èã õàíäëàãûí äàãóó õºãæ¿¿ëýõýä õºðºíãèéã òºâëºð¿¿ëýõ øààðäëàãà áèé áîëîîä áàéíà.7 2.4. Мал аж ахуйг хєгжїїлэх талаар тєр, засгаас хэрэгжїїлж буй бодлого, їйл ажиллагаа, м ал ч ды н санаа бодол

2.4.1. Мал аж ахуйн їйлдвэрлэлийн эрх зїйн орчин, малчдын санаа бодол

Ìîíãîë Óëñûí Çàñãèéí ãàçðûí øèéäâýðýýð 1923 îíä “Ìàëûí ç¿éëèéã ýì÷ëýõ áà áîëîâñðóóëàí ñàéæðóóëàõ ãàçàð” áàéãóóëñíààñ õîéø ìàë àæ àõóéã õºãæ¿¿ëýõ ÷èãëýëýýð òºð, çàñãààñ áîäëîãûí øèíæòýé îëîí õóóëü òîãòîîìæ ãàðãàæ õýðýãæ¿¿ëýõ àæëûã çîõèîí áàéãóóëæ èðñýí áàéíà. 2004 îíû áàéäëààð ìàë÷èí õ¿íä ºäºð òóòàì ¿éë÷èëæ áàéãàà çàðèì õóóëü, áîäëîãûí áè÷èã áàðèìòóóäûã äóðäâàë: Òºðººñ õºäººãèéí òàëààð áàðèìòëàõ áîäëîãûí ¿íäñýí ÷èãëýë. Ýíýõ¿¿ áàðèìò áè÷èã íü ìàë àæ àõóéã õóâèéí ºì÷èéí õýëáýðýýð ýðõëýí õºòëºõèéã òºðèéí áîäëîãûí ÷èãëýë áîëãîñîí àíõíû áàðèìò áè÷èã þì. Ìàëûí óäìûí ñàí, ýð¿¿ë ìýíäèéã õàìãààëàõ òóõàé. Ýíý õóóëèàð óëñ, àéìàã, îðîí íóòàãò ìàë àæ àõóéí àñóóäàë ýðõýëñýí òºñ⺺ñ ñàíõ¿¿æèõ ìýðãýæëèéí ªíäºð óóëûí á¿ñèéí Ìàë àæ àõóéí Ýðäýì øèíæèëãýýíèé Ñòàíöûí àæèëòàí äîêòîð /Ph./ ×.Ãîìáîæàâûí ÿðèàíààñ 7

26

ÌÎÍÃÎËÛÍ ÌÀË ÀÆ ÀÕÓÉÍ ÈÐÝÝįÉ

òºðèéí áàéãóóëëàãà áèé áîëãîñíû çýðýãöýý ìîíãîë ìàëûí óäìûí ñàí, ýð¿¿ë ìýíäèéã õàìãààëàõ îëîí õàðèëöààã çîõèöóóëñàí áàéíà. Ãàçðûí òóõàé õóóëü. Áýë÷ýýð, õàäëàíãèéí òàëáàéã íèéòýýð ýçýìøèõ àñóóäëûã ýðõ ç¿éí õóâüä áàòàëãààæóóëñàí. Çàñãèéí ãàçðààñ ìàë àæ àõóéí òàëààð äàðààõü õºòºëáºð¿¿äèéã õýðýãæ¿¿ëæ áàéíà. ¯¿íä: Ÿ Ìàëûí ÷àíàð, ¿ðæëèéí àæëûã ñàéæðóóëàõ ¿íäýñíèé õºòºëáºð; Ÿ Ýð÷èìæñýí ìàë àæ àõóéí õºãæëèéã äýìæèõ õºòºëáºð; Ÿ Ìàëûí ýð¿¿ë ìýíä ¿íäýñíèé õºòºëáºð; Ÿ Ìàë ñ¿ðãèéã ãàí çóäààñ õàìãààëàõ ¿íäýñíèé õºòºëáºð; Ÿ Õîðøîîã õºãæ¿¿ëýõ íèéãìèéí õýìæýýíèé õºòºëáºð; Ÿ Õàäëàí òýæýýë-2001 òºñºë; Ÿ Øèëìýë õýýëò¿¿ëýã÷ äýä õºòºëáºð; Ÿ Öàãààí õóâüñãàë ¿íäýñíèé õºòºëáºð; Ÿ Óñíû ¿íäýñíèé õºòºëáºð; Ìàë àæ àõóéí òàëààðõ õóóëü òîãòîîìæ àìüäðàëä íèéöýæ áàéãàà ýñýõ òóõàé ìàë÷èä, ìàë àæ àõóéí ìýðãýæèëòýí, óäèðäàõ àæèëòàí íàðààñ àñóóæ ä¿íã 7 äóãààð õ¿ñíýãòýýð ¿ç¿¿ëýâ. Ìàë àæ àõóéí ñàëáàðò ¿éë÷èëæ áàéãàà õóóëü, òîãòîîìæ àìüäðàëä õýð íèéöýæ áàéãàà òàëààðõ îëîí íèéòèéí ¿íýëãýý Õ¿ñíýãò 7 Ýðõýëäýã àæèë

Y¿íýýñ

Ìàë÷èä Óäèðäàõ àæèëòàí, ìàë àæ àõóéí ý/ø-íèé àæèëòàí, ìýðãýæèëòýí á¿ãä Îðîí íóòãèéí ÈÒÕÒ áîëîí Çàñàã äàðãà íàð Ìàë àæ àõóéí ìýðãýæèëòýí, ý/ø-íèé àæèëòàí

õàíãàëòòàé òîî õóâü 154 20.9 7

7

3.2

4.6

äóíä çýðýã òîî õóâü 63 8.5

õàíãàëòã¿é òîî õóâü 376 51.0

ìýäýõã¿é òîî õóâü 144 19.5

òîî 737

ä¿í õóâü 100.0

23

10.6

117

53.7

71

32.5

218

100.0

4

6.0

37

55.2

26

38.8

67

100.0

19

12.6

80

53.0

45

29.8

151

100.0

Ñóäàëãààíä õàìðàãäñàí ìàë÷äûí 51.0 õóâü, ìàë àæ àõóéí ìýðãýæèëòýí, ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæèëòàí íàðûí 53.7 õóâü, îðîí íóòãèéí óäèðäàõ àæèëòíóóäûí 55.2 õóâü íü ìàë àæ àõóéí òàëààðõ õóóëü òîãòîîìæóóä ñàíààíä îãò íèéöäýãã¿é ãýæ õàðèóëñàí áàéíà. Ìàë àæ àõóéí òàëààðõ ÿìàð õóóëü, òîãòîîìæ ÿàãààä ñàíààíä íèéöýõã¿é áàéãàà òàëààð ìàë÷äûí ñàíàà, áîäëûã ÿðèëöëàãààð òýìäýãëýí àâ÷ õîëáîãäîõ õóóëèéí çààëòòàé óÿëäóóëàí ñóäàëæ ýíýõ¿¿ á¿ëãèéí 2.4.2-ò òóñãàâ. Íèéò ìàë÷äûí 19.5 õóâü íü ìàë àæ àõóéí òàëààðõ õóóëü òîãòîîìæ õàíãàëòòàé ýñýõýä ìýäýõã¿é ãýæ õàðèóëæ áàéãàà áºãººä óã õàðèóëò íü ìàë÷äûí áîëîâñðîë, íàñ çýðãýýñ òºäèéëºí õàìààðàõã¿é áàéâ. Ìàë àæ àõóéí ýðäýìòýí, ìýðãýæèëòýí, óäèðäàõ àæèëòíóóä ìýäýõã¿é ãýñýí õàðèóëòûã ñîíãîõäîî ìàë àæ àõóéí òàëààðõ õóóëü, ýðõ ç¿éí àêòûã îãò ìýäýõã¿éäýý áóñ, õàðèí ìàë àæ àõóéí òàëààðõ õóóëü òîãòîîìæóóä ºíººãèéí íèéãìèéí øààðäëàãûã õàíãàæ áàéãàà ýñýõèéã òîäîðõîéëîí õýëæ ÷àäàõã¿é áàéíà, ýðãýëçýæ áàéíà ãýñýí óòãà ñàíààã ñàíàë àñóóëãàä îðîëöîãñîä õýëæ áàéñíûã îíöëîí äóðäàæ áàéíà. Ò¿¿ãýýð ÷ çîãñîõã¿é îðîí íóòàãò õóóëèéí õýðýãæèëòèéã ºäºð òóòàì çîõèîí áàéãóóëäàã óäèðäàõ àæèëòíóóäûí 17.4 õóâü íü ìàë àæ àõóéí òàëààðõ õóóëü òîãòîîìæ äóíä çýðýã, 55.2 õóâü íü õàíãàëòòàé áèø, 38.8 õóâü íü õýëæ ìýäýõã¿é, íýã ÷ õ¿í õàíãàëòòàé ãýæ õàðèóëààã¿é áàéíà.

27

ÌÎÍÃÎËÛÍ ÌÀË ÀÆ ÀÕÓÉÍ ÈÐÝÝįÉ

Ìàë àæ àõóéí ñàëáàðò ¿éë÷èëæ áàéãàà õóóëü òîãòîîìæóóä íèéãìèéí õàðèëöàà, õ¿ì¿¿ñèéí õ¿ñýí õ¿ëýýæ áàéãàà õýðýãöýý øààðäëàãûã òºäèéëºí õàíãàæ ÷àäàõã¿é áàéãàà íü îëîí íèéòèéí ñàíàà áîäëûí ñóäàëãààíû àæëûí ä¿íãýýð òîãòîîãäîæ áàéíà. Ýíý áàéäëààñ ¿íäýñëýí öààøèä ìàë àæ àõóéí ñàëáàðò ¿éë÷èëæ áóé õóóëèóäûã çàõ çýýëèéí õàðèëöààíä íèéö¿¿ëýí ººð÷ëºí ñàéæðóóëàõ, õóóëèéí ñóðòàë÷èëãàà õèéõ çýðýã øààðäëàãóóä óðãàí ãàð÷ áàéíà. ªíººãèéí ìàë àæ àõóéí ñàëáàðûí õóóëü, òîãòîîìæóóä îëîí íèéòèéí ñàíàà áîäîëä òºäèéëºí òààëàãäàõã¿é áàéãàà ÷ ãýñýí òýäãýýðèéí õýðýãæèëò ÿìàð áàéãàà òàëààð îëîí íèéò ÿìàð ñàíàà áîäîëòîé áàéãààã ñóäëàõ íü áàñõ¿¿ ñîíèðõîëòîé áàéæ áîëîõ þì. Ìàë àæ àõóéí òàëààðõ õóóëü òîãòîîìæèéí õýðýãæèëòèéí òàëààðõ òàíû áîäîë ãýñýí àñóóëòààð ìàë÷èä, îðîí íóòãèéí óäèðäàõ àæèëòàí, ìàë àæ àõóéí ýðäýìòýí, ìýðãýæèëòí¿¿äèéí ñàíàà áîäëûã ñóäàëæ ä¿íã 8 äóãààð õ¿ñíýãòýýð ¿ç¿¿ëýâ. Ìàë àæ àõóéí õóóëü òîãòîîìæèéí õýðýãæèëòèéí òàëààðõ îëîí íèéòèéí ¿íýëãýý

Õ¿ñíýãò 8 Ýðõýëäýã àæèë Ìàë÷èä Óäèðäàõ àæèëòàí, ìàë àæ àõóéí ý/ø-íèé àæèëòàí, ìýðãýæèëòýí Ä¿í

õàíãàëòòàé òîî õóâü 200 27.9

äóíä çýðýã òîî õóâü 134 18.7

õàíãàëòã¿é òîî õóâü 325 45.3

ìýäýõã¿é òîî õóâü 58 8.1

ä¿í òîî õóâü 717 100.0

10

4.5

64

29.0

126

57.0

21

9.5

221

100.0

210

22.5

198

21.1

451

48.0

79

8.4

938

100.0

8 äóãààð õ¿ñíýãòýýñ ¿çýõýä ìàë÷äûí 45.3 õóâü, îðîí íóòãèéí óäèðäàõ àæèëòàí ìàë àæ àõóéí ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæèëòàí, ìýðãýæèëòí¿¿äèéí 57.0 õóâü íü ìàë àæ àõóéí òàëààðõ õóóëü òîãòîîìæóóäûí õýðýãæèëò õàíãàëòã¿é áàéíà ãýæ ä¿ãíýñýí íü õàìãèéí ºíäºð ¿ç¿¿ëýëò áîëæ áàéíà. Õàðèí íèéò ñàíàë àñóóëãàä îðîëöîã÷èéí 8.4 õóâü íü ìýäýõã¿é ãýñýí õàðèóëò ºãñºí íü ìàë àæ àõóéí òàëààðõ õóóëü òîãòîîìæèéí åðºíõèé àãóóëãà íü óäèðäàõ àæèëòàí, ìýðãýæëèéí õ¿ì¿¿ñèéí ñàíààíä òºäèéëºí íèéöýõã¿é áàéãàà õýäèé ÷ õóóëèéí õýðýãæèëòýä õàíäàõ òýäíèé ¿íýëãýý ýåðýã òàëäàà ºñºëòòýé õàðàãäàæ áàéíà. Òóõàéëáàë ñóäàëãààíä îðîëöîãñäûí 21.1 õóâü íü õóóëèéí õýðýãæèëò äóíä çýðýã 22.5 õóâü íü õàíãàëòòàé ãýæ ¿çæýý.

2.4.2. Мал аж ахуй дахь хууль, эрх зїйн орчинг сайжруулах талаарх малчдын санаа бодол

Õóóëü, ýðõ ç¿éí ÿìàð îð÷èí áýðõøýýë ó÷ðóóëæ áàéãàà òàëààð ìàë÷äûí ÿðüñàí ÿðèëöëàãûã òýìäýãëýí àâ÷ õîëáîãäîõ õóóëèéí çààëòóóäòàé óÿëäóóëàí èëýðõèéëýõèéã ÷àðìàéâ. Ìàë àæ àõóéí ýðõ ç¿éí îð÷íû òàëààðõ ìýðãýæèëòýí, ìàë÷äûí ñàíàà, áîäëûã òîäîðõîéëîõäîî ôîêóñ ãðóïïèéí ÿðèëöëàãà, òàíäàí ñóäëàõ, ñóðâàëæëàí òýìäýãëýõ àðãûã àøèãëàñàí áîëíî. Ãàçðûí òóõàé õóóëü: Õàäëàíãèéí òàëáàéã àøèãëàæ áàéãàà ºíººãèéí áàéäàë íü øóäàðãà ¸ñ, òýãø áàéäëûã õàíãàæ áàéíà ãýæ ¿çýõýä ó÷èð äóòàãäàëòàé. Ñóìûí Èðãý äèéí Ò ºëººëº ã÷äèéí Õóðëààñ õàäëàíãèéí íýã ãà òàë áàé àøèãëàñíû òºëáºð õóðààìæèéã òîãòîîæ, ñóìûí Çàñàã äàðãà èðãýí, àæ àõóéí íýãæèä õàäëàíãèéí òàëáàéã àøèãëóóëàõ øèéäâýð ãàðãàæ çîõèöóóëäàã õóóëèéí çààëòòàé õýäèé ÷ õýí ò¿ð¿¿ëæ ºâñºº õàäñàí íü ýñâýë õýí ýä õºðºíãº, õ¿÷ òýíõýý ñàéòàé íü, õýí òóõàéí ñóìûí õóó÷èí àæ àõóéí íýãæ, íýãäýë, ñàíãèéí àæ àõóéí 28

ÌÎÍÃÎËÛÍ ÌÀË ÀÆ ÀÕÓÉÍ ÈÐÝÝįÉ

ñóóðèí äýýð áàéãóóëàãäñàí õîðøîî, êîìïàíèéã ýçýìøèæ áàéãàà íü õàäëàíãèéí òàëáàéã àøèãëàõ, ºâñ òýæýýëèéí áèçíåñ àðèëæàà õèéõ õàíäëàãà íèéò àéìãóóäàä áàéñààð áàéãààã ìàë÷èä õýëæ áàéëàà. Òº â, ñó óðèí ãàçðûí îéðî ëöî îõ áýë ÷ý ýðèéã òî äîð õîé ò àòâàð õóðààìæòàéãààð ìàë÷èä, ôåðìåðèéí àæ àõóé ýðõëýã÷äýä ýçýìø¿¿ëýõã¿é àâààñ çàõ çýýëä îéðûã íü áîäîæ íèéòýýð ýçýìøèõ íýðèéí äîð áýë÷ýýð èõ õýìæýýãýýð òàëõëàãäàõ áîëñîí áàéíà. Áèäíèé ñóäàëãààíä õàìðàãäñàí íèéò óäèðäàõ àæèëòàí, õºäºº àæ àõóéí ìýðãýæèëòíèé 70.6 õóâü íü ýð÷èìæñýí ìàë àæ àõóé ýðõýëæ áàéãàà èðãýí, àæ àõóéí íýãæèä áýë÷ýýðèéã ýçýìø¿¿ëýõ áóþó ºì÷ë¿¿ëæ òýäíèé áèçíåñèéí òîãòâîðòîé ¿éë àæèëëàãààíû áàòàëãààã á¿ðä¿¿ëæ ºãºõ õýðýãòýé ãýæ ¿çñýí áàéíà. Ãàçðûí òóõàé õóóëèàð äýýðõ õýðýãöýý, øààðäëàãûã çîõèöóóëàõ áîëîìæ òóí õîìñ áàéãàà þì. Òóõàéëáàë ìàë÷èí õ¿íä ãàçðûã òóõàéí îðîí íóòãèéí Èðãýäèéí Һ뺺ëºã÷äèéí Õóðàë çºâõºí ãýðýýãýýð àøèãëóóëàõ øèéäâýð ãàðãàõààñ ººð áîëîìæã¿é àæ. Ìàëûí òîîãîîð ìàë÷äààñ îðëîãûí òàòâàð àâ÷ áàéãàà áîëîâ÷ áýë÷ýýð àøèãëàñíû òºëáºð îäîîãîîð àâàõã¿é áàéãàà íü ìàë àæ àõóéí ¿éëäâýðëýëèéí ýõ óíäàðãà áîëñîí áýë÷ýýðò õàíäàõ õ¿íèé ¿éë àæèëëàãààíû õàðèóöëàãûã ñóëðóóëæ áýë÷ýýðèéã ¿íýã¿éä¿¿ëæ áàéíà. Õàäëàíãèéí òàëáàéãààñ õàäëàí ºâñ áýëòãýõäýý èðãýí, àæ àæóéí íýãæèéã òýãø, øó äàðãà çàð ÷ìààð , òîäîðõîé íºõ öºë á îëçîë òîéãî îð ò åíäåð ýýð øàëãàðóóëàõ æóðàìä øèëæèõ, òóõàéí àæ àõóéí íýãæ, áàéãóóëëàãà õàäëàíãèéí òàëáàéã çîðèóëàëòûí äàãóó óäààí õóãàöààãààð àøèãëàõ, õàäëàíãèéí ãàðöûã ñàéæðóóëàõ, óñàëãààæóóëàõ, õàìãààëàõ ñîíèðõëûã áèé áîëãîõóéö òàòâàðûí áîäëîãî ÿâóóëæ ãýðýýãýýð áàòàëãààæóóëæ áàéõ çýðýã àñóóäëûã àâ÷ ¿çìýýð áàéíà. Ãàçðûí òóõàé õóóëèéí 8 äóãààð ç¿éëä òîäîðõîéëñîí àéìàã, íèéñëýë, ñóì, ä¿¿ðãèéí õèëèéí öýñ íü àìüäðàë äýýð õóóëüä òîäîðõîéëñîí àãóóëãààðàà ìàë÷äàä îéëãîãäîõã¿é, ìàë÷èä àéìàã, ñóìûí õèëèéí öýñèéã ¸ñ òºäèé ìýäýæ ìºðäºæ áàéíà. Àéìàã äóíäûí îòðûí áýë÷ýýð íü òóñãàé õýðýãöýýíèé àíãèëàëä áàéãàà áîëîâ÷ åðäèéí áýë÷ýýðèéí õýëáýðýýð àøèãëàãäàæ áàéíà. Ýíä ÿìàð íýã òóñãàé çîõèöóóëàëò îäîîãîîð áàéõã¿é, õ¿ð÷ î÷ñîí ìàë÷èí á¿ð óã áýë÷ýýðèéã ýçýìøèõ ýðõòýé áàéãàà ãýæ õýëæ áîëíî. Èéì ó÷ðààñ ýäãýýð á¿ñ íóòãèéí áýë÷ýýð, õàäëàíã çºâõºí àøèãëàõ òàëààñàà ¿éë àæèëëàãàà ÿâàãäàæ, àð÷èëæ òîðäîõ àøèãëàëòûí çºâ ìåíåæìåíò õèéõ àæèë ¿íäñýíäýý îðõèãäñîí áàéíà. Ñóì, îðîí íóòãèéí ò¿âøèíä Ãàçðûí òóõàé õóóëèéí 52.1 ä¿ãýýð çààëòûí äàãóó õèéãäýõ ¸ñòîé ãàçàð çîõèîí áàéãóóëàëòûí òºëºâëºãºº íü áýë÷ýýðèéã çîõèñòîé õóâààðèëàõ, ñýëãýæ ºí溺õ çýðýã øèíæëýõ óõààíû ¿íäýñëýëýýð çîõèîãäîõ áèø äýä á¿òýö, çàõ çýýëä îéð áýë÷ýýðèéã æèë äàðààëàí òàëõàãäàëä îðóóëäàã õýâøìýë çóðøèë äàâàìãàéëàõ áàéäëààð õèéãäýæ áàéíà. Çóñëàíãèéí íóòãèéã óðãàìëûí áóòëàëò, öýöýãëýëò, ¿ð áîëîâñðîëòûí ¿åä æèë äàðààëàí òàëõàãäàëä îðóóëæ áýë÷ýýðèéí óðãàìëûí á¿ðýëäýõ¿¿íä áàéõ ìàëä èäýìæ ñàéòàé óðãàìëûí òîî õýìæýý óëàì öººð÷ õîãèéí óðãàìàë ãîëëîõ áîëñîí íü àëü ÷ àéìàã, ñóìûí îéðîëöîîõ íóòàãò íèéòëýã ¿çýãäýë áîëñîí áàéíà. Îðîí íóòãèéí òºðèéí áàéãóóëëàãóóäàä àæèëëàæ áàéãàà áîëîâñîí õ¿÷íèé áýë÷ýýðèéã øèíæëýõ óõààíû ¿íäýñëýëòýé àøèãëàõ òàëààð ìýäëýã, ìýäýýëýë õàíãàëòòàé áèø áàéíà. Ãàçðûí òóõàé õóóëèéí 52.2 äóãààð çààëòûã õýðýãæ¿¿ëæ ÷àäàõ àâààñ áýë÷ýýðèéã çºâ çîõèñòîé àøèãëàõ, óðãàìëûí á¿ðýëäýõ¿¿í, á¿òöèéã ñàéæðóóëàõàä ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé áîëîâ÷ õýðýãæèëò òóéëûí õàíãàëòã¿é, á¿õýëäýý óã õóóëèéí çààëòûã õýðýãæ¿¿ëæ çàíøààã¿é áàéãàà þì.

29

ÌÎÍÃÎËÛÍ ÌÀË ÀÆ ÀÕÓÉÍ ÈÐÝÝįÉ

Ãàçðûí òóõàé õóóëèéí 52.5 äóãààð çààëò íü Ìîíãîëûí ìàë àæ àõóéí èðýýä¿éí õºãæèëä ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé õóóëü, ýðõ ç¿éí îð÷íûã á¿ðä¿¿ëæ áàéãàà ãýæ ä¿ãíýæ áîëîõ þì. Õóóëèéí ýíýõ¿¿ çààëò æèíõýíý óòãààðàà õýðýãæèæ ýõ ëýõ àâààñ º íäº ð àøèã øèìòý é ìàë ºñãºæ ¿ð æ¿¿ ëýõ àæ èë ä èðãý í, áàéãóóëëàãûí ç¿ãýýñ õºðºí㺠îðóóëàëò õèéõ ñîíèðõîë íýìýãäýíý. Ìàë÷äûí õîîðîíäûí õàðèëöààíä ãàð÷ áàéãàà ãîë çºð÷èë, ìàðãààí áîë áýë÷ýýð àøèãëàëòûí àñóóäàë áàéñààð áàéíà. Íýãýíò íèéòýýð àøèãëàæ áàéãàà áýë÷ýýðèéã õýí íü èë¿¿, õýí íü äóòóó àøèãëàæ áàéãààã ø¿¿æ òóíãààõ íü àäàðìààòàé àñóóäàë þì. Òýãýýä ÷ áýë÷ýýð àøèãëàõ òàëààð çºð÷èë ãàðãàñàí õ¿íä õ¿ëýýëãýõ øèéòãýë, õàðèóöëàãà íü çºð÷èë ãàðãàõã¿é áàéõ ýðõ ç¿éí íºõöëèéã òºäèéëºí õàíãàæ ÷àäàõã¿é áàéíà. Îéðûí æèë¿¿äýä áýë÷ýýðèéã òîäîðõîé èðãýí, àæ àõóéí íýãæèä ýçýìø¿¿ëýõ, àøèãëóóëàõ àñóóäëûã ÿëàíãóÿà òºâèéí á¿ñèéí ýð÷èìæñýí ìàë àæ àõóé ýðõýëæ áîëîõ íóòàãò õýðýãæ¿¿ëýõ øààðäëàãàòàé áîëæ áàéíà. Áýë÷ýýðèéã íèéòýýð àøèãëàæ áàéãàà ºíººãèéí íºõöºëä õîò, ñóóðèí áàðààäñàí èõ í¿¿äýë íü áýë÷ýýðèéã òàëõàãäàëä îðóóëàõ ¿íäñýí øàëòãààí áîëîîä çîãñîõã¿é óëìààð ýð÷èìæñýí ìàë àæ àõóé ýðõëýõ áàéãóóëëàãà, èðãýäèéã ýðñäýëä îðóóëæ, òýäíèé ç¿ãýýñ ìàë àæ àõóéä õºðºí㺠îðóóëàëò õèéõ ýðõ àøèã, ñîíèðõîëä ÷ºäºð òóøàà áîëæ áàéíà. Ãàí, çóä, ò¿éìýð ìýò áàéãàëèéí áýðõøýýëòýé ¿åä ñóìûí Çàñàã äàðãà íàð õàðèëöàí òîõèðîëöîæ ìàë÷äûã ñóì äàìæóóëàí ºâºëæ¿¿ëæ áàéãàà ÷ òóõàéí ºâºëæñºí ñóìäàä ãàçðûí òºëáºðèéí àñóóäàë ÿìàð ÷ áàéäëààð øèéäýãäýõã¿é ºíãºðäºã áàéíà. Áýë÷ýýð àøèãëàñíû òºëáºðèéã õàðüÿàëàãäàæ áóé ñóìàíä íü áóñ íóòàãëàñàí ñóìûí îðëîãîä îðóóëäàã áîëîõ øààðäëàãûã ñóì, îðîí íóòãèéí óäèðäëàãóóä òàâüæ áàéíà. Ãàçðûí òóõàé õóóëüä çàðèì ººð÷ëºëò îðóóëàõ òàëààð ìàë÷èä, ìàë àæ àõóéí ìýðãýæèëòí¿¿äýýñ ãàðñàí ñàíàëûã òîéìëîí äóðäâàë: Ÿ Ýäèéí çàñãèéí á¿ñ á¿ñë¿¿ð, äýä á¿òöèéí õºãæèë, òºâ, ñóóðèí ãàçðààñ àëñëàãäñàí áàéäàë çýðãýýñ õàìààð÷ áýë÷ýýðèéí òºëáºð õóðààìæèéã õàðèëöàí àäèëã¿é òîãòîîõ. Ÿ Ìàëûí àøèã øèìèéí òàòâàðûã áàãà, áýë÷ýýð àøèãëàñíû õóðààìæèéã ò¿¿íýýñ èõ áàéõààð òîãòîîõ. Ÿ Áýë÷ýýðèéã õàøèõ, òàðèìàë òýæýýë òàðèàëàõ çýðýã ìàë àæ àõóéí ¿éëäâýðëýëèéí ýð÷èìæñýí àðãà àæèëëàãààã äýìæñýí óã õóóëèéí 52.5 äóãààð çààëòûã õºðºí㺠îðóóëàã÷ íàðò ñóðòàë÷ëàõ, õýðýãæ¿¿ëýõ íºõöºë áîëîìæèéã íü òºðèéí ç¿ãýýñ á¿ðä¿¿ëæ ºãºõ. Ÿ ªºðèéí õèëèéí öýñ äîòîð áàãòàõ áýë÷ýýðèéã õýðõýí ÿàæ õýíä àøèãëóóëæ ýçýìø¿¿ëýõèéã òóõàéí øàòíû Çàñàã äàðãà øèéäâýðëýõ ýðõòýé áîëîâ÷, õýðýãæ¿¿ëýõ áîëîìæ ìóó áàéãààã õàðãàëçàí òºðººñ íàðèéí çîõèöóóëàëò õèéõ. Ÿ Öààøèä àéìàã äóíäûí îòðûí áýë÷ýýð áîëîí óëñûí òýæýýëèéí ñàíãèéí õàäëàíãèéí òàëáàéã õýðõýí àøèãëàõ, ýçýìøèõ òàëààð ñóäàëãàà õèéæ òýíä áýë÷ýýðèéí ìåíåæìåíòèéí çºâ õàðèëöàà ¿¿ñýõ ýðõ ç¿éí îð÷èíã á¿ðä¿¿ëæ ºãºõ. Ÿ Áýë÷ýýðèéã çºâ çîõèñòîé àøèãëàõ, áýë÷ýýðèéí ¿ð àøãèéã äýýøë¿¿ëýõ ÿâäàë íü áýë÷ýýðèéã òîäîðõîé õýìæýýíèé òºëáºðòýéãýýð ýçýìø¿¿ëæ àøèãëóóëæ áàéæ øèéäýãäýíý. Çàõ çýýëä îéð áýë÷ýýðò áîã ìàë íóòàãëàõ íü çîõèìæã¿é áºãººä ÿìàð áýë÷ýýðò ÿìàð òºðëèéí ìàë ìàëëàâàë õè÷íýýí õýìæýýíèé òºëáºð òºëºõèéã ÷ òºëáºð õóðààìæààð íü çîõèöóóëàõ øààðäëàãàòàé þì. Ÿ Ãàçðûí òóõàé õóóëèéí 52.4 ä¿ãýýð çààëòûã õýðýãæ¿¿ëýõ àæëûã ñóì, îðîí íóòàãò ýð÷èìòýé çîõèîí áàéãóóëæ, àéìàã, ñóì á¿ð ººðèéí íóòàã äýâñãýðòýý áýë÷ýýðèéí áîëîí ñóóðèí ìàë ìàëëàãààíû á¿ñ íóòãèéã òîãòîîæ, ìàë àæ àõóéä õºðºí㺠îðóóëàëò îðîõ áîëîìæèéã á¿ðä¿¿ëýõ.

30

ÌÎÍÃÎËÛÍ ÌÀË ÀÆ ÀÕÓÉÍ ÈÐÝÝįÉ

Ÿ

Ãàí, çóäòàé ¿åä çýðãýëäýý àéìàã, ñóìûí íóòàã, îòðûí á¿ñèéí íóòãèéã õýðõýí àøèãëàõ, ýíý ¿åä áýë÷ýýð àøèãëàñíû òºëáºð õóðààìæèéã õýðõýí çîõèöóóëàõ àñóóäëûã óÿí õàòàí, òîäîðõîé øèéäýõ.

Ãàçðûí òºëáºðèéí òóõàé õóóëü: Áýë÷ýýðèéí òºëáºðèéí îäîî ìºðäºãäºæ áàéãàà ¿íýëãýý íü óã áýë÷ýýðèéí çàõ çýýëèéí à÷ õîëáîãäîë, ¿ðæèë øèì çýðãèéã îãò õàðãàëçàëã¿é òîãòîîãäñîí ó÷èð áàéãóóëëàãà, èðãýí õýí áîëîâ÷ áýë÷ýýðèéí ¿íý öýíèéã òîäîðõîéëæ õàðèóöëàãà õ¿ëýýõ íºõöºë ¿¿ñýõã¿é áàéíà. Òýð ÷ á¿¿ õýë, óã õóóëèéí 8 äóãààð ç¿éëèéí 1 ä¿ãýýð õýñýãò çààñíààð ìàë÷èí ºðõèéã áýë÷ýýðèéí òºëáºðººñ ÷ºëººëñºí íü áýë÷ýýðèéã õàéð ãàìã¿é àøèãëàõ, ¿íýã¿éä¿¿ëýõ, ýçýíã¿éä¿¿ëýõ íýã íºõöëèéã áèé áîëãîæ ºã÷ áàéíà. Õàðèí 8 äó ãààð ç¿éëèéí 6 äàõü õýñýãò òýæý ýëèéí ó ðãàìàë òàðèàëñàí òàðèàëàíãèéí òàëáàéã ýçýìøèæ àøèãëàñíû òºëáºðººñ ÷ºëººëºõººð çààñàí íü ìàë àæ àõóéã ýð÷èìæ¿¿ëýí õºãæ¿¿ëýõ õýðýãò òààòàé íºëºº ¿ç¿¿ëýõ þì. Áýë÷ýýðèéí òºëáºð íü çºâõºí ìàëûí òîëãîéí òîîãîîð áóñ óã áýë÷ýýðèéí ¿ðæèë øèì, àëñëàãäñàí áàéäàë çýðãýýñ õàìààð÷ ººð ººð áàéõ, áýë÷ýýðèéí òºëáºðèéí õýìæýýã áýë÷ýýðèéí àøèãëàëò, õóâààðèëàëò, ñýëãýëòèéã çîõèöóóëàõ õºø¿¿ðýã áîëãîõîä ÷èãë¿¿ëæ áîëíî. Ãàçðûí òºëáºðèéí òóõàé õóóëèéí 8 äóãààð ç¿éëèéí 1 äýõ çààëòûã õóóëèàñ õàñ÷ áýë÷ýýð àøèãëàñíû òºëáºð õóðààìæ àâäàã áîëîõ, ýíý õýìæýýãýýð ìàë àæ àõóéí îðëîãûí òàòâàðûã áàãàñãàõ øààðäëàãàòàé. Áý ë÷ý ýðèéí óðãàìë ûí á¿ò öèéã ñàéæð óóë àõ, õàøèæ õàìãààëàõ, õóâààðüòàé àøèãëàõ òàëààð èðãýä, áàéãóóëëàãààñ ãàðãàñàí ñàíàà÷èëãûã äýìæèæ, òèéì áýë÷ýýð, õàäëàíãèéí òàëáàé áîëîí òàðèàëàíãèéí òàëáàéã àøèãëàæ, ýçýìøñýíèé òºëáºðººñ ÷ºëººëºõ àñóóäëûã àâ÷ ¿çìýýð áàéíà. Õîðøîîíû òóõàé õóóëü: 2002 îíû 12 äóãààð ñàðä óã õóóëüä ººð÷ëºëò îðóóëæ õîðøîî íü õàäãàëàìæ çýýëèéí ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëäàã áîëñíîîð ìàë÷èä ãàð äýýð áàéãàà áýëýí ìºí㺺 õîðøèí òºâëºð¿¿ëæ, ìàëàà áàðüöààëàí ººð õîîðîíäîî çýýëä¿¿ëýõ, çàõ çýýëèéí ¿éë àæèëëàãààíû õàðèóöëàãà õ¿ëýýõ áîëîìæèéã á¿ðä¿¿ëæ ºãñºí þì. Ãýâ÷ ìàë÷èä ýíý áîëîìæèéã àøèãëàæ ÷àäàõã¿é áàéãàà íü áèäíèé ñóäàëãààãààð õàðàãäñàí áîëíî. Ìàë÷èä õàìòðàí äîòîîä íººö áîëîìæîî àøèãëàõ, õàìòûí õ¿÷ýýð çàõ çýýëèéí õàðèëöààíû àñóóäëûã øèéäýõýä òýäíèéã õîøóó÷ëàõ, óäèðäàõ ìýðãýæëèéí áîëîâñîí õ¿÷èí õºäºº îðîí íóòàãò äóòìàã áàéãàà íü ìàë÷äûí äóíä õîðøîî õºãæèõã¿é áàéãààãèéí ãîë øàëòãààí áîëæ áàéíà. Èéìä õóóëü ýðõ ç¿é, çàõ çýýëèéí åðºíõèé õàðèëöààíû òàëààð ìàë÷äûí äóíä ñóðãàëò ÿâóóëæ, õîðøèõ ¿éë àæèëëàãààíû õóðäûã íýìýãä¿¿ëýõ¿éö îëîí òºðëèéí àæèë çîõèîí áàéãóóëàõ øààðäëàãàòàé áàéíà. Ýð¿¿ãèéí õóóëü: Øèíýõýí áàòàëñàí ýð¿¿ãèéí õóóëèàð õýðýãòýí 1.5 ñàÿ òºãðºã õ¿ðòýë ýä ç¿éë õóëãàéëñàí áîë ÿë ýäëýõã¿é, çºâõºí òîðãóóëàõ áóþó ò¿ð ñààòóóëàãäààä ë ºíãºðäºã áîëñíûã õóëãàé÷ íàðûã óðàìøóóëæ ìóó çàí ñóðãàñàí õóóëü áîëñîí ãýæ ìàë÷èä ¿çýæ áàéíà. Àéëûí á¿õ õºðºíãèéã /1.5 ñàÿ õ¿ðòýëõ/ õóëãàéë÷èõñàí õ¿í ÿë ýäëýõ áèø òîðãóóëààä, õýä õîíîã ò¿ð ñààòóóëàãäààä ºíãºðäãèéã ìàë÷èä îéëãîõã¿é áàéíà. Ìèíèé ìàëûã ë õóëãàéëààã¿é áîë áóñäûí ìàëûã õóëãàéëàõ íü õàìààã¿é, ìýäñýí ÷ ìýäýýã¿é þì øèã áàéõààñ ººð àðãàã¿é, ñóëëàãäàæ ãàðààä ë ìèíèé ìàëûã õóëãàéëíà ãýñýí ÿðèàã Òºâ àéìãèéí Æàðãàëàíò ñóìûí ìàë÷èäòàé õèéñýí ôîêóñ ãðóïïûí ÿðèëöëàãûí ¿åýð ìàë÷èä èëýí äàëàíã¿é ÿðüæ áàéëàà. Èéìä 1.5 ñàÿ òºãðºãººñ äîîø ýä ç¿éë õóëãàéëñàí 31

ÌÎÍÃÎËÛÍ ÌÀË ÀÆ ÀÕÓÉÍ ÈÐÝÝįÉ

õ¿íèéã çºâõºí 150 000-1 500 000 òºãðºãººð òîðãîõ àëü ýñâýë òîðãîõã¿éãýýð 100-250 öàãèéí õóãàöààãààð àëáàäàí àæèë õèéëãýõ áóþó 1-3 ñàðûí õóãàöààãààð áàðèâ÷ëàõ ÿë îíîîæ áàéãàà îäîîãèéí Ýð¿¿ãèéí õóóëèéí 145 äóãààð ç¿éëèéí 1 ä¿ãýýð çààëòûã ººð÷èëæ ìàëûí õóëãàé õèéñýí ë áîë õîðèõ ÿë îíîîäîã áîëãîõ íü ç¿éòýé ãýæ ìàë÷èä ¿çýæ áàéíà.

Õºäºëìºð ýðõëýëòèéã äýìæèõ òóõàé õóóëü: Ýíýõ¿¿ õóóëèéí äàãóó 2000-2003 îíóóäàä óëñûí õýìæýýíä õºäºëìºð ýðõëýëòèéã äýìæèõ ñàíãààñ 4 òýðáóì 534 ñàÿ òºãðºã çàðöóóëñíààñ 130.1 ñàÿ òºãðºãèéã àæèëã¿é áóþó àæèë èäýâõòýé õàéæ áàéãàà õ¿ì¿¿ñò ìýðãýæëèéí ÷èã áàðèìæàà îëãîõ, çºâëºãºº ºãºõ, ìýäýýëëýýð õàíãàõ àæèëä, 1 òýðáóì 31 ñàÿ òºãðºãèéã ìýðãýæèë îëãîõ äàâòàí ñóðãàëòàíä, 276.0 ñàÿ òºãðºãèéã àæèë îëãîã÷èéã äýìæèõ àðãà õýìæýýíä, 959.7 ñàÿ òºãðºãèéã íèéòèéã õàìàðñàí àæèëä çàðöóóëñàí áàéíà.8 770 ãàðóé ìàë÷èí ºðõºä õèéñýí ñóäàëãààíààñ ¿çýõýä òºðººñ ¿ç¿¿ëæ áàéãàà ýäãýýð õºäºëìºð ýðõëýëòèéã äýìæèõ ¿éë àæèëëàãààíä ìàë÷èí ºðõèéí àæèëã¿é èðãýí õàìðàãäààã¿é áàéíà. Áîäèò áàéäëààð áîë 100 áîã õ¿ðýõã¿é ìàëòàé ºðõèéí íýãýýñ áóñàä õºäºëìºðèéí ÷àäâàðòàé õ¿íèéã àæèëã¿é õ¿í ãýæ ¿çýõ ¿íäýñòýé. Ãýòýë ìàë÷èí ºðõèéí õºäºëìºðèéí ÷àäâàðòàé õ¿í á¿ðèéã àæèëòàé ãýæ ¿çäýã íü ýíý õóóëèéí äýìæëýãèéã ìàë÷èä õ¿ðòýæ ÷àäàõã¿é áàéãààãèéí øàëòãààí áîëæ áàéíà. Õºäºëìºð ýðõëýëòèéã äýìæèõ ¿éë àæèëëàãààíû õ¿ðýý èõýâ÷ëýí àéìãèéí òºâ îð÷ìîîð õÿçãààðëàãääàã ó÷èð ìàë÷èä ýíý ÷èãëýëèéí õºíãºëºëò, äýìæëýãèéã õ¿ðòýæ ÷àäàõã¿é áàéíà. Õºäºëìºð ýðõëýëòèéã äýìæèõ õóóëèéí 4 ä¿ãýýð ç¿éëèéí 2.1-ä “õ¿í àìûí õºäºëìºð ýðõëýëòèéã äýìæèõ ¿éë àæèëëàãààíä èðãýíèéã ¿íäýñ, óãñàà, õýë, àðüñíû ºíãº, íàñ, õ¿éñ, õºðºí㺠÷èíýý, áîëîâñðîë, íèéãìèéí ãàðàë, áàéäàë, øàøèí ø¿òëýã, ¿çýë áîäëîîð íü ¿ë ÿëãàâàðëàõ” ãýæ çààñíû äàãóó Ìîíãîë Óëñûí á¿õ èðãýä ýíý õóóëèàð èæèë äýìæëýã àâàõ ó÷èðòàé. Èéì ÷ ó÷ðààñ ìàë÷äàä ýíý òàëûí ¿ éë÷ èëãýýã õ¿ ðãý õ ò àëààð Íèéãìèéí õàìãààëàë, õºäºëìºðèéí ÿàì, Õ¿íñ, õºäºº àæ àõóéí ÿàìíààñ çîðèóä áîäëîãûí ÷èãëýëòýé ¿éë àæèëëàãàà çîõèîí áàéãóóëàõ, òóõàéëáàë, ìàë÷äûã àæ àõóé ýðõëýõ, õàìòðàõ õóóëü, ýðõ ç¿éí òîäîðõîé ìýäëýãòýé áîëãîõ, ìàë àæ àõóéã ýðõëýõ äýâøèëòýò àðãà áàðèëä ñóðãàõ ñóðãàëò ÿâóóëàõ, æèæèã ¿éëäâýðëýë ýðõëýõ òåõíîëîãèéí ìýäëýã îëãîõ çýðýã àæëûã çîõèîí áàéãóóëàõ øààðäëàãàòàé þì. Àí àãíóóðûí òóõàé õóóëü: Ìàë÷èä àí àìüòàí àãíàõûí òóëä óã õóóëèéí 7.1-èéí äàãóó ýõëýýä ñóìûí òºâ îðæ áàéãàëü îð÷íû áàéöààã÷, Çàñàã äàðãààñ àí àìüòàí àãíàõ çºâøººðºë àâàõ, äàðàà íü äàõèí ñóìûí òºâ îðæ àãíàñàí àíäàà ìàë ýìíýëýã, õîðèî, öýýðèéí ¿çëýã õèéëãýæ, äàõèí áàéãàëü îð÷íû áàéöààã÷ äýýð î÷èæ ãàðàë ¿¿ñëèéí áè÷èã àâ÷ áàéæ áîðëóóëàõ ýðõ ¿¿ñäýã íü èõýýõýí ÷èðýãäýëòýé áàéäàã àæ. Ýíý îëîí øàò äàìæëàãûã àðèëãàõ, àìüäðàëä õýðýãæèõã¿é áàéãàà õóóëèéí çààëòûã õ¿÷èíã¿é áîëãîõ íü ç¿éòýé ãýæ àí õèéæ îðëîãî îëäîã ìàë÷èä ¿çäýã áàéíà.

2.4.3. Засгийн газраас мал аж ахуйг хєгжїїлэх талаар авч хэрэгжїїлж байгаа їйл ажиллагааны талаарх малчдын бодол

Çàñãèéí ãàçðààñ ìàë àæ àõóéã õºãæ¿¿ëýõ òàëààð õýðýãæ¿¿ëæ áàéãàà õºòºëáºð, òºñºë, àðãà õýìæýýíèé òàëààð ìàë÷èä ÿìàð ñàíàà áîäîëòîé áàéãààã ñóäëàõ çîðèëãîîð “Ìàë àæ àõóéí òàëààð Çàñãèéí ãàçðààñ àâ÷ õýðýãæ¿¿ëæ áàéãàà àæëûí òàëààð òàíû áîäîë” ãýñýí àñóóëòààð íèéò 728 ìàë÷èí ºðõººñ ñóäàëãàà àâ÷ ä¿íã íýãòãýí 9 ä¿ãýýð õ¿ñíýãòýýð ¿ç¿¿ëýâ.

8

32

Õºäºëìºð ýðõëýõ ãàçðûí 2003 îíû àæëûí òàéëàí

ÌÎÍÃÎËÛÍ ÌÀË ÀÆ ÀÕÓÉÍ ÈÐÝÝįÉ

Ìàë àæ àõóéí òàëààð Çàñãèéí ãàçðààñ àâ÷ õýðýãæ¿¿ëæ áóé àæëûí òàëààðõ ìàë÷äûí ñàíàà, áîäîë

Õ¿ñíýãò 9 Yíýëãýý

Á¿ðýí íèéöäýã Çàðèì íü íèéöäýã Îãò íèéöäýãã¿é Ìýäýõã¿é Ä¿í

18-25 26-35 ä¿íä ä¿íä Òîî ýçëýõ òîî ýçëýõ õóâü õóâü

24 5 12 8 49

Íàñíû á¿ëãýýð Ä¿í 36-50 51-60 60-ààñ äýýø ä¿íä ä¿íä ä¿íä ä¿íä òîî ýçëýõ òîî ýçëýõ òîî ýçëýõ òîî ýçëýõ õóâü õóâü õóâü õóâü

49.0 58 29.7 75 10.2 17 8.7 39 24.5 84 43.1 116 16.3 36 18.5 56 100.0 195 100.0 286.0

26.2 30 13.6 12 40.6 38 19.6 26 100.0 106

28.3 11.3 35.8 24.5 100.0

25 11 29 27 92

27.2 12.0 31.5 29.3 100.0

212 29.1 84 11.5 279 38.3 153 21.0 728 100.0

Ìàë àæ àõó éí òàë ààð Çàñãèéí ãàçðààñ õý ðýãæ¿¿ ëæ áàéãàà ¿ éë àæèëëàãààíû òàëààð ìàë÷äûí 29.1 õóâü íü á¿ðýí íèéöäýã, 11.5 õóâü íü çàðèì íü íèéöäýã, 38.3 õóâü íü îãò íèéöäýãã¿é, 21.0 õóâü íü ìýäýõã¿é ãýæ õàðèóëñàí áàéíà. Ìàë àæ àõóéã õºãæ¿¿ëýõ òàëààð Çàñãèéí ãàçðààñ õýðýãæ¿¿ëæ áàéãàà ¿éë àæèëëàãààíû òàëààð õàðèóëñàí ìàë÷äûí õàðèóëòàä òýäíèé íàñ, îðøèí ñóóãàà àéìàã, ýäèéí çàñãèéí á¿ñ, àìüæèðãààíû áàéäàë çýðýã íü òºäèéëºí íºëººëºõã¿é áàéíà.

1923 îíä Ìîíãîë Óëñûí Çàñãèéí ãàçðûí øèéäâýðýýð “Ìàëûí ç¿éëèéã 2.5. ýì÷ëýõ áà áîëîâñðóóëàí ñàéæðóóëàõ ãàçàð” áàéãóóëñíààñ õîéø 1990-ýýä îí õ¿ ðòý ëõ 70 îð ÷èì æèëèéí õ óãàöààíä áàéãàëèéí øàëãàðàë, ìàë÷èä, ìýðãýæèëòýí íàðûí óéãàã¿é õºäºëìºð, øèíæëýõ óõààíû ¿íäýñëýëòýé ñîíãîí ¿ðæ¿¿ëãèéí ¿ð ä¿íä ìîíãîë ìàëûí íèéò 17 ¿¿ëäýð, 4 ¿¿ëäðèéí õýñýã, 5 ¿ðæëèéí õýñýã, 15 øèëìýë îìãèéí ìàë áèé áîëãîñîí áàéíà.9 Òºâëºðñºí òºëºâëºãººò ýäèéí çàñãèéí ¿åä òºð çàñãààñ çºâõºí íóòãèéí ìîíãîë ìàëûí ÷àíàðûã ñàéæðóóëàõ àñóóäàëä àíõààð÷ áàéñàí òºäèéã¿é ñ¿¿íèé áîëîí ñ¿¿-ìàõíû õîñîëìîë àøèã øèìòýé Ãåðìàíû õàð òàðëàí, ÇÕÓ-ûí õàð òàðëàí, Ñåììåíòàëü, Àëàòàó, Òàëûí óëààí, ìàõíû ÷èãëýëèéí Ãåðåôîðä, Êàçàêèéí öàãààí òîëãîéò çýðýã ñàéí ¿¿ëäðèéí ºíäºð àøèã øèìòýé ¿õðèéã ¿ðæ¿¿ëýõ àæëûã àìæèëòòàé çîõèîí áàéãóóëæ, õîòûí õ¿í àìûí õýðýãöýýíä æèëèéí 4 óëèðàëä ñ¿¿, öàãààí èäýý íèéë¿¿ëæ áàéñàí þì.

1970-ààä îíîîñ ýõëýí ìàíàé óëñ 200, 400, 800, 1200 ¿íýýíèé 40 ñààëèéí ìåõàíèêæñàí ôåðì áàéãóóëæ 1989 îíû áàéäëààð ñ¿¿íèé ÷èãëýëèéí öýâýð, ýðëèéç 19.6 ìÿíãàí ¿íýý ¿ðæ¿¿ëæ 46 ñàÿ ëèòð ñ¿¿ ¿éëäâýðëýæ, òýæýýëèéí íýã ¿íýýíýýñ 2558 ëèòð ñ¿¿ ñààõ áîëñîí áàéíà.

1980-ààä îíä “Ã¿í õºë人ñºí ¿ðèéí ñòàíö” áàéãóóëàãäàæ 1980-1990 îíû õîîðîíä 82 áóõíààñ 1005.8 ìÿíãàí òóí ¿ð ¿éëäâýðëýæ, çîõèîìîë õýýëò¿¿ëýãò 505.6 ìÿíãûã àøèãëàí ¿éë÷èëãýý ÿâóóëñíû ¿ð ä¿íä 127.8 ìÿíãàí ¿íýý òºëëºæ 103.4 ìÿíãàí òóãàë áîéæóóëæ áàéñàí áàéíà /2002 îíû Ìàëûí óäìûí ñàíãèéí òàéëàíãààñ/. Äýýðõ òîî áàðèìòóóä íü 1990 îíîîñ ºìíºõ æèë¿¿äýä ìàë ¿ðæëèéí àæèë õýð çýðýã àìæèëòòàé ÿâàãäàæ áàéñíû òîäîðõîé æèøýý þì. Õàðàìñàëòàé íü 1990 îíîîñ ºì÷ õóâü÷ëàëûí àæèëä àëäàà ãàð÷ ñ¿¿íèé ôåðì¿¿äèéí á¿òýö, ¿éë àæèëëàãààã õýâýýð àâ÷ ¿ëäýõ àæèë õèéãäýýã¿éãýýñ ñ¿¿íèé ôåðì¿¿ä òàðæ, óñòàæ ¿ã¿é áîëñîí þì.

9

Мал эмнэлэг, їржлийн ажлын єнєєгийн байдал, цаашдын хандлага

Ä.Æàäàìáà, Ã.Äýýøèí íàð “Ìîíãîëûí ìàë àæ àõóé, ìàë ¿ðæ¿¿ëýã ÕÕ çóóíä” (ÓÁ 2003) õ-9 33

ÌÎÍÃÎËÛÍ ÌÀË ÀÆ ÀÕÓÉÍ ÈÐÝÝįÉ

1990 îíîîñ õîéøõè õóãàöààíä íóòãèéí ìîíãîë ìàëûí àøèã øèìèéã ñàéæðóóëàõ òàëààð øèíæëýõ óõààíû ¿íäýñëýëòýé çîõèîí áàéãóóëàõ àæëûí ÷àíàð ýðñ ìóóäñàí áàéíà. Áèäíèé ñóäàëãàà, àæèãëàëò, îëîí ñóâãààð îëæ àâñàí ìýäýýëëýýñ ¿çýõýä Ñýëýíãý àéìãèéí Öàãààí íóóð ñóì, Õýíòèé àéìãèéí Ò¿ìýíöîãò, Äàäàë çýðýã ñóìàíä ìàõíû ÷èãëýëèéí öýâýð ¿¿ëäðèéí ¿õðèéã ìîíãîë ¿õýðòýé ýðëèéçæ¿¿ëæ áàéãàà áàãà õýìæýýíèé òóðøèëòûí àæèë, ìîíãîë ÿìààíû íîîëóóðûí ÷àíàð, ãàðöûã ñàéæðóóëàõ òàëààð ¿ð õºâðºë øèëæ¿¿ëýí ñóóëãàæ ñåëåêöèéí àæèë ÿâóóëæ áóé çýðãèéã ýñ òîîöâîë ìàëûí óäìûí ñàí, ¿ðæëèéí àæëûã ñàéæðóóëàõ òàëààð õèéãäñýí òîäîðõîé àæèë ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä áàðàã àëãà ãýæ ¿çýæ áîëîõîîð áàéíà. Õàðèí ÷ ºìíºõ ¿åä á¿òýýí áàéãóóëæ áèé áîëãîñîí öýâýð, ýðëèéç ìàëûí òîî ýðñ õîðîãäîæ óñòàæ ¿ã¿é áîëîõîä õ¿ð÷ýý. Öýâýð, ýðëèéç ìàëûí òîî 1990 îí õ¿ðòýëõ õóãàöààíä æèë á¿ð ýð÷èìòýé ºñ÷ áàéñàí áîëîâ÷ 1990 îíîîñ õîéø æèë äàðààëàí õîðîãäñîí áàéíà. Òóõàéëáàë 1990 îíä 80.5 ìÿíãàí öýâýð ¿¿ëäðèéí ¿õýðòýé áàéñàí áîë 2000 îíä äºíãºæ 29.1 ìÿíãàí òîëãîé öýâýð ¿¿ëäðèéí ¿õýð òîîëîãäæýý. /10 äóãààð õ¿ñíýãò/ Öýâýð, ýðëèéç ìàëûí òîî, òîëãîéí ººð÷ëºëò

Õ¿ñíýãò 10 Îí 1962 1970 1980 1990 2000

Öýâýð 5.3 6.8 28.0 80.5 29.1

¯õýð Ýðëèéç 12.8 54.1 97.7 117.9 106.4

Á¿ãä 18.1 60.9 125.7 198.4 135.2

Öýâýð 53.6 69.4 156.0 33.6 588.5

Õîíü Ýðëèéç 782.7 1222.2 1145.0 837.4 760.1

Á¿ãä 836.3 1291.6 1301.0 871.0 1348.6

Öýâýð 0.5 1.6 40.6 91.9 113.9

ßìàà Ýðëèéç 10.9 48.9 249.8 336.0 243.1

Á¿ãä 11.4 50.5 290.4 427.9 357.0

Ýõ ñóðâàëæ: Ä.Æàäàìáà, Ã.Äýýøèí íàð “Ìîíãîëûí ìàë àæ àõóé, ìàë ¿ðæ¿¿ëýã ÕÕ çóóíä” (ÓÁ 2003) õ-33

10 äóãààð õ¿ñíýãòýýñ ¿çýõýä 2000 îíû áàéäëààð íèéò 135.2 ìÿíãàí öýâýð, ýðëèéç ¿õýð òîîëîãäñîí ìýò õàðàãäàæ áàéãàà áîëîâ÷ áîäèò áàéäàë äýýð ýíý ¿åä öýâýð, ýðëèéç ¿õðèéí òîî 50 ìÿíãàä ÷ õ¿ðýõã¿é áîëñîí ãýæ ìýðãýæèëòí¿¿ä òîîöîæ áàéíà. Öýâýð, ýðëèéç ìàëûí òîîã òîîöîõäîî áîäèò áàéäëààð í¿äýýð ¿çýæ òîîëîõ áóñ ºìíºõ îíû “À” äàíñíû ¿ëäýãäëèéã áàãà çýðýã áóóðóóëàõ áàéäëààð ñóìûí ìàë àæ àõóéí ìýðãýæèëòíèé ãàðãàñàí òààìàã ä¿í ìýäýýãýýð ãàðãàäãààñ öýâýð, ýðëèéç ìàëûí òîî áàãà çýðýã áóóð÷ áàéãààãààð õàðàãäàæ áàéíà. Ñòàòèñòèê òîî áàðèìòààð áîë öýâýð, ýðëèéç õîíü, ÿìààíû òîî ñ¿¿ëèéí àðâàí æèëä ºññºíººð õàðàãäàæ áàéíà. Óã ÷àíàðòàà áîë ºñºõ áèø áóóðñàí ãýæ áèä ¿çýæ áàéíà. Åð íü ìàë òîîëëîãûí ä¿íãýýð öýâýð, ýðëèéç ìàëûí òîîã áàðèìæààëàõ ÿìàð ÷ áîëîìæã¿é, ¿íýìøèë ìóóòàé, òýãýýä ÷ ìýðãýæëèéí áóñ òîîëîã÷ íàð ìàëûã õàðààä öýâýð ¿¿ëäðèéí, ýðëèéç, íóòãèéí ìîíãîë ãýæ ÿëãàõ áîëîìæã¿é þì. Öýâýð, ýðëèéç ¿õýð ñ¿ðýã õîðîãäñîíû ãîë øàëòãààí íü óã ìàë íü ºíäºð ºðòºã çàðäàëòàé òýæýýë, äóëààí áàéð, àð÷èëãààíû ºíäºð íºõöºë øààðääàãòàé õîëáîîòîé þì. Öýâýð, ýðëèéç õîíèíû òîî ºññºí íü ìàë òîîëëîãî ÷àíàðã¿é ÿâàãäàæ áàéãààòàé õîëáîîòîé ãýæ áèä ¿çýæ áàéíà. Õàðèí ÷ öýâýð, ýðëèéç õîíèíû òîî öººð÷, ÷àíàð ìóóäàæ ìîíãîë øèíæèä áóöàõ ýðëèéçæ¿¿ëýã ÿâàãäàæ áàéãàà ãýæ ¿çýõ ¿íäýñòýé áàéíà. Ýíý íü íàðèéí íîîñíû ¿íý õàíøíààñ õàìààð÷ áóé õýðýã.

Æè÷: Ñýëýíãý àéìãèéí Å𺺠ñóìûí ìÿíãàò ìàë÷èí Àþóðçàíûí ÿðèàíààñ: Ìàíàéõ Å𺺠¿¿ëäðèéí íàðèéí íîîñò õîíü ºñãºæ ¿ðæ¿¿ëäýã. Ãýõäýý ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä õîíèíäîî ìîíãîë õóö òàâèõ áîëñîí. Ìîíãîë õóöíû õóðãà àìüäðàõ ÷àäâàð 34

ÌÎÍÃÎËÛÍ ÌÀË ÀÆ ÀÕÓÉÍ ÈÐÝÝįÉ

ñàéí, òýæýýë áàãà çàðöóóëäàã, ºðòºã õÿìä. Åð íü ìàíàé ýíý õàâèéíõàí ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä ìîíãîë õóö èõ òàâèõ áîëñîí. Ñ¿¿ëèéí õî¸ð æèëä ñ¿¿íèé ÷èãëýëèéí æèæèã ôåðìåðèéí àæ àõóé ýðõëýã÷äèéí òîî ºñ÷, õýðýãöýýãýý äàãààä öýâýð ¿¿ëäðèéí ¿íýýíèé çàõ çýýëèéí ¿íý õàíø ºññºí áàéíà. 2003 îíîîñ ýõëýí ñ¿¿íèé ÷èãëýëèéí ¿õýð ºñãºæ ¿ðæ¿¿ëýõ àñóóäàëä èðãýä àæ àõóéí íýãæ¿¿ä õºðºí㺠îðóóëàëò õèéõ ñîíèðõîëòîé áîëîõ õàíäëàãà àæèãëàãäàæ áàéíà. Æèøýý íü Òºâ àéìãèéí Áàòñ¿ìáýð ñóìàíä íýãýí àìåðèê èðãýí Àëàòàó-Ìîíãîëûí ñààëèéí 20 ýðëèéç ¿íýýòýé æèæèã ôåðìåðèéí àæ àõóéã 2 æèëèéí ºìíº áàéãóóëñàí áàéíà. Óã àæ àõóé íü æèæèãõýí áîëîâ÷ îð÷èí ¿åèéí ìàíàé îðíû íºõöºëä çîõèöñîí ñ¿¿íèé ¿õðèéí ýð÷èìæñýí àæ àõóé þì. ¯íýýíèé ºâëèéí äóëààí áàéðûã ìîäîîð õÿìä òºñºð øèéäýæ, ºâñ õàäëàíãàà çîõèõ íîðìûí äàãóó áýëòãýæ, æèëèéí òóðø ñ¿¿ ¿éëäâýðëýõ, áàéãàëèàñ õàðààò áèø, ºâºë õàâàðòàà ñóóðèí, çóíäàà áàéãàëèéí áýë÷ýýð àøèãëàäàã ìàëëàãààíû õýëáýðòýé çàãâàð ôåðìåðèéí àæ àõóéã èéíõ¿¿ áèé áîëãîñîí íü îðîí íóòãèéí íºõöºëä ãîéä çîõèöîæ òýð æèëäýý íóòãèéí ãóðâàí ÷ ºðõ äóóðàéæ ôåðìåðèéí àæ àõóé áàéãóóëñàí áàéíà. ̺í õàæóóõàíä íü áàéãàà õóó÷íààð Ïàðòèçàíû ñàíãèéí àæ àõóé îäîîãèéí Óëààíáààòàð õîòûí Ñîíãèíî õàéðõàí ä¿¿ðãèéí 21 ä¿ãýýð õîðîîíû 6 ºðõ äàðàà æèë íü òèéì ôåðìåðèéí àæ àõóé áàéãóóëñàí áàéíà. ªíºº æèëèéí íàìàð Ïàðòèçàí, Áàòñ¿ìáýðèéí îð÷èìä òèéì æèæèã ôåðìåðèéí àæ àõóé 50 ãàðóé áèé áîëîîä áàéíà. Èéíõ¿¿ íóòàã, îð÷èíä íü çîõèöñîí, áîäèòîé, øèíýëýã àðãà õýëáýðèéã ìàë àæ àõóéä çàãâàð áàéäëààð áèé áîëãîæ ºãâºë ìàë÷èä ìàë àæ àõóéí ¿éëäâýðëýëýý ýð÷èìæ¿¿ëýõ, øèíý àðãà áàðèë íýâòð¿¿ëýõ õ¿ñýë ýðìýëçýë èõ áàéãàà íü ýíýõ¿¿ æèøýýãýýð íîòëîãäîæ áàéíà. Öààøèä ìîíãîë ìàëûí ¿¿ëäýð óãñààã ñàéæðóóëæ, íýã ìàëààñ àâàõ àøèã øèìèéã íýìýãä¿¿ëýõ, ¿¿íèé òóëä ºíäºð àøèã øèìòýé õýýëò¿¿ëýã÷, ¿ð, ¿ð õºâðºë ãàäíààñ èìïîðòëîõ, ýíý ÷èãëýëýýð õºðºí㺠îðóóëàëòûã íýìýãä¿¿ëýõ øààðäëàãà òàâèãäàæ áàéíà.

1990-ýýä îíîîñ ºìíº ìàíàé îðîíä ìàë ìàëëàãààíû ñóóðèí, õàãàñ ñóóðèí, áýë÷ýýðèéí ìàëëàãààíû õýëáýð¿¿ä àëü àëü íü áàéñàí þì. Íóòãèéí ìîíãîë ìàë íü æèëèéí àëü ÷ óëèðàëä íýìýãäýë òýæýýë õýðýãëýõã¿é äàí ãàíö áýë÷ýýðèéí ìàëëàãààãààð àäãóóëàí ìàëëàãääàã. Õàðèí ýõ ìàë, òºëä õàâàðòàà áàãà çýðýã õàäñàí íîãîîí ºâñ, õèâýã, áàãñàðìàë òýæýýë õýðýãëýäýã. Õàðèí ñ¿¿íèé ÷èãëýëèéí öýâýð, ýðëèéç ¿õðèéã ºâºë, õàâðûí óëèðàëä íýìýãäýë òýæýýëýýð òýæýýæ õàãàñ ñóóðèí ìàëëàäàã àðãà Àðõàíãàé, Áóëãàí, Òºâ, ªâºðõàíãàé, Õºâñãºë, Õýíòèé çýðýã àéìãóóäàä ò¿ãýýìýë õýðýãëýãäýæ áàéâ. Óëààíáààòàð, Äàðõàí çýðýã õîòîä îéð ñààëèéí ìåõàíèêæñàí ôåðì¿¿ä íü ¿íýýãýý ºâºë人 áýë÷ýýðò ãàðãàõã¿é ñóóðèí ìàëëàãààíä õàäëàí, õ¿÷èò, ø¿¿ñò òýæýýëýýð òýæýýæ ìàëëàæ áàéâ. Ò¿¿í÷ëýí íàðèéí, íàðèéâòàð íîîñò Åðºº, Õàíãàé, Îðõîí õîíèéã áýë÷ýýðèéí ìàëëàãààíû çýðýãöýý íýìýãäýë òýæýýëýýð òýæýýæ, òºëëºõ ýì õîíü, òºëèéã ìàëëàõ áèò¿¿ äóëààí áàéð, õàøàà ñàðàâ÷, ìàòåðèàëëàã áààçûã áèé áîëãîñîí áàéâ. Áèäíèé ñóäàëãààãààð ñóóðèí ìàëëàãààíû àðãà òåõíîëîãè ¿ã¿é áîëæ, õàãàñ ñóóðèí ìàëëàãààíû àðãà òåõíîëîãèéã Òºâ, Ñýëýíãý àéìàã, Óëààíáààòàð õîòûí ñ¿¿íèé ÷èãëýëèéí ¿íýý ¿ðæ¿¿ëäýã 50 ãàðóé ôåðìåð¿¿ä 2001 îíîîñ ýõëýí àøèãëàæ áàéãààã ýñ òîîöâîë ºíººãèéí Ìîíãîëûí ìàë àæ àõóéä äàí ãàíö áýë÷ýýðèéí ìàë ìàëëàãààíû àðãà òåõíîëîãè íî¸ðõîæ áàéíà. Öààøèä ìàë ìàëëàãààíû àðãà õýëáýðèéã ººð÷èëæ, ÿëàíãóÿà õîò ñóóðèíãèéí îéðîëöîîõ ìàë á¿õèé èðãýäèéã àëü áîëîõ ñóóðèí áîëîí õàãàñ

2.6.

Мал маллагааны технологи

35

ÌÎÍÃÎËÛÍ ÌÀË ÀÆ ÀÕÓÉÍ ÈÐÝÝįÉ

ñóóðèí ìàë ìàëëàãààíû àðãàä ñóðãàõ, ìàòåðèàëëàã áààç, òýæýýëèéí íººöèéã áýõæ¿¿ëýõ øààðäëàãà òàâèãäàæ áàéíà.

2.7. Малын тэжээл Ìàëûí òýæýýëèéí ¿éëäâýðëýë 1985 îíû ¿åä õàìãèéí äýýä õýìæýýíä їйлдвэрлэл õ¿ð÷ áàéñíàà 1990-ýýä îíîîñ áóóð÷ ýõýëñýí áàéíà.

1970-1990-ýýä îí õ¿ðòýëõ õóãàöààíä áàãñàðìàë, õîëèìîã òýæýýëèéí ¿éëäâýð¿¿ä õóðäàí õºãæèæ 1976 îíä 172.2 ìÿíãàí òîíí, 1980 îíä 79,8 ìÿíãàí òîíí, 1990 îíä 57,5 ìÿíãàí òîíí áàãñàðìàë òýæýýë ¿éëäâýðëýæ áàéñàí áîë 2000 îíä äºíãºæ 1,1 ìÿíãàí òîíí áàãñàðìàë òýæýýë ¿éëäâýðëýñýí áàéíà.11 19801985 îíä æèëä äóíäæààð 80-200 ìÿíãàí òîíí äàðøíû óðãàìàë òàðèàëæ ñ¿¿íèé ÷èãëýëèéí ¿íýýíèé òýæýýëä àøèãëàæ áàéñàí áîë 1990 îíîîñ õîéøõè õóãàöààíä äàðøíû óðãàìàë òàðèàëàõ àæèë ¿íäñýíäýý ¿ã¿é áîëñîí áàéíà. Òýæýýë ¿éëäâýðëýëèéí íèéò õýìæýý /ìÿí.òîíí òýæýýëèéí íýãæýýð/

Ãðàôèê 9 Áýëòãýñýí òýæýýë 1200

1060 1000 800

642.5 600 400 200

696.4 677.8

323.4

437.3

329.5

357.4

0 1967

1970

1975

1980

1985

1990

1995

2000

2003

Ýõ ñóðâàëæ: “Ñòàòèñòèêèéí ýìõòãýë” (ÓÁ 1980, 1985, 1990, 2002)

2000 îíîîñ õîéøõè õóãàöààíä óëñûí íººöèéí ºâñèéã òîäîðõîé ãýðýý, çàõèàëãààð õàäàæ ºãäºã õóâèéí õýâøëèéí ºâñ, õàäëàíãèéí æèæèã àæ àõóéíóóä Ñýëýíãý, Õýíòèé, Äîðíîä çýðýã àéìàãò áèé áîëæ, òýäãýýð àæ àõóéíóóä ýíý ÷èãëýëèéí ¿éë àæèëëàãààãààð òºðºëæèõ õàíäëàãàòàé áàéíà. Ãýâ÷ ìàë÷äûí õóâüä ºâñ õàäëàí õàäàõ òàëáàéã ýçýìøèõ, àøèãëàõ àñóóäàë òîäîðõîé áèø, ¿¿íýýñ óëáààëàí õàäëàíãèéí òàëáàéã õàìãààëàõ, ñàéæðóóëàõ òàëààðõ ìàë÷äûí ýðìýëçýë õàíãàëòã¿é, õàäëàíãèéí ìåõàíèêæñàí òîíîã òºõººðºìæ äóòàãäàëòàé çýðýã õ¿íäðýë áýðõøýýë áàéñààð áàéíà. Îäîîãîîð ãóðèëûí ¿éëäâýð¿¿ä òîäîðõîé õýìæýýíèé õèâýã ¿éëäâýðëýæ áàéãààã ýñ òîîöâîë áàãñàðìàë, õîëèìîã, ø¿¿ñò òýæýýë òàðèàëæ, ¿éëäâýðëýõ ÿâäàë 1990-ýýä îí áóþó õóâü÷ëàëààñ õîéø ¿íäñýíäýý áàéõã¿é áîëñîí áàéíà. Öààøèä Óëààíáààòàð, Òºâèéí á¿ñèéí õîò àéë, àæ àõóé á¿ðèéã òàðèìàë òýæýýë òàðèàëàõ áîëîìæîîð õàíãàõ, áýë÷ýýðèéã õàìãààëñàí, íºõºí ñýðãýýñýí, òýæýýëèéí óðãàìàë òàðèàëñàí àæ àõóéí íýãæ, èðãýäýä òàòâàðûí õºíãºëºëò ¿ç¿¿ëýõ, ñàíõ¿¿ãèéí äýìæëýã îëãîõ çýðýã òºðºë á¿ðèéí àðãà õýðýãëýæ òýæýýë ¿éëäâýðëýëèéí õýìæýýã íýìýãä¿¿ëýõ øààðäëàãàòàé áàéíà.

36

ÌÎÍÃÎËÛÍ ÌÀË ÀÆ ÀÕÓÉÍ ÈÐÝÝįÉ

1. Ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä ìàëûã ýì÷ëýõ, ºâ÷íººñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ ¿éë àæèëëàãààíä óëñûí òºñ⺺ñ ãàðãàõ õºðºí㺠íýìýãäýæ áàéãàà áîëîâ÷ ìàë àæ àõóéä îð÷èí ¿åèéí àðãà òåõíîëîãè íýâòð¿¿ëýõ, ìàëûí ¿ðæèë-ñåëåêöèéí àæëûã ýð÷èìæ¿¿ëýõ òàëààðõ õºðºí㺠îðóóëàëò, ¿éë àæèëëàãàà 1990 îíîîñ ºìíºõ ¿åýñ áóóð÷ óíàëòûí áàéäàëä îðñîí áàéíà.

2. Ìîíãîë îðíû ìàë ñ¿ðãèéí á¿òýö ñ¿¿ëèéí 10 ãàðóé æèëä íýëýýä ººð÷ëºãäñºí áàéíà. Òóõàéëáàë íèéò ìàë ñ¿ðýãò ÿìààíû ýçëýõ õýìæýý 20-42 õóâü õ¿ðòýë ºñ÷ áóñàä òºðëèéí ìàëûíõ 0.4-2 äàõèí áóóðñàí áàéíà.

3. Ìàë÷äûí 27.1-36.7 õóâü íü îëîí óëñûí áàéãóóëëàãûí òºñºë, àðãà õýìæýý ÷óõàë àñóóäàëä ÷èãëýýã¿é, íèéòýä õ¿ðýõ õ¿ðòýýìæ ìóó, ¿ð ºãººæ íü ÷ õàíãàëòã¿é ãýæ ¿çýæ áàéãàà áîë ìàë àæ àõóéí ìýðãýæèëòýí, óäèðäàõ àæèëòíû 49.5-55.3 õóâü íü òºñºë, àðãà õýìæýýíèé ÷óõàë àñóóäàëä ÷èãëýãäñýí ýñýõ, ¿ð ºãººæòýé ýñýõ òóõàéä ñàíààíä îãò íèéöýõã¿é áóþó ìýäýõã¿é ãýñýí õàðèóëò ºãñºí áàéíà. ¯¿íýýñ ¿çýõýä ìàë àæ àõóéí ìýðãýæèëòýí, óäèðäàõ àæèëòíóóä òº ñºë àðãà õý ìæýý íèé çîð èóëàëò, õ¿ð òýýìæ, ¿ð ä¿íä ìàë ÷äààñ èë ¿¿ ø¿¿ìæëýëòýé õàíääàã, ñýòãýë õàíàìæòàé áóñ áàéäàã áàéíà.

4. Ìàë àæ àõóéí ýðäýìòýí, ìýðãýæèëòýí íàðûí ¿çýæ áàéãààãààð ìàë àæ àõóéí ñàëáàðò îðóóëàõ õºðºí㺠îðóóëàëò, õýðýãæ¿¿ëýõ òºñºë, àðãà õýìæýýã áýë÷ýýðèéí õóâààðèëàëò àøèãëàëòûã ñàéæðóóëàí òýæýýëèéí íººöèéã áýõæ¿¿ëýõ, ìàëûí ¿¿ëäýð óãñààã ñàéæðóóëàõ, áýë÷ýýðèéã óñæóóëàõ ãýñýí äàðààëëààð òîãòîîõ øààðäëàãàòàé áàéãààã ñóäàëãààíû ä¿í õàðóóëæ áàéíà.

5. Óëñ îðîí ñîöèàëèñò íèéãìýýñ çàõ çýýëèéí ýäèéí çàñãèéí õàðèëöààíä øèëæñýí ñ¿¿ëèéí 10 ãàðóé æèëèéí õóãàöààíä Çàñãèéí ãàçðààñ ìàë àæ àõóéã õºãæ¿¿ëýõ ÷èãëýëýýð õýðýãæ¿¿ëæ áàéãàà àðãà õýìæýý íü ìàëûã ýð¿¿ëæ¿¿ëýõ, ºâ÷íººñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ, õóäàã çàñâàðëàõ, ìàëã¿é ºðõèéã ìàëæóóëàõ, óëñûí òºñ⺺ñ ñàíõ¿¿æäýã ìàë àæ àõóéí ìýðãýæëèéí áàéãóóëëàãûí òîãòîëöîîã õàäãàëæ ¿ëäýõ çýðýã çàéëøã¿é ýí òýðã¿¿íä àíõààðâàë çîõèõ àæèëä ÷èãëýæ èðñýí áàéíà. Öààøèä Ìîíãîë îðíû ìàë àæ àõóéã äýëõèé íèéòèéí ìàë àæ àõóéí õºãæëèéí ÷èã õàíäëàãûí äàãóó õºãæ¿¿ëýõ ¿¿äíýýñ Çàñãèéí ãàçàð ýíý ñàëáàðûí õºðºí㺠îðóóëàëòûí áîëîí áóñàä áîäëîãî, ¿éë àæèëëàãààãàà íàðèéñãàí òîäîðõîéëîõ øààðäëàãà òàâèãäàæ áàéíà.

6. Ìàë àæ àõóéí ¿éëäâýðëýëä ìºðäºãäºæ áàéãàà ºíººãèéí õóóëü, òîãòîîìæóóä íü íèéãìèéí õºãæëèéí õýðýãöýý, øààðäëàãûã òýð á¿ðèé õàíãàæ ÷àäàõã¿é áàéãàà íü îëîí íèéòèéí ñàíàà áîäëûã ñóäàëñàí ä¿íãýýñ õàðàãäàæ áàéíà. Òóõàéëáàë, ìàë÷äûí 51.0 õóâü, àéìàã, ñóì áàãèéí äàðãà íàðûí 31.0 õóâü, ìàë àæ àõóéí ìýðãýæèëòýí, ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæèëòàí íàðûí 40.2 õóâü, èðãýäèéí 28.2 õóâü íü ìàë àæ àõóéí òàëààðõ õóóëü òîãòîîìæ ñàíààíä íèéöýõã¿é áàéíà ãýæ õàðèóëñàí áàéíà. Èéìä îéðûí õóãàöààíä, öàã àëäàëã¿é ìàë àæ àõóéí ñàëáàðò õóóëü, ýðõ ç¿éí òààòàé îð÷íûã áèé áîëãîõ ÷èãëýëýýð òºð áîëîí õîëáîãäîõ òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãóóä èäýâõòýé àæèëëàõ øààðäëàãà áèé áîëæ áàéíà.

7. Ìàë àæ àõóéí òàëààð òºðººñ ãàðãàñàí õóóëü òîãòîîìæèéã òóõàéí ñàëáàðûí ìýðãýæèëòýí, ìàë÷äàä ñóðòàë÷ëàõ, óõóóëàí òàíèóëàõ àæëûã çîõèîí áàéãóóëàõ øààðäëàãàòàé áàéíà. ¯¿íèé áàòàëãàà íü “Ìàë àæ àõóéí òàëààðõ õóóëü òîãòîîìæ òàíû ñàíààíä õýð íèéöäýã âý?” ãýñýí àñóóëòàä õàðèóëñàí àéìàã, ñóì, áàãèéí óäèðäàõ àæèëòíû 30.0 õóâü, ìàë àæ àõóéí ìýðãýæèëòýí, ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæèëòàí íàðûí 20.8 õóâü, ìàë÷äûí 19.6 õóâü íü ìýäýõã¿é ãýæ õàðèóëñàí ÿâäàë þì.

8. Ñ¿¿ëèéí 10 ãàðóé æèëèéí õóãàöààíä Ìîíãîë Óëñûí õýìæýýíä ¿ðæèë ñåëåêöèéí àæèë óíàëòàä îðæ, ºíäºð àøèã øèìòýé öýâýð, ýðëèéç ìàëûí òîî, òîëãîé ýðñ õîðîãäñîí áàéíà.

2.8.

Дїгнэлт

37

ÌÎÍÃÎËÛÍ ÌÀË ÀÆ ÀÕÓÉÍ ÈÐÝÝįÉ

9. Óëñûí õýìæýýíèé öýâýð, ýðëèéç ìàëûí òîîëëîãûã 3 æèëä íýã óäàà ÿâóóëæ áàéõ øààðäëàãàòàé. Öýâýð, ýðëèéç ìàëûã ìýðãýæëèéí òºâøèíä ºñãºæ ¿ðæ¿¿ëýõ, àøèã øèìèéã íü íýìýãä¿¿ëýõ òàëààð èðãýä, õóâèéí õýâøëèéí àæ àõóéí íýãæ¿¿ä õºðºí㺠îðóóëàõ õàíäëàãà íýãýíò áèé áîëæ áàéãàà ºíºº ¿åä òºðººñ ¿¿íèéã òàòâàðûí áîäëîãîîð äýìæèõ, çàãâàð àæ àõóé, àðãà òåõíîëîãè íýâòð¿¿ëýõýä õºðºí㺠îðóóëàëò õèéõ, õºíãºëºëòòýé çýýë îëãîõ øààðäëàãà òàâèãäàæ áàéíà.

10. 1990 îíîîñ õîéøõè õóãàöààíä öýâýð, ýðëèéç ìàëûí òîî, òîëãîé õîðîãäîæ, ìàëûí ºâëèéí äóëààí áàéð, õàøàà õîðîî òîíîãäîí ýâäýð÷, õàäëàí òýæýýë áýëòãýõ àæèë õóìèãäàõûí õýðýýð Ìîíãîë îðíû ìàë àæ àõóé äàõü áàéðàí ìàëëàãàà, õàãàñ ñóóðèí ìàëëàãààíû àðãà òåõíîëîãè ¿íäñýíäýý óñòàæ ¿ã¿é áîëæ áýë÷ýýðèéí ìàë ìàëëàãààíû àðãà ãîëëîõîä õ¿ðñýí áàéíà.

11. Ìîíãîëä òýæýýëèéí ¿éëäâýðëýë ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä óíàëòûí áàéäàëä îðñîí áàéíà. Òýæýýëèéí ¿éëäâýð¿¿ä õààãäàæ, õ¿÷èò, áàãñàðìàë, õîðãîëæèí òýæýýëèéí ¿éëäâýðëýë, äàðøíû óðãàìàë òàðèàëàëò á¿ðìºñºí ¿ã¿é áîëæ ãàãöõ¿¿ áàéãàëèéí õàäëàí õàäàõ, ãóðèëûí ¿éëäâýðèéí õî¸ðäîã÷ á¿òýýãäýõ¿¿í áîëîõ õèâýã ¿éëäâýðëýõ áàéäëààð ë òýæýýëèéí õýðýãöýýã àðãàöààæ áàéíà. Îéðûí ¿åä òýæýýëèéí ¿éëäâýðëýëèéí ¿éë àæèëëàãàà ñýðãýõ, òýæýýëèéí íýð òºðºë íýìýãäýõ íàéäâàð õàðàãäàõã¿é áàéíà.

12. Òýæýýë ¿éëäâýðëýëèéí ÷èãëýëýýð ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëàõ àæ àõóéí íýãæ, áàéãóóëëàãàä òàòâàðûí õºíãºëºëò ¿ç¿¿ëýõ, õºíãºëºëòòýé çýýë îëãîõ, òºðººñ óëñûí íººöèéí ºâñ, õàäëàí áýëòãýõýä æèë á¿ð çàðöóóëæ áàéãàà 0,61,0 òýðáóì òºãðºãèéã öààøèä ººðèé㺺 òýòãýõ ÷àäàìæòàé õàäëàí òýæýýëèéí áààç ñóóðü á¿ðä¿¿ëýõýä çàðöóóëàõ áîëîìæòîé þì.

38

ÌÎÍÃÎËÛÍ ÌÀË ÀÆ ÀÕÓÉÍ ÈÐÝÝįÉ

ГУРАВДУГААР БЇЛЭГ:

Б ЭЛ Ч ЭЭ Р , Х АШ А А, АШИГЛАЛТ

Х УД Г ИЙ Н

Х А НГ А МЖ ,

Ìàë÷äûí ºì÷èéí õàðèëöàà íü ¿íäñýíäýý ìàë, ò¿¿íèéã àäãóóëàí ìàëëàõ áýë÷ýýð, ìàëûí õàøàà õîðîî, ºâºë溺, õàâàðæàà, õóäàã óñíû àñóóäàë þì. Ìàë÷èí õ¿í ºäºð òóòàì ìàë, áýë÷ýýð, õàøàà õîðîî, óñ õóäàãòàé õàðüöàæ, ýäãýýð ºì÷ººð áèå áèåòýéãýý õîëáîãäîæ óëìààð íèéãìèéí õàðèëöààíä îðæ áàéäàã. Èéì ÷ ó÷ðààñ ýíý á¿ëýãò áèä áýë÷ýýð, õóäàã óñ, õàøàà õîðîîíû õ¿ðýëöýý, áýë÷ýýð àøèãëàõ, ýçýìøèõ, ºì÷ëºõ òàëààðõ ìàë÷èä, ìýðãýæèëòíèé áîäîë, ìàë÷èä áýë÷ýýðèéã ýçýìøèã÷ áàéãààãèéí ýðõ ç¿éí áàòàëãàà, áýë÷ýýðèéí ìàðãààíûã çîõèöóóëæ áóé ºíººãèéí áàéäàë çýðýã àñóóäëààð ìàë÷äûí ñàíàà áîäëûã ñóäàëñàí ñóäàëãààã íýãòãýí îðóóëàâ. Ìàë÷äààñ “Òàíàé áýë÷ýýð, õóäàã óñ, õàøàà õîðîîíû õ¿ðýëöýý ÿìàð âý?” ãýñýí 3.1. àñóóëòûã óëèðëûí áàéäëààð àíãèëàí àñóóæ ä¿íã ýäèéí çàñãèéí á¿ñ íóòàã áîëîí ìàë÷èí ºðõèéí ìàëûí òîîíîîñ õàìðóóëàí òîäîðõîéëîâ. Àñóóëòàä õàðèóëñàí íèéò 749 ìàë÷èí ºðõèéí 62.9-64.8 õóâü íü õàøàà õîðîî õ¿ðýëöýýã¿é, 27.8-34.3 õóâü íü áýë÷ýýð õ¿ðýëöýýã¿é, 31.8-39.2 õóâü íü õóäàã óñ õ¿ðýëöýýã¿é, 15.3 õóâü íü õàäëàíãèéí òàëáàé õ¿ðýëöýýã¿é ãýæ õàðèóëñàí áàéíà /11 ä¿ãýýð õ¿ñíýãò/. Áýë÷ýýð, õóäàã óñ, õàøàà õîðîîíû õ¿ðýëöýý /ìàë÷äûí ¿íýëãýý/

Бэлчээр, худаг ус, хашаа хороо, хадлангийн талбайн хїрэлцээний талаарх малчдын санаа бодол

Õ¿ñíýãò 11 ªì÷ Áýë÷ýýð Õóäàã, óñ Õàøàà, õîðîî Õàäëàíãèéí òàëáàé

Óëèðàë ºâºë, õàâàð íàìàð, çóí ºâºë, õàâàð íàìàð, çóí ºâºë, õàâàð íàìàð, çóí íàìàð, çóí

Õ¿ðýëöýýòýé òîî õóâü 193 25.8 133 17.8 234 31.2 140 18.7 89 11.9 72 9.6 431

57.6

Äóíä òîî 348 360 276 315 189 192 203

çýðýã õóâü 46.5 48.0 36.9 42.1 25.2 25.6 27.1

Õ¿ðýëöýýã¿é òîî õóâü 208 27.8 256 34.3 239 31.9 294 39.2 471 62.9 485 64.8 115

15.3

Á¿ãä òîî õóâü 749 100.0 749 100.0 749 100.0 749 100.0 749 100.0 749 100.0 749

100.0

Áýë÷ýýð, õàäëàíãèéí òàëáàé, õàøàà õîðîî, õóäàã óñíû õ¿ðýëöýýíèé òàëààð ìàë÷äûí ñàíàà áîäîë ÿìàð áàéãààã ýäèéí çàñãèéí á¿ñ òóñ á¿ðýýð àâ÷ ¿çýõäýý ìàë ìàëëàõàä õ¿ðýëöýýã¿é õ¿÷èí ç¿éë¿¿äèéí øàëòãààíûã àëü áîëîõ òîäðóóëàõûã õè÷ýýâ. Áýë÷ýýðèéí õ¿ðýëöýý. Ñóäàëãààíä õàìðàãäñàí íèéò ìàë÷äûí 27.8-34.3 õóâü íü áýë÷ýýðèéí õ¿ðýëöýý õàíãàëòã¿é ãýæ õàðèóëñàí áàéíà. Ýäèéí çàñãèéí ç¿¿í á¿ñèéí àéìãèéí ìàë÷äûí 44,0 õóâü íü ºâºë õàâðûí óëèðàëä, 56,4 õóâü íü çóí íàìðûí óëèðàëä áýë÷ýýðèéí õ¿ðýëöýý õàíãàëòã¿é ãýæ õàðèóëñàí íü õàìãèéí ºíäºð ¿ç¿¿ëýëò áîëæ áàéíà. Õýíòèé, Ñ¿õáààòàð àéìãèéí èõýíõ íóòàãò ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä ¿ëèéí öàãààí îãîòíî ºñ÷ áýë÷ýýðèéã ñ¿éòãýñýí, áýë÷ýýðèéí óðãàö èõòýé íóòàãò óñíû õàíãàìæ õ¿ðýëöýýã¿é, óñ áýë÷ýýð òýãøèðñýí íóòàãò Òºâ, Äîðíîãîâü, Íèéñëýëèéí ìàë÷èä îëíîîðîî èðæ îòîðëîí ºâºëæäºã, çóíäàà íóòãèéí ìàë÷èä óñàà áàðààäàæ òºâëºðäºã çýðýã íü äýýðõ àéìãóóäàä áýë÷ýýðèéí õîìñäîë èõòýé ãýæ ¿çýõ ¿íäñýí øàëòãààí áîëæ áàéíà. Óëààíáààòàðûí á¿ñèéí ìàë÷äûí 52.6 õóâü íü çóí, íàìðûí óëèðàëä áýë÷ýýðèéí õ¿ðýëöýý ìóó ãýæ õàðèóëñàí íü äýýðõ õóãàöààíä íèéñëýëèéí îéð îð÷ìûí çóñëàíãèéí ãàçàðò íóòãèéí óóãóóë ìàë÷èä 39

ÌÎÍÃÎËÛÍ ÌÀË ÀÆ ÀÕÓÉÍ ÈÐÝÝįÉ

òºäèéã¿é çýðãýëäýý àéìãóóäààñ ìàë á¿õèé èðãýä îëíîîð í¿¿äýëëýí èðæ, çàõ çýýëä ñ¿¿, öàãààí èäýýãýý áîðëóóëæ áàéãààòàé øóóä õîëáîîòîé áàéíà. Áýë÷ýýð, õóäàã óñ, õàøàà õîðîîíû õ¿ðýëöýýíèé òàëààðõ ìàë÷äûí áîäîë /ýäèéí çàñãèéí á¿ñýýð/ Õ¿ñíýãò 12 ¯ç¿¿ëýëò¿¿ä /õóâèàð/

Áýë÷ýýðèéí õ¿ðýëöýý /ºâºë, õàâàð/ Ä¿í Áýë÷ýýðèéí õ¿ðýëöýý /çóí, íàìàð/ Ä¿í Õóäàã, óñíû õ¿ðýëöýý /ºâºë, õàâàð/ Ä¿í Õóäàã, óñíû õ¿ðýëöýý /çóí, íàìàð/ Ä¿í Õàøàà õîðîîíû õ¿ðýëöýý /ºâºë, õàâàð/ Ä¿í Õàøàà õîðîîíû õ¿ðýëöýý /çóí, íàìàð/ Ä¿í Õàäëàíãèéí òàëáàé /çóí, íàìàð/ Ä¿í

1 2 3 1 2 3 1 2 3 1 2 3 1 2 3 1 2 3 1 2 3

Õàíãàé

Áàðóóí

Òºâ

Ç¿¿í

ÓÁ

31.6 41.8 26.6 100.0 19.6 49.3 31.1 100.0 47.9 27.7 24.4 100.0 26.1 39.4 34.5 100.0 6.1 21.5 72.4 100.0 7.0 20.0 73.0 100.0 48.6 31.6 19.8 100.0

26.3 50.2 23.5 100.0 14.8 50.7 34.5 100.0 23.6 40.9 35.5 100.0 9.7 44.9 45.4 100.0 21.9 25.7 52.4 100.0 14.1 26.7 59.2 100.0 62.4 26.1 11.5 100.0

26.2 53.0 20.8 100.0 26.5 51.2 22.3 100.0 20.2 44.2 35.6 100.0 21.0 38.3 70.7 100.0 9.9 26.5 63.6 100.0 7.7 34.0 58.3 100.0 73.1 16.2 10.7 100.0

8.3 47.7 44.0 100.0 3.0 40.6 56.4 100.0 26.4 43.4 30.2 100.0 16.0 49.0 35.0 100.0 9.7 28.2 62.1 100.0 10.9 20.8 68.3 100.0 46.2 31.7 22.1 100.0

47.4 15.8 36.8 100.0 26.3 21.1 52.6 100.0 21.1 21.1 57.8 100.0 26.3 26.3 47.4 100.0 5.3 15.8 78.9 100.0 5.3 10.5 84.2 100.0 57.8 21.1 21.1 100.0

Òàéëáàð: 1 - Õ¿ðýëöýýòýé;

2 - Äóíä çýðýã;

3 - Õ¿ðýëöýýã¿é

Èéíõ¿¿ ìàë÷èä çàõ çýýë, çàì õàðèëöàà, õóäàã óñíû îéð îð÷ìûí áýë÷ýýðèéí à÷ààëëûã õýòð¿¿ëýí àøèãëàõ ÿâäàë íèéòëýã áàéãàà íü öààøèä áýë÷ýýðèéí òàëõàãäëûã óëàì ã¿íçãèéð¿¿ëýõ ¿íäñýí øàëòãààí áîëæ áàéíà. Áýë÷ýýðèéã õýò îëîí ìàëààð ñýëãýýã¿é àøèãëàæ òàëõàãäàëä îðóóëñíààð õîò îð÷ìûí áýë÷ýýðèéí 30 ãàðóé õóâü íü øàðèëæ, ëóóëü çýðýã ìàë èääýãã¿é õîãèéí óðãàìàëä ýçëýãäñýí áàéíà. Áýë÷ýýðèéã àøèãëàã÷ ìàë÷èä íü çàõ çýýëèéí æàì ¸ñîîð àøèãòàé áàéðëàë á¿õèé áýë÷ýýðèéã “ìàëûí õºëèéí çóäààð” òàëõëàõ íü íýãýíòýý òîäîðõîé áàéãàà ýä¿ãýý öàãò áýë÷ýýðèéã çºâ çîõèñòîé àøèãëàõ, íºõºí ñýðãýýõ àñóóäëûã òºðèéí îíöãîé áîäëîãûí õýìæýýíä òàâüæ, äîðâèòîé àðãà õýìæýý àâàõã¿é àâààñ îéðûí 3-5 æèëä Ìîíãîë îðíû áýë÷ýýð íü õ¿íèé ¿éë àæèëëàãàà áîëîí áàéãàëü, öàã óóðûí äóëààðëûí õàâñàðñàí íºëººãººð áóöààä ñýðãýøã¿é áàéäàëä îðæ öºëæèëò í¿¿ðëýõ ä¿ð çóðàã õàðàãäàæ áàéíà. Õóäàã, óñíû õ¿ðýëöýý. Ñóäàëãààíä õàìðàãäñàí íèéò ìàë÷äûí 31.8-39.2 õóâü íü õóäàã óñíû õ¿ðýëöýý õàíãàëòã¿é ãýæ ¿çäýãýý èëýðõèéëñýí áºãººä Òºâèéí á¿ñèéí àéìãóóäûí ìàë÷èä, òýäãýýðèéí äîòîð ªìíºãîâü, Äóíäãîâü, Òºâ àéìãèéí ìàë÷äûí 70 ãàðóé õóâü íü õóäàã óñíû õ¿ðýëöýý çóí, íàìðûí óëèðàëä õ¿ðýëöýýã¿é áàéíà ãýæ ¿çñýí íü õàìãèéí ºíäºð ¿ç¿¿ëýëò áîëæ áàéíà. Ó÷ðûã íÿãòëàí àâ÷ ¿çâýë 1990 îíîîñ õîéøõè õóãàöààíä ã¿íèéí áîëîí óóðõàéí 40

ÌÎÍÃÎËÛÍ ÌÀË ÀÆ ÀÕÓÉÍ ÈÐÝÝįÉ

õóäàã ýçýíã¿éäýæ èõýíõ íü òîíîãäîæ, àøèãëàëòã¿é áîëñîíòîé õîëáîîòîé áàéíà. Ãî âèéí àéìãóó äàä çóí öàãò õ óäàã óñíû õ ¿ðý ëöýý õàíãàìæ ºâºë öàãèéíõààñàà áàðàã 2 äàõèí äîîãóóð áàéäàã ãýæ ìàë÷èä ä¿ãíýñýí áàéíà. Ãîâèéí àéìãèéí ìàë÷èä çààâàë áóëàã øàíä áóþó õóäàãòàé íóòàãò ºâºëæèæ õàâàðæäàã, çàðèì ¿åä ºâºë人 áàéãàëèéí öàñààð ìàëàà óíäààëäàã, çóíû öàãò ºâºë溺 õàâàðæààíûõàà áýë÷ýýðèéã àëü áîëîõ õàìãààëæ óñ, õóäàãòàé áýë÷ýýð äàãàí í¿¿äýëëýõ áîëäîãîîñ óñíû õ¿ðýëöýýíèé òàëààð óëèðëààñ õàìààðàëòàé õàðèóëò ºã÷ áàéãàà àæ. Ìàë÷èä óñ, õóäãèéí õ¿ðýëöýý õàíãàìæèéí òàëààð ñàíàë áîäëîî èëýðõèéëýõäýý ìàëàà áîäîæ õàðèóëò ºãñíººñ áóñ õ¿íèé óóõ óñíû ýð¿¿ë àõóé, àðèóí öýâðèéí òàëààð òºäèéëºí áîäîëöîõã¿é áàéãàà íü àæèãëàãäàæ áàéâ. Óëààíáààòàðûí á¿ñèéí ìàë÷äûí 57.8 õóâü íü ºâºë õàâðûí óëèðàëä óñíû õ¿ðýëöýý õàíãàëòã¿é áàéíà ãýæ õàðèóëñàí íü íýëýýä ºíäºð ¿ç¿¿ëýëò áîëæ áàéíà. Óëààíáààòàð îð÷ìûí ìàë÷äûí äèéëýíõ íü ìàëàà óñëàõäàà ìàë á¿ðèéí òîîãîîð òóõàéí íóòàãò áàéãàà õóäãèéí ýçýí, àæ àõóéí áàéãóóëëàãàä òîãòìîë òàðèôààð ¿íý òºëäºã íü òýä óñíû õ¿ðýëöýý ìóó ãýæ õýëýõ íýã ¿íäýñëýë áîëæ áàéíà. Öààøèä áýë÷ýýðò õóäàã ãàðãàõ, ººðñäèéí õºðºí㺺ð õóäàã ãàðãàñàí ìàë÷èíä òóõàéí õóäãèéí îéð îð÷ìûí áýë÷ýýðèéã ýçýìøèæ àøèãëàõ äàâóó ýðõ îëãîõ çýðýã óðàìøóóëëûí òîãòîëöîîã áèé áîëãîõ øààðäëàãàòàé áàéíà. Ìàëûí õàøàà õîðîîíû õ¿ðýëöýý. Ñóäàëãààíä õàìðàãäñàí íèéò ìàë÷äûí 62,9-64.8 õóâü íü ìàëûí õàøàà õîðîîíû õàíãàìæ õ¿ðýëöýýã¿é ãýæ ¿çñýí áàéíà. Ìàë÷äûí ìàë ìàëëàõàä äóòàãäàæ, ãà÷èãäàæ áàéãàà õ¿÷èí ç¿éë¿¿äèéí äîòðîîñ õàìãèéí èõ äóòàãäàëòàé, õ¿ðýëöýýã¿é àñóóäàë áîë ìàëûí õàøàà õîðîî áîëîõ íü ýíäýýñ õàðàãäàæ áàéíà. Ýäèéí çàñãèéí á¿ñ íóòãààð àâ÷ ¿çâýë ìàëûí õàøàà õîðîîíû õ¿ðýëöýý õàíãàìæ Óëààíáààòàðûí á¿ñýä õàìãèéí ìóó áàéãàà áîëîâ÷ áóñàä á¿ñ¿¿äýä ÷ ýíý ¿ç¿¿ëýëò àäèë òºñòýé áàéíà. Ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä ìàëûí òîõèëîã õàøàà õîðîî áàðèõ àñóóäàë áàðàã ¿ã¿é áîëñîí, øèíýýð ìàë÷èí áîëñîí ìàë÷èí ºðõ¿¿ä òýð á¿ð ºâºë溺 õàâàðæààíû õàøààòàé áîëæ ÷àäààã¿é, áóñäûí õàøàà, õîðîîã ò¿ð çóóð àøèãëàõ ÿâäàë ò¿ãýýìýë áàéãàà, 1990 îíîîñ ºìíº áàðèãäñàí õàøàà õîðîî èõýíõäýý õóó÷èð÷, ýëýãäýëä îðñîí, ìàëûí õàøàà õîðîî øèíýýð áàðèõàä ìîä, ÷óëóó, öåìåíò çýðýã áàðèëãûí ìàòåðèàë çàéëøã¿é øààðäëàãàòàéãààñ ãàäíà òýýâýð, õ¿í õ¿÷, õºäºëìºð èõ îðäîã çýðýã áýðõøýýë áàéäàã òóõàé ìàë÷èä ºã¿¿ëæ áàéâ. Ìàë÷äàä òîõèîëäîæ áàéãàà õàìãèéí ãîë áýðõøýýë, äóòàãäàæ õîìñäîæ áàéãàà ç¿éë íü áýë÷ýýð, õóäàã óñíû õ¿ðýëöýýíèé àñóóäàë ãýæ òºñººëæ áàéñàí áèäíèé òºñººëºë áóðóó áîëæ õàðèí ìàë ìàëëàõàä õàìãèéí õ¿ðýëöýýã¿é áàéãàà ç¿éë íü õàøàà õîðîî áîëîõ íü ñóäàëãààíû ä¿íãýýð òîãòîîãäîæ áàéíà. Ìàë÷èä ìàë àæ àõóé äàõü ýëäýâ áýðõøýýëèéí òàëààð ÿðèõäàà õàìãèéí íèéòëýã àñóóäàë áîëîõ áýë÷ýýð àøèãëàëò, õóäàã óñíû òóõàé àñóóäëûã ÿðüäàã áîëîâ÷ ¿íýí õýðýãòýý òýäíèé õàìãèéí ÷óõàë, õ¿ðýëöýý áàãàòàé áàéäàã àñóóäàë íü õàøàà õîðîîíû õ¿ðýëöýýíèé àñóóäàë áàéíà. Õàäëàíãèéí òàëáàéí õ¿ðýëöýý. Õàäëàíãèéí òàëáàé õ¿ðýëöýýã¿é áàéíà ãýæ íèéò ìàë÷äûí 15.3 õóâü íü ¿çýæ áàéíà. Õàäëàíãèéí òàëáàéã çºâ õóâààðèëæ, ìàë÷èí ºðõ á¿ðèéã õàäëàíãèéí òàëáàéòàé áîëãîõ àâààñ õàäëàí õàäàõ òàëáàé õ¿ðýëöýýòýé ãýæ ìàë÷äûí äèéëýíõ íü ¿çäýã àæ.

41

ÌÎÍÃÎËÛÍ ÌÀË ÀÆ ÀÕÓÉÍ ÈÐÝÝįÉ

3.2. Бэлчээр ашигÃàçðûí òóõàé õóóëèéí 52 äóãààð ç¿éëä “ªâºë溺, õàâàðæààíû òîäîðõîé лах, эзэмших íóòàã áýë÷ýýðèéã òàëõëàãäàõààñ õàìãààëàõ, íºõºí ñýðãýýõ çîðèëãîîð òóõàéí баталгааны á¿ñ íóòãèéí îíöëîã, áýë÷ýýð àøèãëàæ èðñýí óëàìæëàë, ãàçðûí äààö, ÷àäàâõèéã талаар малчõàðãàëçàí áàãèéí Èðãýäèéí Íèéòèéí Õóðëûí ñàíàëûã ¿íäýñëýí ñóìûí Çàñàã дын бодол äàðãà ìàë÷äàä áîëçîë, ãýðýýíèé äàãóó õýñýã á¿ëãýýð àøèãëóóëæ áîëíî” ãýæ çààñàí áàéäàã. Áýë÷ýýðèéã ýçýìøèã÷ áàéõûí áàòàëãàà þó âý?

Ãðàôèê 10

Õóóëèéí ýíý çààëò íü õýðõýí õýðýãæèæ áàéãàà, ìàë÷èä ºâºë溺, õàâàðæààãàà ººðèéí ýçýìøëèéí ºì÷ ìºí ãýäãèéã õýðõýí áàòàëãààæóóëæ, îéëãîæ áàéãààã òîäðóóëàõ çîðèëãîîð ìàë÷äààñ Òàíä ºâºë溺, õàâàðæààíû áýë÷ýýðèéã ýçýìøèã÷ áàéõûí áàòàëãàà íü þó âý? ãýñýí àñóóëò òàâüæ õàðèóëò àâàâ /10 äóãààð ãðàôèê/. Ýíýõ¿¿ àñóóëòàä õàðèóëñàí íèéò ìàë÷äûí 43.3 õóâü íü îëîí æèë íóòàãëàæ èðñýí óëàìæëàë íü ºâºë溺 õàâàðæààíû áýë÷ýýðèéã ýçýìøèã÷ áàéõûí áàòàëãàà áîëæ áàéíà ãýæ ¿çñýí íü õàðèóëòûí õàìãèéí èõ õóâèéã ýçýëæ áàéíà. Ñàíàë àñóóëãàä îðîëöñîí ìàë÷äûí 28.3 õóâü íü ºâºë溺, õàâàðæààíä ìàíàé õàøàà, õîðîî áàéãàà íü, 15 õóâü íü ÿìàð ÷ áàòàëãàà áàéõã¿é, 11 õóâü íü ñóì, áàãààñ õóâààðèëæ ºãñºí íü áýë÷ýýðèéã ýçýìøèã÷ áàéõûí áàòàëãàà ãýæ îéëãîæ áàéíà ãýæ õàðèóëæýý. Ýíýõ¿¿ ñóäàëãààíû ä¿íãýýñ ¿çýõýä ºâºë溺 õàâàðæààíû áýë÷ýýðèéã ñóì, áàãààñ õóâààðèëàõ, áýë÷ýýðèéí àøèãëàëò, ýçýìøèëòýä îðîí íóòãèéí òºðèéí áàéãóóëëàãààñ îðîëöîõ, çîõèöóóëàõ ¿éë àæèëëàãàà õàíãàëòòàé áóñ àìüäðàë äýýð áýë÷ýýðèéã õóâààðèëàõ, çîõèöóóëàõ ¿éë àæèëëàãàà íü ìàë àæ àõóéí õýâøñýí óëàìæëàëò áàéäàë, íó òàã á ýë÷ýýð èéí îíöëîã, õ¿ì¿¿ ñèéí õîîðîíäûí õàðèëöààãààð çîõèöóóëàãäàæ áàéíà ãýæ ¿çýæ áîëîõîîð áàéíà.

3.3. Бэлчээрийн маргаан

42

Áýë÷ýýð àøèãëàëòûí õóâüä ìàë÷äûí ñàíààã ÿàõ àðãàã¿é çîâîîæ áàéãàà ç¿éë áîë áýë÷ýýðèéí ìàðãààí áàéäàã àæ. Ìàë÷äûí áýë÷ýýðèéí ìàðãààí íü öàã ¿åèéí øèíæòýé, çóñëàí, íàìàðæààíä áóóõ, ºâºë溺, õàâàðæààíä îðîõ ÿã òýð ¿åä èë¿¿ èõ ñàíàà çîâîîñîí, çºð÷èë àãóóëñàí àñóóäàë áàéäàã áîëîâ÷ ìàë÷èä òýð á¿ð àì ìóðóéãààä áàéäàãã¿é áàéíà. Íýãýíò çóñëàí íàìàðæààíä õàÿà õàÿàãàà äýðëýýä áóóñàí àéëóóä ìîíãîë àðäûí ç¿éð ¿ãèéã áîäîæ, áýë÷ýýð íèéòèéí ºì÷ ãýñýí õóóëèéã áàðèìòàëæ “õàÿà áàãòàõààðàà áóóæ, õàìàð áàãòàõààðàà èääýã” áàéíà. Áýë÷ýýð íü õýí íýãíèé ºì÷ áèø, íèéòèéí ºì÷ ó÷èð áýë÷ýýðèéã òàëõëàãäàõààñ õàìãààëàõ, çºâ çîõèñòîé àøèãëàõ òàëààð õ¿ì¿¿ñ ñàíàà çîâîõîîñ öààøã¿é áàéäàã áàéíà. Ñóäàëãààíû áàãààñ “Áýë÷ýýðèéí ìàðãààíûã õýí çîõèöóóëæ ÷àäàõ âý?” ãýñýí àñóóëòààð ìàë÷äààñ ñàíàë àñóóëãà àâ÷ õàðèóëòûã òýäíèé íàñ, áîëîâñðîëûí áàéäëààð õàðüöóóëæ ñóäëàâ.

ÌÎÍÃÎËÛÍ ÌÀË ÀÆ ÀÕÓÉÍ ÈÐÝÝįÉ

Áýë÷ýýðèéí ìàðãààíûã õýí çîõèöóóëæ ÷àäàõ âý ãýñýí àñóóëòàä ìàë÷äûí 42.8 õóâü íü ìàë÷èä ººðñ人, 39.2 õóâü íü ñóì, áàãèéí Çàñàã äàðãà, 10.3 õóâü íü àëü íü ÷ ÷àäàõã¿é ººð àðãà îëîõ õýðýãòýé, 5.3 õóâü íü íóòàã óñàíäàà íºëººòýé õ¿ì¿¿ñ çîõèöóóëæ ÷àäíà ãýæ ¿çñýí áàéíà. Áýë÷ýýðèéí ìàðãààíûã çîõèöóóëàõ òàëààðõ ìàë÷äûí õàðèóëòûã òýäíèé íàñ, áîëîâñðîëûí ò¿âøèí, îðøèí áàéãàà á¿ñ íóòãààñ õàìààð÷ ñóäàëæ ¿çýõýä òºäèéëºí ÿëãàà ãàðàõã¿é áàéâ. “Áýë÷ýýðèéí ìàðãààíûã õýí çîõèöóóëæ ÷àäàõ âý?”

Õ¿ñíýãò 13 Õàðèóëò Ñóì, áàãèéí Çàñàã äàðãà Íóòàã óñàíäàà íºëººòýé õ¿ì¿¿ñ Ìàë÷èä ººðñ人 Àëü íü ÷ ÷àäàõã¿é, ººð àðãà îëîõ õýðýãòýé Áóñàä Õàðèóëààã¿é Á¿ãä

Õàðèóëòûí òîî 303 41 331 79 9 10 773

Íèéò ä¿íä ýçëýõ õóâü 39.2 5.3 42.8 10.3 1.2 1.3 100.0

Ò¿¿í÷ëýí ìàë÷äûí áîëîâñðîëûí ò¿âøèí íýìýãäýõ òóòàì áýë÷ýýðèéí ìàðãààíûã ñóì, áàãèéí Çàñàã äàðãà çîõèöóóëæ ÷àäíà ãýñýí õàðèóëòûã ñîíãîõ ñîíãîëò íýìýãäýæ áàéñàí þì /Õàâñðàëò 3, 4–ð õ¿ñíýãò/.

“Áýë÷ýýðèéã àøèãëàõ ýçýìøèõ òàëààðõ òàíû áîäîë” ãýñýí àñóóëòûã ìàë÷èí ºðõ¿¿äèéí äóíä òàâüæ õàðèóëò àâàõàä íèéò ìàë÷èí ºðõèéí 77.1-77.5 õóâü íü áýë÷ýýðèéã íèéòýýð ýçýìøèõ, 11.0—13.9 õóâü íü ãýðýýãýýð àøèãëàõ, 4.0-9.3 õóâü íü áýë÷ýýðèéã õóâüäàà ºì÷ëºõ íü ç¿éòýé ãýæ ¿çñýí áàéíà /14 ä¿ãýýð õ¿ñíýãò/. Áýë÷ýýðèéã àøèãëàõ, ýçýìøèõ òàëààðõ ìàë÷äûí áîäîë

3.4. Бэлчээрийг эзэмших, ашиглах, ємчлєх талаарх малчид, иргэдийн бодол

Õ¿ñíýãò 14 Õàðèóëò

Óëèðàë

Íèéòýýð äóíäàà àøèãëàõ

ºâºë, õàâàð çóí, íàìàð ºâºë, õàâàð çóí, íàìàð ºâºë, õàâàð çóí, íàìàð ºâºë, õàâàð çóí, íàìàð ºâºë, õàâàð çóí, íàìàð ºâºë, õàâàð çóí, íàìàð

Ãýðýýãýýð àøèãëàõ Ãýðýýãýýð ýçýìøèõ Õóâüäàà ºì÷ëºõ Ìýäýõã¿é Ä¿í

Äýýä òîî õóâü

12 22 7 2 2 0 8 5 0 0 29 29

42.9 76 25 8 3.6 0 28.5 16 0 0 100 100

Òóñãàé äóíä Äóíä òîî õóâü òîî õóâü

50 50 7 12 3 1 10 8 2 1 72 72

70 69 10 17 4.5 1.6 13 12 1.6 1.5 100 100

384 389 58 65 6 19 40 15 5 5 493 493

77.8 79 11.7 13.1 1.2 3.9 8.2 3 1.1 1 100 100

Áàãà òîî õóâü

Ä¿í òîî õóâü

109 98 7 22 2 5 9 2 1 1 128 128

556 559 79 100 12 26 67 30 8 7 722 722

85.4 76.5 5.4 16.8 1.5 4.2 6.9 1.7 0.8 0.8 100 100

77.1 77.5 11 13.9 1.7 3.6 9.3 4 0.9 1 100 100

Ìàë÷èä áýë÷ýýðèéã àøèãëàõ, ýçýìøèõ, ºì÷ëºõ àñóóäëààð ºâºë-õàâàð, çóí-íàìðûí áýë÷ýýð ãýæ òºäèéëºí ÿëãààòàé àâ÷ ¿çýõã¿é áàéíà. Ãýõäýý ºâºëõàâðûí áýë÷ýýðèéã ººðèéí ýçýìøèë ºì÷èä áàéëãàæ, çóí-íàìðûí áýë÷ýýðèéã íèéòýýð ýçýìøèõ ãýñýí ñàíàë àðàé èë¿¿ áàéãàà íü àæèãëàãäàæ áàéíà. Áýë÷ýýðèéã õóâüäàà ºì÷ëºõèéã õ¿ñ÷ áàéãàà ìàë÷äûí 80 ãàðóé õóâü íü ñ¿¿íèé ÷èãëýëèéí æèæèã ôåðìåðèéí àæ àõóé ýðõýëäýã, çàõ çýýëä îéðòîí ñóóðüøñàí ìàë÷èä áàéâ. Ò¿¿í÷ëýí äýýä áîëîí òóñãàé äóíä ìýðãýæèëòýé ìàë÷èä áýë÷ýýðèéã õóâüäàà ºì÷ëºõ ñîíèðõîë èë¿¿ èõ áàéãàà íü äýýðõ ñóäàëãààíààñ õàðàãäàæ áàéíà. Ìàë÷äûí äèéëýíõ íü áýë÷ýýðèéã õóâüä ºì÷ë¿¿ëýõ àñóóäëààñ íýëýýä áîëãîîìæèëæ áàéãàà òàë àæèãëàãäàæ áàéíà. Òýäíèé äºíãºæ 4-9.3 õóâü íü óã àñóóäëûã çºâøººð÷ áàéãàà þì.

43

ÌÎÍÃÎËÛÍ ÌÀË ÀÆ ÀÕÓÉÍ ÈÐÝÝįÉ

̺í äýýðõ àñóóëòûã óäèðäàõ àæèëòàí, ýðäýìòýí ìýðãýæèëòýíä òàâüæ ñàíàëûí ä¿íã 15 äóãààð õ¿ñíýãòýýð ¿ç¿¿ëýâ. Áýë÷ýýðèéã àøèãëàõ, ýçýìøèõ, ºì÷ëºõ òàëààðõ óäèðäàõ àæèëòàí, ýðäýìòýí, ìýðãýæèëòíèé áîäîë Õ¿ñíýãò 15 Ìàë àæ àõóéã ýðõëýõ õýëáýð

Áýë÷ýýðèéí Õàãàñ ñóóðèí Ñóóðèí

Íèéòýýð àøèãëàõ Òîî Õóâü

160 27 18

71.1 12.0 8.0

Ãýðýýãýýð àøèãëàõ Òîî Õóâü

16 98 39

7.1 43.6 17.3

Ãýðýýãýýð ýçýìøèõ Òîî Õóâü

29 55 59

12.9 24.4 26.2

ªì÷ëºõ Òîî

Õóâü

9 23 78

4.0 10.2 34.7

Õàðèóëò ºãººã¿é Òîî Õóâü

11 22 31

4.9 9.8 13.8

Á¿ãä Òîî

Õóâü

225 225 225

100.0 100.0 100.0

Óäèðäàõ àæèëòàí, ìàë àæ àõóéí ýðäýìòýí, ìýðãýæèëòí¿¿äèéí äèéëýíõ íü áóþó 71.1 õóâü áýë÷ýýðèéí ìàë àæ àõóé ýðõýëæ áàéãàà íºõöºëä áýë÷ýýðèéã íèéòýýð àøèãëàõ íü ç¿éòýé ãýñýí ñàíàëòàé áàéãàà íü ìàë÷äûí ñàíàëòàé /77.0 õóâü/ áàðàã ä¿éæ áàéíà. Õàðèí õàãàñ ñóóðèí ìàë àæ àõóé ýðõëýõýä áýë÷ýýðèéã ãýðýýãýýð àøèãëàõ íü îëîíõèéí ñàíàëûã áóþó 43.6 õóâèéã àâñàí áàéõàä áýë÷ýýðèéã íèéòýýð àøèãëàõ ñàíàëûã äºíãºæ 12.0 õóâü íü ñîíãîæýý. Ãýòýë ñóóðèí ìàë àæ àõóé ýðõëýõýä áýë÷ýýðèéã ºì÷ëºõ ñàíàë õàìãèéí ºíäºð áóþó ñóäàëãààíä îðîëöîãñäûí 34.7 õóâèéã, ãýðýýãýýð ýçýìøèõ ñàíàëûã 26.2 õóâü íü ºãñºí áàéíà. Ýíäýýñ ¿çýõýä áýë÷ýýðèéí ìàë àæ àõóéãààñ ñóóðèí ìàëëàãààíä øèëæèõ òóòàì áýë÷ýýðèéã ìàë÷äàä ºì÷ë¿¿ëýõ àñóóäëûã øèéäâýðëýõ øààðäëàãà óðãàí ãàð÷ áàéíà.

3.5. Дїгнэлт

44

1. Ìàë÷äûí õóâüä ìàë àæ àõóéí ¿éëäâýðëýë ýðõëýõýä äóòàãäàæ áàéãàà õàìãèéí ãîë ç¿éë íü õàøàà, õîðîî áîëîõ íü ñóäàëãààãààð íîòëîãäîæ áàéíà. Òóõàéëáàë ñóäàëãààíä îðîëöñîí ìàë÷äûí 64.8 õóâü íü õàøàà õîðîî õ¿ðýëöýýã¿é ãýñýí áàéíà. Ýíý áàéäëààñ ¿íäýñëýí þóíû ºìíº ìàë÷äûí õàøàà õîðîîíû õàíãàìæèéí àñóóäàëä àíõààðàë òàâèõ øààðäëàãàòàé áîëîõ íü õàðàãäàæ áàéíà. Áýë÷ýýðèéã õóâààðüòàé àøèãëàõ, çýë¿¿ä áýë÷ýýðèéã àøèãëàõ àñóóäàë íü òóõàéí íóòàãò õàøàà õîðîîíû õ¿ðýëöýýã õýðõýí øèéäâýðëýñíýýñ õàìààð÷ áîëîõ òàëòàé áàéíà.

2. Ìàë àæ àõóéí ¿éëäâýðëýë ýðõëýõýä ìàë÷äàä äóòàãäàæ áàéãàà õî¸ð äàõü ç¿éë íü ìàëûí óñàí õàíãàìæ þì. Ìàë÷äûí 39.2 õóâü íü çóí, íàìðûí óëèðàëä õóäàã óñíû õàíãàìæ õ¿ðýëöýýã¿é áàéíà ãýæ ¿çýæ áàéãàà áºãººä ýíýõ¿¿ àñóóäëûã ýäèéí çàñãèéí á¿ñýýð àâ÷ ¿çâýë çóí, íàìðûí óëèðàëä ýäèéí çàñãèéí Òºâèéí á¿ñýä óñàí õàíãàìæèéí õ¿ðýëöýýã¿é áàéäàë 70 õóâüä õ¿ð÷ áàéãàà íü õàìãèéí ºíäºð ¿ç¿¿ëýëò áîëæ áàéíà.

3. Áýë÷ýýðèéí õàíãàìæ õ¿ðýëöýýã¿é áàéíà ãýæ ìàë÷äûí 34.3 õóâü íü ä¿ãíýñýí áàéíà. Óñæóóëàõ àæëûã øèéäâýðëýæ, áýë÷ýýðèéã çîõèñòîé àøèãëàõ ýðõ ç¿éí îð÷èíã á¿ðä¿¿ëñíýýð áýë÷ýýðèéí õàíãàìæ, õ¿ðýëöýýã íýìýãä¿¿ëýõ áîëîìæòîé.

4. Ìàë÷äûí ä¿ãíýæ áàéãààãààð áýë÷ýýð, óñíû õàíãàìæ õ¿ðýëöýý íü óëèðëûí áàéäëààñ õàìààð÷ ººð÷ëºãäºæ áàéíà. Òóõàéëáàë çóí, íàìðûí óëèðàëä áýë÷ýýð óñíû õ¿ðýëöýý õàíãàìæ ºâºë õàâðûí óëèðëààñ èë¿¿ äóòàãäàëòàé áàéäàã áàéíà. Èéìä çóñëàí íàìàðæààíû áýë÷ýýðèéí óñàí õàíãàìæèéã ñàéæðóóëàõ àñóóäàëä ò¿ëõ¿¿ àíõààðàõ øààðäëàãàòàé áàéíà.

5. Áýë÷ýýðèéí ìàðãààíûã áîäèò àìüäðàë äýýð ìàë÷èä ººðñ人 çîõèöóóëæ áàéíà. Á ýë ÷ýý ðèéí ìàðãààíûã çî õèöóóë àõ , á ýë÷ ýýð èéí àøèãëàë ò, õóâààðèëàëòûã çîõèîí áàéãóóëàõ òàëààðõ Ãàçðûí òóõàé õóóëèéí 52 äóãààð çààëò àìüäðàëä íèéöýõã¿é, õýðýãæèõã¿é áàéíà.

ÌÎÍÃÎËÛÍ ÌÀË ÀÆ ÀÕÓÉÍ ÈÐÝÝįÉ

6. Áýë÷ýýðèéí ìàë àæ àõóé ýðõýëæ áàéãàà íºõöºëä áýë÷ýýðèéã íèéòýýð ýçýìøèõ íü ç¿éòýé ãýæ óäèðäàõ àæèëòàí, ìýðãýæèëòýí, èðãýä, ìàë÷èä á¿ãä ñàíàë íýãòýé áàéíà. Õàðèí áýë÷ýýðèéí ìàë àæ àõóéãààñ ñóóðèí ìàë àæ àõóéí õýëáýðò øèëæèõ òóòàì áýë÷ýýðèéã ºì÷ë¿¿ëýõ àñóóäàë òàâèãäàæ áàéíà. Èéìä ìàë àæ àõóéä õºðºí㺠îðóóëàëò õèéæ, ýð÷èìæñýí àðãààð àæ àõóé ýðõëýõ òîõèîëäîëä áýë÷ýýðèéã ýçýìøèõ, àøèãëàõ àñóóäëûã çîõèöóóëàõ ýðõ ç¿éí çîõèõ îð÷èíã íü á¿ðä¿¿ëýõ øààðäëàãàòàé.

45

ÌÎÍÃÎËÛÍ ÌÀË ÀÆ ÀÕÓÉÍ ÈÐÝÝįÉ

ДЄРЄВДЇГЭЭР БЇЛЭГ:

МАЛ АЖ АХУЙН ЇЙЛДВЭРЛЭЛИЙН ХЄДЄЛМЄРИЙН БЇТЭЭМЖ, ЦААШДЫН ХАНДЛАГА 4.1. Хєдєлмєрийн бїтээмжийн єнєєгийн байдал

Õºäºëìºðèéí á¿òýýìæ ãýäýã ¿ç¿¿ëýëò íü òóõàéí ñàëáàðûí ýäèéí çàñãèéí ¿ð àøãèéã òîäîðõîéëîõ ãîë ¿ç¿¿ëýëò þì. 1990 îíîîñ ºìíº íýã ñóóðüò áàéõ ìàëûí òîî òîëãîéã òóõàéí ¿åèéí Ñàéä íàðûí Ǻâëºëèéí òîãòîîë, Íýãäëèéí Õîëáîîíû Äýýä Ǻâëºëèéí øèéäâýðýýð òîãòîîæ óã íîðì, íîðìàòèâûã õºäºº àæ àõóéí íýãäýë, ñàíãèéí àæ àõóéä ìºðäëºã áîëãîí õýðýãæ¿¿ëæ áàéâ /16 äóãààð õ¿ñíýãò/. պ人 àæ àõóéí íýãäëèéí ñóóðü çîõèîí áàéãóóëàëòûí íîðì Õ¿ñíýãò 16 Ìàëûí òºðºë

Íýã ñóóðüò áàéõ ìàëûí òîî

Áîãä øèëæ¿¿ëñíýýð

Íýã ñóóðüò àæèëëàõ ìàë÷íû òîî

Íýã õ¿íä íîãäîõ ìàë, äóíäæààð /áîãîîð/

Èíãý Ñóâàé òýìýý ÿ¿ Ýð ñóâàé àäóó ¯íýý Ýð ñóâàé ¿õýð Ýì õîíü Òºëºã, áîðëîí Ýì ÿìàà

70-90 175-225 140-200 360-600 90-150 140-230 400-700 500-850 350-650

490-810 1225-1575 840-1200 2160-3600 540-900 840-1380 400-700 500-850 350-650

3 3 2 4 2 2 2 2 2

216 466 520 720 360 555 275 337 500

Ýõ ñóðâàëæ: Ã.×àäðààáàë, ×.Àðèëäèé íàð, “ÁÍÌÀÓ-ûí ìàë àæ àõóéã õºòëºõ ñèñòåì” (ÓÁ 1982)

Áîäèò áàéäàë äýýð ÷ 1990 îíîîñ ºìíº íýã ñóóðüò áàéõ ìàëûí òîî 16 äóãààð õ¿ñíýãòýä ¿ç¿¿ëñýí õýìæýýíä õ¿ð÷ íýã õ¿íä íîãäîõ ìàëûí òîî /áîãîîð/ ìàëûí òºðºë, íàñ õ¿éñýýñ øàëòãààëàí 275-720 òîëãîéä õ¿ð÷ áàéæýý. Õàðèí 1990 îíîîñ õîéø ìàëûã ìàë÷äàä ºã÷ ºì÷ õóâü÷ëàë, çàõ çýýëèéí õàðèëöàà ýõýëñíýýñ õîéø áàéäàë íýëýýä ººð÷ëºãäºæ ìàë àæ àõóéí ¿éëäâýðëýë äýõ õºäºëìºðèéí á¿òýýìæ ¿ëýìæ õýìæýýãýýð áóóðñàí áàéíà. Òóõàéëáàë, õºäºëìºðèéí ÷àäâàðòàé íýã ìàë÷èí õ¿íä õîíèí òîëãîéä øèëæ¿¿ëñíýýð õè÷íýýí ìàë íîãäîæ áàéãààã ñóäàëãààíä õàìðàãäñàí 770 ãàðóé ìàë÷èí ºðõ äýýð òîîöîæ ¿çýõýä õºäºëìºðèéí ÷àäâàðòàé íýã õ¿íä íîãäîõ ìàëûí òîî /áîãä øèëæ¿¿ëñíýýð/ 70.1 òîëãîé ìàë áîëæ áàéíà. Òºñëèéí áàãèéí ã¿éöýòãýñýí ýíýõ¿¿ ñóäàëãàà íü ìàë àæ àõóéí õºäºëìºðèéí á¿òýýìæèéí ºíººãèéí ä¿ð òºðõèéã íýëýýä îéðîëöîî èëýðõèéëæ ÷àäíà ãýæ ¿çýæ áàéíà /17 äóãààð õ¿ñíýãò/. Õºäºëìºðèéí á¿òýýìæèéí òóõàé ¿ç¿¿ëýëòèéã àâ÷ ¿çýõäýý íýã õ¿íä íîãäîõ ìàëûí òîî òîëãîéãîîñ ãàäíà íýãæ ìàëààñ àâàõ àøèã øèìèéí ººð÷ëºëò, ìàë àæ àõóéí õ¿íä õ¿÷èð àæèëä òåõíèê õýðýãñýë õýð çýðýã õýðýãëýæ õºäºëìºðºº õýðõýí õºíãºëæ, á¿òýýìæèéã íýìýãä¿¿ëæ áàéãàà çýðýã ¿ç¿¿ëýëòèéã àâ÷ ¿çýõ ¸ñòîé. Ãýâ÷ áîäèò áàéäàë äýýð Óëààíáààòàð õîò îð÷ìûí ñ¿¿íèé ÷èãëýëèéí ¿õýð ºñãºæ áàéãàà öººí òîîíû èðãýí, àæ àõóéí íýãæèéã ýñ òîîöâîë íýãæýýñ àâàõ àøèã øèìèéã íýìýãä¿¿ëýõ, õ¿íä õ¿÷èð àæèëä òåõíèê õýðýãñýë õýðýãëýõ çýðýã õºäºëìºðèéí á¿òýýìæ íýìýãä¿¿ëýõ õ¿÷èí ç¿éë¿¿ä òºäèéëºí íýâòðýýã¿é áàéíà. Ýäãýýð íºõöºë áàéäëûã õàðãàëçàí àâ÷ ¿çâýë ºíººãèéí ìàë àæ àõóéí õºäºëìºðèéí á¿òýýìæ íü ãîë òºëºâ õºäºëìºðèéí íàñíû íýã õ¿íä íîãäîõ ìàëûí òîîãîîð òîäîðõîéëîãäîõîä õ¿ð÷ áàéíà.

46

ÌÎÍÃÎËÛÍ ÌÀË ÀÆ ÀÕÓÉÍ ÈÐÝÝįÉ

Ñóäàëãààíä ñîíãîñîí ìàë÷èí ºðõèéí á¿ëýãëýë /õºäºëìºðèéí íàñíû íýã õ¿íä íîãäîõ ìàëûí òîîãîîð/

Õ¿ñíýãò 17 Õºäºëìºðèéí íàñíû íýã õ¿íä íîãäîõ ìàëûí òîî /áîãîîð/

Á¿ñ

Õàíãàé

Òîî Õóâü Áàðóóí Òîî Õóâü Òºâ Òîî Õóâü Ç¿¿í Òîî Õóâü ÓÁ õîò Òîî Õóâü Òîî Ä¿í

Íèéò ìàë÷äûí ä¿íä ýçëýõ õóâü

71-100 101-150

151-

Ä¿í

0-20

21-40

41-70

30 13.0 18 9.0 21 13.7 12 11.3 4 22.2 91

38 16.6 34 17.0 29 19.0 6 5.6 3 16.7 110

48 20.8 67 33.5 32 20.8 10 9.4 5 27.8 162

41 17.8 28 14.0 26 17.0 10 9.4 2 11.0 107

32 13.9 31 15.5 16 10.5 21 19.8 3 16.7 103

41 17.8 22 11.0 29 19.0 47 44.3 1 5.6 140

230 100.0 200 100.0 153 100.0 106 100.0 18 100.0 713

12.8

15.4

22.7

15.0

14.4

19.7

100.0

Íýã õ¿íä íîãäîõ ìàë /áîãîîð

75.5 72.3 74.7 66.9 61.2 70.1

ªíººãèéí ìàë àæ àõóéí ¿éëäâýðëýëèéí õºäºëìºðèéí á¿òýýìæèéã íýã õ¿íä íîãäîõ ìàëûí òîîãîîð àâ÷ ¿çýæ 1990 îíîîñ ºìíºõòýé õàðüöóóëáàë îéðîëöîîãîîð íýã õ¿íä íîãäîõ ìàëûí òîî 4-5 äàõèí áóóðñàí ä¿íòýé áàéíà. Èéì íºõöºëä ìàë÷äûí àøèã, îðëîãî íýìýãäýæ, òýäíèé àìüäðàë ñàéæðàõ áîëîìæ óëàì á¿ð õÿçãààðëàãäàæ áàéíà. ªíººãèéí áàéäëààð õºäºëìºðèéí ÷àäâàðòàé íýã õ¿íä 70.1 òîëãîé áîã ìàë íîãäîæ áàéãàà áºãººä 70 òîëãîé áîãîîñ æèëäýý 200-300 ìÿíãàí òºãðºãèéí á¿òýýãäýõ¿¿í àâíà ãýæ ¿çýõýä ºðõ ãýðèéí àìüäðàë àõóéä ÿàâ÷ õ¿ðýëöýõã¿é òîîöîî ãàð÷ áàéíà. Ìàë àæ àõóéí ñàëáàðò õºäºëìºðèéí á¿òýýìæ áóóðñàí íü äàðààõü øàëòãààíòàé áàéæ áîëîõ þì. ¯¿íä: Ÿ 1990 îíîîñ õîéøõè õóãàöààíä ìàë÷èí ºðõ á¿ð çºâõºí ººðñäèéí öººí õýäýí ìàëàà ìàëëàõ áîëñîí, àéìàã, õîò, ñóìûí òºâ, ñóóðèíãààñ îëîí ìÿíãàí õ¿í õºäººã çîðüæ ìàë õóâü÷ëàëàà𠺺ðò íîãäîõ öººí òîîíû ìàëàà õàðèóëàí õºäººä ñóóðüøñàí, ìàë÷íû òîî ºñ÷ íýã õ¿íä íîãäîõ ìàëûí òîî áóóðñàí. Ÿ Ìàë á¿õèé èðãýä íàñàíä õ¿ðýýã¿é õ¿¿õýä áîëîí ººðèéí àì á¿ëä áàãòäàã ºíäºð íàñòàí, íàñàíä õ¿ðñýí õ¿¿õäýý òóñàä íü ìàë÷èí ºðõ ãýæ á¿ðòã¿¿ëæ òýäíèé íýð äýýð ìàë òîîëóóëäàã. Ýíý íü 150 õ¿ðòýë òîëãîé ìàëòàé ºðõèéã ìàë àæ àõóéí òàòâàðààñ ÷ºëººëñºí 1996-2000 îíû ¿åèéí òàòâàðûí áîäëîãîòîé õîëáîîòîé. Ýäãýýð øàëòãààíû óëìààñ ìàë÷èí ºðõèéí òîî ñ¿¿ëèéí 10 ãàðóé æèëä 3 äàõèí ºññºí ä¿í ãàð÷ áàéíà. Òóõàéëáàë, 2000 îíä 191.5 ìÿíãàí ìàë÷èí ºðõ, 421.4 ìÿíãàí ìàë÷èí òîîëîãäñîí íü 1986 îíûõîîñ ìàë÷èí ºðõèéí òîî 128.8 ìÿíãààð áóþó 3 äàõèí, ìàë÷íû òîî 297.9 ìÿíãààð áóþó 3.4 äàõèí ºññºí áàéíà.10 1990 îíä íèéò ìàë÷íû òîî 147.5 ìÿíãà, íèéò ìàëûí òîî 25.8 ñàÿ òîëãîé áàéñàí áºãººä íýã ìàë÷èíä äóíäæààð 175 òîëãîé ìàë íîãäîæ áàéñàí áàéíà. Õàðèí 2000 îíä õºäºëìºðèéí á¿òýýìæèéí ãîë ¿ç¿¿ëýëò áîëîõ äýýðõ ¿ç¿¿ëýëò 71.7 òîëãîé ìàë áîëæ áóóðñàí áàéíà /11 ä¿ãýýð ãðàôèê/.

10

Ìàë òýæýýâýð àìüòàä, òýæýýëèéí òîîëëîãûí 2002 îíû ä¿íãèéí òàíèëöóóëãà, ¯ÑÃ, 2003.04.01 47

ÌÎÍÃÎËÛÍ ÌÀË ÀÆ ÀÕÓÉÍ ÈÐÝÝįÉ

Ìàë÷èí ºðõ, ìàë÷íû òîîíû ººð÷ëºëò

Ãðàôèê 11

Ìàë÷èí, ìàë÷èí ºðõèéí òîî /ìÿí/

450 400

Ìàë÷äûí òîî Ìàë÷èí ºðõèéí òîî

350 300 250 200 150 100 50 0 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003

Ýõ ñóðâàëæ: Ìàë òýæýýâýð àìüòàä, òýæýýëèéí òîîëëîãûí 2002, 2003 îíû ä¿íãèéí òàíèëöóóëãà, ¯ÑÃ, 2003.04.01, 2004.04.15

4.2. Мал аж ахуйн їйлдвэрлэлийн хєд єлмєр ийн бїтээмжийг нэмэгдїїлэх ц а аш д ы н хандлага

Ìîíãîë îðíû ìàë àæ àõóéí õºäºëìºðèéí á¿òýýìæ 1990 îíîîñ õîéø 25 äàõèí áóóðñàí òóõàé äýýð ºã¿¿ëñýí. Õºäºëìºðèéí ÷àäâàðòàé íýã õ¿íä11 íîãäîõ ìàëûí òîîã íýìýãä¿¿ëæ õºäºëìºðèéí á¿òýýìæèéã õýðõýí ºñãºõ òóõàé àñóóäàë íü ìàë àæ àõóéí ñàëáàðûí öààøäûí õºãæëèéí ÷èã õàíäëàãûí ãîë àñóóäàë áàéõ ó÷èðòàé. Ìàë àæ àõóéí ¿éëäâýðëýëèéí õºäºëìºðèéí á¿òýýìæèéã íýìýãä¿¿ëæ õºäºëìºðèéí ÷àäâàðòàé íýã õ¿íä íîãäîõ ìàëûí òîîã /áîãîîð/ õàìãèéí áàãà íîðìàòèâ áîëîõ 200 òîëãîéä õ¿ðãýæ òîîöîæ ¿çýõýä óëñûí õýìæýýíä 227.7 ìÿíãàí ìàë÷èí áàéõàä õàíãàëòòàé áàéõ òîîöîî ãàð÷ áàéíà. Ãýòýë ºíººäºð ìàë àæ àõóéí ñàëáàðò 380 ãàðóé ìÿíãàí ìàë÷èí àæèëëàæ áàéíà /2003 îíû ìàë òîîëëîãûí ä¿í/. Äýýð äóðäñàí õî¸ð òîîíû çºð¿¿ãýýð òîîöîõ àâààñ 160 ìÿíãàí ìàë÷èí ìàë àæ àõóéí ñàëáàðò õºäºëìºðèéí á¿òýýìæ áàãàòàéãààñ àøèã îðëîãî îëæ àìüäðàëàà äýýøë¿¿ëýõ áîëîìæã¿é áàéäàëä áàéíà. ͺ㺺 òàëààð ìàë àæ àõóéí ñàëáàðò 160 ìÿíãà ãàðóé õ¿íèé õºäºëìºðèéí íººö èë¿¿äýæ áàéíà ãýæ ¿çýæ ÷ áîëîõ þì. Áèäíèé ýíýõ¿¿ ä¿ãíýëò íü áóñàä ñóäëàà÷äûí ä¿ãíýëòòýé îéðîëöîî áàéíà. Òóõàéëáàë, Ñ.Õàíäñ¿ðýíãèéí ñóäàëãààãààð (1998 îí) “Ìàëûí òîîã ìàë÷äûí á¿òýýìæòýé óÿëäóóëàí òîîöîæ ¿çýõýä 1997 îíä Ìîíãîëûí ìàë àæ àõóéä 167 ìÿíãàí ìàë÷èí èë¿¿äýæ áàéíà”12 ãýñýí áîë Ýäèéí çàñãèéí óõààíû äîêòîð (Ph.) À.Áàêåé íàðûí ã¿éöýòãýñýí “Ìàë àæ àõóé äàõü õºäºëìºðèéí íººöèéã çîõèñòîé àøèãëàõ òóõàé”13 ñóäàëãààíû ¿ð ä¿íä 1997 îíû áàéäëààð Ìîíãîë óëñûí ìàë àæ àõóéí ñàëáàðò 167.3 ìÿíãàí ìàë÷èí èë¿¿äýëòýé áàéãààã òîãòîîæýý. Ìàë àæ àõóéí ¿éëäâýðëýë äýõ õºäºëìºðèéí á¿òýýìæ, õºäºëìºðèéí íººöèéí áàéäëûã íàðèéâ÷ëàí ñóäëàõ àñóóäàë ñàëáàðûí ÷óõàë àñóóäëûí íýã áîëæ áàéíà. պ人ä ìàë àæ àõóéãààñ ººðººð îðëîãî îëîõ áîëîìæóóäûã áèé áîëãîõ, æèæèã, äóíä ¿éëäâýðëýë, àÿëàë æóóë÷ëàë õºãæ¿¿ëýõ, ìàëûí ¿¿ëäýð óãñààã ñàéæðóóëàõ, íýã ìàëààñ àâàõ àøèã øèìèéã íýìýãä¿¿ëýõ, òýæýýë áýëòãýëèéã íýìýãä¿¿ëýõ, ìàë àæ àõóéä õóâèéí õýâøëèéí õºðºí㺠îðóóëàëòûã õºõ¿¿ëýí 11

12

13

48

18-60 íàñòàé ýðýãòýé, 18-55 íàñòàé ýìýãòýé áîëîí àëáàí ¸ñîîð õºäºëìºð ýðõëýõ ÷àäâàðã¿é ãýæ ýìíýëãèéí ìàãàäàëãààãààð òîãòîîãäñîíîîñ áóñàä õ¿íèéã õºäºëìºðèéí ÷àäâàðòàé õ¿í ãýæ ¿çýæ ýíýõ¿¿ ¿ç¿¿ëýëòýýð ñóäàëãààíä õàìðàãäñàí ºðõèéí äîòîðõ õºäºëìºðèéí ÷àäâàðòàé õ¿íèé òîîã òîãòîîñîí áîëíî. Ñ.Õàíäñ¿ðýí “Ìàë àæ àõóé äàõü õºäºëìºðèéí íººö àøèãëàëò” Äîêòîð(Ph.D)-ûí äèññåðòàöè. ÓÁ, ÕÀÀÈÑ. 1998. 182 õóóä. Ìîíãîë. À.Áàêåé íàð “Ìàë àæ àõóé äàõü õºäºëìºðèéí íººöèéã çîõèñòîé àøèãëàõ òóõàé” Òºñëèéí òàéëàí. ÓÁ, 2000. ÕÀÀÈÑ, ÝÇÔ, 2000. 41 õóóä. Ìîíãîë.

ÌÎÍÃÎËÛÍ ÌÀË ÀÆ ÀÕÓÉÍ ÈÐÝÝįÉ

äýìæèæ õºëñíèé ìàë÷èí á¿õèé ìàë àæ àõóéí æèæèã, äóíä àæ àõóéã îëíîîð áèé áîëãîõ çýðãýýð ìàë àæ àõóéí õºäºëìºð çîõèîí áàéãóóëàëòûã ñàéæðóóëæ, õºäºëìºðèéí á¿òýýìæèéã íýìýãä¿¿ëýõ íü ìàë àæ àõóéí õºãæëèéí öààøäûí õàíäëàãà áàéõ ¸ñòîé. Õîðøèõ, õàìòðàõ íü ìàë àæ àõóéí ñàëáàðûí õºäºëìºðèéí á¿òýýìæèéã íýìýãä¿¿ëýõ ÷óõàë àðãà ìºí. Ìàë÷èä, õóâü õ¿ì¿¿ñ, àæ àõóéí íýãæ¿¿ä õîîðîíäîî õîðøèõ ¿éë ÿâöûã ÿìàãò äýìæèõ ¸ñòîé.

1. Ìàë àæ àõóéí ¿éëäâýðëýëèéí õºäºëìºðèéí á¿òýýìæ ñ¿¿ëèéí 10 ãàðóé æèëèéí õóãàöààíä 4-5 äàõèí áóóð÷ ìàë÷äûí 80 ãàðóé õóâü íü ººðñäèéí õºäºëìºðèéí ÷àäâàðààñ õàðüöàíãóé áàãà òîîíû ìàë ìàëëàæ òýð õýìæýýãýýð àìüæèðãààíû äîðîéòîëä îðñîîð áàéíà.

2. Õóâèéí õýâøëèéí àæ àõóéí íýãæ, áàéãóóëëàãààñ ìàë àæ àõóéí ñàëáàðò îðóóëàõ õºðºí㺠îðóóëàëòûã äýìæèæ, íýã õ¿íä íîãäîõ ìàëûí òîîã öººð¿¿ëæ, íýã ìàëààñ àâàõ àøèã øèìèéã íýìýãä¿¿ëýõ óã ñàëáàðûí õºäºëìºðèéí á¿òýýìæèéã íýìýãä¿¿ëýõ çàìààð ìàë àæ àõóéã õºãæ¿¿ëýõ íü õºãæëèéí çºâ ÷èã õàíäëàãà ìºí.

4.3.

Дїгнэлт

49

ÌÎÍÃÎËÛÍ ÌÀË ÀÆ ÀÕÓÉÍ ÈÐÝÝįÉ

ТАВДУГААР БЇЛЭГ:

БАЙГАЛЬ, 5.1. Байгаль, цаг уурын тєлєв байдал мал аж ахуйн їйлдвэрлэлд нєлєєлєх нь

50

ЦАГ

УУР

БА

МАЛ

АЖ

АХУЙ

Ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä Ìîíãîë îðíû ýêî ñèñòåìä ìýäýãäýõ¿éö ººð÷ëºëò îðæ áàéãàà íü öºëæèëò, õºðñíèé ýëýãäýë èäýâõæèõ, óñíû íººö, áèîëîãèéí òºðºë, ç¿éë õîìñäîõ, áàéãàëèéí ãàìøãèéí äàâòàãäàë èõñýõ, ãîë ãîðõè, áóëàã øàíä øèðãýõ çýðãýýð èëýð÷ áàéíà. Ìîíãîë îðíû õýìæýýíä öàã óóðûí àæèãëàëò õèéñýí ñ¿¿ëèéí 62 æèëèéí õýìæèëòèéí ìýäýýã äóíäàæëàí ñàð ñàðààð íü àâ÷ ¿çâýë 4 áîëîí 8 äóãààð ñàðóóäàä òîäîðõîé äóëààðàëò, ñýð¿¿ñýëò èëðýýã¿é áîëîâ÷, æèëèéí äóíäàæ àãààðûí òåìïåðàòóð 1.560Ñ õýì, ºâëèéí óëèðàëä 3.60Ñ õýì, õàâàð, íàìðûí óëèðàëä 1.41.50Ñ õýì, çóí 0.30Ñ õýìýýð òóñ òóñ äóëààðñàí òºëºâ áàéäàëòàé áàéíà. Æèëèéí äºðâºí óëèðëûí òóðøèä äàí ãàíö áýë÷ýýðèéí ºâñ óðãàìàëä ø¿òýí àäãóóëàí ìàëëàæ èðñýí ìîíãîë ìàë, ìîíãîë ìàë÷íû àæ áàéäàë íü áàéãàëü, öàã óóðûí øóóä íºëººí äîð îðøèí òîãòíîñîîð ýä¿ãýý öàãòàé çîëãîæ áóé àæ. Óðò óäààí æèëèéí áàéãàëèéí øàëãàðëûí íºëººãººð ìîíãîë õ¿í, ìàë íü Òºâ Àçèéí ýðñ òýñ, õóóðàé, øèð¿¿í óóð àìüñãàëòàé îð÷èíä îíöãîé ñàéí çîõèöîæ, áàéãàëèéí ãàìøèãò ¿çýãäýë ãàí, çóäûí ¿åä ìàëûí òîî õîðîãäîæ, æèðèéí áóþó ºíòýé æèë¿¿äýä ìàëûí òîî òîëãîé ºñ÷ èðñýí þì. Òîâ÷äîî, ìîíãîë ìàëûí òîî òîëãîéí ºñºëò, áóóðàëò íü áàéãàëü, öàã óóðûí áàéäëààñ øóóä øàëòãààëæ èðñýí ãýæ ä¿ãíýæ áîëíî. “Ìîíãîëûí ìàë àæ àõóéí èðýýä¿é” ñóäàëãààíû áàãèéí õàìò îëîí áàéãàëü, öàã óóðûí ºíººãèéí áàéäàëä Óñ, öàã óóðûí õ¿ðýýëýíãèéí ýðäýìòýí ìýðãýæèëòí¿¿äòýé õàìòðàí òîâ÷ ¿íýëýëò ºãºõ, öàã óóðûí ãàìøèãò ¿çýãäë¿¿ä íü ìàë àæ àõóéí ¿éëäâýðëýëä õýðõýí íºëººëäãèéã òîâ÷ òîäîðõîéëîõ çîðèëãî òàâüæ àæèëëàâ. Ñ¿¿ëèéí 60 ãàðóé æèëèéí ñóäàëãààíààñ ¿çýõýä 1940-1960 îíû õîîðîíä 3 óäàà, 1961-1980 îíä ìºí 3 óäàà ãàí, çóä áîëæ, ººðººð õýëáýë 20 æèëèéí õóãàöààíä 3 óäàà ãàí, çóä òîõèîæýý. Ãýòýë 1993, 1996-1997 îíóóäàä öààøèëáàë îí äàðààëàí 2000, 2001, 2002 îíóóäàä íèéò íóòãèéí 50-70 õóâèéã õàìàðñàí ãàí, çóä áîëñîí áàéíà. ªºðººð õýëáýë, 1995 îíîîñ õîéøõè 10 æèëä ãàí çóä 5 óäàà òîõèîñîí íü ºìíºõ æèë¿¿äýýñ 3 äàõèí èõ äàâòàìæòàé áîëñîí áàéíà.

2000 îíîîñ õîéøõ õóãàöààíä áîëñîí ãàí, çóä íü 1940-1997 îí õ¿ðòýëõ õóãàöààíä ó÷èð÷ áàéñàí ãàí, çóäààñ íýëýýä ººð øèíæ áàéäàëòàé áàéãààã õàøèð òóðøëàãàòàé ìàë÷èä, ìýðãýæëèéí ñóäëàà÷èä òýìäýãëýæ áàéíà.

1940-1997 îí õ¿ðòýëõ 57 æèëèéí õóãàöààíä 1944 îíû ìè÷èí æèë, 19671968 îíû õîíü-ìè÷èí æèëèéí çóíû ãàí, ºâºë õàâðûí öàãààí çóä õàâñàðñàí áàéãàëèéí ãàìøãèéã ýñ òîîöâîë áóñàä 7 óäààãèéí çóä /íóòãèéí 50-èàñ äýýø õóâèéã õàìàðñàí çóäûã ýíä îðóóëàâ/ íü “öàãààí” çóä äàâàìãàéëæ áàéñàí áàéíà. ªºðººð õýëáýë, öàñ èõ îðæ áýë÷ýýð öàñàí á¿ðõ¿¿ëä äàðóóëñàí çóä áîëæ áàéæýý. Ãýòýë 2000, 2001, 2002 îíóóäàä äàðààëàí íèéò íóòãèéí 60 ãàðóé õóâèéã õàìàðñàí “óëààí” ãàí òîõèîñîí íü ºìíºõ æèë¿¿äèéí áàéãàëèéí ãàìøãààñ èõýýõýí ººð áàéíà. Ãàíã “óëààí” ãàí, ãàí, ãàíäóó ãýæ ÿëãàäàã áºãººä ãàíãèéí åðºíõèé ¿íýëãýý õèéõäýý óëààí ãàíã áàéãàëèéí ãàìøèãò ¿çýãäýë ãýæ ¿çýõ àâààñ 19401997 îíû õîîðîíä óëààí ãàí 2 óäàà ë íèéò íóòãèéí 50-èàñ äýýø õóâèéã õàìàð÷ òîõèîëäîæ áàéæýý. Áàéãàëü, öàã óóðûí ãàìøèãò ¿çýãäýë ìàëûí òîî, òîëãîéä õýðõýí íºëººëæ èðñíèéã äàðààõü õ¿ñíýãòýýð õàðóóëàâ. 1944 îíîîñ õîéøõ 60 æèëèéí õóãàöààíä ìîíãîë óëñûí íóòàã äýâñãýðò 50 õóâèàñ äýýø õóâèéã õàìàðñàí ãàí çóä 11 óäàà

ÌÎÍÃÎËÛÍ ÌÀË ÀÆ ÀÕÓÉÍ ÈÐÝÝįÉ

òîõèîæ, ãàìøãèéí õîõèðîë 28.7 ñàÿ òîëãîé òîì ìàë, 11.5 ñàÿ òîëãîé òºë ìàë áîëñîí áàéíà /18 äóãààð õ¿ñíýãò/. Ãàí, çóäíààñ ìàë àæ àõóéä ó÷èðñàí õîõèðîë

Õ¿ñíýãò 18 Îí

Õàìàðñàí íóòàã äýâñãýð

1944-1968 1976-1993 1996-2002 Á¿ãä

11 àéìàã 10 àéìàã 12 àéìàã

Òîî

Ìàëûí õîðîãäîë /ñàÿ.òîëãîé/ Òîì ìàë Òºë Ä¿íä ýçëýõ õóâü Òîî Ä¿íä ýçëýõ õóâü

14.2 4.4 10.1 28.7

14.9 6.2 9.2

4.0 3.7 3.8 11.5

13.7 10.9 13.3

Ýõ ñóðâàëæ: 1998-2001 îíû áàéãàëèéí ãàìøãèéí ñóðãàìæ ä¿ãíýëò ýìõòãýë

2000, 2001, 2002 îíû æèë äàðààëñàí ãàí, çóä íü þóíû ºìíº 3 æèë äàðààëàí Ìîíãîë îðíû íóòàã äýâñãýðèéí 60-ààñ äýýø õóâèéã õàìàð÷ öàã õóãàöààíû õóâüä õàìãèéí óðò õóãàöààã õàìàðñàí, õàìãèéí îéðõîí äàâòàìæààð òîõèîëäñîí áàéãàëèéí ãàìøèã áàéâ.

2000, 2001, 2002 îíû áàéãàëèéí ãàìøèã íü çóíäàà ãàí áîëæ áýë÷ýýðèéí óðãàìëûí óðãàö àëäàãäàæ ò¿¿íýýñ ¿íäýñëýí öàñ îðîîã¿é îðîí íóòàãò õàðûí çóä, öàñòàé íóòàãò “öàãààí” çóä áîëñîí ººðººð õýëáýë “óëààí” ãàíãààñ ýõ àâñàí ãàí áîëîîä çóäûí õîñîëñîí ãàìøèã áîëñíîîðîî ºìíºõ æèë¿¿äèéí ãàìøãààñ õîð õºíººëòýé áàéâ. Ñ¿¿ëèéí 3 æèëèéí áàéãàëèéí ãàìøèãò ¿çýãäëèéí äàâòàìæèéí òîî ìàø èõ îéðòñîí áàéíà. Òóõàéëáàë 1997 îíîîñ õîéøõ õóãàöààíä àìüä àìüòàíä òºäèéã¿é íèéãýìä àñàð èõ õîõèðîë ó÷ðóóëàõóéö õ¿÷òýé ñàëõè, ¿åð, ààäàð áîðîî, ãýíýòèéí öî÷èð õ¿éòðýë /45-50 öåëüñèéí ãðàäóñ/ çýðýã áàéãàëèéí îíö àþóëòàé ¿çýãäýë îëîí òîõèîëäîõ áîëîâ. Ìîíãîë îðíû õýìæýýíä 2002 îíä óñ, öàã àãààðûí 55 óäààãèéí àþóëòàé ¿çýãäýë òîõèîëäñîíû 19 íü ãàìøãèéí õýìæýý /ÿìàð íýã õîõèðîë ãàðñàí/-íä õ¿ð÷ 43 õ¿íèé àìü íàñ ýðñäýæ, óëñ íèéãýìä 3.4 òýðáóì òºãðºãèéí õîõèðîë ó÷èðëàà. 2001-2002 îíû çóä, 2002 îíû ãàíãèéí óëìààñ ìàëûí õîðîãäîë, ¿ð òàðèàíû óðãàöûí àëäàãäëûí õîõèðîë 150. 5 òýðáóì òºãðºãò õ¿ð÷ýý.14 2001-2002 îíû çóä15. 2001 îíû 11 ä¿ãýýð ñàðûí ñ¿¿ë÷ýýð öàñ îðæ íèéò íóòãèéí 70 îð÷èì õóâüä öàñàí á¿ðõ¿¿ë òîãòîæ, 12 äóãààð ñàðûí ýõýýð èõýíõ íóòàãò ýðñ õ¿éòýð÷, õóð òóíàäàñ îëîí æèëèéí äóíäæààñ àõèó îðæ, öàñòàé íóòãèéí õýìæýý 80 îð÷èì õóâüä õ¿ð÷, Áàÿí-ªëãèé, Óâñ, Çàâõàí àéìãèéí èõýíõ, Õîâä, Õºâñãºë, Ãîâü-Àëòàé, Áàÿíõîíãîð, Àðõàíãàé, ªâºðõàíãàé àéìãóóäûí çàðèì ñóìäûí íóòãààð öàñíû çóçààí äóíäæààð 10-27 ñì, õóíãàðëàñàí ãàçðàà 30-130 ñì, íÿãò íü 0.16-0.34 ã/ñì3 õ¿ð÷ íèéò íóòãààð ºâºëæèëòèéí áàéäàë õ¿íäðýõ íºõöºë á¿ðäæýý.

Îí 1990-1992 1993-1995 1996-1998 1999-2002

Àþóëòàé ¿çýãäëèéí òîî Ãàìøèãò ¿çýãäýë

Àãààð ìàíäëûí ãàðàëòàé àþóëòàé áîëîí ãàìøèãò ¿çýãäëèéí äàâòàãäàë Õ¿ñíýãò 19

58 75 142 201

26 41 62 77

¯¿íýýñ

Ñóìûí òîî Îñîëäñîí õ¿íèé Ñàëõè Èõ öàñ ̺íäºð Ãàíòàé áà Áóñàä òîî øóóðãà áîðîî ¿åð ãàíäóó - / - Çóäòàé 8 15 11 22

8 17 5 12

9 6 42 31

1 4 4 14

27 104 68 136

43/113 20/56 33/77 212/530

29 85 128 487

Ýõ ñóðâàëæ: http://env.pmis.gov.mn/Meteoins/ 14 15

“Ìîíãîë îðíû áàéãàëü, îð÷íû òºëºâ áàéäëûí ¿íýëãýýíèé òàéëàí” 2002 îí http://env.pmis.gov.mn/Meteoins/ 51

ÌÎÍÃÎËÛÍ ÌÀË ÀÆ ÀÕÓÉÍ ÈÐÝÝįÉ

2002 îíû 1 ä¿ ãýý ð ñàðûí ýõíèé àðàâ õ îíîãò ñ¿ ¿ëèéí 20 æèëä òîõèîëäîîã¿é äóëààðàëò àæèãëàãäàæ, èõýíõ íóòàãò àãààðûí òåìïåðàòóð îëîí æèëèéí äóíäæààñ 5-9 õýìýýð äóëààí áîëæ, 2 äóãààð ñàðä îëîí æèëèéí äóíäæààñ äóëààí, ºäºð øºíèéí àãààðûí äóëààí õýëáýëçýë èõòýéãýýñ öàñ íÿãòàð÷ õàòóóðàí, ºíãºí õýñýã íü ìºñòºæ ýõýëæýý.

Õ¿ñíýãò 20

Ìîíãîë îðíû íèéò íóòàãò ýçëýõ ãàí, çóíøëàãûí áàéäàë /õóâèàð/ Îí 2000 2001 2002

Çóíøëàãà ñàéí 40 30 30

Ãàíäóó 55 40 50

Ãàíòàé 5 30 20

Ýõ ñóðâàëæ: http://env.pmis.gov.mn/Meteoins/

2001-2002 îíû ºâºë Óâñ, Çàâõàí, Ãîâü-Àëòàé, ªâºðõàíãàéí á¿õ ñóì, Áàÿíõ îíãîð ûí Ýõèéí ãîë îî ñ á óñàä, Õîâäûí Á óëãàí, ¯åí÷ , Àëòàé, Ýðäýíýá¿ðýí, Ìÿíãàä, ĺðãºí, Áóÿíò, ×àíäìàíü, Ìàíõàí, Çýðýã, Äàðâè, Õºâñãºëèéí Ðýí÷èíëõ¿ìáý, Óëààí-Óóë, Õàíõ, Ñýëýíãèéí Õ¿äýð, Áàðóóíõàðàà çýðýã 8 àéìãèéí 114 ñóìûí íóòàãò “öàãààí” çóä áîëæ, ìàë ºâºëæèëòèéí áàéäàë õ¿íäýð÷ èðñíýýð 11 ä¿ãýýð ñàðûí ñ¿¿ë÷ýýñ ìàëûí õîðîãäîë ãàð÷ ýõëýí Áàÿíªëãèé, Áàÿíõîíãîð, Ãîâü-Àëòàé, Çàâõàí, Óâñ, Õîâä, Õºâñãºë, ªâºðõàíãàé, Àðõàíãàé, Ñýëýíãý, ªìíºãîâü àéìàãò íèéò 2.4 ñàÿ òîëãîé ìàë õîðîãäæýý.

2002 îíû çóí íèéò 20 àéìãèéí 251 ñóìûí íóòàã ãàíäóó áóþó ãàíòàé áàéñíààñ 13 àéìãèéí 77 ñóìûí íóòãààð ãàíòàé áàéâ.

2002 îíû 6-8 äóãààð ñàðä ñ¿¿ëèéí 50 æèë áîëîîã¿é ¿ðãýëæèëñýí èõ õàëóóí áîëëîî. Òóõàéëáàë, 2002 îíû 6 äóãààð ñàðûí 1-3, 10-18, 24-29-íä, 7 äóãààð ñàðûí 2-9, 18-30-íä, 8 äóãààð ñàðûí 10-20-íä ìàíàé îðíû èõýíõ íóòãèéã õàìàðñàí àãààðûí ¿íýìëýõ¿é èõ õýì äóëààí, 300Ñ õýìýýñ äàâæ õàëæýý. ªìíºõ æèë¿¿äýä çóíäàà àãààðûí ¿íýìëýõ¿é èõ òåìïåðàòóð ìàíàé îðíû ãîâü, òàëûí àéìãóóäûí íóòãààð áîëîí Îðõîí, Ñýëýíãèéí ñàâ ãàçðààð 38-440Ñ õýì, áóñàä íóòãààð 35-370Ñ õýì õ¿ð÷ õàëæ áàéñàí áîëîâ÷ ¿ðãýëæèëñýí õóãàöàà áàãàòàé áàéæýý. Õàðèí 2002 îíû çóíû õóâüä àãààðûí ¿íýìëýõ¿é èõ äóëààí Àëòàé, Õàíãàé, Õºâñãºë, Õýíòèéí óóëàðõàã íóòãààð 28-330Ñ õýì, áóñàä á¿õ íóòãààð 34-420Ñ õýì õ¿ð÷ õàëæ ýíý çóíû àãààðûí ¿íýìëýõ¿é èõ äóëààíû õýìæýý Õàíãàé, Õºâñãºëèéí óóëàðõàã íóòãóóäààð ñ¿¿ëèéí 50 æèëä õàìãèéí ºíäºð õýìæýýíä õ¿ð÷ýý.

2002 îíû çóí 6-8 äóãààð ñàðóóäàä Áàÿí-ªëãèé, Õîâä, Çàâõàí, Àðõàíãàé, Õºâñãºë çýðýã àéìãèéí èõýíõ íóòàã, Ãîâü-Àëòàé, Áàÿíõîíãîð, Õýíòèé àéìãèéí õîéä, Ñ¿õáààòàð àéìãèéí ç¿¿í, Òºâ àéìãèéí ç¿¿í õîéä, Äîðíîä àéìãèéí áàðóóí õîéä áîëîí ç¿¿í õýñãýýð 20–èîñ öººí ºäºð, ªìíºãîâü, Äóíäãîâü, Äîðíîãîâü, Ñýëýíãý àéìãèéí èõýíõ íó òàã, Ãîâü-Àë òàé, Á àÿíõîíãîð, ªâºðõàíãàé àéìãèéí ºìíºä õýñãýýð 40-77 ºäºð, áóñàä íóòãààð 21-39 ºäºð 300Ñ õýìýýñ äýýø õàëóóí áîëæýý. Çóíû ãóðâàí ñàðä õóðö íàðòàé ààãèì õàëóóí ºäð¿¿ä îëîí õîíîãîîð ¿ðãýëæèëæ, 6-7 äóãààð ñàðä íóòãèéí 70 îð÷èì õóâüä, 8 äóãààð ñàðä íóòãèéí 90 ãàðóé õóâüä íü îëîí æèëèéí äóíäæààñ áàãà áîðîî îðñîí íü çóíû óëèðàëä îé, õýýðèéí ò¿éìýð ãàðàõàä õ¿ðãýæ, çºâõºí 7 äóãààð ñàðûí 23-27-íû èõ õàëñàí 4 õîíîãò Ìîíãîë Óëñûí õýìæýýíä 64 ò¿éìýð ãàð÷ýý. 2002 îíû çóí ãîë ìºðºí, íóóðûí óñàíä 69 õ¿í óñàíä óíàæ áýðòýæ, 60 õ¿í àíõààðàë áîëãîîìæã¿éãýýñ àìü íàñàà àëäñàí òîõèîëäîë ãàðëàà. Èéíõ¿¿ îëîí õ¿í ãîëûí óñàíä îðæ ýðñäñýí ÿâäàë íü îëîí õîíîãîîð ¿ðãýëæëýí èõ õàëóóí áîëñíû äàì íºëºº ãýæ ¿çýæ áîëíî.

52

ÌÎÍÃÎËÛÍ ÌÀË ÀÆ ÀÕÓÉÍ ÈÐÝÝįÉ

2002 îíû óóð àìüñãàëûí îíöëîã. Õàâðûí óëèðàë åðºíõèé人 äóëààí, õóð òóíàäàñ îëîí æèëèéí äóíäæààñ àõèó îðæ, 5 äóãààð ñàðûí 31 ãýõýä íèéò íóòãèéí 50 îð÷èì õóâüä óðãàìëûí óðãàëò ñàéí, 40 ãàðóé õóâüä äóíä çýðýã áàéëàà. Ãýñýí õýäèé ÷ 2002 îíû õàâàð ñàëõè øóóðãà èõòýé ìàë õàâàðæèëòàä òààã¿é íºëººëñºí áàéíà. Çóíû ñàðóóäàä ç¿¿í 3 àéìãèéí íóòãààñ áóñàä á¿õ íóòãààð îëîí æèëèéí äóíäæààñ äóëààí, ¿å ¿å õýò èõ õàëæ, õóð áîðîî áàãà îðñíîîñ íóòãèéí 70 ãàðóé õóâü íü ãàíòàé þìóó ãàíäóó çóíøëàãàòàé á àéñàí íü 1940 îíîîñ õîéø òîõèîëäñîí õàìãèéí áàãà õóð áîðîîòîé æèë¿¿äèéí íýã òîõèîæ, 6, 7 äóãààð ñàðä íóòãèéí 70 îð÷èì õóâüä, 8 äóãààð ñàðä íóòãèéí 90 ãàðóé õóâüä îëîí æèëèéí äóíäæààñ áàãà õóð áîðîî îðëîî. 1940 îíîîñ õîéø 4 æèë äàðààëàí èéì ýð÷èìòýé ãàíäàõ ¿å ºìíº íü áàéãààã¿é àæýý.

2002 îíû çóí 6, 7, 8 ñàðä ààãèì õàëóó øàòàæ, “óëààí” ãàí áîëæ, 2002 îíû 7- 9 ä¿ãýýð ñàðûã äóóñòàë áàðàã áîðîî îðîëã¿é çóñ÷, 9 ä¿ãýýð ñàðä íóòãèéí 90 ãàðóé õóâüä îëîí æèëèéí äóíäæààñ áàãà õóð òóíàäàñòàé áàéñàí íü òàðèà õóðààëòàä òààòàé íºëººëñºí áîëîâ÷ 10 äóãààð ñàðààñ ýõëýí çóäûí ò¿ð¿¿÷ Áóëãàí àéìãèéã íºìðºí, Ñýëýíãý, Òºâ, Äàðõàí-Óóë àéìãèéí èõýíõ íóòàã, Çàâõàí, Õºâñãºë, ªâºðõàíãàé, Õýíòèé, Äóíäãîâü çýðýã àéìãóóäûí çàðèì íóòãààð ìàë ºâºëæèëò õ¿íäýð÷, õààÿàã¿é õºð öàñ õó÷èæ, 12 äóãààð ñàðûí 20-íû áàéäëààð íèéò íóòãèéí 80 ãàðóé õóâü íü öàñàí á¿ðõ¿¿ë òîãòîæ, 30 îð÷èì õóâüä öàñíû äóíäàæ çóçààí 38 ñì õ¿ð÷, íÿãòðàë íü 0,14-0,42ã/ñì, òàë ãàçàðòàà 30-40 ñì öàñòàé, õàòóóð÷ õóíãàðëàñàí ãàçàðòàà 60-120 ñì çóçààí öàñ õóðæ, óóëûí áýëýýð áîã ìàë áýë÷ýýðëýõ áîëîìæ õýäèéíýý àëäàãäàæ, ìàëûí õàìàð õàòãàõ ºâñ èë öóõóéõàà áàéæ, ºâºëæèëòèéí áàéäàë íýí õ¿íäðýëòýé áîëæýý. Äýëõèéí óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëò õ¿íèé áóðóóòàé ¿éë àæèëëàãààíû óëìààñ áàéãàëèéí ãàìøãèéí äàâòàãäàë íýìýãäýæ ñ¿¿ëèéí 4 æèë äàðààëàí ìàíàé îðíû á¿õ íóòãèéí 50 õóâèàñ äýýø õýñãèéã õàìàðñàí ãàí, ñ¿¿ëèéí 3 æèë 100-ààñ äýýø ñóìûí íóòàã õàìàðñàí çóä áîëñíû óëìààñ îëîí ñàÿ ìàë õîðîãäîæ, óëñ îðíû ýäèéí çàñàãò õýäýí æèëäýý íºõºãäºøã¿é èõ õîõèðîë òîõèîëäëîî. Èéìýýñ áàéãàëèéí ãàìøèãòàé òýìöýõ ýðõ ç¿éí îð÷íûã áîëîâñðîíãóé áîëãîõ, àãààð ìàíäëûí ãàðàëòàé áàéãàëèéí àþóë ãàìøãèéã óðüä÷èëàí ìýäýýëýõ òîãòîëöîîã áîëîâñðîíãóé áîëãîõ øààðäëàãà òóëãàð÷ áàéíà /Ìýäýýëëèéí ýõ ÁÎß /. Èéíõ¿¿ ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä äàðààëàí ãàí çóä áîëæ áàéãàëèéí îíö àþóëòàé ãàìøèãò ¿çýãäëèéí òîî, õîõèðëûí õýìæýý íýìýãäýõ áîëñíîîð ò¿¿íèé íºëººí äîð áàéãàà ìàë òºäèéã¿é àí àìüòàí, àðààòàí æèã¿¿ðòýí, óðãàìëûí àéìàã á¿õëýýðýý áàéãàëèéí øàëãàðàëä îðæ, îðøèõ, ýñ îðøèõ àñóóäàë òàâèãäàæ ýõýëëýý. 2000-2002 îíûã äóóñòàë 3 æèëèéí õóãàöààíä Ìîíãîë Óëñ áàéãàëèéí ãàìøãèéí íºëººãººð íèéò ìàëûíõàà 30 õóâü áóþó 10 ãàðóé ñàÿ ìàëûã õîðîãäóóëñàí þì. Äýëõèéí àãààð ìàíäàë äàõü õ¿ëýìæèéí õèéí àãóóëàìæèéí ºñºëòººñ áîëæ Ìîíãîë îðíû íóòàã äýýðõ õóð òóíàäàñ, àãààðûí òåìïåðàòóðûí ººð÷ëºëò îãöîì ººð÷ëºãäºæ ãàí, çóäûí äàâòàìæ öààøèä ÷ èõñýõ õàíäëàãàòàé áàéãàà ãýæ ìýðãýæèëòí¿¿ä òîîöîîëæ áàéíà. Óñ, öàã óóð, îð÷íû øèíæèëãýýíèé ãàçðûí ñóäàëãààíû ä¿íãýýñ ¿çâýë îéðûí 20-50 æèëèéí äîòîðõ óóð àìüñãàë, Ìîíãîë îðíû õºäºº àæ àõóéí ¿éëäâýðëýëä òààã¿é íºëººëºõ áàéäàë øèíý çóóíû ñ¿¿ëèéí õàãàñòàà á¿ð ÷ èäýâõæèæ áîëçîøã¿é ãýñýí óðüä÷èëñàí áàðèìæàà ãàð÷ áàéíà. Èéìä ìàë àæ àõóéí ¿éëäâýðëýëèéã ýðõëýí õºòëºõ, ò¿¿íèé äîòîð ìàë àæ àõóéí ¿éëäâýðëýëèéã õýðõýí çîõèîí áàéãóóëàõ àñóóäëààð äóíä áîëîí óðò õóãàöààíû õºòºëáºð áîëîâñðóóëæ, îäîîíîîñ èðýýä¿éãýý õàðñàí áîäëîãîîð ìàë àæ àõóéí ¿éëäâýðëýëèéã ÷èãë¿¿ëýí õºãæ¿¿ëýõ øààðäëàãà òàâèãäàæ áàéíà.

53

ÌÎÍÃÎËÛÍ ÌÀË ÀÆ ÀÕÓÉÍ ÈÐÝÝįÉ

5.2. Байгаль цаг уурын єєрчлєлтийн талаарх м ал ч ды н санал бодол

ªíãºðñºí òàâàí æèëä áàéãàëü äýëõèé õè÷íýýí èõýý𠺺ð÷ëºãäºæ áàéãààã ñóäàëãàà õèéñýí 11 àéìàã, 34 ñóìûí ìàë÷èí, ìýðãýæèëòýí õýí áîëîâ÷ õàëàãëàí ÿðüæ áàéëàà. ¯¿íèé òîäîðõîé æèøýý áîë 21 ä¿ãýýð õ¿ñíýãòýýð ¿ç¿¿ëñýí ñóäàëãààíû ä¿í áîëíî. Òàíû áîäëîîð ñ¿¿ëèéí 10 ãàðóé æèëä áàéãàëü, öàã óó𠺺ð÷ëºãäºâ ¿¿? Õ¿ñíýãò 21 Õýâèéí òîî õóâü 61 8.0 11 1.4 27 3.5 24 3.1 44 5.8 37 4.8

Àñóóëò Óðãàìëûí á¿ðýëäýõ¿¿í Áýë÷ýýðèéí óðãàö Çóí Öàã àãààð ªâºë Çóí Áóëàã, øàíä, ãîë ãîðõè ªâºë

Ìóóäñàí òîî õóâü 645 84.4 685 89.7 586 76.7 632 82.7 555 72.6 563 73.7

Ìýäýõã¿é òîî õóâü 58 7.6 68 8.9 151 19.8 108 14.1 165 21.6 164 21.5

òîî 764 764 764 764 764 764

Á¿ãä õóâü 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0

Ñóäàëãààíä õàìðàãäñàí íèéò 764 ìàë÷èí ºðõèéí 84.3 õóâü íü óðãàìëûí á¿ðýëäýõ¿¿í ìóóäñàí, 86.8 õóâü íü áýë÷ýýðèéí óðãàö ìóóäñàí, 72.3-77.6 õóâü íü öàã àãààð ìóóäñàí, 67 ãàðóé õóâü íü ãîë ãîðõè, áóëàã øàíä øèðãýñýí ãýæ õàðèóëñàí áàéíà. Ñ¿¿ëèéí 10 ãàðóé æèëä áàéãàëü, öàã óóð ñºð㺺𠺺ð÷ëºãäñºí ãýæ ¿çñýí ìàë÷äûí ñàíàë /ýäèéí çàñãèéí á¿ñýýð/ Õ¿ñíýãò 22 Àñóóëò

Äóíäàæ /õóâèàð/

Óðãàìëûí á¿ðýëäýõ¿¿í Áýë÷ýýðèéí óðãàö Öàã àãààð/çóí/ Öàã àãààð /ºâºë/ Áóëàã, øàíä /çóí/ Áóëàã, øàíä /ºâºë/

84.3 86.8 72.3 77.6 67.9 67.7

¯¿íýýñ ýäèéí çàñãèéí á¿ñýýð /õóâèàð / Õàíãàé Áàðóóí Òºâ Ç¿¿í ÓÁ 94.4 94.1 86.0 88.4 71.4 81.9

65.2 82.7 63.5 75.4 56.3 58.7

95.2 95.1 88.9 85.9 89.0 80.0

80.0 86.1 66.0 81.7 82.8 76.7

94.7 94.7 57.9 73.7 73.7 68.4

Íýãýíò ë áýë÷ýýðèéí ìàëûí ºñ÷ ¿ðæèõ ãîë íºõöºë áîëñîí áàéãàëü, öàã óóð, áýë÷ýýð, óñ íü èéíõ¿¿ áîãèíî õóãàöààíä ººð÷ëºãäºæ ìóóäàæ áàéãàà áîë èéì íºõöºëä öààøèä ìàë ìàëëàãààíûõàà àðãà áàðèëûã õóó÷èí õýâ ìàÿãààð íü õàäãàëñààð áàéõ óó, ýñâýë… ãýñýí àñóóëò ç¿é ¸ñîîð òàâèãäàõ áîëíî. Õàíãàéí á¿ñèéí Àðõàíãàé, Áóëãàí àéìàã, Òºâèéí á¿ñèéí Ñýëýíãý, Òºâ àéìãèéí ãîë, ìºðíèé àé ñàâ áàãàñ÷, æàëãà, àì á¿ðò áàéäàã îëîí ìÿíãàí áóëàã, øàíä öººð÷, îéò õýýðèéí á¿ñèéí çàðèì íóòàãò ýëñýðõýã õºðñ ¿¿ññýí, áýë÷ýýðèéí àãü, åðõºã, õèàã, íóãûí ºâñ çýðýã ¿íäñýí óðãàìàë ¿ã¿é áîëæ ëóóëü, øàðèëæ çýðýã ìàë áàãà èääýã óðãàìàë èõýýð óðãàõ áîëñîí, àëò îëáîðëîëòûí ¿éë àæèëëàãààíû óðøãààð îëîí ãîë, ãîðõè óñòàæ ¿ã¿é áîëñîí, áîõèðäñîí, ãîëäðèë íü ººð÷ëºãäñºí çýðýã íü õ¿í á¿ðò øóóä àæèãëàãäàæ, ìóó ¿íýëýëò õèéõýä õ¿ðãýæ áàéíà. Õàðèí ýäèéí çàñãèéí áàðóóí á¿ñýä õàìðàãäàõ Ãîâü-Àëòàé, Áàÿí-ªëãèé, Õîâä àéìãóóä íü åðººñ îéò õýýð áàãà, áóëàã øàíä öººâòºð, ãîâü, òàë, Àëòàéí óóëàðõàã íóòãèéí òîãòîöòîé, ñàëõè øóóðãàòàé ºäðèéí òîî èõ, æèëèéí õóð òóíàäàñûí õýìæýý õàðüöàíãóé áàãà, óðãàìëûí á¿ðýëäýõ¿¿íä òàë, õýýð, ãîâèéí á¿ñýä óðãàäàã, ãàíä òýñâýðòýé äýðñ, øàâàã, õàðãàíà, òààíà, õºì¿¿ë èõýýð óðãàäàã çýðãýýñ ¿¿äýí ìàë÷èä áàéãàëü, öàã óóð, áýë÷ýýð, óñíû ìóóäàæ äîðîéòñíûã Õàíãàéí á¿ñèéí ìàë÷äààñ àðàé áàãààð ¿íýëñýí áàéíà. Òóõàéëáàë áýë÷ýýðèéí óðãàìàë ìóóäñàí ãýæ Õàíãàéí á¿ñèéí ìàë÷äûí 94.1 õóâü, Áàðóóí á¿ñèéí ìàë÷äûí 82.7 õóâü íü, ºâºë人 áóëàã øàíä ìóóäñàí ãýæ Õàíãàéí á¿ñèéí ìàë÷äûí 81.6 õóâü, Áàðóóí á¿ñèéí ìàë÷äûí 58.7 õóâü íü ¿çñýí áàéíà.

54

ÌÎÍÃÎËÛÍ ÌÀË ÀÆ ÀÕÓÉÍ ÈÐÝÝįÉ

1. Äýëõèéí öàã óóðûí ººð÷ëºëò, àãààð ìàíäàë äàõü õ¿ëýìæèéí õèéí àãóóëàìæ èõýññýíýýñ ¿¿äñýí äýëõèéí öàã óóðûí äóëààðàë íü Ìîíãîë îðíû áàéãàëü, öàã óóðûí áàéäàëä øóóä íºëººëæ ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä ãàí, çóäûí äàâòàìæ íýìýãäýæ, áàéãàëèéí ãàìøãèéí ¿ç¿¿ëýõ õîð õºíººë èõýñ÷ áàéíà.

2. Ìàë÷äûí 75 îð÷èì õóâü íü áàéãàëü, öàã óóð ìóóäàæ, áýë÷ýýð äîðîéòîæ, èë çàäãàé óñ óëàì á¿ð õîâîðäîæ áàéíà ãýæ òîäîðõîéëæ áàéíà.

3. Ìîíãîë îðíû îéðûí 20-50 æèëèéí öàã óóðûí òºëºâººñ ¿çýõýä õºäºº àæ àõóéí ¿éëäâýðëýëä ¿ç¿¿ëýõ òààã¿é íºëººëºë óëàì á¿ð èäýâõæèõ õàíäëàãàòàé áàéãààã õàðãàëçàí ¿çýæ áýë÷ýýðèéí ìàë àæ àõóéã ýðõëýõ ºíººãèéí àðãà áàðèëûã ººð÷èëæ áàéãàëèéí ýðñäëýýñ õàìãààëàõ òîãòîëöîîã áèé áîëãîõ øààðäëàãà òàâèãäàæ áàéíà.

5.3. Дїгнэлт

55

ÌÎÍÃÎËÛÍ ÌÀË ÀÆ ÀÕÓÉÍ ÈÐÝÝįÉ

ЗУРГААДУГААР БЇЛЭГ:

МАЛ АЖ АХУЙ ЭРХЛ ЭХЭД ТУЛГ АРЧ БУЙ САА Д БЭ РХШЭ ЭЛ, ТЇЇНИ ЙГ Д АВАН ТУУ ЛАХ ТАЛААРХ МАЛЧДЫН САНАА БОДОЛ 6.1. Мал аж ахуйн Ñóäàëãààíû àæëûí íýã çîðèëò íü ìàë àæ àõóéí ¿éëäâýðëýëèéí íèéòëýã їйлдвэрлэл дэх ¿éë àæèëëàãààíóóäûã õ¿íä õ¿÷èð áàéäëààð íü ìàë÷èä ººðñ人 õýðõýí àíãèëæ хїнд хїчир áóéã òîäîðõîéëæ òýäãýýð õ¿íä õ¿÷èð àæëûã õºíãºâ÷ëºõ òàëààð ìàë÷äûí ñàíàà ажил áîäëûã òîäðóóëàõ ÿâäàë áàéâ. Ýíý çîðèëòûã õýðýãæ¿¿ëýõ ¿¿äíýýñ ìàë àæ àõóéí ¿éëäâýðëýëä íèéòëýã òîõèîëäîõ àæëûí æàãñààëò ãàðãàæ òýäãýýðýýñ õàìãèéí íèéòëýã ãýñýí àæëóóäûã ñîíãîí àâ÷ ýäãýýð àæëûí àëü íü õàìãèéí õ¿íä õýö¿¿ áîëîõûã ìàë÷äààð ýðýìáýë¿¿ëæ ä¿íã íýãòãýâ. Òàíàé ºðõèéí õóâüä õàìãèéí õ¿íä õ¿÷èð àæèë þó âý? /Ãîë ãýñýí 3 õ¿ðòýëõ õàðèóëòûã ýðýìáýëýí äóãààðëàíà/ ãýñýí àñóóëòààð ìàë÷èí ºðõººñ õàðèóëò àâ÷ õàðèóëòûã òýäíèé àìüäàð÷ áàéãàà ýäèéí çàñãèéí á¿ñ, ºðõèéí ìàëûí òîî, àì á¿ë çýðýã ¿ç¿¿ëýëòòýé õîëáîí ñóäàëæ ä¿ãíýëò õèéâ. Ýíýõ¿¿ àñóóëòûí õàðèóã ä¿ãíýæ ¿çýõýä íèéò 770 ãàðóé ìàë÷íààñ àâñàí àñóóëãûí 720 îð÷èì íü óã àñóóëòûí õóâüä õ¿÷èíòýé, ¿ëäýõ õýñýã íü àñóóëòàä õàðèóëààã¿é áóþó õàðèóëòûã à÷ õîëáîãäëîîð íü ýðýìáýëýýã¿é çýðýã çºð÷èë ãàðãàñíààñ ñóäàëãààíä àâàõ øààðäëàãà õàíãààã¿é áàéíà. Åð íü ñóäàëãààíû ä¿íãýýñ ¿çýõýä íèéò ìàë÷èí ºðõèéí 68.3 õóâü áóþó 492 ºðõ ìàë àæ àõóéí ¿éëäâýðëýëèéí õàìãèéí õ¿íä õ¿÷èð àæëûã õàäëàí òýæýýë áýëòãýõ ãýæ ¿çñýí áàéíà /12 äóãààð ãðàôèê/.

Ãðàôèê 12

Ìàë àæ àõóéí àæëûí õ¿íä õ¿÷èð áàéäëûí òàëààðõ ìàë÷äûí áîäîë

Õàäëàí òýæýýë áýëòãýõ

68.3 62.2

Í¿¿äýë õèéõ Òºë áîéæóóëàõ

40.7 26.8

Ìàë íîîñëîõ, ñàìíàõ Ìàë óñëàõ

23.2 16.5

Ìàë õàðèóëàõ Öàãààí èäýý áîëîâñðóóëàõ

11.4 8.3

Áóñàä 10

20

30

40

50

60

70

80

90

100

Ìàë÷äûí áîäîë /õóâèàð/

̺í ò¿¿í÷ëýí õ¿íä õ¿÷èð àæëûí çýðýãëýë ýäèéí çàñãèéí á¿ñ íóòãààñ õàìààð÷ ººð ººð áàéãàà ýñýõèéã ñóäàëæ ¿çýõýä ºìíº òîãòîîñîí äàðààëàë á¿ñ íóòãààñ õàìààð÷ áàãà çýðýã ººð÷ëºãäºæ áàéíà. Õàíãàéí á¿ñèéí ìàë÷äûí 75.9 õóâü íü õàäëàí, ºâñ áýëòãýõ àæèë õ¿íä õ¿÷èð ãýæ ¿çñýí íü áóñàä á¿ñýýñ õàìãèéí ºíäºð ¿ç¿¿ëýëò áîëæ áàéíà. Õàäëàíãèéí òàëáàé õàðüöàíãóé ýëáýãòýé õàíãàéí á¿ñýä ýíý àñóóäàë áóñàä á¿ñýýñ èë¿¿ õ¿íäðýëòýé áàéìààðã¿é ìýòýýð òºñººëæ áîëîõ àâ÷ ñóäàëãààíû ä¿í èíãýæ ãàðñàí áàéíà. Õàíãàéí á¿ñèéí Áóëãàí, Àðõàíãàé àéìãèéí ìàë÷äûí 73.5-81.8 õóâü íü õàäëàí, òýæýýë áýëòãýõ àæëûã õàìãèéí õ¿íä õ¿÷èð ãýæ ¿çñýí áàéõàä Òºâèéí á¿ñèéí ãîâèéí àéìãóóä, Áàðóóí á¿ñèéí àéìãèéí ìàë÷èä õàìãèéí õ¿íä õ¿÷èð àæèë íü 56

ÌÎÍÃÎËÛÍ ÌÀË ÀÆ ÀÕÓÉÍ ÈÐÝÝįÉ

í¿¿äýë õèéõ ãýæ ¿çñýí áàéíà. Òóõàéëáàë ªìíºãîâü, Äóíäãîâü, Ãîâü-Àëòàé, Õîâä àéìãèéí ìàë÷èä äýýðõ äàðààëëààð 82.9%, 83.0%, 82.7%, 69.4% íü í¿¿äýë õèéõ íü õàìãèéí õ¿íä õ¿÷èð àæèë ãýæ ¿çñýí áàéíà. Ìàë àæ àõóéí ¿éëäâýðëýëèéí ÿìàð àæèë õàìãèéí õ¿íä õ¿÷èð áîëîõ íü ýäèéí çàñãèéí á¿ñ á¿ñë¿¿ðýýñ áóñ ãàçàð ç¿éí á¿ñ á¿ñë¿¿ðýýñ, ìàë ìàëëàãààíû óëàìæëàë, ìàë òýæýýõ áàéäàë çýðãýýñ øàëòãààëæ áàéíà /23 äóãààð õ¿ñíýãò/. Õ¿íä õ¿÷èð àæëûí òàëààðõ ìàë÷äûí áîäîë /ìàë÷èí ºðõèéí îðøèí áàéãàà ýäèéí çàñãèéí á¿ñýýð/

Õ¿ñíýãò 23 Àæëûí æàãñààëò

Õàíãàé òîî õóâü Ìàë õàðèóëàõ 24 4.2 Ìàë óñëàõ 68 11.9 Òºë áîéæóóëàõ 76 13.3 Í¿¿äýë õèéõ 141 24.7 Ñ¿¿ öàãààí èäýý áîëîâñðóóëàõ 27 4.7 Ìàë íîîñëîõ, ñàìíàõ 39 6.8 Õàäëàí òýæýýë áýëòãýõ 173 30.3 Áóñàä 23 4.0 Õàðèóëòûí òîî á¿ãä 571 100 Àñóóëãàä îðîëöñîí ìàë÷èí 228 ºðõèéí òîî

Ýäèéí çàñãèéí á¿ñèéí íýð Áàðóóí Òºâ Ç¿¿í òîî õóâü òîî õóâü òîî õóâü 51 8.7 30 7.4 13 5.0 42 7.2 24 5.9 31 12.0 126 21.5 46 11.3 40 15.5 150 25.6 107 26.3 48 18.6

ÓÁ òîî õóâü 1 3.4 1 3.4 1 3.4 3 10.3

Ä¿í

òîî 119 166 289 449

õóâü 6.4 9.0 15.6 24.3

25

4.3

17

4.2

13

5.0

1

3.4

83

4.5

72

12.3

52

12.8

23

8.9

6

20.7

192

10.4

112 7

19.1 1.2

120 11

29.5 2.7

74 16

28.7 6.2

12 4

41.4 13.8

491 61

26.5 3.3

585

100.0

407

100.0

258

100.0

29

100.0 1850 100.0

200

-

163

-

107

-

19

-

717

-

Îéò õýýð, õàíãàéí á¿ñèéí àéìãóóäàä ºâñ õàäëàí õàäàõ àñóóäàëä õàðüöàíãóé èõ ñàíàà òàâüäàã áîëîâ÷ ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä õàäëàíãèéí óðãàö áàãà áàéãàà, òºâèéí á¿ñèéí Äóíäãîâü, ªìíºãîâü àéìãóóä, áàðóóí á¿ñèéí Ãîâü-Àëòàé, Õîâä àéìãèéí çàðèì ñóì õàäëàí õàäàõ óëàìæëàë åðººñ áàãà, áýëýí ºâñ õóäàëäàæ àâäàã ó÷èð áýëòãýõ àñóóäàëä õ¿íä õ¿÷èð àæèë ãýæ õàðèóëàõ ¿íäýñëýë áàãàòàé áàéäàã çýðýã õ¿÷èí ç¿éë¿¿ä íºëººëæ áàéíà. Ñóäàëãààíä õàìðàãäñàí àéìãóóäûã çºâõºí ýäèéí çàñãèéí á¿ñýýð òºëººë¿¿ëæ ä¿ãíýëò õèéõ íü ó÷èð äóòàãäàëòàé òóë çàðèì àñóóëãûí ä¿íã àéìàã òóñ á¿ðýýð íàðèéâ÷ëàí òîäîðõîéëñîí þì. Òóõàéëáàë, äýýð äóðäñàí “Òàíàé ºðõèéí õóâüä õàìãèéí õ¿íä õ¿÷èð àæèë þó âý?” ãýñýí àñóóëòûí õàðèóã àéìàã á¿ðýýð òîîöîæ ¿çýõýä Òºâèéí á¿ñèéí Òºâ, Ñýëýíãý àéìãèéí ìàë÷äûí õóâüä ãîë õ¿íä õ¿÷èð àæèë íü õàäëàí, òýæýýë áýëòãýõ àæèë /ìàë÷äûí 83.3-87.9 õóâü íü óã õàðèóëòûã ñîíãîñîí/ áºãººä áóñàä íü òèéì ÷ òºâºãòýé áèø ãýæ ¿çñýí áàéíà. Ãýòýë òóõàéí á¿ñýä õàìðàãäàõ ªìíºãîâü, Äóíäãîâü àéìãèéí ìàë÷äûí õóâüä õàìãèéí õ¿íä õ¿÷èð àæèë íü í¿¿äýë õèéõ àæèë áàéõ æèøýýòýé /24 ä¿ãýýð õ¿ñíýãò/.

24, 25 äóãààð õ¿ñíýãòèéí áóñàä ãýñýí õàðèóëòûã íèéò ñàíàë àñóóëãàä îðîëöîã÷äûí 6.7-8.5 õóâü íü èõýâ÷ëýí 3 äóãààð ýðýìáýýð ñîíãîñîí áºãººä ñîíãîëòûí ó÷èð øàëòãààí íü òóõàéí ºðõ, îðîëöîã÷èéí îíöëîãîîñ øàëòãààëæ ÿíç á¿ð áàéâ. Áóñàä ãýñýí õàðèóëòûí äîòîð èõýâ÷ëýí ìàøèí òåõíèê ¿ã¿é , õ¿í á¿ë ìóóòàé, áàéãàëü, öàã óóðûí ººð÷ëºëò èõ áàéãàà çýðýã òóõàéí àñóóëòàä îíîâ÷òîé áèø õàðèóëòóóä áàéâ. Õàäëàí òýæýýë áýëòãýõ àæèë ÿàãààä õàìãèéí õ¿íä õ¿÷èð áîëîõûã ìàë÷èäòàé õèéñýí ôîêóñ ÿðèëöëàãà, ñóðâàëæëàãà ÿðèëöëàãààð òîäðóóëàõàä òýä äàðààõü ó÷èð øàëòãààíûã òîî÷èæ áàéíà. Ÿ Ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä õàäëàíãèéí ºâñíèé óðãàö ìóóäñàí. Õàäëàíãèéí îëäîö õîâîð. Õàäëàíãèéí òàëáàéí òàëààð ìàðãààí èõ ãàðàõ áîëñîí.

57

Õ¿ñíýãò 24 Àæëûí æàãñààëò Ìàë õàðèóëàõ Ìàë óñëàõ Òºë áîéæóóëàõ Í¿¿äýë õèéõ Ñ¿¿ öàãààí èäýý áîëîâñðóóëàõ Ìàë íîîñëîõ, ñàìíàõ Õàäëàí òýæýýë áýëòãýõ Áóñàä Õàðèóëòûí òîî á¿ãä Àñóóëãàä îðîëöñîí ìàë÷èí ºðõèéí òîî

Õ¿íä õ¿÷èð àæëûí òàëààðõ ìàë÷äûí áîäîë /ýäèéí çàñãèéí òºâèéí á¿ñèéí àéìãóóäààð/ Ýäèéí çàñãèéí á¿ñèéí íýð Òºâ Ñýëýíãý ªìíºãîâü òîî õóâü òîî õóâü òîî õóâü 8 10.7 4 4.8 9 8.0 5 6.7 9 10.8 18 16.1 11 14.7 13 15.7 7 6.3 13 17.3 16 19.3 34 30.4

Äóíäãîâü òîî õóâü 10 7.1 7 5.0 15 10.6 44 31.2

òîî 31 39 46 107

õóâü 7.5 9.5 11.2 26.0

2 4 29 3 75

2.7 5.3 38.7 4.0 100.0

4 4 30 3 83

4.8 4.8 36.1 3.6 100.0

0 22 21 1 112

0.0 19.6 18.8 0.9 100.0

11 22 28 4 141

7.8 15.6 19.9 2.8 100.0

17 52 108 11 411

4.1 12.7 26.3 2.7 100.0

33

-

36

-

41

-

53

-

163

-

Ä¿í

Ìàðãààíûã òàíèë òàë, õ¿÷ ÷àäàë, õºðºí㺠õ¿÷íèé ÿëãàà ãýõ ìýò ýðõ ç¿éí áóñ áàéäëààð øèéäâýðëýõ áàéäàë ãîëëîõ áîëñîí. Ýíý íü ìàë÷äûí ñýòãýë ç¿éä äàðàìò, øàõàëò áîëäîã. Çàðèì òîõèîëäîëä õàäëàíãèéí òàëáàé íèéòèéí ýçýìøèë ó÷ðààñ óðàëäàæ õàääàã. Ÿ Õàäëàí ºâñèéã ãîë òºëºâ ãàð àðãààð õàääàã ó÷ðààñ õ¿íýýñ õàð õ¿÷ èõ øààðääàã, áèå ýð¿¿ë, çàëóó õ¿ì¿¿ñèéí õèéõ àæèë þì. Õàäëàíãèéí àæèë íü çºâõºí ºâñ õàäàõààð çîãñîõã¿é, áóõàëäàõ, íóðóóëäàõ, òýýâýðëýõ ãýýä îëîí øàò äàìæëàãàòàé. Íýã ºðõºä õàäóóð áàðèàä ºâñ õàäààä áàéõ õ¿í á¿ë òýð á¿ð îëîí áàéäàãã¿é. Ÿ ªâñ õàäëàí õàäàõûí çýðýãöýý à÷èæ òýýâýðëýõ, ºâºë溺 õàâàðæààíä îðóóëàõàä òýýâðèéí õýðýãñýë çàéëøã¿é õýðýãëýäýã. Òýýâðèéí õýðýãñýë õºëñºëæ àâàõàä õàìãèéí áàãààð áîäîõîä øàòàõóóíû çàðäàëä çàéëøã¿é áýëýí ìºíãºíèé õýðýãöýý øààðäàãääàã. Ýíý íü ìàë÷äàä õ¿íäðýë áîëäîã áàéíà. ̺í òýýâðèéí õýðýãñýë õºëñºëæ àâàõàä õàäëàíãèéí òàëáàé õ¿ðòýëõ ñóë çàé èõ, æîëîî÷òîé òîõèðîëöîõîä ò¿âýãòýé. Ÿ Õàäëàí õàäàõ öàã õóãàöàà äàâ÷óó, àæëàà çºâ çîõèöóóëæ òîõèðîìæòîé õóãàöààã àëäàõã¿é àæëàà àìæóóëàõûã øààðääàã. Ýíý íü ÷ºëººòýé, ººðñäèéí òààâààð àæ àìüäðàëàà çîõèîí áàéãóóëäàã ìàë÷äàä ñýòãýë ç¿éí õóâüä áýðõøýýëòýé áàéäàã. Õàäëàí òýæýýë áýëòãýõ íü õ¿íä õ¿÷èð àæèë ìºí ýñýõýä ìàë÷èí ºðõèéí äîòîðõ àì á¿ë, õ¿í õ¿÷íèé õ¿ðýëöýý òºäèéëºí íºëººëºõã¿é áàéíà. Òóõàéëáàë ñóäàëãààíä õàìðàãäñàí 2-5 àì á¿ëòýé ºðõèéí 70.5 õóâü íü, 6-8 àì á¿ëòýé ºðõèéí 61 õóâü íü, 9-10 àì á¿ëòýé ºðõèéí 75.0 õóâü íü õàäëàí òýæýýë áýëòãýõ àæëûã õ¿íä õýö¿¿ ãýæ ¿çñýí áàéíà. Ýíý íü õàäëàí, òýæýýë áýëòãýõ àñóóäàë õ¿íä õýö¿¿ áàéãààãèéí ãîë øàëòãààí íü õ¿í õ¿÷íèé õ¿ðýëöýýíäýý áèø õàäëàíãèéí îëäîö õîâîð, ìàðãààí èõ ãàðäàã, ñàíõ¿¿ãèéí áýðõøýýë áàéãàà çýðãèéã íîòëîõ íîòîëãîî ãýæ ¿çýæ áîëîõ òàëòàé. Í¿¿äýë õèéõ àæèë íü ìàë àæ àõóéí ¿éëäâýðëýë äýõ õ¿íä õ¿÷èð àæëûí 2 äóãààðò ýðýìáýëýãäýæ, îðîëöîãñäûí 62.2 õóâü íü óã àæëûã õ¿íä õ¿÷èð ãýæ ¿çæýý. Í¿¿äýë õèéõ àæëûí õ¿íä õ¿÷èð ýñýõ íü áàéãàëü, öàã óóðûí á¿ñòýé èõýýõýí õîëáîîòîé áàéíà.

ÌÎÍÃÎËÛÍ ÌÀË ÀÆ ÀÕÓÉÍ ÈÐÝÝįÉ

Ìàë÷èí ºðõèéí í¿¿äëèéí òîî /Ýäèéí çàñãèéí á¿ñýýð/

Ãðàôèê 13 100

94.7

90 80 70

70.8

50

45.2

42.9

40 30

0

Í¿¿äëèéí òîî 1-3 óäàà Í¿¿äëèéí òîî 3-6 óäàà

38.8

Í¿¿äëèéí òîî 6-ààñ äýýø í¿¿äýã

28.7

26.8

20 10

60.9

59.4

60

11.9

10.4

2.4

Õàíãàé

5.3

1.8

Áàðóóí

Òºâ

0

Ç¿¿í

ÓÁ

Òóõàéëáàë, áàðóóí áîëîí ãîâèéí àéìãèéí ìàë÷èä í¿¿äýë õèéõ àæëûã õàìãèéí õ¿íä õ¿÷èð àæèë ãýæ áàéõàä Óëààíáààòàð áîëîí õàíãàéí àéìãèéí ìàë÷èä óã àæëûã õàìãèéí õ¿íä õ¿÷èð ãýæ ¿çýýã¿é áàéíà. Ÿ Ãîâèéí áîëîí áàðóóí, ç¿¿í àéìãèéí ìàë÷äûí 50 ãàðóé õóâü íü æèëä 3-6 ò¿¿íýýñ äýýø óäàà í¿¿æ áàéõàä õàíãàéí á¿ñèéí àéìãèéí ìàë÷äûí 30 îð÷èì õóâü, Óëààíáààòàðûí ìàë÷äûí äºíãºæ 5.3 õóâü íü 3-6 óäàà í¿¿äýã àæ. Ÿ Àëòàéí íóðóó, ò¿¿íèé áàðóóí õÿçãààð, ãîâü, òàë õýýðèéí á¿ñýä í¿¿äëèéí ãîë õýðýãñýë áîëîõ òýìýýíèé òîî òîëãîé ñ¿¿ëèéí 10 ãàðóé æèëèéí õóãàöààíä 366.1 ìÿíãààñ 255.6 ìÿíãà áóþó 30 õóâèàð õîðîãäñîí áàéíà. Äóíä çýðãèéí ãýð áàðààòàé íýã ìàë÷èí ºðõ í¿¿õýä 6 òýìýý à÷ààëàõ øààðäëàãàòàé áîëäîã. Ãýòýë íàñ áèå ã¿éöñýí, íîìõîí, à÷èëãàíä ñóðãàñàí 6 àòàí òýìýý ãàðãàõ àéë ºíººäºð áàðàã ¿ã¿é. Àéë, ñààõàëòûíõàà òýìýý, õº ñãèéã íèéë¿ ¿ëýí áàéæ í¿¿äýë õ èéõ ýä õ ¿ðäýã. Í¿¿õ ýä à÷ëàãà îëäîõã¿éãýýñ ñýòãýë ñàíààíû äàðàìòòàé áàéäàã àæ. Ÿ Àâòî ìàøèíààð í¿¿õ àñóóäàë çàðèì íóòàãò áàéãàëèéí òîãòîö, ñààä áàðòààíààñ øàëòãààëæ îãò áîëîìæã¿é. Òàë õýýð, ãîâüä í¿¿äýë õèéõ íü òàëäàà 100 êì, ñóì îðîí íóòãààñ í¿¿ëãýõ ìàë÷íû õîò õ¿ðòýë ìºí 100 ãàðóé êì ÿâàõ íü åðäèéí ¿çýãäýë. Èéìä ìàøèíû ñóë ÿâàëòûã çîõèöóóëàõ, òýýâðèéí õºëñèéã òîõèðîëöîõ íü àëü àëü òàëäàà áýðõøýýëòýé. Àâòî ìàøèíààð í¿¿äýë õèéâýë øàòàõóóíû çàðäàëä áýëýí ìºí㺠çàéëøã¿é øààðäàãääàã. Ãýð áàðààãàà à÷ààëæ àâ÷ ÿâàõ, ìàëàà òóóæ øèíý áýë÷ýýðò õ¿ðãýõ çýðýã àì á¿ë öººíòýé àéëä í¿¿äýë õèéõ íü õ¿í õ¿÷íèé õ¿ðýëöýý äóòàãäñàí õ¿íä õ¿÷èð àæèë áîëäîã àæ. Ñóäàëãààíä îðîëöñîí 2-5 àì á¿ëòýé ºðõèéí 61.4 õóâü íü í¿¿äëèéã õ¿íä õ¿÷èð àæèë ãýæ ¿çýæ áàéõàä 9-10 àì á¿ëòýé ºðõèéí 35.0 õóâü íü ë í¿¿äëèéã õ¿íä õ¿÷èð àæèë ãýæ ¿çñýí áàéíà. Òºë áîéæóóëàõ àæèë íü ìàë àæ àõóéí ¿éëäâýðëýë äýõ õ¿íä õ¿÷èð àæëûí 3 äóãààðò ýðýìáýëýãäýæ, îðîëöîãñäûí 40.7 õóâü íü óã àæëûã õ¿íä õ¿÷èð ãýæ ¿çñýí áàéíà. Òºë áîéæóóëàõ àæèë íü öàã ¿åèéí øèíæòýé, òóõàéí ¿åäýý õ¿í õ¿÷ íýëýýä øààðääàã àæèë þì. ¯¿íèé íîòîëãîî íü 2-5 àì á¿ëòýé ºðõèéí 41.3 õóâü íü, 6-8 àì á¿ëòýé ºðõèéí 40.4 õóâü íü, 9-10 àì á¿ëòýé ºðõèéí 30.0 õóâü íü óã àæëûã õ¿íä õ¿÷èð ãýæ ¿çñýí áàéíà. ªºðººð õýëáýë, õ¿í õ¿÷íèé õ¿ðýëöýý èë¿¿ áàéõ òóòàì óã àæëûã õ¿íä õ¿÷èð ãýæ ¿çýõ íü áàãàñàõ õàíäëàãà àæèãëàãäàæ áàéíà.

59

ÌÎÍÃÎËÛÍ ÌÀË ÀÆ ÀÕÓÉÍ ÈÐÝÝįÉ

Áàðóóí á¿ñèéí ìàë÷èí ºðõèéí 63.0 õóâü, Òºâèéí á¿ñèéí 28.2 õóâü, Õàíãàéí á¿ñèéí 33.3 õóâü íü òºë áîéæóóëàõ àæëûã õ¿íä õ¿÷èð àæèë ãýæ íýðëýñýí áàéíà. Ýäèéí çàñãèéí áàðóóí á¿ñýä òýæýýëèéí ºðòºã çàðäàë èõ, õ¿í õ¿÷íèé áîëîìæ áàãà áàéäàã íü òºë áîéæóóëàõ àæëûã õ¿íäð¿¿ëæ áàéíà. Ìàë íîîñëîõ, ñàìíàõ àæëûã íèéò ìàë÷èí ºðõèéí 26.8 õóâü íü õ¿íä õ¿÷èð àæèë ãýæ ¿çæýý. ßìàà ñàìíàõ àæëûã õàìãèéí íÿãò íÿìáàé õèéâýë çîõèõ áºãººä îëîí ÿìààòàé àéë õ¿í õ¿÷ õºëñºëæ ÿìààãàà ñàìíóóëäàã áàéíà. Ýíý äàøðàìä òýìäýãëýõýä àëèâàà õàìòàð÷ õèéõ, õ¿íýýð õèéëãýõ àæëûã õ¿íä õýö¿¿ àæèë ãýæ ¿çäýã ìàë÷èí íýëýýä îëîí áàéãàà íü ñóäàëãààíû ÿâöàä àæèãëàãäàæ áàéëàà. Ìàë÷èä õàìòðàí àæèëëàõ, õºäºëìºðºº õîðøèõ, õ¿íýýð õºëñèéã íü ºãººä àæèë õèéëãý õ, õ àðèëöàí òîõ èðîë öîõ , íý ã íü ºã÷ ñó ðàõ, íºãºº íü õ ºëñº ºð õºäºëìºðëºæ ñóðàõ òàëààð òóðøëàãà, àðãà áàðèë, õîîðîíäûí õàðèëöàà èëò äóòìàã áàéíà. Ìàë íîîñëîõ, ñàìíàõ àæëûã ªìíºãîâü àéìãèéí ìàë÷äûí 53.7 õóâü íü õ¿íä õ¿÷èð àæèë ãýæ ñîíãîñîí íü õàìãèéí ºíäºð ¿ç¿¿ëýëò áîëæ áàéíà. Õàðèí Õýíòèé /20.5 õóâü/, Àðõàíãàé /16.0 õóâü/, Ñýëýíãý /11.1õóâü/ àéìãóóä óã ¿éë àæèëëàãààã òºäèéëºí õ¿íä õ¿÷èð ãýæ ¿çýõã¿é áàéíà. Ýíý íü äýýðõ àéìãóóäàä íýã ºðõºä áàéõ ÿìààíû òîî öººí, õ¿í õ¿÷íèé õ¿ðýëöýý õàðüöàíãóé èõ, õîò àéëóóä õîîðîíäîî îéðõîí áàéäàã ó÷è𠺺ð õîîðîíäîî òóñëàëöàõ áîëîìæ èõ çýðýãòýé õîëáîîòîé áàéíà. Ìàë óñëàõ àæèë. Ìàë÷äûí 23.2 õóâü íü ìàë óñëàõ àæëûã õ¿íä õ¿÷èð àæèë ãýæ ¿çñýí. Òýäãýýðèéí äîòðîîñ Ñ¿õáààòàð àéìãèéí ìàë÷äûí 41.2 õóâü, Àðõàíãàé àéìãèéí ìàë÷äûí 34.0 õóâü íü ìàë óñëàõ àæëûã õàìãèéí õ¿íä õ¿÷èð àæèë ãýñýí íü íýëýýä ºíäºð ¿ç¿¿ëýëò áîëñîí áàéíà. Ãîë ãîðõè õàìãèéí èõòýé Õàíãàéí á¿ñèéí Àðõàíãàé àéìãèéí ìàë÷èä ìàë óñëàõ àæëûã õàìãèéí õ¿íä õ¿÷èð àæèëä ¿çýæ áàñõ¿¿ ýíý ¿ç¿¿ëýëò íü áóñàä àéìàãòàé õàðüöóóëàõàä õàìãèéí ºíäºð ¿ç¿¿ëýëò áîëñîí íü ñóäàëãààíû áàãèéí ñîíèðõëûã òàòàæ áàéëàà. Ó÷ðûã òîäðóóëàõ àâààñ Àðõàíãàé àéìàãò ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä îëîí ìÿíãàí ãîðõè, áóëàã øàíä øèðãýæ ¿ã¿é áîëñîí íü õóäàã áóñ ãîë ãîðõè, áóëàã øàíä ø¿òýæ íóòàãëàäàã õàíãàé íóòàãò õ¿íäýýð òóññàí áàéíà. Èõ Òàìèð ñóìàíä ãýõýä 1990 îíîîñ ºìíº 10 ãàðóé ñóóðü ìàë ºâºëæäºã áàéñàí “Èõ ºëºíò” ãýäýã ãàçàð ºâºë óñã¿é áîëñíîîñ àéë ºâºëæèõ àðãàã¿é áàéäàëä îðñîí áàéíà. Õàíãàé ãàçðûí ºâºë溺 õàâàðæààíä òýð á¿ð õóäàã ãàðãààä áàéäàãã¿é ó÷èð áàéãàëèéí çàäãàé óñ ¿ã¿é áîëîõîîð óñ õàìãèéí ñýòãýë çîâîîñîí àñóóäàë áîëæ, óñàà äàãàæ ìàë îëíîîð íóòàãëàæ áýë÷ýýðýý òàëõàëñàí, ìàë óñëàõ ýýëæ äàðàà ¿¿ññýí áýðõøýýë õ¿íäðýë¿¿ä ãàð÷ áàéíà. Õàíãàé íóòàãò ìàë óñëàõ àæèë íü õîâîî òàòàõ çýðýã ìåõàíèê àæèë øààðäàõã¿é áîëîâ÷ óñíû õîìñäîë ¿¿ñ÷ áàéãàà íü ìàë÷èä óã àæëûã õ¿íä õ¿÷èð ãýæ ¿çýõýä õ¿ðãýæ áàéíà. Õàðèí ãîâèéí àéìãèéí ìàë÷äûí õóâüä çààâàë õóäàã áóþó óíäàðãà íü øèðãýýã¿é ãàçðûã òîîöîæ àíõíààñàà ºâºë溺 õàâàðæààíäàà áóóäàã, õîâîî òàòàõ àæëûã íýã èõ õ¿íä õ¿÷èð ãýæ ¿çýõã¿é, äàäàæ çàíøñàí, õèéâýë çîõèõ àæèë ãýæ ¿çäýã áîëîëòîé. Ìàë õàðèóëàõ àæëûã ìàë÷èä òºäèé ë õ¿íä àæèë ãýæ ¿çýõã¿é áàéíà. Òýäíèé äèéëýíõ íü ìàë õàðèóëàõ áîë ìàë÷èí õ¿íèé õèéâýë çîõèõ ¿íäñýí àæèë ãýñýí ñýòãýãäýëòýé áàéíà. Íèéò ìàë÷äûí 16.5 õóâü íü ìàë õàðèóëàõ àæëûã õ¿íä õ¿÷èð àæèë ãýñýí áàéíà. Óã àñóóëòûí õàðèóëòûã àéìàã òóñ á¿ðýýð àâ÷ ¿çâýë Áàÿí-ªëãèé, Õîâä, ªìíºãîâü, Òºâ àéìãèéí ìàë÷äûí 41.7 õóâü, 33.3 õóâü, 22.0 õóâü, 21.2 õóâü íü ìàë õàðèóëàõ àæëûã òóñ òóñ õ¿íä õýö¿¿ õºäºëìºð ãýæ ¿çñýí íü õàìãèéí ºíäºð ¿ç¿¿ëýëò þì. ×îíî, øèë¿¿ñ ýëáýãòýé íóòàãò áîëîí àëñûí áàðàà áàãàòàé óóëàðõàã ãàçðûí ìàë÷èä ìàëàà ãýðýýñýý äóðàíäàæ õàðèóëàõ áîëîìæã¿é òóë ìàëàà ýçã¿é õàÿæ áîëîõã¿é, áàéíãà õîíü÷ëîí õàðèóëàõ øààðäëàãà áàéäàã, òºâ, ñóóðèí, çàì 60

ÌÎÍÃÎËÛÍ ÌÀË ÀÆ ÀÕÓÉÍ ÈÐÝÝįÉ

õàðèëöààíä îéð íóòàãò ìàëûí õóëãàé èõ áàéãàà íü ìàëûã ìºí ë õîíü÷ëîí õàðèóëàõûã øààðääàã, õ¿í á¿ë öººíòýé, õîòîíäîî ãàíö ãýð àéë ìàëûí õàðèóëãûí ýýëæã¿é òóë ìàë õàðèóëàõ àæëûã õ¿íä ãýæ ÿðüæ áàéëàà. Ñ¿¿, öàãààí èäýý áîëîâñðóóëàõ. Çóíû öàãò ñ¿¿, öàãààí èäýý áîðëóóëàõ çàõ çýýë áàãàòàé, ìîíãîë àðãààð áîëîâñðóóëñàí öàãààí èäýý íü õàäãàëàõ õóãàöàà áîãèíî, àìò ÷àíàðûí õóâüä çàõ çýýëèéí õýðýãöýýã òºäèéëºí õàíãàæ ÷àäàõã¿é áàéãàà çýðýã íü ãîë õ¿íäðýë áýðõøýýë áîëäîã áàéíà. ªìíºãîâü àéìãèéí íýã ÷ ìàë÷èí ºðõ ñ¿¿, öàãààí èäýý áîëîâñðóóëàõ àæëûã õ¿íä õ¿÷èð ãýæ ¿çýýã¿é áàéõàä Õîâä àéìãèéí ìàë÷äûí 27.8 õóâü íü óã àæëûã õ¿íä õ¿÷èð àæèë ãýæ ñîíãîñîí íü õàìãèéí ºíäºð ¿ç¿¿ëýëò áîëæ áàéíà. ¯¿íèé ó÷ðûã òîäðóóëàõ òàëààð ìàíàé ñóäàëãààíû áàã õýä õýäýí ìàë÷èíòàé ÿðèëöàæ ¿çýõýä Õîâä àéìãèéí ñ¿¿, öàãààí èäýý áîëîâñðóóëàõ ãîë àðãà áîëîõ òîñ ÿëãàõ çîðèëãîîð àéðàã á¿ëýõ ¿éë àæèëëàãàà íü õàìãèéí õ¿íä õ¿÷èð àæèë áîëîõûã òîãòîîâ. Òóõàéëáàë íýã êã àéðãèéí òîñ ÿëãàæ àâàõûí òóëä á¿òýí íýã öàã àéðàã á¿ëäýã áàéíà. Ìàë àæ àõóé ýðõëýõýä òîõèîëäîæ áóé õ¿íä õ¿÷èð àæëûã õºíãºâ÷ëºõ 6.2. òàëààð ìàë÷èä ÿìàð ñàíàà áîäîëòîé áàéãààã ñóäëàõ çîðèëãîîð ìàë÷äààñ äàðààõ àñóóëòààð ñàíàë àñóóëãà àâàâ. Ìàë àæ àõóéí õ¿íä õ¿÷èð àæëûã õºíãºâ÷ëºõ òàëààðõ òàíû ñàíàë? /Ãîë ãýñýí 2 õ¿ðòýëõ õàðèóëò ºãíº/. Ýíýõ¿¿ àñóóëòàä õàðèóëò ºãñºí ìàë÷èä õ¿íä õ¿÷èð àæëûã õºíãºâ÷ëºõ òàëààð ÿìàð ñàíàà áîäîëòîé áàéãààã íýãòãýí ä¿ãíýõýä äàðààõü áàéäàëòàé áàéíà /14 ä¿ãýýð ãðàôèê/.

Мал аж ахуйн хїнд хїчир ажлыг хєнгєвчлєх талаарх малч дын бодол

Ìàë àæ àõóéí õ¿íä õ¿÷èð àæëûã õºíãºâ÷ëºõ òàëààðõ ìàë÷äûí ñàíàë Ãðàôèê 14 90 80

81.7 66.4

70

Áóñàäòàé õºäºëìºðºº õîðøèõ

60 50

Õ¿íä õ¿÷èð àæèëä òåõíèê õýðýãñýë àøèãëàõ

40

Õºëñººð õ¿í àæèëëóóëàõ Áóñàä

30 20 10

14.6 2.4

5.3

0

Ýíý ñóäàëãààíààñ ¿çýõýä ìàë÷äûí äèéëýíõ íü áóñàäòàé õºäºëìºðºº õîðøèõ íü õ¿íä õ¿÷èð àæëûã õºíãºâ÷ëºõ õàìãèéí çºâ àðãà ìºí ãýæ ¿çýæ áàéãàà àæ. Ìàë õàðèóëàõ, õóäàã ãàðãàõ, ìàë íîîñëîõ ñàìíàõ, õàäëàí àâàõ, í¿¿äýë õèéõ ãýýä á¿õèé ë ¿éë àæèëëàãààíä õºäºëìºðºº õîðøèõ ºðãºí áîëîìæ, õýðýãöýý áàéäàã. Ìàëûí áóóö çàéëóóëàõ, õàäëàí õàäàõ, í¿¿äýë õèéõ çýðýã õ¿íä õ¿÷èð àæèëä òåõíèê õýðýãñýë àøèãëàõ íü ìàë÷äûí äèéëýíõèéí õ¿ñýë ñîíèðõîëä íèéöýæ áàéãààã äýýðõ ñóäàëãàà íîòîëæ áàéíà. “Ìîíãîëûí ìàë àæ àõóéí èðýýä¿é” ñóäàëãààíû áàã ìàë÷èí ºðõèéí íýã õ¿íä íîãäîõ ñàðûí îðëîãî ãýñýí ¿ç¿¿ëýëòèéã èõýíõäýý ñîíãîí àâ÷ ìàë÷äûí ñàíàà ñýòãýëèéã ñóäëàõàä õýðýãëýñýí áîëíî. Ñóäàëãààíààñ õàðàõàä õ¿íä õ¿÷èð àæëûã õºíãºâ÷ëºõ òàëààðõ çàðèì àñóóäëààð ìàë÷äûí ñàíàà áîäîë îðëîãûí ò¿âøíýýñýý 61

ÌÎÍÃÎËÛÍ ÌÀË ÀÆ ÀÕÓÉÍ ÈÐÝÝįÉ

õàìààð÷ ººð ººð áàéíà. Òóõàéëáàë, ºðõèéí íýã õ¿íä íîãäîõ ñàðûí îðëîãî 150 ìÿíãàí òºãðºãººñ äýýø 43 ìàë÷íû 11 íü áóþó 25.6 õóâü íü õ¿íä õ¿÷èð àæëûã øèéäâýðëýõäýý õºëñººð õ¿í àâ÷ àæèëëóóëíà ãýñýí áàéõàä ºðõèéí íýã õ¿íä íîãäîõ ñàðûí îðëîãî 20-40 ìÿíãàí òºãðºãò õýëáýëçýõ 180 ºðõèéí 21 íü áóþó 11.6 õóâü íü äýýðõ õàðèóëòûã ñîíãîæ áàéãààã 25 äóãààð õ¿ñíýãòýýñ ¿çýæ áîëíî. Õàðèí òåõíèê õýðýãëýõ, áóñàäòàé õºäºëìºðºº õîðøèõ çýðãýýð õ¿íä õ¿÷èð àæëûã øèéäâýðëýõ ñîíèðõîë íü ìàë÷äûí îðëîãûí òºâøíýýñ ¿ë õàìààðñàí õýí á¿õíèé õ¿ñ÷ áàéãàà øèéäâýðëýâýë çîõèõ àñóóäàë áîëæ áàéíà. Ìàë àæ àõóéí õ¿íä õ¿÷èð àæëûã õºíãºâ÷ëºõ òàëààðõ ìàë÷äûí ñàíàë /íýã õ¿íä íîãäîõ îðëîãîîð/ Õ¿ñíýãò 25 ªðõèéí íýã õ¿íä íîãäîõ îðëîãûí á¿ëýãëýë

Àñóóëãàä îðîëöñîí íèéò ìàë÷èí ºðõ òîî

0-20000 20001-40000 40001-70000 70001-150000 150000-ñ äýýø Ä¿í

194 180 160 145 43 722

õóâü

¯¿íýýñ õ¿íä õ¿÷èð àæëûã øèéäâýðëýõ ñàíàë Áóñàäòàé Õºëñººð õ¿í Õ¿íä õ¿÷èð àæèëëóóëàõ àæèëä òåõíèê õºäºëìºðºº ñàíàë õîðøèõ ñàíàë õýðýãñýë àøèãëàõ ñàíàë á¿ëãèéí á¿ëãèéí á¿ëãèéí òîî ä¿íä ýçëýõ òîî ä¿íä ýçëýõ òîî ä¿íä ýçëýõ õóâü õóâü õóâü

26.9 18 24.9 21 22.2 27 20.1 33 6.0 11 100.0 110

9.3 11.7 16.9 22.8 25.6 15.2

151 158 134 115 32 590

77.8 87.8 83.8 79.3 74.4 81.7

124 120 114 93 27 478

63.9 66.7 71.3 64.1 62.8 66.2

Áóñàä

òîî

á¿ëãèéí ä¿íä ýçëýõ õóâü

19 8 6 4 2 39

9.8 4.4 3.8 2.8 4.7 5.4

Õ¿íä õ¿÷èð àæëûã õºíãºâ÷ëºõ òàëààðõ ìàë÷äûí ñàíàà áîäëûã òýäíèé îðøèí áàéãàà á¿ñ íóòãààñ õàìààðóóëàí ñóäëàõàä îíöûí ÿëãàà ãàðàõã¿é áàéâ. Õàðèí Óëààíáààòàðûí á¿ñèéí ìàë÷äûí äºíãºæ 14.3 õóâü íü áóñàäòàé õîðøèõ ãýñýí õàðèóëòûã ñîíãîñîí íü õàìãèéí áàãà ¿ç¿¿ëýëò áîëæ áàéâ.

6.3. Мал аж ахуйн їйлдвэрлэлд хєдєлмєр, хєрєнгєє х о рш и ж ажиллах асуудал

62

Ìàë÷èä õºäºëìºðºº áîëîí õºðºí㺺 õîðøèæ õàìòðàí àæèëëàõ òàëààð òºäèéëºí àìæèëò ãàðãààã¿é áîëîâ÷ õàìòðàõ, õºäºëìºðºº õîðøèõ íü ìàø ÷óõàë àñóóäàë ãýæ ñóäàëãààíä îðîëöñîí ìàë÷äûí 81.7 õóâü íü ¿çýæ áàéãààã 6.2 äóãààð äýä á¿ëýãò òóñãàñàí áàéãàà. Èéíõ¿¿ ìàë÷èä ººðñ人 õàìòðàõ, õîðøèõ õýðýãòýé ãýæ ¿çýõ áîëñîí íü íèéãìèéí õàðèëöààí äàõü ººð÷ëºëòººð ìàë÷äûí äóíä áèé áîëæ áàéãàà ñýòãýëãýýíèé òîìîîõîí ººð÷ëºëò, õºãæëèéí àÿòàé íºõöëèéí ñóóðü òàâèãäàæ áàéíà ãýæ ¿çýæ áîëîõ þì. Ìàë ÷èä ýðò äýýð ¿åý ñ ìàë àæ àõó éí ¿ éëäâýðëý ë äý ýð õ àìòàð÷, õºäºëìºðºº õîðøèæ èðñýí óëàìæëàëòàé. Òýä íèéãìèéí ìàë ìàëëàæ áàéñàí 1990-ýýä îíîîñ ºìíºõ æèë¿¿äýä õîòîîðîî, ñóóðèàðàà öàã ¿åèéí ÷àíàðòàé ìàë àæ àõóéí ¿éëäâýðëýëèéí ãîë ãîë àæëóóäûã õàìòðàí õèéæ áàéëàà. Íèéãýì á¿õëýýðýý çàõ çýýëèéí ýäèéí çàñàãò øèëæèæ, õ¿ì¿¿ñèéí îþóí ñàíàà ººð÷ëºãäºæ ýõýëñýí 1990-ýýä îíîîñ õîéøõ 10 ãàðóé æèëèéí õóãàöààíä õºäººãèéí èðãýäèéí õóâüä íýã íü íºãººãèéíõºº ìàëûã õàðèóëàõ, íîîñëîõ, óñëàõ çýðýã ¿éë àæèëëàãààã õèéõ ñýòãýë ç¿éí áýëòãýë õàðààõàí á¿ðäýýã¿é áàéñàí þì. Ó÷èð þó ãýâýë 1990 îí ãýõýä íèéãìèéí ìàë ìàëëàæ áàéñíààñ áóñ õóâèéí, ýçíèé ìàë õàðèóëæ áàéãààã¿é ìàë÷äûí á¿õýë á¿òýí ¿å áèé áîëîîä áàéñàí þì. Ìàë÷èä áàÿí, ÿäóó, îâñãîîòîé, îâñãîîã¿é åð íü ÿìàð áàéõ íü õàìààã¿é á¿ãä ë àäèëõàí íýãäýë íèéãìèéí ìàë ìàëëàæ áàéñíààñ áóñ àéëûí ìàë õàðèóëæ áàéñàí íü ¿ã¿é, òèéì áîëîõîîð ìàëã¿é íü ìàëòàéãèéíõàà ìàëûã ìàëëàõ àâààñ íýã íü áàÿí, íºãºº íü çàðö áîëæ áàéãàà ñýòãýëãýý òýäíèé äóíä áàéñàí þì. Õàðèí îéðûí æèë¿¿äýä ìàë÷èä áàéãàà îð÷èí, íèéãìèéíõýý õàðèëöààíä äàñàæ

ÌÎÍÃÎËÛÍ ÌÀË ÀÆ ÀÕÓÉÍ ÈÐÝÝįÉ

õºðºíãº, ìàë, õºäºëìºðºº õîðøèõ àñóóäàë àæèë õýðýã áîëîõ ýõëýë¿¿ä áèé áîëîîä áàéíà. Ìàë÷èä ººð õîîðîíäîî ÿìàð òºðëèéí àæëûã îäîîãîîð õîðøèæ õèéæ áàéíà âý? ãýäãèéã òîäðóóëàõ çîðèëãîîð òýäíýýñ Òàíàéõ õîò àéëòàéãàà ãîë òºëºâ ÿìàð àæëûã õàìòðàí õèéäýã âý? /3 õ¿ðòýëõ õàðèóëòûã äóãààðëàíà/ ãýñýí àñóóëòààð ñàíàë àñóóëãà àâàâ. Àñóóëãûí ä¿íã 15 äóãààð ãðàôèêààð íýãòãýí õàðóóëàâ. Ñóäàëãààíä îðîëöñîí ìàë÷äûí 81.8 õóâü íü ìàë õàðèóëàõ àæëàà õîò àéëòàéãàà õàìòàðäàã, 53.1 õóâü íü õàäëàí òýæýýë áýëòãýõýä, 52.0 õóâü íü ìàë íîîñëîõ, íÿäëàõ àæèëä õàìòàðäàã ãýñýí õàðèóëò ºãñºí áàéíà. Õàðèí ìàë÷èä õºðºíãº, ìºíãº, ìàëààð íèéëæ õàìòðàõ àñóóäàë áàðàã ¿ã¿é àæ. Áóñàä ãýñýí õàðèóëòûã íèéò ìàë÷äûí 3.5 õóâü íü ñîíãîñîí áîëîâ÷ óã ñîíãîëòîíäîî íýìýëò òàéëáàð ºãñºí ìàë÷èí ºðõ õàðààõàí ¿ã¿é áàéíà. Ìàë÷äûí õîò àéëòàéãàà ãîë òºëºâ õàìòðàí õèéäýã àæèë

Ãðàôèê 15 Ìàë÷äûí õàìòðàí àæèëëàäàã áàéäàë /õóâèàð/

81.8

Ìàë õàðèóëàõ

53.1

Õàäëàí òýæýýë áýëòãýõ

52

Ìàë íîîñëîõ, ìàë íÿäëàõ

39.1

Òºë áîéæóóëàõ

18.9

Ò¿¿õèé ýäýý çàõ çýýëä õóäàëäàõ Ñ¿¿ öàãààí èäýý áýëòãýõ Áóñàä

13.9 3.5

Ìàë÷äûí õýðõýí õàìòàðäàã òóõàé õàðèóëòààñ ¿çýõýä òýä èõýíõäýý õºäºëìºðººðºº õàìòàð÷ áàéãààãààñ áóñ ýäèéí çàñãèéí õàðèëöààíä õàìòðàí îðîëöîõ, õîðøèõ òàëààð ºíººã õ¿ðòýë òºäèéëºí àõèö ãàðãààã¿é áàéíà ãýæ ä¿ãíýæ áîëîõîîð áàéíà. Àëèâàà òîíîã òºõººðºìæèéã ººðò áàéõã¿é ë áîë ººð õ¿íèéõèéã àøèãëàæ áîëîõã¿é, òóõàéí õ¿íòýé õàìòàð÷ áîëîõã¿é, àëü ýñõ¿ë ººðò áàéãàà áîë áóñäàä õýðýãë¿¿ëæ, õóðäàí ýëýãä¿¿ëæ áîëîõã¿é ãýñýí ¿çýë áîäîë ìàë÷äûí äóíä áàéñààð áàéíà. Òºâ àéìãèéí Æàðãàëàíò ñóìûí 3 äóãààð áàãèéí 20 ìàë÷íû äóíä ôîêóñ ÿðèëöëàãà õèéõ ÿâöàä òýäýíä “ Õýðýâ Òàíä îäîî ÿìàð íýãýí ýõ ñóðâàëæààñ 10 ñàÿ òºãðºãèéí îðëîãî ýðãýæ òºëºãäºõ íºõöºëã¿éãýýð îðæ èðâýë Òà ÿàæ çàðöóóëàõ âý?” ãýñýí àñóóëò òàâüæ õàðèóëòûã çàðëàãà òóñ á¿ðýýð òîîöîæ íýãòãýæ ä¿ãíýñýí þì. Ýíýõ¿¿ ñóäàëãààíä õàìðàãäñàí íèéò ºðõèéí 75 õóâü íü áóþó 15 ºðõ õàäëàíãèéí òîíîã òºõººðºìæ õóäàëäàí àâíà ãýñýí õàðèóëò ºãñºí áàéíà. Ýíý íü íýã òàëààð õàäëàí òýæýýëèéí òåõíèê, òîíîã òºõººðºìæ ìàë÷äàä õè÷íýýí õýðýãöýýòýé áàéãààã íîòëîõûí çýðýãöýý íºãºº òàëààð ºðõ á¿ð áàãà îâðûí õàäëàíãèéí òîíîã òºõººðºìæòýé áîëîõ íü 1990-ýýä îíû ¿åä àæ àõóéí íýãæ, õóâèàðàà ýðõëýõ àæ àõóé á¿ð ãóðèëûí æèæèã òýýðýìòýé áîëæ, 2-5 æèëèéí äàðàà áàðàã 90 õóâü íü àøãèéã íü õ¿ðòýëã¿é õààãäàæ áàéñàíòàé òºñòýé æèøýý þì. Æèëäýý íýã óäàà õýðýãëýõ òîíîã òºõººðºìæèéã àëü áîëîõ õ¿÷èí ÷àäëûã íü ñàéí àøèãëàæ, õîîðîíäîî õîðøèæ, õºðºí㺺 õàìòðàí ãàðãàæ àøèãëàõ íü 63

ÌÎÍÃÎËÛÍ ÌÀË ÀÆ ÀÕÓÉÍ ÈÐÝÝįÉ

õýí õýíäýý õ¿ðòýýìæòýé, íýã ºðõººñ ãàðàõ çàðäàë áàãà ãýõ ìýò àøèãòàé ¿éë àæèëëàãàà þì. Åð íü öààøèä õºäºëìºðºº áîëîí ýä õºðºíãº, ¿éëäâýðëýëèéí õýðýãñëýý õîðøèõ òàëààð ìàë÷äàä ñóðãàëò, ìýäýýëýë ÿâóóëàõ çàéëøã¿é øààðäëàãàòàé áàéãààã ýíýõ¿¿ ñóäàëãààíû ä¿í õàðóóëæ áàéíà Äýýðõ àñóóëòààð õýðõýí îþóíû äàéðàëò õèéæ ìàë÷äûí íýí òýðã¿¿íèé õýðýãöýýã èëð¿¿ëýõýä àøèãëàñàí òóõàé äàðààãèéí á¿ëýãò òîäîðõîé àâ÷ ¿çýõ áîëíî. Ìàë÷èä õîðøèæ àæèëëàõàä þó ñààä áîëæ áàéíà âý? /à÷ õîëáîãäëîîð íü ýðýìáýëýí, õàìãèéí ñààäòàé ãýæ ¿çñýí 3 õ¿ðòýëõ õàðèóëòûã ºãíº/ ãýñýí àñóóëòààð ìàë àæ àõóéí ìýðãýæèëòýí, óäèðäàõ àæèëòàí íèéò 225 õ¿íýýñ àñóóñàí àñóóëòûí ä¿íã 26 äóãààð õ¿ñíýãò, 16 äóãààð ãðàôèêààð ¿ç¿¿ëýâ. Ñóäàëãààíä îðîëöñîí íèéò 225 õ¿íýýñ 166 íü áóþó 73.8 õóâü íü ìàë÷äûí äóíä õîðøèæ àæèëëàõ èòãýëöýë á¿ðäýýã¿é, 130 õ¿í áóþó 58.7 õóâü íü õîðøèæ àæèëëàõàä õºðºí㺠äóòàãäàëòàé, 123 õ¿í áóþó 54.7 õóâü íü ìàë÷èä õîðøèæ àæèëëàõ àðãà óõààíàà îëîõã¿é áàéíà ãýæ õàðèóëñàí áàéíà. Ìàë÷äûí äóíä õîðøèæ àæèëëàõ èòãýëöýë áàéõã¿é áàéíà ãýñýí õàðèóëòûã õàìãèéí îëîí îðîëöîã÷ áóþó 82 õ¿í ýí òýðã¿¿íèé à÷ õîëáîãäîëòîé ãýæ ¿çýæ íýãä¿ãýýð ýðýìáýýð õàðèóëñàí íü àíõààðàë òàòàæ áàéíà. ¯íýõýýð õ¿ì¿¿ñ õîîðîíäûí ºì÷èéí õàðèëöààíû àñóóäàë õàìãèéí ýìçýã, òýäíýýñ ìýäëýã ìýäýýëýë, õ¿íòýé õàðèëöàõ àðãà òóðøëàãà, óóæóó òàéâàí óõààí, èòãýë øààðäàõ àñóóäàë áîëîõ íü îéëãîìæòîé.

Ìàë÷èä õîðøèæ àæèëëàõàä þó ñààä áîëæ áàéíà âý? /ñàëáàðûí ìýðãýæèëòýí, óäèðäàõ àæèëòàí/ Õ¿ñíýãò 26 Õàðèóëò

Õîðøèæ àæèëëàõàä áýë÷ýýðèéí ìàë àæ àõóéí îíöëîã ñààä áîëäîã

Ìàë÷èä õîîðîíäîî õîðøèæ àæèëëàõ áîäèò ñîíèðõîë àëãà

Ìàë÷äûí äóíä õîðøèæ àæèëëàõ èòãýëöýë á¿ðäýýã¿é

Õîðøèæ àæèëëàõàä óäèðäàõ ñóðãàã÷ õýðýãòýé

Õîðøèæ àæèëëàõàä õºðºí㺠äóòàãäàëòàé

Õ îð øîî áà éã ó óë à õ à ðã à óõààíàà îëîõã¿é áàéíà Íèéò ä¿í

64

Õàðèóëòûí ýðýìáý

Õàðèóëòûí òîî

Íèéò õàðèóëòûí ä¿íä ýçëýõ õóâü

1 2 3 ä¿í 1 2 3 ä¿í 1 2 3 ä¿í 1 2 3 ä¿í 1 2 3 ä¿í 1 2 3 ä¿í

36 13 15 64 35 29 17 81 82 53 31 166 21 34 26 81 29 54 47 130 19 30 74 123 645

5.6 2.0 2.3 9.9 5.4 4.6 2.6 12.6 12.7 8.2 4.8 25.7 3.3 5.3 4.0 12.6 4.5 8.3 7.3 20.1 2.9 4.7 11.5 19.1 100.0

Íèéò 225 îðîëöîãñäûí ä¿íä ýçëýõ õóâü

16.0 5.8 6.7 28.4 15.6 12.9 7.6 36.0 36.4 23.6 13.8 73.8 9.3 15.1 11.6 36.0 12.9 24.0 20.9 57.8 8.4 13.3 32.9 54.7 -

ÌÎÍÃÎËÛÍ ÌÀË ÀÆ ÀÕÓÉÍ ÈÐÝÝįÉ

Ìàë÷èä õîðøèæ àæèëëàõàä þó ñààä áîëæ áàéíà âý? /ñàëáàðûí, ìýðãýæèëòýí, óäèðäàõ àæèëòàí/

Ãðàôèê 16 Èðãýäèéí ñàíàë /õóâèàð/ 0

10

20

30

40

50

60

70

73.8

Õîðøèõ èòãýëöýë á¿ðäýýã¿é Õîðøèõ õºðºí㺠äóòàãäàëòàé

57.8

Õîðøîî áàéãóóëàõ àðãàà îëîõã¿é

54.7

Ìàë÷äàä áîäèò ñîíèðõîë àëãà

36

Óäèðäàõ ñóðãàã÷ õýðýãòýé

36

ÌÀÀ-í í¿¿äëèéí îíöëîã

80

28.4

Õîðøèæ àæèëëàõ àðãà óõààíàà îëîõã¿é áàéãàà íü ìàë÷äàä ó÷èð÷ áóé áîäèòîé áýðõøýýë ìºí. Èéì ÷ ó÷ðààñ ìàë÷èä õîîðîíäîî õºäºëìºð, õºðºí㺺 õýðõýí õîðøèæ àæèëëàâàë çîõèõ òàëààð òýäýíä ìýäëýã îëãîõ àæëûã õàìãèéí ò¿ð¿¿íä õèéâýë çîõèñòîé áàéíà. Öààøèä ìàë÷èä ÿìàð àæèë äýýð ýäèéí çàñãèéí óòãààðàà æèíõýíý õàìòàð÷, õàìòûí õºðºí㺠ãàðãàõ áîäîëòîé, ñýòãýë ç¿éí áýëòãýëòýé áàéãààã òîäðóóëàõ çîðèëãîîð Äàðààõ áîëîìæèéí àëèíä íü Òà áóñàäòàé õàìòðàí õºðºí㺠ãàðãàõ âý? /2 õ¿ðòýëõ õàðèóëòûã ñîíãîíî./ ãýñýí àñóóëòààð ñóäàëãàà õèéæ ä¿íã 27 äóãààð õ¿ñíýãòýýð ¿ç¿¿ëýâ. Ìàë÷äûí õîò àéëòàéãàà õàìòðàí õºðºí㺠ãàðãàõ ñàíàë /2 õ¿ðòýëõ õàðèóëòûã ñîíãîñîí/

Õ¿ñíýãò 27 ¹

Õàðèóëò

Õàðèóëòûí òîî

Íèéò õàðèóëòûí ä¿íä ýçëýõ õóâü

1.

ÌÀÀ-í ¿éëäâýðëýëèéí òåõíèê õýðýãñýë õóäàëäàí àâàõàä Õàøàà õîðîî áàðèõ, õóäàã ãàðãàõ Á¿òýýãäýõ¿¿íýý áîðëóóëàõ, õóäàëäàà õèéõ Ìàëûí ¿¿ëäýð óãñààã ñàéæðóóëàõ Õºðºí㺺ð õàìòðàõ ñýòãýë ç¿éí áýëòãýëã¿é Áóñàä Ä¿í

237

17.6

407 220 308 164 14 1350

30.1 16.3 22.8 12.1 1.0 100.0

2.

3.

4.

5.

6.

7.

Ñóäàëãààíä îðîëöñîí íèéò ìàë÷äûí 1350 õàðèóëòûí 30.1 õóâü íü õàøàà õîðîî õóäàã ãàðãàõàä, 22.8 õóâü íü ìàëûí ¿¿ëäýð óãñàà ñàéæðóóëàõàä, 17.6 õóâü íü ìàë àæ àõóéí ¿éëäâýðëýëèéí òåõíèê õýðýãñýë õóäàëäàí àâàõàä áóñàäòàé õàìòðàí õºðºí㺠ãàðãàíà ãýñýí áîë 12.1 õóâü íü õºðºí㺺ð õàìòðàõ ñýòãýë ç¿éí áýëòãýëã¿é áàéíà ãýæ õàðèóëñàí áàéíà. Áèäíèé ñóäàëãààãààð ìàë÷äàä õàìãèéí èõ äóòàãäàæ áóé ç¿éë íü ìàëûí õàøàà, õîðîî, áýë÷ýýðèéí óñàí õàíãàìæ áîëîõûã “Áýë÷ýýð, õàøàà, õóäãèéí õàíãàìæ, àøèãëàëò” ãýñýí ãóðàâäóãààð á¿ëýãò íýãýíò áè÷ñýí. Õàðèí ìàë÷èä äýýðõ äóòàãäàæ áóé àñóóäëàà õàìòàð÷ øèéäâýðëýõ õ¿ñýëòýé áàéãàà íü äýýðõ ñóäàëãààãààð íîòëîãäîæ áàéíà. Õàøàà õîðîî áàðèõ, óãøèë ñàéòàé õýýëò¿¿ëýã÷ ìàë õîîðîíäîî ñîëèëöîõ çýðýã àæëûã ìàë÷èä çàõ çýýëèéí õàðèëöààíä îðîõîîñ ºìíº õàìòðàí õýðýãæ¿¿ëæ èðñýí áºãººä øèíý ñýðãýã àñóóäàë áèø þì.

65

ÌÎÍÃÎËÛÍ ÌÀË ÀÆ ÀÕÓÉÍ ÈÐÝÝįÉ

Çàõ çýýëä øèëæñýíýýñ õîéøõ ºíººã õ¿ðòýëõ õóãàöààíä ìàë÷èä õàìòðàõ õîðøèõ òàëààð óëàìæëàëò àðãà õýëáýðýýñ ñýòãýëãýýíèé ººð÷ëºëò õèéæ òîäîðõîé àõèö äýâøèëä õ¿ðýýã¿é áàéíà ãýæ ¿çýæ áîëîõîîð áàéíà. Ñóäàëãààíä õàìðàãäñàí íèéò 760 ìàë÷èí ºðõèéí 21.6 õóâü íü õºðºí㺺ð õàìòðàõ ñýòãýë ç¿éí áýëòãýëã¿é áàéíà ãýæ õàðèóëñàí íü òýäíèéã õàìòðàõ, çàõ çýýëèéí õàðèëöààíä ñóðãàõ øààðäëàãàòàéã õàðóóëæ áàéíà. Ìàë, õºðºí㺺ð õàìòðàõ ñýòãýë ç¿éí áýëòãýëòýé áàéãàà ¿ã¿éãýý ÷ îäîîõîíäîî èëýðõèéëæ ÷àäàõã¿é, àñóóëòûí ìºí ÷àíàðûã á¿ðýí ìýäýð÷ îéëãîîã¿é ìàë÷èä ÷ îëîí áàéñàí áîëíî.

6.4. М а л ч д ы н санааг зовоож буй асуудлууд

Ìàë÷èí õ¿íèé ýí òýðã¿¿íèé àéäàñ ãýäýã íü ¿éë àæèëëàãààíû áýðõøýýë ãýõýýñýý èë¿¿ õ¿íèé ñàíàà çîâîîñîí, ò¿ãø¿¿ð òºð¿¿ëñýí, ñýòãýë ç¿éí äàðàìòòàé, èðýýä¿éäýý èòãýë ìóóòàé áàéõ çýðýã áàéíà. Ìàë÷èí õ¿íä èéì òààã¿é ñýòãýãäýë òºð¿¿ëæ áàéäàã àñóóäàë þó áàéæ áîëîõûã óðüä÷èëàí ñóäàëñíû ¿íäñýí äýýð Òàíû ñàíààã þó çîâîîæ áàéíà âý? /õàìãèéí ãîë 3 õ¿ðòýëõ õàðèóëòûã ýðýìáýëýí äóãààðëàíà/ ãýñýí ñóäàëãààíû àñóóëòààð ìàë÷äààñ õàðèóëò àâ÷ ä¿íã 28, 29 ä¿ãýýð õ¿ñíýãòýýð ¿ç¿¿ëýâ. Ìàë÷äûí ñàíààã çîâîîæ áóé àñóóäëóóä /À÷ õîëáîãäëîîð íü ýðýìáýëýâ /

Õ¿ñíýãò 28 Õàðèóëò

Ìàëûí õóëãàé

Òàíõàé ñîãòóó

Àìüæèðãààíû äîðîéòîë

Áýë÷ýýð, õóäàã óñíû õ¿ðýëöýý

Õ¿¿õäèéí èðýýä¿é

Ìýäýýëëèéí õîìñäîë

×îíî, íîõîéí õàëäëàãà

Áàé ãàëü, öàã óó ðûí õ¿íäðýë

Áóñàä

Íèéò ä¿í

66

Õàðèóëòûí ýðýìáý

Õàðèóëòûí òîî

Íèéò õàðèóëòûí ä¿íä ýçëýõ õóâü

Íèéò 225 îðîëöîãñäûí ä¿íä ýçëýõ õóâü

1 2 3 Ä¿í 1 2 3 Ä¿í 1 2 3 Ä¿í 1 2 3 Ä¿í 1 2 3 Ä¿í 1 2 3 Ä¿í 1 2 3 Ä¿í 1 2 3 Ä¿í 1 2 3 Ä¿í

339 90 45 474 17 52 23 92 78 85 64 227 71 127 55 253 67 130 113 310 16 39 70 125 36 82 119 237 105 119 151 375 16 8 27 51 2144

15.8 4.2 2.1 22.1 0.8 2.4 1.1 4.3 3.6 4.0 3.0 10.6 3.3 5.9 2.6 11.8 3.1 6.1 5.3 14.5 0.7 1.8 3.3 5.8 1.7 3.8 5.5 11.0 4.9 5.6 7.0 17.5 0.7 0.4 1.3 2.4

44.6 11.8 6.0 62.4 2.2 6.9 3.1 12.2 10.3 11.3 8.4 30.0 9.3 16.7 7.2 33.2 8.7 16.9 14.7 40.4 2.1 5.2 9.3 16.6 4.8 11.0 15.8 31.6 13.6 15.5 19.7 48.8 2.2 1.0 3.6 6.9

ÌÎÍÃÎËÛÍ ÌÀË ÀÆ ÀÕÓÉÍ ÈÐÝÝįÉ

Ìàë÷äûí ñàíààã çîâîîæ áàéãàà õàìãèéí ãîë àñóóäàë íü ìàëûí õóëãàé áîëîõ íü 28 äóãààð õ¿ñíýãòýýñ õàðàãäàæ áàéíà. Ñóäàëãààíä îðîëöñîí ìàë÷äûí 62.4 õóâü íü ìàëûí õóëãàéãààñ ñàíàà çîâæ áàéíà ãýæ õàðèóëñàí áàéíà. 1 ñàÿ 500 ìÿíãàí òºãðºãººñ áàãà ýä ç¿éë õóëãàéëñàí áîë õîðèãäîõ ÿë ýäëýõã¿é áàéõààð Ýð¿¿ãèéí õóóëüä îðñîí ººð÷ëºëò íü ìàëûí õóëãàé èõñýõ ãîë íºõöºë áîëæ áàéãàà òàëààð ìàë÷äûí äóíä çîõèîñîí ôîêóñ ãðóïïûí ÿðèëöëàãààð õýëýëöýæ áàéñàí àñóóäàë èéíõ¿¿ ñàíàë àñóóëãààð äàâõàð áàòëàãäàæ áàéíà. Ò¿¿í÷ëýí ìàë÷äûí ñàíààã çîâîîæ áàéãàà õî¸ð äàõü àñóóäàë íü áàéãàëü, öàã óóðûí õ¿íäðýë ãý íý. Õ¿¿ õäèéí èðýý ä¿éí òó õàé àñó óäàë ÷ ìàë÷ äûí ñàíààã çî âîîñîí àñóóäëóóäûí äîòîð ýõíèé ãóðàâäóãààðò áàãòàæ áàéíà. Ìàë÷äûí ñàíààã çîâîîæ áàéãàà àñóóäëóóä íü òýäíèé îðøèí áàéãàà ýäèéí çàñãèéí á¿ñ íóòãààñ õàìààð÷ áàãà çýðýã ººð÷ëºãäºæ áàéíà. Òóõàéëáàë ñóäàëãààíä õàìðàãäñàí õàíãàéí á¿ñèéí íèéò 245 ºðõèéí 210 áóþó 85.7 õóâü íü ìàëûí õóëãàéí àñóóäëààñ áîëæ ñýòãýë ñàíàà òàéâàí áèø áàéãàà íü íèéò äóíäæààñ 20 ãàðóé õóâèàð èë¿¿ áàéíà. Ãýòýë Òºâèéí á¿ñèéí ìàë÷äûí 55.2 õóâü, áàðóóí á¿ñèéí ìàë÷äûí 35.4 õóâü íü ë ìàëûí õóëãàéä ñàíàà çîâæ áàéíà ãýñýí áàéíà. Òºâèéí á¿ñèéí Òºâ àéìãèéí íóòàãò ìàëûí õóëãàé èõ, õàðèí Äóíäãîâü, ªìíºãîâü, Ñýëýíãý àéìàãò õàðüöàíãóé áàãà áàéãàà íü ñóäàëãààãààð òîãòîîãäñîí þì. Áàðóóí á¿ñèéí ìàë÷èä õ¿¿õäèéí áîëîâñðîë, èðýýä¿éí àñóóäàëä ñàíàà èõ çîâæ áàéíà ãýñýí áîë ýíý àñóóäàëä Óëààíáààòàð õîòûí ìàë÷äûí äºíãºæ 5.3 õóâü íü, Ç¿¿í á¿ñèéí ìàë÷äûí 24.8 õóâü íü ë ñàíàà çîâäîã áàéíà. Õ¿¿õäèéí èðýýä¿éí àñóóäàëä ñàíàà çîâîõ íü òýäíèé õîò ñóóðèíãààñ õýð çýðýã àëñëàãäñàí áàéäàëòàé õîëáîîòîé áàéíà. Ìàë÷äûí ñàíààã çîâîîæ áóé àñóóäëóóä

Õ¿ñíýãò 29 Õàðèóëò

Õàíãàé òîî õóâü Ìàë õàðèóëàõ 24 4.2 Ìàë óñëàõ 68 11.9 Ìàëûí õóëãàé 210 29.8 Áýë÷ýýð, õóäàã óñíû õ¿ðýëöýý 76 10.8

Ýäèéí çàñãèéí á¿ñèéí àéìàã Áàðóóí Òºâ Ç¿¿í òîî õóâü òîî õóâü òîî õóâü 51 8.7 30 7.4 13 5.0 42 7.2 24 5.9 31 12.0 73 11.9 91 19.5 87 27.7

ÓÁ òîî õóâü 1 3.4 1 3.4 13 32.5

Á¿ãä òîî 119 166 474

õóâü 6.4 9.0 22.1

76

12.3

56

12.0

37

11.8

8

20.0

253

11.8

29

4.1

29

4.7

21

4.5

9

2.9

4

10.0

92

4.3

67

9.5

79

12.8

43

9.2

38

12.1

0

0.0

227

10.6

82

11.6

127

20.6

73

15.6

27

8.6

1

2.5

310

14.5

26

3.7

63

10.2

10

2.1

21

6.7

2

5.0

122

5.7

61

8.7

74

12.0

57

12.2

40

12.7

5

12.5

237

11.1

126

17.9

84

13.6

114

24.4

46

14.6

5

12.5

375

17.5

Áóñàä 27 Õàðèóëòûí òîî á¿ãä 704 Àñóóëãàä îðîëöñîí ìàë÷èí 245 ºðõèéí òîî

3.8

11

1.8

2

0.4

9

2.9

2

5.0

51

2.4

100.0

616

100.0

467

100.0

314

100.0

40

-

206

-

165

-

109

-

19

Òàíõàé ñîãòóó Àìüæèðãààíû äîðîéòîë Õ¿¿õäèéí èðýýä¿é Ìýäýýëëèéí õîìñäîë ×îíî íîõîéí õàëäëàãà Áàéãàëü öàã óóðûí õ¿íäðýë

100.0 2141 100.0 -

744

-

Ìàëûí õóëãàé íü õàìãèéí èõ ñàíàà çîâîîñîí àñóóäàë áºãººä Õàíãàé, Ç¿¿í, Óëààíáààòàðûí á¿ñèéí íèéò ìàë÷äûí 85.7 õóâü, 79.8 õóâü, 68.4 õóâü íü òóñ òóñ ìàëûí õóëãàé èõ áàéãààä ñàíàà çîâæ áàéãàà íü áóñàä á¿ñýýñ èõ áàéíà.

67

ÌÎÍÃÎËÛÍ ÌÀË ÀÆ ÀÕÓÉÍ ÈÐÝÝįÉ

Ò¿¿í÷ëýí ñàíàà çîâîîæ áàéãàà àñóóäëóóäàà à÷ õîëáîãäëîîð íü 1-3 õ¿ðòýë ýðýìáýëñýí ä¿íãýýñ ¿çýõýä /28 äóãààð õ¿ñíýãò/ ìàëûí õóëãàéã íýãä¿ãýýð ýðýìáýýð 345 ìàë÷èí áóþó íèéò ìàë÷äûí 44.6 õóâü, òóõàéí õàðèóëòûã ñîíãîñîí ìàë÷äûí 71.6 õóâü íü ñîíãîñîí áàéãàà íü ýíý àñóóäàë ìàë÷äûí ñýòãýë ñàíààíä èõýýõýí äàðàìòòàé àñóóäàë áîëîõûã íîòîëæ áàéíà. Ìàë÷äûí ñàíààã çîâîîæ áàéãàà õî¸ðäóãààð ýðýìáèéí àñóóäàë áîëîõ áàéãàëü, öàã óóðûí õ¿íäðýë íü íýãä¿ãýýð ýðýìáýýð 105 óäààãèéí äàâòàìæòàé áàéíà. Òºâèéí á¿ñèéí Äóíäãîâü, ªìíºãîâü àéìãèéí ìàë÷èä áàéãàëü, öàã óóðûí áýðõøýýëä èë¿¿ èõ ñàíàà çîâæ áàéãàà íü äýýðõ àéìãóóäàä ñ¿¿ëèéí 3-5 æèëä äàðààëàí ãàí, çóä áîëñîíòîé õîëáîîòîé áàéíà. Ìàë÷äûí ñàíàà çîâîîæ áóé àñóóäëóóä

Ãðàôèê 17 Ìàë÷äûí ñàíàë /õóâèàð/ 0

10

20

30

40

50

Ìàëûí õóëãàé

50.4

Õ¿¿õäèéí èðýýä¿é

41.7

Áýë÷ýýð, õóäàã óñ

34

×îíî íîõîé

31.7 30.5

Àìüæèðãàà

16.8

Ìýäýýëýë Òàíõàé ñîãòóó

6.5. Дїгнэлт

68

70

63.7

Áàéãàëü, öàã óóð

Áóñàä

60

12.4 6.9

1. Ìàë àæ àõóéí ¿éëäâýðëýëèéí àæëûã õ¿íä õ¿÷èð áàéäëààð íü ìàë÷èä õàäëàí òýæýýë áýëòãýõ, í¿¿äýë õèéõ, òºë áîéæóóëàõ ãýñýí äàðààëëààð ¿íýëæ áàéíà.

2. Ìàë àæ àõóéí ¿éëäâýðëýëèéí îëîí àæëûí àëü íü õàìãèéí õ¿íä õ¿÷èð áîëîõ íü áàéãàëü, öàã óóð, íóòàã îðíû îíöëîã, ìàë÷èí ºðõèéí àì á¿ë çýðãýýñ èõýýõýí õàìààð÷ áàéíà. Ãîâü, òàë õýýð, Àëòàéí íóðóóíû ñàâ íóòãèéí ìàë÷äûí õóâüä õàìãèéí õ¿íä õ¿÷èð àæèë íü í¿¿äýë õèéõ àæèë áàéõàä õàíãàéí á¿ñèéí àéìãèéí ìàë÷äûí õóâüä õàäëàí òýæýýë áýëòãýõ íü õàìãèéí õ¿íä õ¿÷èð àæèë áîëäîã áàéíà.

3. Ìàë÷èä ººð õîîðîíäîî õºäºëìºðºº õîðøèæ àæèëëàæ áàéãàà áîëîâ÷ ýíýõ¿¿ õîðøèëò íü ìàë õàðèóëàõ, õàøàà õîðîî áàðèõ çýðýã óëàìæëàëò õýëáýðýýñ öààø õºãæèõã¿é áàéíà. Õîðøèõ, õàìòðàõ ¿éë àæèëëàãààã ýäèéí çàñãèéí õàðèëöààíä îðóóëæ õºãæ¿¿ëýõ íºõöºëèéã á¿ðä¿¿ëýõ øààðäëàãàòàé áîëæ áàéíà.

4. Õ¿íä õ¿÷èð àæëûã õºíãºâ÷ëºõ ãîë àðãà íü õºäºëìºðºº õîðøèõ ÿâäàë ãýæ ìàë÷èä ¿çýæ áàéíà. Ãýâ÷ òýä õýðõýí õîðøèæ õàìòàð÷ àæèëëàõ òàëààð ìýäëýã, òóðøëàãà äóòìàã, õîðøèæ àæèëëàõ àðãà ýâýý îëîõã¿é áàéíà. Èéìä ìàë÷äûí äóíä õîðøèæ àæèëëàõ òàëààð ñóðãàëò çîõèîí áàéãóóëàõ çàéëøã¿é øààðäëàãàòàé áàéíà.

5. Ìàëûí õóëãàé íü ìàë÷äûí ñàíààã çîâîîæ áàéãàà õàìãèéí òºâºãòýé àñóóäàë áàéíà. Ìàë÷èí ºðõèéí 63.7 õóâü íü ýíý àñóóäàëä ñàíàà çîâæ áàéíà. Ò¿¿í÷ëýí áàéãàëèéí áýðõøýýë, ãàí, çóä ÷ ìàë÷äûí ñàíàà ñýòãýëèéã ò¿ãøýýæ áàéäàã áàéíà. Ýäãýýð àñóóäàë íü ìàë àæ àõóéã ãàäíûí õàëäëàãà, áàéãàëèéí áýðõøýýëýýñ õàìãààëàõ ìåíåæìåíòèéã áèé áîëãîõ çàéëøã¿é øààðäëàãàòàé áàéãààã íîòîëæ áàéíà.

6. Ìàë÷äûí ñàíàà çîâîîæ áàéãàà ãóðàâäóãààð àñóóäàë íü õ¿¿õäèéí èðýýä¿éí àñóóäàë áàéíà. Ìàë÷èä õ¿¿õäýý ñàéí áîëîâñðîë ýçýìø¿¿ëýõ ñóðãàëòûí îð÷èí áîëîí ñàíõ¿¿ãèéí áîëîìæ áàéõã¿é, ñàíõ¿¿ãèéí õóðèìòëàë ¿¿ñýõã¿é áàéãàà íü òýäíèé ñàíààã

ÌÎÍÃÎËÛÍ ÌÀË ÀÆ ÀÕÓÉÍ ÈÐÝÝįÉ

çîâîîæ áàéíà. Ñóðëàãà ñàéí, àâúÿàñòàé çàðèì õ¿¿õäèéí ñóðãàëò, áîëîâñðîëûí àñóóäàëä òºð, õóâèéí õýâøëèéí áàéãóóëëàãààñ äýìæëýã ¿ç¿¿ëýõ øààðäëàãàòàé áàéíà.

7. Ìàë÷äûí 30 ãàðóé õóâü íü áýë÷ýýð óñíû õ¿ðýëöýý, ÷îíî íîõîéí õàëäëàãà, àìüæèðãààíû äîðîéòîë çýðýã àñóóäàëä ñýòãýë çîâæ àéäàñ òýýæ ÿâíà. Èéìä ìàë÷äûã àéõ àþóëã¿é, àìàð òàéâàí àìüäðàõ íºõöºëèéã õàíãàõ òàëààð òºð, çàñãèéí áàéãóóëëàãààñ íèéãìèéí õýâ æóðìûã ñàéæðóóëàõ, ìàëûí õóëãàéòàé òýìöýõ, áýë÷ýýðèéã õóâààðèëàõ, ìàë÷äûí àìüæèðãààíû áàéäëûã ñàéæðóóëàõ çàõ çýýëèéí ýäèéí çàñãèéí á¿òýö, íºõöëèéã á¿ðä¿¿ëýõ òàëààð òîäîðõîé áîäëîãî áîëîâñðóóëæ õýðýãæ¿¿ëýõ øààðäëàãàòàé þì.

69

ÌÎÍÃÎËÛÍ ÌÀË ÀÆ ÀÕÓÉÍ ÈÐÝÝįÉ

ДОЛООДУГААР БЇЛЭГ:

МАЛЧДЫН

СЭТГЭЛ

ХАНАМЖ

Ýíýõ¿¿ ñóäàëãààãààð ìàë÷èä ìàë àæ àõóéí õºäºëìºð ýðõýëæ áàéãààäàà áîëîí ººðñäèéí àõóé íºõöºë, àøèã îðëîãûí áàéäàë, íèéãìèéí ¿éë÷èëãýýíèé òàëààð õýð çýðýã ñýòãýë õàíãàëóóí áàéãààã ìàë÷äààñ ººðñ人ñ íü àñóóæ òîäîðõîéëîõûã çîðèâ. Ýíýõ¿¿ ìýäýýëýë íü öààøèä ìàë àæ àõóéí ñàëáàðûã õýðõýí õºãæ¿¿ëýõ àñóóäëààð øèéäâýð ãàðãàõàä àøèãëàõ ¿íýòýé áàðèìò ìàòåðèàë áîëíî.

7.1. Малчид мал аж ахуйн хєдєлмєр эрхэлж байгаадаа сэтгэл ханамжтай байдаг эсэх

Ýíý çîðèëò ûí õ¿ðýýíä ìàë÷èí õ ¿í ººðèéí ýðõýëæ á àéãàà àæèë ìýðãýæèëäýý ñîíèðõîëòîé áóþó ñîíèðõîëã¿é áàéãààã òîäîðõîéëîõûã çîðüñîí. ¯¿íèé òóëä Òà ìàë àæ àõóéí õºäºëìºð ýðõýëæ áàéãààäàà õýð ñýòãýë õàíãàëóóí áàéäàã âý? /äºðâºí ñîíãîëòîîñ çºâõºí íýã õàðèóëò ºãíº/ ãýñýí àñóóëòààð ìàë÷äûí äóíä ñîöèîëîãèéí ñóäàëãàà ÿâóóëæ ä¿íã 18 äóãààð ãðàôèêààð òîéìëîí ¿ç¿¿ëýâ. Ìàë÷èä ìàë àæ àõóéí õºäºëìºð ýðõýëæ áàéãààäàà õýð çýðýã ñýòãýë õàíàìæòàé áàéíà âý? /Ìàë÷äûí ñàíàë õóâèàð/ Ãðàôèê 18

Ñóäàëãààíä îðîëöñîí íèéò 773 ìàë÷íû 63.6 õóâü íü ñýòãýë õàíãàëóóí, 25.8 õóâü íü ÿàõàâ äýý äóíä çýðýã, 6.8 õóâü íü ñýòãýë õàíãàëóóí áóñ áàéíà ãýñýí õàðèóëò ºãñºí áàéíà. Ìàë÷äûí äèéëýíõ îëîíõ íü ìàë àæ àõóéí õºäºëìºð ýðõýëæ áàéãààäàà ñýòãýë õàíãàëóóí áàéãàà àæýý. Ýíýõ¿¿ àñóóëòûí ¿ð ä¿í íü ìýðãýæëèéí çàðèì õ¿ì¿¿ñ, èðãýäèéí òºñººëºí ÿðüäàã ìàë÷èä ìàë ìàëëàõ àæëààñàà çàëõàæ áàéãàà, òóéëäàæ áàéãàà, àðãàã¿éí ýðõýíä ë ìàë ìàëëàæ áàéãàà ãýñýí ÿðèàíä íÿöààëò ºã÷ áàéíà. Ìàë÷èäòàé óóëçàæ ÿðèëöàæ áàéõ ¿åä òýä ìàë àæ àõóéí õºäºëìºð ýðõýëæ áàéãààäàà ãóòàðñàí áàéäàë àæèãëàãäààã¿é, õàðèí ÷ ìàë áàãàòàé ÿäóó èðãýä ººðñäèéíõºº àìüæèðãààíû áàéäëûí äîðîéòëûã ººðñ人ñºº, íèéãìýýñýý ýðæ õàéñàí, ººðñäèéí îâñãîî, ñàíàà÷èëãàä ø¿¿ìæëýëòýé õàíäàæ áàéâ. Ñóäàëãàà õèéæ áàéõ ÿâöàä “Ýíý õýäýí ìàëààð ë àìü çóóëãàà çàëãóóëæ áàéãàà àòàë ìàë ìàëëàæ áàéãààäàà ñýòãýë äóíäóóð áàéíà ãýæ õýëýõ íü àëäàñ áîëíî” ãýæ îëîí ìàë÷èí ÿðüæ áàéëàà. “ßàõàâ äýý, äóíä çýðýã” ãýñýí õàðèóëò ñîíãîñîí ìàë÷äûí îëîíõ íü “ñýòãýë õàíãàëóóí áàéíà” ãýñýí õàðèóëòàä îéðõîí ñàíàà ñýòãýëòýéãýý èëýðõèéëæ áàéñíûã îíöëîí òýìäýãëýæ áàéíà. ªºðººð õýëáýë “ÿàõàâ äýý, äóíä çýðýã” ãýñýí õàðèóëò ºã÷ áàéãàà ìàë÷èä íü ñýòãýë õàíãàëóóí áàéíà ãýæ õýëýõ á¿ðýí ä¿¿ðýí èòãýëòýé áèø, ãýñýí õýäèé ÷ “ñýòãýë õàíãàëóóí áóñ” ãýæ õýëæ á¿ð ÷ ÷àäàõã¿é ìàë÷èä îëîí 70

ÌÎÍÃÎËÛÍ ÌÀË ÀÆ ÀÕÓÉÍ ÈÐÝÝįÉ

áàéëàà. Ìàíàé òàéëàíä ñàíàë, çºâëºìæ ºãñºí ø¿¿ìæëýã÷èä óã àñóóëòûí õàðèóã ýñðýã òýñðýã õî¸ð õóâèëáàðààð ë àâàõ ¸ñòîé, ãóðàâäàã÷ áóþó äóíäàæ õóâèëáàð áàéõ ¸ñã¿é ãýæ ¿çýæ áàéñíûã òýìäýãëýõ íü ç¿éòýé. Óã àñóóëò íü õýýðèéí ñóäàëãààãààð íýãýíòýý àñóóëòûí 4 õóâèëáàðààð õèéãäñýí ó÷èð ã¿éöýòãýëýýð íü òàéëàíä áè÷èæ çºâ áóðóó àëèí áîëîõûã òóíãààõûã óíøèã÷ òàíä ¿ëäýýæ áàéíà. Ìàë àæ àõóéí ñàëáàðò õàøèð òóðøëàãàòàé ìàë÷èä öººð÷, çàëóó÷óóä ãîëëîõ áîëñîí. Çàëóó÷óóä õºäººä òîãòîõã¿é áîëñîí, òýä ìàë ìàëëàæ áàéãààäàà ñýòãýë õàíãàëóóí áóñ áàéãàà ãýñýí óðüä÷èëñàí òààìàãëàë áàéñàí õýäèé ÷ ñóäàëãààíû ä¿í ººðººð ãàð÷ áàéíà. Ìàë÷èä “Òà ìàë àæ àõóéí õºäºëìºð ýðõýëæ áàéãààäàà õýð ñýòãýë õàíãàëóóí áàéäàã âý?” ãýñýí àñóóëòûí õàðèóëòûã íàñíû á¿ëýãëýëýýð àíãèëæ 30 äóãààð õ¿ñíýãòýýð ¿ç¿¿ëýâ. Òà ìàë àæ àõóéí õºäºëìºð ýðõýëæ áàéãààäàà õýð çýðýã ñýòãýë õàíãàëóóí áàéäàã âý? /õóâèàð/

Õ¿ñíýãò 30 Õàðèóëòûí õóâèëáàð Ñýòãýë õàíãàëóóí áàéäàã ßàõàâ äýý, äóíä çýðýã Ñýòãýë õàíãàëóóí áóñ áàéäàã Õýëæ ìýäýõã¿é Õàðèóëààã¿é Á¿ãä

Ñóäàëãààíä îðîëöñîí ìàë÷èä /íàñíû á¿ëýãëýë/ 18-25 26-35 36-50 51-60 60-ààñ äýýø 59.2 36.7 4.1

100.0

64.9 21.5 7.8 5.4 0.5 100.0

68.2 23.3 5.9 2.0 0.7 100.0

55.5 30.

10.9 2.7

57.9 31.6 4.2 6.3

100.0

100.0

Ä¿í 63.6 25.8 6.8 3.4 0.4 100.0

18-25 íàñíû çàëóó÷óóäûí áàðàã 60 õóâü íü ìàë àæ àõóéí õºäºëìºð ýðõýëæ áàéãààäàà ñýòãýë õàíãàëóóí áàéãàà áºãººä õàðèí ñýòãýë õàíãàëóóí áóñ ãýñýí õàðèóëòûã çàëóó÷óóäûí äºíãºæ 4.1 õóâü íü ë ñîíãîñîí áàéíà. Ò¿¿í÷ëýí 26-35 íàñíû ìàë÷äûí 64.9 õóâü, 36-50 íàñíû ìàë÷äûí 68.2 õóâü, 51-60 íàñíû ìàë÷äûí 55.5 õóâü íü ìàë àæ àõóéí õºäºëìºð ýðõýëæ áàéãààäàà ñýòãýë õàíãàëóóí áàéíà ãýæ õàðèóëñàí áàéíà. Äýýðõ ñóäàëãààíû ä¿íãýýñ ¿íäýñëýí ìàë àæ àõóéí õºäºëìºð ýðõýëæ áàéãààäàà ñýòãýë õàíãàëóóí áàéãàà ýñýõ íü ìàë÷äûí íàñíû áàéäëààñ òºäèéëºí õàìààð÷ ººð÷ëºãäºõã¿é áàéíà ãýñýí ä¿ãíýëò õèéæ áîëîõ áàéíà.

7.1.1. Малчид мал аж ахуйн хєдєлмєр эрхэлж байгаадаа сэтгэл хангалуун байгаагийн шалтгаан

Õýðýâ ñýòãýë õàíãàëóóí áîë ò¿¿íèé øàëòãààí? /à÷ õîëáîãäëîîð íü ýðýìáýëýí, õàìãèéí áîëîìæòîé ãýæ ¿çñýí 3 õ¿ðòýëõ õàðèóëòûã äóãààðëàíà/ ãýñýí ñîöèîëîãèéí àñóóëãààð ìàë÷äûí ìàë àæ àõóéí õºäºëìºð ýðõýëæ áàéãààäàà ñýòãýë õàíàìæòàé áàéãààãèéí ó÷èð øàëòãààí, ò¿¿íèé äàðààëàë, ñýòãýë õàíàìæèä íºëººëæ áàéãàà õ¿÷èí ç¿éë¿¿äèéí ýðýìáèéã òîãòîîæ 19 ä¿ãýýð ãðàôèêààð ¿ç¿¿ëýâ. Ìàë÷äûí ìàë àæ àõóéí õºäºëìºð ýðõýëæ áàéãààäàà ñýòãýë õàíãàëóóí áàéãààãèéí ¿íäñýí øàëòãààí íü ìàë àæ àõóé áîë òýäíèé àìüæèðãààíû ãîë ýõ ¿¿ñâýð, õî¸ðäóãààð øàëòãààí íü ìàë àæ àõóéí ¿éëäâýðëýë àøèãòàé ó÷ðààñ ãýõ ìýòýýð òîãòîîãäîæ áàéãààã 19 ä¿ãýýð ãðàôèêààñ ¿çýæ áîëíî. Ñóäàëãààíä îðîëöñîí ìàë÷èä äýýðõ àñóóëòàä õàðèóëàõäàà3 õ¿ðòýëõ õàðèóëòûã ñîíãîæ à÷ õîëáîãäëîîð íü 1-3 õ¿ðòýë ýðýìáýëñýí. Ýíýõ¿¿ ýðýìáýýð ñýòãýë õàíãàëóóí áàéãàà áàéäàë õýðõýí òîãòîîãäñîíûã 31 ä¿ãýýð õ¿ñíýãòýýð ¿ç¿¿ëýâ. Íèéò ìàë÷äûí 56.1 õóâü áóþó 276 ìàë÷èí àìüæèðãààíû ìààíü ãîë ýõ ¿¿ñâýð ãýñýí õàðèóëòûã 1 ä¿ãýýð ýðýìáýýð ñîíãîñîí íü áóñäààñ õàìãèéí ºíäºð ¿ç¿¿ëýëò áîëñîí áàéíà. Ãýòýë ñýòãýë õàíãàëóóí áàéãààãèéí 2 äàõü øàëòãààí áîëñîí ìàë àæ àõóéí 71

ÌÎÍÃÎËÛÍ ÌÀË ÀÆ ÀÕÓÉÍ ÈÐÝÝįÉ

Ìàë÷èä ìàë àæ àõóéí õºäºëìºð ýðõýëæ áàéãààäàà ñýòãýë õàíãàëóóí áàéãààãèéí øàëòãààí

Ãðàôèê 19 Ìàë÷äûí ñàíàë /õóâèàð/ 0

10

20

30

40

50

70

68.6

Àìüæèðãààíû ãîë ýõ ¿¿ñâýð

47.3

ÌÀÀ ¿éëäâýðëýë àøèãòàé ó÷èð

36.7

ªâ çàëãàìæèëæ èðñýí ó÷èð Õàìãèéí ñàéí õèéæ ÷àääàã àæèë

34.2

Áàéíãà ýð¿¿ë àãààðò àæèëëàäàã

23.7

Äàðàìò øàõàëòàíä áàéäàãã¿é Áóñàä

60

14.2 1.8

¿éëäâýðëýë àøèãòàé ó÷èð ãýñýí õàðèóëòûã 1 ä¿ãýýð ýðýìáýýð ñîíãîñîí ìàë÷äûí òîî äºíãºæ 52 áóþó íèéò ìàë÷íû 6.7 õóâü áîëæ áàéãàà íü àìüæèðãààíû ìààíü ãîë ýõ ¿¿ñâýð ãýñýí õàðèóëòûí 1 ä¿ãýýð ýðýìáèéí äàâòàìæààñ äàðóé 224 ìàë÷íààð áóþó 49.4 õóâèàð äóòóó áàéíà. Áóñàä õàðèóëòóóä ÷ 1 ä¿ãýýð ýðýìáýýð òºäèéëºí îëîí ñàíàë àâ÷ ÷àäààã¿é áàéíà. Ñóäàëãààíû ýíýõ¿¿ ä¿í íü àìüæèðãààíû ìààíü ãîë ýõ ¿¿ñâýð ó÷èð ãýñýí õàðèóëòûí à÷ õîëáîãäëûã óëàì á¿ð òîäðóóëæ áàéíà. Ìàë àæ àõóéí ¿éëäâýðëýë àøèãòàé ó÷èð ãýñýí õàðèóëòûã ñîíãîñîí íèéò 233 ìàë÷èí óã ñîíãîëòîî ýðýìáýëýõäýý 118 ìàë÷èí áóþó 24.1 õóâü íü 2 äóãààð ýðýìáýýð, 82 ìàë÷èí áóþó 19.7 õóâü íü 3 äóãààð ýðýìáýýð, äºíãºæ 33 ìàë÷èí áóþó íèéò îðîëöîã÷èéí 6.7 õóâü íü 1 ä¿ãýýð ýðýìáýýð óã õàðèóëòûã ñîíãîñîí áàéíà. Ìàë àæ àõóéí õºäºëìºð ýðõýëæ áàéãààäàà ñýòãýë õàíãàëóóí áàéãàà áîë ò¿¿íèé øàëòãààí Õ¿ñíýãò 31 Õàðèóëò

Àìüæèðãààíû ìààíü ãîë ýõ ¿¿ñâýð ó÷èð

Ì ÀÀ - í ¿é ë äâ ý ð ëý ë àøèãòàé ó÷èð

ªâ çàëãàìæëàí ýðõýëæ èðñýí ó÷èð

Ìèíèé õàìãèéí ñàéí õèéæ ÷àääàã àæèë

Áàéíãà ýð¿¿ë àãààðò àæèëëàäàã ó÷èð ßìà ð í ýã äà ð àì ò øàõàëòàä áàéäàãã¿é ó÷èð Áóñàä

Á¿ãä 72

Ýðýìáèéí äóãààð

Õàðèóëòûí òîî

Íèéò õàðèóëòûí ä¿íä ýçëýõ õóâü

1 2 3 ä¿í 1 2 3 ä¿í 1 2 3 ä¿í 1 2 3 ä¿í 1 2 3 ä¿í 1 2 3 ä¿í 1 2 3 ä¿í -

276 41 20 337 33 118 82 233 29 55 97 181 36 86 46 168 16 56 45 117 6 16 48 70 0 3 6 9 1115

24.7 3.7 1.8 30.2 3.0 10.6 7.3 20.9 2.6 4.9 8.7 16.2 3.3 7.7 4.1 15.1 1.4 5.0 4.0 10.5 0.5 1.5 4.3 6.3 0.3 0.5 0.8 100.0

Íèéò 492 îðîëöîãñäûí ä¿íä ýçëýõ õóâü 56.1 8.4 4.0 68.6 6.7 24.1 16.6 47.3 6.0 11.1 19.7 36.7 7.4 17.5 9.3 34.2 3.2 11.4 9.1 23.7 1.2 3.4 9.7 14.2 0.5 1.3 1.8

ÌÎÍÃÎËÛÍ ÌÀË ÀÆ ÀÕÓÉÍ ÈÐÝÝįÉ

31 ä¿ãýýð õ¿ñíýãòýýñ ¿çýõýä àìüæèðãààíû ìààíü ãîë ýõ ¿¿ñâýð ãýñíýýñ áóñàä õàðèóëòàä ìàë÷èä áàðàã íýã ò¿âøèíä õàíäàæ áàéãàà íü õàðàãäàæ áàéíà. Òóõàéëáàë õàðèóëòûã ñîíãîõäîî 1 ä¿ãýýð ýðýìáèéã õàìãèéí áàãà, 2 áîëîí 3 äóãààð ýðýìáèéã 1 ä¿ãýýð ýðýìáýýñ îëîí äàâòàìæòàéãààð ñîíãîñîí áàéíà. Ìàë÷äûí ñýòãýë õàíãàëóóí áàéäàë íü òýäíèé îðøèí áàéãàà á¿ñ íóòãààñ õàìààð÷ õýðõýí ººð÷ëºãäºæ áàéãààã ñóäàëæ ¿çýõýä áàãà çýðýã ººð÷ëºëò¿¿ä áàéãààã 32 äóãààð õ¿ñíýãòýýð ¿ç¿¿ëýâ. Ìàë àæ àõóéí õºäºëìºð ýðõýëæ áàéãààäàà ñýòãýë õàíãàëóóí áàéãààãèéí øàëòãààí /ýäèéí çàñãèéí á¿ñýýð/ Õ¿ñíýãò 32 Á¿ñ Ñóäàëãààíû Õàíãàéí Õàðèóëòûí õóâèëáàð äóíäàæ Àìüæèðãààíû ìààíü ãîë ýõ ¿¿ñâýð ó÷èð 68.6 87.2 ÌÀÀ-í ¿éëäâýðëýë àøèãòàé ó÷èð 47.3 51.7 ªâ çàëãàìæëàí ýðõýëæ èðñýí ó÷èð 36.7 57.2 Ìèíèé õàìãèéí ñàéí õèéæ ÷àääàã àæèë 34.2 25.6 Áàéíãà ýð¿¿ë àãààðò àæèëëàäàã ó÷èð 23.7 51.7 ßìàð íýã äàðàìò øàõàëòàä áàéäàãã¿é ó÷èð 14.2 10.6 Áóñàä 1.8 2.8

Áàðóóí

Òºâ

Ç¿¿í

ÓÁ

84.1 34.3

54.1 45.2

93.3 37.5

77.8 50.0

70.9

57.4

53.8

33.3

23.2

43.9

21.2

16.7

49.7

35.5

51.0

16.7

28.5 1.3

14.8 0.6

19.2 1.9

16.7 11.1

Ñóäàëãààíààñ ¿çýõýä ýäèéí çàñãèéí Ç¿¿í á¿ñèéí ìàë÷äûí 93.3 õóâü íü ìàë àæ àõóé áîë àìüæèðãààíû ìààíü ãîë ýõ ¿¿ñâýð ãýñýí ñîíãîëò õèéñýí íü ñóäàëãààíû äóíäàæ ¿ç¿¿ëýëòýýñ 24.7 õóâèàð èõ áóþó õàìãèéí ºíäºð ¿ç¿¿ëýëò áîëæ áàéíà. Òóñ á¿ñ íóòàãò áàéãàëèéí áàÿëàã /ñàìàð, æèìñ, àí àìüòàí, îé ìîä ãýõ ìýò/ àøèãëàíà ãýõýýñýý èë¿¿ ìàëàà ø¿òýæ àìüäàð÷ áàéãààã ýíýõ¿¿ ¿ç¿¿ëýëò íîòîëæ áàéíà. Õàðèí òºâèéí á¿ñèéí ìàë÷äûí äºíãºæ 54.1 õóâü íü äýýðõ õàðèóëòûã ñîíãîñîí íü ñóäàëãààíû äóíäàæ ¿ç¿¿ëýëòýýñ 14.5 õóâèàð áàãà áóþó õàìãèéí áàãà ¿ç¿¿ëýëò àæ. Ýäèéí çàñãèéí òºâèéí á¿ñýä çàõ çýýë, çàì õàðèëöàà èõ õºãæñºí, ìàë àæ àõóéí çýðýãöýý ãàçàð òàðèàëàí, õ¿íñíèé íîãîî õîñëîí ýðõëýõ áîëîìæòîé, íºãºº òàëààð 1999-2002 îíû ãàí, çóäàä ìàëàà õîðîãäóóëñàí òºâèéí á¿ñèéí Äóíäãîâü, ªìíºãîâü àéìãèéí ìàë÷äûí íýëýýä õýñýã íü ìàë àæ àõóéã àìüæèðãààíû ìààíü ãîë ýõ ¿¿ñâýð ãýæ ¿çýõã¿é áàéãàà çýðýã íü äýýðõ áàéäàëä íºëººëæ áàéíà. Ýäèéí çàñãèéí Óëààíáààòàð, Õàíãàéí á¿ñèéí ìàë÷äûí 50.0-51.7 õóâü íü ìàë àæ àõóéí ¿éëäâýðëýë àøèãòàé áàéíà ãýæ ¿çñýí íü òóñ á¿ñ íóòãèéí ìàë÷èä çàõ çýýëä èë¿¿ îéð áàéãààãààð òàéëáàðëàãäàíà. Ìàë÷èä ìàë àæ àõóéí õºäºëìºð ýðõýëæ áàéãààäàà ñýòãýë õàíãàëóóí áàéãàà ýñýõ íü ìàë÷èí ºðõèéí ìàëûí òîî, ºðõèéí îðëîãîîñ õýðõýí õàìààð÷ áàéãààã ñóäàëæ ¿çýõ íü ýíýõ¿¿ ñóäàëãààíû àæëûí ¿ð ä¿íã áîäèòîé áîëãîõîä ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé þì. Èéìä ìàë÷äûí ìàë àæ àõóéí ¿éëäâýðëýë ýðõýëæ áàéãààäàà ñýòãýë õàíàìæòàé áàéãàà ýñýõèéã íýã õ¿íä íîãäîõ ìàëûí òîî ãýñýí ¿ç¿¿ëýëòòýé õîëáîí ñóäàëæ ä¿íã 33 äóãààð õ¿ñíýãòýýð ¿ç¿¿ëýâ. Íýã õ¿íä íîãäîõ ìàë 0-20 áîã á¿õèé ºðõèéí 81 õóâü, 40-70 áîã á¿õèé ºðõèéí 87.7 õóâü, 70-150 áîã á¿õèé ºðõèéí 87.8 õóâü, 150-ààñ äýýø áîã á¿õèé ºðõèéí 95 õóâü íü ìàë àæ àõóéí õºäºëìºð ýðõýëæ áàéãààäàà ñýòãýë õàíãàëóóí áàéãààãàà àìüæèðãààíû ìààíü ãîë ýõ ¿¿ñâýð ãýñýí õàðèóëòòàé õîëáîæ õàðèóëñàí áàéíà. Íýã õ¿íä íîãäîõ ìàëûí òîî íýìýãäýõ òóòàì ìàë àæ àõóé áîë àìüæèðãààíû ìààíü ýõ ¿¿ñâýð ìºí ãýñýí èòãýë ¿íýìøèë óëàì á¿ð íýìýãäýæ áàéíà.

73

ÌÎÍÃÎËÛÍ ÌÀË ÀÆ ÀÕÓÉÍ ÈÐÝÝįÉ

Ìàë àæ àõóéí ¿éëäâýðëýë ýðõëýõäýý ñýòãýë õàíãàëóóí áàéãàà íü íýã õ¿íä íîãäîõ ìàëûí òîîíîîñ õàìààðàõ íü Õ¿ñíýãò 33 Õàðèóëò

Ìàë õàðèóëàõ Àìüæèðãààíû ìààíü ãîë ýõ ¿¿ñâýð ó÷èð Ìèíèé õàìãèéí ñàéí õèéæ ÷àääàã àæèë Ìàë àæ àõóé àøèãòàé ó÷èð Áàéíãà ýð¿¿ë àãààðò àæèëëàäàã ó÷èð ªâ çàëãàìæëàí ýðõýëæ èðñýí àæèë ßìàð íýã äàðàìò øàõàëòàä áàéäàãã¿é ó÷èð Áóñàä Õàðèóëòûí òîî á¿ãä Àñóóëãàä îðîëöñîí ìàë÷èí ºðõèéí òîî Àñóóëãàä îðîëöñîí ìàë÷èí ºðõèéí íèéò ä¿íä ýçëýõ õóâü

Íýã õ¿íä íîãäîõ ìàëûí òîîíû á¿ëýãëýëò /áîãîîð/ 0-20 21-40 41-70 71-150 150-ààñ Ä¿í äýýø òîî õóâü òîî õóâü òîî õóâü òîî õóâü òîî õóâü òîî õóâü 24 4.2 51 8.7 30 7.4 13 5.0 1 3.4 119 6.4 129

29.3

134

30.0 121 30.7 108

30.7

38

32.2 530

30.3

62

14.1

60

13.4

61

15.5

64

18.2

17

14.4 264

15.1

92

20.9

84

18.8

78

19.8

86

24.4

26

22.0 366

20.9

47

10.7

51

11.4

44

11.2

31

8.8

10

8.5

183

10.5

75

17.0

77

17.2

62

15.7

47

13.4

23

19.5 284

16.2

30 6.8 39 8.7 22 5.6 16 4.5 3 2.5 110 6.3 5 1.1 2 0.4 6 1.5 0 0.0 1 0.8 14 0.8 440 100.0 447 100.0 394 100.0 352 100.0 118 100.0 1751 100.0 159

158

138

123

40

618

25.7

25.6

22.3

19.9

6.5

100

Íýã õ¿íä íîãäîõ ìàëûí òîî 20 õ¿ðòýëõ ìàëòàé /áîãîîð/ ºðõèéí àìüæèðãààíû íààä çàõûí õýðýãöýý õàíãàãäàõã¿é áàéãàà íü îéëãîìæòîé. Òèéì àòàë ÿàãààä òýä ìàë àæ àõóé ýðõýëæ áàéãààäàà ñýòãýë õàíàìæòàé áàéíà ãýæ õàðèóëàõ áîëîâ? Òýä àìüæèðãààíû õýðýãöýý, õýðýãëýýã ìàë àæ àõóéí ¿éëäâýðëýëýýð õàíãàæ áàéãàà ýñýõýýð áèø áóñàä îëîí ó÷èð øàëòãààíû õýìæ¿¿ðýýð õýìæèæ ìàë àæ àõóé ýðõýëæ áàéãààäàà ñýòãýë õàíãàëóóí áàéíà ãýæ õàðèóëæ áàéíà. Òóõàéëáàë, íýã õ¿íä íîãäîõ ìàëûí òîî 20 òîëãîéä /áîã ìàëä øèëæ¿¿ëñíýýð/ õ¿ðýõã¿é ìàë÷èí ºðõèéí 39.0 õóâü íü ìàë ìàëëàõ áîë ìèíèé õàìãèéí ñàéí õèéæ ÷àäàõ àæèë ó÷ðààñ ñýòãýë õàíãàëóóí áàéäàã ãýñýí áàéõàä, 47.2 õóâü íü ºâ çàëãàìæèëæ ýðõýëæ èðñýí ó÷èð ìàë àæ àõóé ýðõýëæ áàéãààäàà ñýòãýë õàíãàëóóí áàéíà ãýæ õàðèóëñàí áàéíà. ªðõèéí íýã õ¿íä íîãäîõ ìàëûí òîî ºñºõ òóòàì ìàë÷äûí ç¿ãýýñ ìàë àæ àõóéí ¿éëäâýðëýë àøèãòàé ó÷èð, ìèíèé õàìãèéí ñàéí õèéæ ÷àäàõ àæèë ãýñýí õàðèóëòûã ñîíãîõ õóâü õýìæýý ºññºí áàéíà. Òóõàéëáàë 20 õ¿ðòýë ìàëòàé 159 ºðõèéí 57.9 õóâü áóþó 92 ºðõ íü ìàë àæ àõóéí ¿éëäâýðëýë àøèãòàé ó÷èð ãýñýí õàðèóëòûã ñîíãîñîí áàéõàä 70-150 òîëãîé ìàëòàé 123 ºðõèéí 69.9 õóâü áóþó 86 ºðõ äýýðõ õàðèóëòûã ñîíãîñîí áàéíà. Ìàë÷äûí ñýòãýë õàíàìæèä îðëîãûí íºëººëºë /íýã õ¿íä íîãäîõ îðëîãîîð/

Õ¿ñíýãò 34 Ìàë÷äûí ìàë àæ àõóé ýðõýëæ áóéä ñýòãýë õàíãàëóóí áàéãààãèéí øàëòãààí 1 Àìüæèðãààíûõàà ãîë ýõ 2 ¿¿ñâýð ó÷èð 3 1 Ìàë àæ àõóéí ¿éëäâýð2 ëýë àøèãòàé ó÷èð 3

Òàéëáàð:

74

8000 õ¿ðòýë 86 16.2 93.5 41 11.2 44.6

Íýã õ¿íä íîãäîõ îðëîãî /-ººð/ 80012500141501- 58301-ýýñ 25000 41500 58300 äýýø 236 44.5 81.7 173 47.3 5-9.9

123 23.2 87.2 86 23.5 61.0

50 9.4 89.3 40 10.9 71.4

35 6.6 87.5 26 7.1 65.0

1 - Òóõàéí õàðèóëòûã ñîíãîæ õàðèóëñàí ìàë÷èí ºðõèéí òîî 2 - Òóõàéí õàðèóëòûã ñîíãîñîí ìàë÷èí ºðõèéí ä¿íä ýçëýõ õóâü 3 - Òóõàéí á¿ëãèéí ìàë÷äûí ä¿íä ýçëýõ õóâü

Ä¿í 530 85.8 366 59.2

ÌÎÍÃÎËÛÍ ÌÀË ÀÆ ÀÕÓÉÍ ÈÐÝÝįÉ

Ìàë÷äûí ìàë àæ àõóé ýðõýëæ áàéãààäàà ñýòãýë õàíãàëóóí áàéãààã ìàë÷èí ºðõèéí îðëîãîòîé õîëáîí àâ÷ ¿çýõýä íýã õ¿íä íîãäîõ ñàðûí îðëîãî 8000 òºãðºã õ¿ðòýëõ á¿ëýãò õàìðàõ ìàë÷äûí 93.5 õóâü íü àìüæèðãààíû ãîë ýõ ¿¿ñâýð ó÷èð ìàë ìàëëàæ áàéãààäàà ñýòãýë õàíàìæòàé áàéíà ãýñýí õàðèóëòûã ñîíãîñîí íü õàìãèéí ºíäºð ¿ç¿¿ëýëò áîëæ áàéíà. ̺í á¿ëãèéí 44.6 õóâü áóþó 41 ìàë÷èí ìàë àæ àõóéí ¿éëäâýðëýë àøèãòàé ó÷èð ãýñýí õàðèóëòûã ñîíãîñîí íü à÷ õîëáîãäëîîðîî õî¸ðäóãààð øàëòãààí áîëæ áàéíà. ªºðººð õýëáýë, ñýòãýë õàíãàëóóí áàéãààãèéí øàëòãààí íü íýã õ¿íä íîãäîõ ìàëûí òîîãîîð ÷, íýã õ¿íä íîãäîõ îðëîãîîð ÷ àâ÷ ¿çñýí èæèë áàéãàà íü õàðàãäàæ áàéíà.

7.1.2. Малчид мал аж ахуйн хєдєлмєр эрхэлж байгаадаа сэтгэл хангалуун бус байгаагийн шалтгаан

Ìàë àæ àõóéí õºäºëìºð ýðõýëæ áàéãààäàà ñýòãýë õàíàìæòàé áóñ áàéãàà ìàë÷èä áàñõ¿¿ áàéãàà áèëýý. Òýä ÿàãààä èíãýæ õàðèóëàõ áîëîâ ãýäãèéã òîäðóóëàõ çîðèëãîîð “Ìàë àæ àõóéí õºäºëìºð ýðõýëæ áàéãààäàà ñýòãýë õàíãàëóóí áóñ áàéãààãèéí øàëòãààí?” ãýñýí àñóóëòààð íèéò 52 ìàë÷íààñ ñóäàëãàà àâ÷ õàðèóëòûí íýãäñýí ä¿íã 20 äóãààð ãðàôèêààð, õàðèóëòûã à÷ õîëáîãäëîîð íü ýðýìáýëñýí ä¿íã 35 äóãààð õ¿ñíýãòýýð òóñ òóñ ¿ç¿¿ëýâ. Ñàíàë àñóóëãàä îðîëöñîí íèéò 52 ìàë÷íû 38 íü áóþó 73.0 õóâü íü áàéãàëèéí áýðõøýýë èõòýéãýýñ ìàë àæ àõóéí õºäºëìºð ýðõýëæ áàéãààäàà ñýòãýë õàíãàëóóí áóñ áàéíà ãýñýí õàðèóëòûã ñîíãîñîí íü õàìãèéí îëîí îðîëöîã÷èéã õàìàðñàí õàðèóëò áîëñîí áàéíà. Áàéãàëèéí áýðõøýýë èõòýé ãýñýí õàðèóëòûã 1 ä¿ãýýð ýðýìáýýð 15 ºðõ áóþó íèéò ºðõèéí 22.3 õóâü íü ñîíãîñîí áàéíà. Ãýòýë îëñîí îðëîãî àìüäðàë àõóéä õ¿ðýëöäýãã¿é ãýñýí õàðèóëòûã 1 ä¿ãýýð ýðýìáýýð 25 ºðõ áóþó íèéò ºðõèéí 41.1 õóâü íü ñîíãîñîí íü õ¿ì¿¿ñ ýíýõ¿¿ õàðèóëòàä õàíäàõäàà áàéãàëèéí áýðõøýýë èõòýé ãýñýí õàðèóëòààñ èë¿¿ à÷ õîëáîãäîë ºã÷ áàéãààã õàðóóëæ áàéíà. Ìàë÷äûí ìàë ìàëëàõäàà ñýòãýë õàíãàëóóí áóñ áàéãààãèéí øàëòãààí Ãðàôèê 20 Ìàë÷äûí ñàíàë /õóâèàð/ 0

10

20

30

40

Áàéãàëèéí áýðõøýýë èõòýéãýýñ Îëñîí îðëîãî àìüäðàëä õ¿ðýëöäýãã¿é Áºãë¿¿, íèéãìèéí õºãæ뺺ñ õîë Õ¿¿õäèéí ñóðãóóëü áîëîâñðîëä ñºðºã íºëººòýé

60

70

80 73 71.1

40.3 36.5

ÌÀÀ-í õºäºëìºð õ¿íä Áóñàä

50

30.7 3.8

Áàéãàëèéí áýðõøýýëèéí õîð íºëºº íü æèë á¿ð òîõèîëäîîä áàéäàãã¿é, íºãºº òàëààð áàéãàëèéí áýðõøýýëèéã äàâàí òóóëàõ áîëîìæ áàéãàà, õàðèí àìüäðàë àõóéä ìàë àæ àõóéí îðëîãî õ¿ðýëöýæ áàéãàà ýñýõ àñóóäàë õàìãèéí ÷óõàë õ¿÷èí ç¿éë áîëîõ íü ýíäýýñ õàðàãäàæ áàéíà. Ìàë àæ àõóéí õºäºëìºð ýðõýëæ áàéãààäàà ñýòãýë õàíãàëóóí ãýæ õàðèóëñàí ìàë÷äûí äèéëýíõ /68.6 õóâü/ íü ßàãààä? ãýñýí àñóóëòàä ýäèéí çàñãèéí òàëààñ íü õàíäàæ àìüæèðãààíû ìààíü ãîë ýõ ¿¿ñâýð ó÷èð ãýæ õàðèóëñàí áîë ñýòãýë õàíãàëóóí áóñ ãýæ õàðèóëñàí ìàë÷äûí äèéëýíõ íü /71.1 õóâü/ óã àñóóëòàä ìºí ë ýäèéí çàñãèéí òàëààñ íü õàíäàæ “îëñîí îðëîãî àìüäðàë àõóéä õ¿ðýëöäýãã¿é ó÷èð” ãýñýí õàðèóëòûã ñîíãîñîí áàéíà.

75

ÌÎÍÃÎËÛÍ ÌÀË ÀÆ ÀÕÓÉÍ ÈÐÝÝįÉ

Ìàë àæ àõóéí õº äºëìºð ýðõýëæ áàéãààäàà ñýòãý ë õàíãàëóóí áóñ áàéãààãèéí íýëýýä õóâèéã ìàë àæ àõóéí õºäºëìºð õ¿íä õ¿÷èð /30.7 õóâü/, áºãë¿¿, íèéãìèéí õºãæ뺺ñ õîöîðäîã /40.3 õóâü/, õ¿¿õäèéí áîëîâñðîëä ìóóãààð íºëººëäºã /36.5 õóâü/ çýðýã õàðèóëòóóä ýçýëæ áàéãàà áºãººä, òýäãýýð øàëòãààí, õ¿÷èí ç¿éëñèéã à÷ õîëáîãäëûí õóâüä èõýâ÷ëýí 2, 3 äóãààðò ýðýìáýëñýí íü 37 äóãààð õ¿ñíýãòýýñ õàðàãäàæ áàéíà. Ýíý á¿ãäýýñ ¿íäýñëýí ìàë àæ àõóéí õºäºëìºð ýðõýëæ áàéãààäàà ñýòãýë õàíãàëóóí áóñ áàéãàà õ¿ì¿¿ñèéí èéì áàéäàëä õ¿ðñýí ãîë øàëòãààí íü ìàë àæ àõóéãààñ îëñîí îðëîãî íü òýäíèé àìüäðàë, àõóéä õ¿ðýëöäýãã¿é ÿâäàë ãýæ ä¿ãíýæ áîëîõ áàéíà. Õýðýâ ñýòãýë õàíãàëóóí áóñ áàéãàà áîë ò¿¿íèé øàëòãààí

Õ¿ñíýãò 35 Õàðèóëò 1 Îëñîí îðëîãî àìüäðàë àõóéä õ¿ðýëöäýãã¿é ó÷èð

ÌÀÀ-í õºäºëìºð õ¿íä ó÷èð

Áàéãàëèéí áýðõøýýë èõòýéãýýñ

Áºã ë ¿¿, í èé ã ì èé í õºã æ뺺ñ õîöîð äîã ó÷èð Õ ¿¿õ äè é í ñ ó ðã ó óë ü áîëîâñðîëä ìóóãààð íºëººëäºã ó÷èð

Áóñàä

Ä¿í

Õàðèóëòûí ä¿í /ýðýìáýýð/

Õàðèóëòûí òîî

Íèéò õàðèóëòûí ä¿íä ýçëýõ õóâü

Íèéò 52 îðîëöîãñäûí ä¿íä ýçëýõ õóâü

2 1 2 3 ä¿í 1 2 3 ä¿í 1 2 3 ä¿í 1 2 3 ä¿í 1 2 3 ä¿í 1 2 3 ä¿í

3 25 8 4 37 3 10 3 16 15 18 5 38 2 5 14 21 5 3 11 19

4 18.8 6.0 3.0 27.8 2.2 7.6 2.2 12.0 11.3 13.5 3.8 28.6 1.5 3.7 10.6 15.8 3.8 2.2 8.3 14.3 0.75 0.75 1.5 100.0

5 49.1 15.9 7.3 71.1 6.5 18.1 5.6 30.7 29.3 33.6 10.3 73.0 3.0 9.9 25.0 40.3 9.0 5.6 21.6 36.5 1.7 2.1 3.8 -

1 1 2 133

Ìàë àæ àõóéí õºäºëìºð ýðõýëæ áàéãààäàà ñýòãýë õàíàìæòàé áóñ áàéíà ãýæ õàðèóëñàí ìàë÷äûã íýã õ¿íä íîãäîõ ñàðûí îðëîãûí ò¿âøèíãýýð íü àíãèëæ ¿çýõýä 16 õóâü íü íýí ÿäóó, 50.7 õóâü íü ÿäóó, 20.4 õóâü íü äóíäàæ, 12.9 õóâü íü äóíäæààñ äýýø àìüæèðãààíû ò¿âøèíä õàìðàãäàæ áàéíà /36 äóãààð õ¿ñíýãò/. Ìàë ìàëëàæ áàéãààäàà ñýòãýë õàíãàëóóí áóñ áàéãàà ìàë÷äûí õóâüä òý äíèé î ðë îãûí õ ýìæ ýý áó óðàõ ò óòàì “ îë ñîí îð ëîãî àìü æèð ãààíä õ¿ðýëöäýãã¿é ó÷èð ìàë àæ àõóéí ¿éëäâýðëýë ýðõýëæ áàéãààäàà ñýòãýë õàíãàëóóí áóñ áàéíà” ãýæ õàðèóëñàí ìàë÷íû òîî íýìýãäýæ áàéíà. Òóõàéëáàë 58.3 ìÿíãàí òºãðºãººñ äýýø íýã õ¿íä íîãäîõ ñàðûí îðëîãî á¿õèé ºðõèéí 37.5 õóâü íü îëñîí îðëîãî àìüäðàë àõóéä õ¿ðýëöäýãã¿é ãýñýí õàðèóëòûã ñîíãîñîí áàéõàä 41-58 ìÿíãàí òºãðºãèéí îðëîãîòîé ºðõèéí 61.9 õóâü, 25-41 ìÿíãàí òºãðºãèéí îðëîãîòîé ºðõèéí 63 õóâü, 8.0 ìÿíãàí òºãðºã õ¿ðòýë îðëîãîòîé ºðõèéí /íýí ÿäóó ºðõ/ 88.9 õóâü íü äýýðõ õàðèóëòûã ñîíãîñîí áàéíà. Ìàë àæ àõóéãààñ îëîõ îðëîãûí õ¿ðýëöýý ÿìàð áàéõ íü ìàë÷äûí ìàë àæ àõóéí ¿éë àæèëëàãààíäàà ñýòãýë õàíàìæòàé áàéõ ýñýõèéã øèéäâýðëýõ ãîë ¿ç¿¿ëýëò áîëîõûã ýíýõ¿¿ ñóäàëãàà äàõèí íîòîëæ áàéíà /36 äóãààð õ¿ñíýãò/.

76

ÌÎÍÃÎËÛÍ ÌÀË ÀÆ ÀÕÓÉÍ ÈÐÝÝįÉ

Ìàë÷èä ìàë àæ àõóéí õºäºëìºð ýðõýëæ áàéãààäàà ñýòãýë õàíãàëóóí áóñ áàéãààãèéí øàëòãààí /íýã õ¿íä íîãäîõ ñàðûí îðëîãîîð/

Õ¿ñíýãò 36 Yç¿¿ëýëò Ñóäàëãààíä îðîëöñîí ìàë÷èí ºðõèéí îðëîãûí á¿ëýãëýë /õóâèàð/ Îëñîí îðëîãî àìüäðàë àõóéä õ¿ðýëöäýãã¿é ó÷èð /õóâèàð/ Ìàë àæ àõóéí õºäºëìºð õ¿íä ó÷èð /õóâèàð/ Áàéãàëèéí áýðõøýýë èõòýéãýýñ /õóâèàð/ Áºãë¿¿, íèéãìèéí õºãæ뺺ñ õîöðîãäñîí ó÷èð /õóâèàð/ Õ¿¿õäèéí ñóðãóóëü, áîëîâñðîëä ìóóãààð íºëººëäºã /õóâèàð/ Áóñàä /õóâèàð/

Íýã õ¿íä íîãäîõ ñàðûí îðëîãûí á¿ëýãëýë Åðºíõèé 8000 800125001 41501 58301-ýýñ äóíäàæ õ¿ðòýë 25000 41500 58300 äýýø 16.0

50.7

20.4

9.3

3.6

100

88.9

79.8

63

61.9

37.5

74.3

19.4

26.3

41.3

42.9

62.5

32.8

86.1

73.7

76.1

66.7

75.0

72.5

38.9

37.7

39.1

47.6

37.5

37.9

36.1 2.8

33.3 7.9

47.8 2.2

38.1 0

37.5 0

37.9 7.8

Íýã õ¿íä íîãäîõ ñàðûí îðëîãî 58.3 ìÿíãàí òºãðºãººñ äýýø àòàë îëñîí îðëîãî àìüäðàëä õ¿ðýëöýõã¿é áàéíà ãýæ õàðèóëñàí ìàë÷èäòàé ÿðèëöàæ áàéõàä òýäíèé äèéëýíõ íü çàðëàãà èõ, ¿ð õ¿¿õýä íü èõ, äýýä ñóðãóóëüä ñóðàëöäàã, ìàøèí òåõíèêòýé, ò¿¿íèé øàòàõ òîñëîõ ìàòåðèàëûí çàðäàë èõ ãàðäàã, ãýð îðíîî òîõèæóóëàõ, ìàëûí ¿¿ëäýð óãñàà ñàéæðóóëàõ çýðýã àæèëä îðëîãî õ¿ðýëöýõã¿é áàéíà, õîîë õ¿íñíèé õàíãàìæ áîëîìæòîé ÷ àõóéí íààä çàõûí õýðýãöýýãýý îðëîãîîðîî õàíãàæ ÷àäàõã¿é áàéíà ãýñýí òàéëáàð õýëæ áàéíà. Åð íü ºðõèéí îðëîãî íýìýãäýõèéí õýðýýð òýäíèé ýëäýâ òºðëèéí õýðýãëýý íýìýãäýæ çàðëàãà ºñ÷ áàéãàà, õóâü õ¿ì¿¿ñèéí ººðñäèéí ñýòãýëãýýíèé îíöëîã çýðãýýñ õàìààð÷ ìàë ìàëëàæ áàéãààäàà ñýòãýë õàíàìæòàé áàéãàà ýñýõýý ìàë÷èä ºíººäðèéí áîäèò îðëîãîîð òîäîðõîéëîõ áèø ººðñäèéí áîäîë, ñàíàà, ¿çýìæýýð òîäîðõîéëæ áîëîõûã äýýðõ æèøýý õàðóóëæ áàéíà. Ìàë àæ àõóéí õºäºëìºð ýðõýëæ áàéãààäàà ñýòãýë õàíãàëóóí áóñ áàéãàà ìàë÷èí ºðõèéí 64.9 õóâü íü 40 õ¿ðòýë ìàëòàé /áîãä øèëæ¿¿ëñýí íýã õ¿íä íîãäîõ ìàëûí òîîãîîð/, 16.9 õóâü íü 40-70 òîëãîé ìàëòàé, 12.9 õóâü íü 70-150 òîëãîé ìàëòàé, 5.3 õóâü íü 150-ààñ äýýø òîëãîé ìàëòàé áàéíà /37 äóãààð õ¿ñíýãò/.

37 äóãààð õ¿ñíýãòýýñ ¿çýõýä íýã õ¿íä íîãäîõ ìàëûí òîî òîëãîé áóóðàõûí õýðýýð ìàë÷äûí îðëîãûí áîëîí ñýòãýë õàíàìæèéí ò¿âøèí åðºíõèé人 áóóðàõ õàíäëàãà àæèãëàãäàæ áàéíà. Ò¿¿í÷ëýí îëîí ìàëòàé ìàë÷èí ºðõ áàéãàëèéí áýðõøýýëýýñ èë¿¿ èõ áîëãîîìæèëæ áàéãàà íü ÷ äýýðõ õ¿ñíýãòýýñ õàðàãäàæ áàéíà. Òóõàéëáàë 20-40 òîëãîé ìàëòàé ºðõèéí 68.5 õóâü íü áàéãàëèéí áýðõøýýëýýñ áîëæ ñýòãýë õàíàìæã¿é áàéíà ãýñýí áîë 150-èàñ äýýø òîëãîé ìàëòàé ºðõèéí 83.3 õóâü íü óã øàëòãààíûã ñîíãîñîí áàéíà. Ìàë àæ àõóéí õºäºëìºð ýðõýëæ áàéãààäàà ñýòãýë õàíàìæã¿é áàéãàà ìàë÷èí ºðõ¿¿ä ÿàãààä èíãýæ õàðèóëàõ áîëñíûã òýäíèé ìàëûí òîî òîëãîé, íýã õ¿íä íîãäîõ îðëîãûí ò¿âøèíãýýñ õàìààðóóëæ ñóäëàõàä åðºíõèé人 èæèë ¿ð ä¿í ãàð÷ áàéíà.

77

ÌÎÍÃÎËÛÍ ÌÀË ÀÆ ÀÕÓÉÍ ÈÐÝÝįÉ

Ìàë÷èä ìàë àæ àõóéí õºäºëìºð ýðõýëæ áàéãààäàà ñýòãýë õàíàìæã¿é áàéãààãèéí øàëòãààí /íýã õ¿íä íîãäîõ ìàëûí òîîãîîð, õóâèàð/ Õ¿ñíýãò 37 ¯ç¿¿ëýëò Îëñîí îðëîãî àìüäðàë àõóéä õ¿ðýëöäýãã¿é ó÷èð Ìàë àæ àõóéí õºäºëìºð õ¿íä ó÷èð Áàéãàëèéí áýðõøýýë èõòýéãýýñ Áºãë¿¿, íèéãìèéí õºãæ뺺ñ õîöðîãäñîí ó÷èð Õ¿¿õäèéí ñóðãóóëü, áîëîâñðîëä ìóóãààð íºëººëäºã Áóñàä Á¿ãä

0-20

20-40

40-70

70-150

150-ààñ äýýø

Ä¿í

82.6 21.7 77.2

92.6 35.2 68.5

50.0 42.1 78.9

58.6 34.5 75.9

50.0 41.7 83.3

75.9 30.8 76.9

35.9

35.2

55.3

41.4

25.0

39.7

39.1 3.3 40.9

35.2 9.3 24.0

31.6 2.6 16.9

41.4 6.9 12.9

41.7 0 5.3

37.5 6.1 100

7.2. Малчид єєрсÌàë÷èä ººðèéí àìüäàð÷ áóé àõóé íºõöºë人 õýð çýðýã ñýòãýë õàíãàëóóí дийнхєє áàéãààã òîäîðõîéëîõûí òóëä ñóäàëãààíä õàìðàãäñàí íèéò ìàë÷èí ºðõèéí ам ьж ир га ан ы àìüæèðãààíû ò¿âøèíã ººðñ人ð íü ¿íýë¿¿ëýõ íü ç¿éòýé ãýæ ¿çýâ. тївшинг ªºðñäèé㺺 äóíäæààñ äýýø àìüæèðãààòàé ãýæ ¿çýæ áàéãàà ìàë÷èä àõóé їнэлсэн нь áàéäàëäàà ñýòãýë õàíàìæòàé áàéãàà, àìüæèðãààíû äóíäàæ ò¿âøèíä áàéíà ãýæ òîäîðõîéëñîí áîë àõóé áàéäàëäàà äóíä çýðýã õàíàìæòàé, äóíäààñ äîîø ãýæ ¿íýëñýí áîë ñýòãýë õàíàìæã¿é áàéíà ãýæ ¿çýæ áîëîõ òàëòàé. Ãýõäýý ìàë ÷èä àõóé áàéäàëäàà õ ýð çýðýã ñýòãýë õàíàìæòàé áóéã òîäîðõîéëîõ ýíýõ¿¿ àðãà íü òóéëûí çºâ ãýæ áèä ¿çýõã¿é áàéãàà áºãººä òàâüñàí çîðèëòûã òîäðóóëàõ íýã ë îðîëäëîãî ãýæ ¿çýæ áàéíà. Ñóäàëãààã ñîíèðõîëòîé áîëãîõ ¿¿äíýýñ ìàë÷äûí ººðñäèéíõºº àìüæèðãààíû ò¿âøèíã òîäîðõîéëñîí òîäîðõîéëîëòûã ¯íäýñíèé ñòàòèñòèêèéí ãàçðààñ òîãòîîñîí æèøèãòýé õàðüöóóëàí ñóäëàâ. ¯íäýñíèé ñòàòèñòèêèéí ãàçàð /¯ÑÃ/-ààñ õýðýãëýýíèé ñàãñíû á¿òýö, ºð㺠í õýðýãëýýíèé õ¿íñ, á àðààíû ¿íý, íý ã õ¿íèé õîîë ò ýæýýë á óñàä õýðýãëýýíèé íààä çàõûí çîõèñòîé íîðì, íîðìàòèâ çýðãèéã òóñãàé àðãà÷ëàëààð òîîöîæ àìüæèðãààíû äîîä ò¿âøèíã /íýã õ¿íä íîãäîõ ñàðûí îðëîãî/ ýäèéí çàñãèéí á¿ñýýð æèë á¿ð òîãòîîäîã áºãººä 2003 îíä äàðààõü áàéäëààð òîãòîîñîí áàéíà.16 ¯¿íä: Áàðóóí á¿ñ 19500 òºãðºã Ç¿¿í á¿ñ 20500 òºãðºã Òºâèéí á¿ñ 19800 òºãðºã Õàíãàéí á¿ñ 19990 òºãðºã Óëààíáààòàð 25300 òºãðºã ¯íäýñíèé ñòàòèñòèêèéí ãàçðûí äàðãûí òóøààëààð áàòëàãäñàí 2003 îíû àìüæèðãààíû äîîä ò¿âøèí íü ýäèéí çàñãèéí á¿ñýýð áàãà çýðýã ÿëãààòàé áîëîâ÷ åðºíõèé人 õºäºº, îðîí íóòàãò íýã õ¿íèé ñàðûí õýðýãëýý îéðîëöîîãîîð 20000 òºãðºã ãýæ òîãòîîñîí áàéíà. Çàñãèéí ãàçàð, ñàëáàðûí ÿàìíààñ õºäºëìºðèéí õºëñíèé äîîä õýìæýýã òîãòîîäãîîñ áóñ àìüæèðãààíû áàòàëãààæèõ äîîä ò¿âøíèé ºðòãèéã òîãòîîæ ºãäºãã¿é àæ. Èéì ó÷ðààñ àìüæèðãààíû áàòàëãààæèõ äîîä ò¿âøèí ãýñýí òºðèéí çºâøººðºãäñºí õýì õýìæýý íü ¯íäýñíèé ñòàòèñòèêèéí ãàçðààñ ãàðãàñàí àìüæèðãààíû äîîä ò¿âøèí áîëäîã áºãººä ººð àëáàí ¸ñíû òîäîðõîéëîëò ¿ã¿é þì.

16

78

¯ÑÃ-ûí äàðãûí 2003 îíû 50-ð òóøààë

ÌÎÍÃÎËÛÍ ÌÀË ÀÆ ÀÕÓÉÍ ÈÐÝÝįÉ

Íèéãìèéí õàëàìæèéí òóõàé õóóëèéí 3.1.3-ä “íýí ÿäóó õ¿í ãýæ òóõàéí õ¿íä íîãäîõ îðëîãûí õýìæýý íü àìüæèðãààíû äîîä ò¿âøèíãèéí 40 õóâèàñ äîîãóóð, òýðõ¿¿ îðëîãûíõîî õýìæýýãýýð õÿçãààðëàãäìàë õýðýãëýýòýé õ¿íèéã;” õýëíý ãýæ òîäîðõîéëñîí áàéäàã. Ýíý íü îäîîãèéí æèøãýýð òîîöîæ ¿çâýë îéðîëöîîãîîð ºðõèéí íýã õ¿íä íîãäîõ ñàðûí îðëîãî 8000 òºãðºã áóþó ò¿¿íýýñ äîîø õýìæýýòýé áàéíà. Õàðèí ÿìàð ºðõèéã äóíäàæ, äóíäæààñ äýýø ãýæ ¿çýõ òóõàé îéëãîëò òîäîðõîé áóñ áàéíà. Òà ººðèéíõºº àìüæèðãààã ÿìàð ò¿âøèíä áàéíà ãýæ ¿çýæ áàéíà âý? /çºâõºí íýã õàðèóëò ºãíº/ ãýñýí àñóóëòààð ìàë÷äààñ ñîöèîëîãèéí ñóäàëãàà àâàõàä ìàíàé ñóäàëãààíä îðîëöñîí íèéò 773 ìàë÷íû 55 áóþó 7.1 õóâü íü äóíäæààñ äýýø, 530 áóþó 68.6 õóâü íü äóíäàæ, 160 áóþó 20.8 õóâü íü ÿäóó, 28 áóþó 3.5 õóâü íü íýí ÿäóó ãýæ ººðñäèé㺺 òîäîðõîéëñîí áàéíà /21 ä¿ãýýð ãðàôèê/. Ìàë÷èä ººðñäèéíõºº àìüæèðãààíû ò¿âøèíã ¿íýëñýí áàéäàë

Ãðàôèê 21

Ñóäàëãààíû ä¿íã óëñààñ òîãòîîñîí àìüæèðãààíû ò¿âøèíòýé õàðüöóóëæ 38 äóãààð õ¿ñíýãòýýð ¿ç¿¿ëýâ. Ýíýõ¿¿ ñóäàëãààíààñ ¿çýõýä ¯ÑÃ-ààñ òîãòîîñîí æèøãýýð íýí ÿäóó /íýã õ¿íä íîãäîõ ñàðûí îðëîãî 8000 òºãðºã õ¿ðòýëõ/ ìàë÷èí ºðõèéí äºíãºæ 6.6 õóâü íü ººðñäèé㺺 íýí ÿäóó ãýæ ¿íýí çºâ òîäîðõîéëæ õàðèí 62.3 õóâü íü äóíäàæ, 1.6 õóâü íü äóíäæààñ äýýø àìüæèðãààòàé ãýæ áîäèò áàéäëààñàà èë¿¿ ººäðºãººð àìüæèðãààíû áàéäëàà òîäîðõîéëñîí áàéíà. Ìàë÷èä ººðèéíõºº àìüæèðãààíû ò¿âøèíã ¿íýëñýí áàéäàë /çºâõºí íýã õàðèóëò ºãíº/ Õ¿ñíýãò 38 Íýã õ¿íä íîãäîõ ñàðûí îðëîãûí á¿ëýãëýë /òºãðºãººð/

0-8000 /íýí ÿäóó ºðõ/ 8001-20000 /ÿäóó ºðõ/ 20001-33000 33001-58300 58301-83300 83301-ñ äýýø Ä¿í 772

* **

Ñóäàëãààíä õàìðàãäñàí ìàë÷èí ºðõèéí àìüæèðãààíû ò¿âøèí /¯ÑÃ-ûí æèøãýýð òîî õóâü**

¯¿íýýñ: Ìàë÷èí ºðõ ººðñäèéíõºº àìüæèðãààíû ò¿âøèíãýý ¿íýëñýí áàéäàë Äóíäæààñ äýýø

Äóíäàæ

ßäóó

Íýí ÿäóó

òîî

õóâü*

òîî

õóâü*

òîî

õóâü*

òîî

õóâü*

122

15.8

2

1.6

76

62.3

36

29.5

8

6.6

286 179 141 25 19 100.0

37.0 23.2 18.3 3.2 2.5 55

13 15 18 2 5 7.1

4.5 8.4 12.8 8.0 26.3 530

185 130 103 23 13 68.6

64.7 72.6 73.0 92.0 68.4 161

74 30 20 0 1 20.8

25.9 16.8 14.2 0.0 5.3 26

14 4 0 0 0 3.5

4.9 2.2 0.0 0.0 0.0

Àñóóëãàä îðîëöñîí òóõàéí á¿ëãèéí ìàë÷èí ºðõèéí ä¿íä ýçëýõ õóâü Àñóóëãàä îðîëöñîí íèéò ìàë÷èí ºðõèéí ä¿íä ýçëýõ õóâü

¯ÑÃ-ûí æèøãèéí äàãóó íýí ÿäóó àìüæèðãààòàé ºðõºä òîîöîãäîõ 122 ºðõººñ äºíãºæ 8 ºðõ áóþó 6.6 õóâü íü ººðñäèéíõºº àìüæèðãààã íýí ÿäóó ãýæ æèøãèéí äàãóó çºâ òîäîðõîéëæ, 36 ºðõ áóþó 29.5 õóâü íü ÿäóó, 76 ºðõ áóþó 62.3 79

ÌÎÍÃÎËÛÍ ÌÀË ÀÆ ÀÕÓÉÍ ÈÐÝÝįÉ

õóâü íü äóíäàæ àìüæèðãààòàé ãýæ òîäîðõîéëñîí áàéíà. Äýýðõ áàéäëààñ ¿çýõýä íýí ÿäóó áîëîí ÿäóó ºðõèéí ìàë÷èä ººðñäèéíõºº àìüæèðãààíû áàéäëûã áîäèòîé, çºâ òîäîðõîéëæ ÷àäàõã¿é, áîäèò áàéäëààñàà äýýã¿¿ð ¿íýëæ áàéíà. Ñóäàëãààíä îðîëöñîí 772 ìàë÷èí ºðõèéí àìüæèðãààíû ò¿âøèíã ¯ÑÃûí æèøãýýð ¿íýëýõýä 15.8 õóâü íü íýí ÿäóó, 37.0 õóâü íü ÿäóó, 47.2 õóâü íü äóíä áóþó äóíäààñ äýýø àìüæèðãààòàé áàéãàà õýäèé ÷ òýäíèé ººðñäèéí àìüæèðãààíû ò¿âøèíãýý 3.5 õóâü íü íýí ÿäóó, 20.8 õóâü íü ÿäóó, 75.7 õóâü íü äóíä áóþó äóíäààñ äýýø àìüæèðãààòàé ãýæ òîäîðõîéëñîí áàéíà. Ìàë÷èä ººðñäèéí àìüæèðãààíû ò¿âøèíãýý áîäèò áàéäëààñ äýýã¿¿ð ¿íýëæ áàéãàà íü ìîíãîë õ¿íèé óóæóó òàéâàí óõààí, àñóóäàëä ººäðºã õàíääàã ìàë÷èí õ¿íèé çàí çàíøèë, “áîëæ áàéíà, á¿òýæ áàéíà” ãýæ ÿðüæ õýëñýýð èðñýí óëàìæëàë, ìýäýýëëèéí õîìñ áàéäàë, áîëîâñðîëûí ò¿âøèí áàãà, ýëäýâ õýðýãëýý áàãà, ìîíãîë ç¿éð öýöýí ¿ãýýð áîë “ìºð á¿òýí, ãýäýñ öàòãàëàí” òîõèîëäîëä ººð èë¿¿ ç¿éë øààðäààä áàéäàãã¿éòýé õîëáîîòîé àæ. Ò¿¿í÷ëýí õ¿¿õäèéí ñóðãàëòûí òºëáºð çýðýã èõ õýìæýýíèé çàðäàë ãàðãààã¿é ìàë÷èí ºðõ¿¿ä îäîîãèéí áàéãàà áàéäëàà äóíä ÷èíýýíä áîëîîä áàéíà ãýæ îéëãîäîã àæ. Õàðèí ºðõèéí íýã õ¿íä íîãäîõ îðëîãûí õýìæýý íýìýãäýõ òóòàì ìàë÷èä ººðñäèéíõºº àìüæèðãààíû ò¿âøèíä ºãºõ ¿íýëýëò íü ¯íäýñíèé ñòàòèñòèêèéí ãàçðààñ ãàðãàñàí øàëãóóðò íýëýýä äºõºæ áàéíà. Òóõàéëáàë àìüæèðãààíû äîîä ò¿âøíýýñ äýýø 1.5-2.9 äàõèí èõ îðëîãîòîé /33001-58300òºã/ 141 ìàë÷èí ºðõèéí 20 íü áóþó 14.2 õóâü íü ººðñäèéí àìüæèðãààíû ò¿âøèíã ÿäóó ãýæ òîäîðõîéëñíûã ýñ òîîöâîë äèéëýíõ õýñýã íü àìüæèðãààãàà äóíä áóþó äóíäààñ äýýø ãýæ òîäîðõîéëñîí áàéíà. Ìàë÷èä ººðèéíõºº àìüæèðãààíû ò¿âøèíã ¿íýëñýí áàéäàë /çºâõºí íýã õàðèóëò ºãíº/

Àìüæèðãààíû ò¿âøèíãèéí ¿íýëãýý /õóâèàð/

Ãðàôèê 22 100 88.4

90 80 70

72.7 62.3

73

68.4

64.7

Äóíäààñ äýýø

60

Äóíäàæ

50

ßäóó

40

Íýí ÿäóó

30 20 10 0 0-8000

8001-20000

20001-33000

33001-58300

58301-83300

83301-ñ äýýø

ªðõèéí íýã õ¿íä íîãäîõ ñàðûí îðëîãî /ìÿí.òºã/

7.3. Тєрийн захиргаа, боловсрол, эрїїл мэндийн байгууллагын їйлчилгээний талаарх малчдын сэтгэл хан амж

80

Ìàë÷èä ñóì, ñóðãóóëü, õ¿í ìàëûí ýìíýëýã, õóóëü õ¿÷íèé áàéãóóëëàãà, õàðèëöàà õîëáîîíû àæèë ¿éë÷èëãýýã õýðõýí ¿íýëæ áàéãààã 23 äóãààð ãðàôèê, 28 äóãààð õàâñðàëò õ¿ñíýãòýýð õàðóóëàâ. Ìàë÷äûí ¿çýæ áàéãààãààð õóóëü, õ¿÷íèé áàéãóóëëàãóóäûí ¿éë àæèëëàãàà áîëîìæèéí ò¿âøèíä, ñóìûí àæèë, ìàë ýìíýëãèéí ¿éë÷èëãýý ÷ äóíä çýðýã õàðèí õàðèëöàà õîëáîî, ñóðãóóëèéí ¿éë÷èëãýýã ñóäàëãààíä îðîëöîãñäûí 80.4-86.1 õóâü íü äóíä çýðýã áóþó õàíãàëòã¿é áàéíà ãýæ ¿íýëñýí áàéíà. Òºðèéí çàõèðãààíû áîëîí òºðèéí ¿éë÷èëãýýíèé áàéãóóëëàãûí ¿éë àæèëëàãààíä ìàë÷èä ¿íýëãýý ºãºõ人 óã áàéãóóëëàãóóäûíõàà òàëààð ìýäýýëýë õîìñ, åðºíõèé人 òààìãààð àñóóäàëä õàíäàæ áàéãàà áàéäàë íýëýýä àæèãëàãäàæ

ÌÎÍÃÎËÛÍ ÌÀË ÀÆ ÀÕÓÉÍ ÈÐÝÝįÉ

áàéñíûã òýìäýãëýæ áàéíà. պ人 îðîí íóòàãò òºðèéí áàéãóóëëàãûí ¿éë àæ èëë àãààíä ìàë÷ èä îðî ëöäîãã¿é, ñîíèðõäîãã¿é, òý ãýý ä ÷ ò ºðèéí áàéãóóëëàãààñ èðãýäèéí îðîëöîîã íýìýãä¿¿ëýõ òàëààð çîõèîæ áàéãàà àæèë õàíãàëòã¿é áàéíà. Õ¿¿õä¿¿ä íü ºäºð òóòàì ¿éë÷ë¿¿ëæ áàéäàã áîëîõîîð ñóðãóóëèéí ¿éë àæèëëàãààíû òàëààð ìàë÷èä çîõèõ ìýäýýëýëòýé áàéäàã áîëîëòîé. Òýãýýä ÷ ñóðãóóëèéí ¿éë àæèëëàãààíä íýëýýä ø¿¿ìæëýëòýé õàíäàæ áàéâ. Õàìãèéí ãîë ø¿¿ìæëýë íü ñóðãàëòûí ÷àíàð ìóó, íàðèéí ìýðãýæëèéí áàãø íàðûí õ¿ðýëöýý õàíãàëòã¿é áàéäàã àæ. Õàðèí ñóäàëãààíä õàìðàãäñàí íèéò ìàë÷äûí äèéëýíõ íü õóóëü, õ¿÷íèé áàéãóóëëàãóóäûí ¿éë÷èëãýýã ñàéí áóþó áîëîìæèéí õýìæýýíä áàéíà ãýæ ¿íýëñýí íü òºðèéí áóñàä áàéãóóëëàãààñ õàìãèéí ºíäºð ¿íýëãýýòýé áàéíà. Ãýõäýý äýä á¿òýö ñàéí õºãæñºí, ìàëûí õóëãàé èõòýé íóòãèéí ìàë÷èä õóóëü, õ¿÷íèé áàéãóóëëàãûí ¿éë àæèëëàãààã èõýíõäýý ìóó ãýæ ¿íýëñýí áàéõàä äýä á¿òöýýñ àëñëàãäñàí, ìàëûí õóëãàé áàãàòàé íóòãèéí ìàë÷èä ñàéí ãýñýí ¿íýëãýý ºã÷ áàéãàà íü òèéì ÷ áîäèòîé ¿íýëãýý áóñûí çýðýãöýý ãýìò õýðýã, õóëãàé çýðýã àñóóäàëä ºðòººã¿ é õ¿ì¿¿ñ õó óëü, õÿíàë òûí áàéãóóë ëàãûí òàëààð ìóó ñýòãýãäýëã¿é áàéäàã çýðýã íºëººëºë áàéíà. Òºðèéí çàõèðãàà, áîëîâñðîë, ýð¿¿ë ìýíäèéí áàéãóóëëàãûí ¿éë÷èëãýýíèé òàëààðõ ìàë÷äûí ñàíàà áîäîë Ãðàôèê 23 Õàíãà ëòòàé

Äóíä

Õàíãàëòã¿é

60 50 40 30 20 10 0 Ñóìû í àæèë

Ñóðãóóëü

ÌÝ-àæè ë

Õóóëü, öàãäàà

Õàðèëöàà õîëáîî

Õ¿í ýìíýëýã

Ìàë÷èä òºðèéí áàéãóóëëàãóóäûí ¿éë àæèëëàãààíä òºäèéëºí ñýòãýë õàíàìæòàé áèø áàéãàà õýäèé ÷ îãò íèéöýõã¿é áàéíà ãýæ ¿çýõã¿é áàéíà. Ìàë÷äûí õóâüä ýì÷èä öàã òóõàéä íü äóóäëàãà ºãºõ áîëîìæ ìóó /42.2 õóâü/, õàðèí ýì÷ äóóäëàãà àâìàãö õóãàöààíäàà èðýõ áîëîìæ íü òýäíèé äóóäëàãà ºãºõººñ èë¿¿ íàéäâàðòàé áàéãàà àæ. Õ¿í ýìíýëãèéí ¿éë÷èëãýýíèé òàëààðõ ìàë÷äûí ¿íýëãýý

Õ¿ñíýãò 39 ¯íýëãýý ¯ç¿¿ëýëò Ýì÷èä öàã òóõàéä íü äóóäëàãà ºãºõ áîëîìæ Ýì÷ äóóäëàãà àâìàãö öàã õóãàöààíäàà èðýõ áîëîìæ Ýì òàðèàíû îëäîö Ýì òàðèàíû ¿íý

Íèéò ä¿í

Ñàéí òîî õóâü

Äóíä çýðýã òîî õóâü

Ìóó òîî õóâü

òîî

õóâü

125

16.2

322

41.7

326

42.2

773

100.0

136 192 489

17.6 24.8 63.3

351 357 215

45.4 46.2 27.8

286 224 69

37.0 29.0 8.9

773 773 773

100.0 100.0 100.0

81

ÌÎÍÃÎËÛÍ ÌÀË ÀÆ ÀÕÓÉÍ ÈÐÝÝįÉ

Ýì÷ äóóäëàãà àâìàãö õóãàöààíäàà èðýõ áîëîìæèéí òàëààð ìàë÷èä “õóãàöààíäàà èðýõ íü ÷ èðäýã þìàà” ãýæ ÿðüæ áàéãàà áîëîâ÷ õàðèóëò ºãºõ人 íýëýýä õÿíàìãàé õàíäàæ èõýâ÷ëýí äóíä çýðýã áóþó ìóó ãýñýí ¿íýëãýýã ºã÷ áàéñàí þì. Ãýòýë õºäºº ñóìûí ýì÷ íàðûí õóâüä çàéëøã¿é ò¿ðãýí òóñëàìæ ¿ç¿¿ëýõ, õóðö, öî÷ìîã ºâ÷íèé ¿åä äóóäëàãà àâìàãö î÷èõ áîëîìæ áàéãàà áîëîâ÷ ìàë÷èä àðõàã ºâ÷èí, áèåèéí åðºíõèé äîðîéòëûí áîëîí ñóóðü ºâ÷íººð äóóäëàãà ºãºõ íü ýëáýã áàéäàã ãýæ ÿðüæ áàéëàà. Ýìíýëãèéí òóñëàìæ àâàõ áîëîìæèéí òàëààð ìàë÷äûí 17.6 õóâü íü ñýòãýë õàíãàëóóí, 37.0 õóâü íü ñýòãýë õàíãàëóóí áóñ, 45.4 õóâü íü ýðãýëçýýòýé áàéãàà àæ.

7.4. Дїгнэлт

82

1. Ìàë÷äûí îëîíõ /63.6 õóâü/ íü ìàë àæ àõóéí õºäºëìºð ýðõýëæ áàéãààäàà ñýòãýë õàíàìæòàé, òîäîðõîé õýñýã íü /25.9 õóâü/ ñýòãýë õàíàìæ äóíä çýðýã, öººíõ íü /6.7 õóâü/ ñýòãýë õàíãàëóóí áóñ áàéíà.

2. Ìàë÷èä ìàë àæ àõóéí õºäºëìºð ýðõýëæ áàéãààäàà ñýòãýë õàíãàëóóí áóñ áàéãààãàà èëýðõèéëýõäýý äèéëýíõ íü ººðèéíõºº ºðõèéí ìàëûí òîî òîëãîé èõ áóþó áàãà, ò¿¿íýýñ óëáààëàí àìüæèðãààíû ò¿âøíèé áàéäëààð õàíäàõã¿é áàéíà. Ýíý íü òýäíèé áîëîâñðîëûí ò¿âøèí, ìîíãîë õ¿íèé óëàìæëàëò ¸ñ ç¿éòýé èë¿¿ õîëáîîòîé áàéæ áîëîõ þì.

3. Ìàë àæ àõóéí õºäºëìºðèéí õ¿íä õ¿÷èð ýñýõ, óã àæèë òýäíèé õàìãèéí ñàéí õèéæ ÷àäàõ àæèë ìºí ýñýõ, õ¿¿õäèéí ñóðãóóëü ñî¸ë, ººðèéí ìýäýýëëèéí õîöðîãäîë, ýð¿¿ë àãààðûí ýåðýã íºëºº, ìàë ìàëëàõ íü ýöýã ºâãºäººñ óëàìæèëæ èðñýí çýðýã õ¿÷èí ç¿éëñ á¿ãä ººð ººðèéí îíöëîãòîé, õóâü õ¿í, ºðõ á¿ðò à÷ õîëáîãäëîîðîî ººð ººð ¿íýëýìæ òºð¿¿ëæ, öàã õóãàöàà, íèéãìèéí õºãæëèéí ÷èã õàíäëàãûí äàãóó òýðõ¿¿ ¿íýëýìæ íü áàéíãà ººð÷ëºãäºæ à÷ õîëáîãäîë íü ºñºõ, áóóðàõ õàíäëàãàòàé áàéíà. Òóõàéëáàë çàðèì ìàë÷èí ºðõ õ¿¿õäèéí áîëîâñðîëûí àñóóäàëä á¿õèé ë àíõààðëàà òàâüæ, õ¿¿õäýäýý ÷àíàðòàé áîëîâñðîë ýçýìø¿¿ëýõ íü ìàë ìàëëàõààñ õàìààã¿é èë¿¿ ýðõýì çîðèëãî áîëæ òºâ, ñóóðèí ãàçàðò í¿¿æ áàéõàä çàðèì ìàë÷èí ºðõºä äýýðõ àñóóäàë îãò õºíäºãäºõã¿é áàéíà.

4. Ìàë àæ àõóéí õºäºëìºð ýðõýëæ áàéãààäàà ñýòãýë õàíãàëóóí áóñ áàéãàà ìàë÷äûí õóâüä îëñîí îðëîãî àìüäðàë, àõóéä õ¿ðýëöýõã¿é, áàéãàëèéí áýðõøýýë çýðýã àñóóäàë õàìãèéí ãîë øàëòãààí áîëæ áàéíà.

5. Ñóäàëãààíä õàìðàãäñàí íèéò ìàë÷èí ºðõèéí 52.8 õóâü íü /¯íäýñíèé ñòàòèñòèêèéí òºâ ãàçðûí òîãòîîñîí íýã õ¿íä íîãäîõ ñàðûí äóíäàæ îðëîãîîð/ àìüæèðãààíû äîîä ò¿âøèíãýýñ äîîãóóð áóþó ÿäóó, íýí ÿäóó àìüäðàëòàé, 47.2 õóâü íü àìüæèðãààíû äîîä ò¿âøèíãýýñ äýýø àìüäðàëòàé áàéíà. Ãýâ÷ ñóäàëãààíä õàìðàãäñàí ìàë÷èä ººðñäèéíõºº àìüæèðãààíû ò¿âøèíã ¿íýëñýí ä¿íã íýãòãýí ¿çâýë 24.3 õóâü íü ÿäóó áóþó íýí ÿäóó, 75.7 õóâü íü äóíäàæ áóþó äóíäæààñ äýýø àìüäðàëòàé ãýæ ¿íýëñýí áàéíà.

6. Íýí ÿäóó, ÿäóó ìàë÷èä ººðñäèéíõºº àìüæèðãààíû ò¿âøèíä áîäèòîé ¿íýëýëò ºã÷ ÷àäàõã¿é áàéíà. Òýäíèé 30 ãàðóé õóâü íü àìüäðàëûíõàà ò¿âøèíä áîäèò áàéäëààñ äýýã¿¿ð ¿íýëãýý ºã÷ýý. Ýíý íü òýäíèé õýðýãëýý õÿçãààðëàãäìàë, áîëîâñðîëûí ò¿âøèí áàãà, ñýòãýëãýýíèé ººð÷ëºëò óäààí áàéãààòàé õîëáîîòîé.

7. Áýë÷ýýðèéí ìàë àæ àõóé ýðõýëæ áóé ìàë÷äûí îðëîãî, àìüæèðãààíû ò¿âøèí ¿íäñýíäýý ìàëûí òîîíîîñ õàìààð÷ áàéíà. Èéìä ìàë õóâü÷ëàãäñàíààñ õî éøõ õóãàöààíä ìàë ÷èä ìàëûí ÷àíàðûã ñàéæ ðóóë àõ, àøèã øèìèéã íýìýãä¿¿ëýõèéã áóñ ìàëûí òîî òîëãîéã ºñãºõèéã èë¿¿ ýðõýìëýæ èðæýý.

8. Õàðüöàíãóé îëîí ìàëòàé ìàë÷äûí äèéëýíõ íü ìàë àæ àõóé ýðõýëæ áàéãààäàà ñýòãýë õàíãàëóóí áàéíà. Ýíý íü ìàë àæ àõóéí ñàëáàð òýäíèé àìüæèðãààíû ãîë ýõ ¿¿ñâýð áîëæ áóéòàé õîëáîîòîé þì.

ÌÎÍÃÎËÛÍ ÌÀË ÀÆ ÀÕÓÉÍ ÈÐÝÝįÉ

9. Ìàë÷äûí ¿çýæ áàéãààãààð õóóë ü, õ¿÷íèé áàéãóóëàãóóäûí ¿éë àæèëëàãàà áîëîìæèéí ò¿âøèíä, ñóìûí àæèë, ìàë ýìíýëãèéí ¿éë÷èëãýý ÷ äóíä çýðýã õàðèí õàðèëöàà õîëáîî, ñóðãóóëèéí ¿éë÷èëãýýã ñóäàëãààíä îðîëöîãñäûí 80.4-86.1 õóâü íü äóíä çýðýã áóþó õàíãàëòã¿é áàéíà ãýæ ¿íýëñýí áàéíà.

10. Ìàë÷äûí îëîíõ íü õ¿¿õäýý ñàéí áîëîâñðîë ýçýìø¿¿ëýõ íü ç¿éòýé ãýæ ¿çýæ áàéíà. Ìàë÷èí õ¿íèé ººðèéíõ íü ýçýìøñýí áîëîâñðîëûí ò¿âøèí íýìýãäýõ òóòàì òýäíèé ¿ð õ¿¿õäýý ñàéí áîëîâñðîë ýçýìø¿¿ëýõ ¸ñòîé ãýñýí áîäîë ºñºõ õàíäëàãàòàé áàéíà.

11. Ýìíýëãèéí ò¿ðãýí òóñëàìæ öàã õóãàöààíäàà àâ÷ ÷àäàõ ýñýõ àñóóäàëä ìàë÷èä äóíä çýðýã ñýòãýë õàíàìæòàé áàéíà. Òóõàéëáàë ýì÷ äóóäëàãà õ¿ëýýæ àâìàãö öàã õóãàöààíäàà èðýõ áîëîìæèéí òàëààð ìàë÷äûí 17.4 õóâü íü ñàéí, 45.6 õóâü íü äóíä , 37.0 õóâü íü ìóó ãýñýí ¿íýëãýý ºã÷ áàéíà.

83

ÌÎÍÃÎËÛÍ ÌÀË ÀÆ ÀÕÓÉÍ ÈÐÝÝįÉ

НАЙМДУГААР БЇЛЭГ:

М А Л Ч ИН

ЄРХИЙН

ОРЛОГО,

З АР Л А Г А

8.1. М ал чи н Ìàë÷èí ºðõèéí àæ àõóéí ñàíõ¿¿ãèéí áàéäëûã èëýðõèéëýõ õàìãèéí ãîë єрхийн орлого, ¿ç¿¿ëýëò áîë îðëîãûí õýìæýý þì. Ñóäàëãààíä õàìðàãäñàí ìàë÷äûí çàõ çýýëèéí тїїний эх íºõöºë, ìàëûí òîî, á¿òýö õàðèëöàí àäèëã¿é áîëîõîîð òýäíèé îðëîãûí ò¿âøèí їїсвэр ÷ ÿëãààòàé áàéíà. Ìàë÷èí ºðõèéí îðëîãûã òîäîðõîéëîõäîî äàðààõü àðãà÷ëàëûã õýðýãëýâ. ¯¿íä:Òóõàéí ºðõèéí ìàëûí òîî òîëãîéí ººð÷ëºëòèéã 2002 îíû ýöñèéí “À” äàíñíààñ ýõëýí òîîöîâ. Áóñäàä çàðñàí ìàëûã òóõàéí îðîí íóòãèéí õàíøààð áóþó ìàë÷äûí ººðñäèéí ìýä¿¿ëñýí ¿íýýð òîîöîí îðëîãî àâ÷, àøèã øèìèéí îðëîãûã òîîöîõäîî íýãæýýñ àâàõ àøèã øèìèéí äóíäàæ ¿ç¿¿ëýëòèéã ìàëûí òîî áîëîí íýãæ á¿òýýãäýõ¿¿íèé õóäàëäàõ ¿íýýð ¿ðæ¿¿ëæ îðëîãîä òîîöîâ. Ìàë÷èí ºðõèéí õýðýãëýñýí ìàõ, ñ¿¿, öàãààí èäýý, àéðàã çýðãèéã òóõàéí ìàëûí àøèã øèìèéí äóíäàæ ¿ç¿¿ëýëòèéã òóõàéí á¿òýýãäýõ¿¿íèé îðîí íóòãèéí äóíäàæ õàíøààð òîîöîæ îðëîãî áîëãîâ. Åðäèéí íýã ìàë÷èí ºðõèéí æèëèéí äóíäàæ îðëîãî /ìÿíãàí òºãðºãººð/

Ãðàôèê 24

16.20

3205.8 7.62

5.20

5.60

10.32

6.92

3.50 1.74 3.75 3.60 2.20

40.00

60.00

80.00

6.87

2.00 4.69 2.50 3.48

20.00

20.00

0.00

3.03 3.56

85.20 80.50

Õàíãàé

37.16

50.00

Áàðóóí

3.04

75.00

Òºâ

9.72

45.30

Ç¿¿í

1.39

Óëààíáààòàð

2184.8

2348.1 2055.9 2241.4

100.00

Ìàë àæ àõóéí îðëîãî

Ãàçàð òàðèàëàíãèéí îðëîãî

Õóäàëäàà, àðèëæààíû îðëîãî

Áàéãàëèéí áàÿëàã àøèãëàñíû îðëîãî

Öàëèí õºëñ

Òàâèóë ìàëûí õºëñ

Òýòãýâýð, òýòãýìæ

Òàâàí á¿ñèéí ñóäàëãààíä õàìðàãäñàí ìàë÷äûí äóíäæààð íýã ìàë÷èí ºðõèéí æèëèéí äóíäàæ îðëîãî íü 2.4 ñàÿ òºãðºã áàéíà. Àëü ÷ á¿ñèéí ìàë÷èí ºðõèéí îðëîãûí ¿íäñýí ýõ ¿¿ñâýð íü ìàë àæ àõóéí ¿éëäâýðëýë áàéíà. Òóõàéëáàë, áàðóóí á¿ñèéí ìàë÷äûí æèëèéí íèéò îðëîãûí ä¿íä ìàë àæ àõóéí îðëîãî 85.2 õóâü, õàíãàéí á¿ñýä 80.5 õóâü, ç¿¿í á¿ñýä 75.0 õóâü òóñ òóñ ýçýëäýã áàéíà. Õàðèí òîìîîõîí õîò ñóóðèí ãàçàðò îéð áàéðøèëòàé, äýä á¿òýö ñàéòàé ìàë÷äûí õóâüä æèëèéí íèéò îðëîãîä ìàë àæ àõóéí áóñ îðëîãûí ýõ ¿¿ñâýð çîõèõ áàéð ñóóðü ýçýëæ áàéãààã äýýðõ ãðàôèêààñ õàðæ áîëíî. Óëààíáààòàð îð÷ìûí áîëîí òºâèéí á¿ñèéí ñóäàëãààíä õàìðàãäñàí ìàë÷äûí îðëîãûí ýõ ¿¿ñâýðò ãàçàð òàðèàëàí, õóäàëäàà àðèëæàà ýðõýëæ îëñîí îðëîãî áîëîí öàëèí õºëñ 50.0-54.7 õóâüòàé áàéãàà íü ¿¿íèéã íîòîëíî. Áèäíèé ñóäàëãààíä õàìðàãäñàí ìàë÷äûí æèëèéí áîðëóóëàëòûí îðëîãûí ä¿íä ìàëûí òºðºë òóñ á¿ð äàðààõü õóâèéã ýçýëæ áàéíà. ¯¿íä: 84

ÌÎÍÃÎËÛÍ ÌÀË ÀÆ ÀÕÓÉÍ ÈÐÝÝįÉ

a. á. â. ã. ä.

òýìýý 3.9 õóâü, àäóó 2.9 õóâü, ¿õýð 10.4 õóâü, õîíü 23.5 õóâü, ÿìàà 59.4 õóâü áàéâ.

Áîðëóóëàëòûí îðëîãûí á¿òöèéã á¿òýýãäýõ¿¿í, ò¿¿õèé ýäèéí òºð뺺ð àâ÷ ¿çâýë: a. áîðëóóëñàí ìàë 28.5 õóâü, á. ìàõ 5.4 õóâü, â. àðüñ, øèð 6.6 õóâü, ã. ºëºí 0.4 õóâü, ä. íîîñ, õÿëãàñ, õººâºð 5.1 õóâü, å. íîîëóóð 51.9 õóâü, ¸. ñ¿¿, àéðàã, öàãààí èäýý 2.1 õóâü áàéíà. Ìàë àæ àõóéí á¿òýýãäýõ¿¿íèé áîðëóóëàëòûí îðëîãûí ä¿íä íîîëóóð, ìàë, ìàõ, àðüñ øèðíýýñ îëñîí îðëîãî 93.1 õóâèéã ýçýëæ áàéíà. Èéìä ýäãýýð á¿òýýãäýõ¿¿í, ò¿¿õèé ýäèéã çàõ çýýëä áîðëóóëñàí òîî õýìæýý, ÷àíàð, ¿íèéí ò¿âøèíãýýñ ìàë÷èí ºðõèéí àæ àõóéí àìüæèðãàà, ñàíõ¿¿ãèéí áàéäàë èõýýõýí øàëòãààëæ áàéíà. Ìàë àæ àõóéí á¿òýýãäýõ¿¿íýýñ çàõ çýýëä áîðëóóëàõ çàìààð ºðõèéí äîòîîä õýðýãöýýã õàíãàæ áàéíà. ªðõèéí äîòîîäîä õýðýãëýæ áàéãàà á¿òýýãäýõ¿¿í íü ìàë àæ àõ óéí áî äèò î ðëîãûí íýã õ ýñýã ó÷ðààñ ìºíãºí îðë îãîä øóóä õàìààðàõã¿é áîëîâ÷ íèéò îðëîãûã òîîöîõîä îðîõ ¸ñòîé. Áàðóóí, Õàíãàé, Ç¿¿í á¿ñèéí ìàë÷èí ºðõèéí ìºíãºí îðëîãûí 80 ãàðóé õóâü íü ìàë àæ àõóéãààñ, 20èîä õóâü íü áóñàä ýõ ¿¿ñâýðýýñ îðäîã áàéíà. Ìàë÷èí ºðõèéí îðëîãûí á¿òöýä ìàë àæ àõóéãààñ áóñàä ¿éëäâýðëýë, ýõ ¿¿ñâýðýýñ îëñîí îðëîãî º÷¿¿õýí áàãà õóâèéã ýçýëæ áàéãàà íü ìàë÷èä ìàë àæ àõóéí ¿éëäâýðëýëýýð õýò äàãíàñàí, áóñàä ¿éëäâýðëýëèéã ¿íäñýíäýý ýðõëýõã¿é áàéãààã õàðóóëíà. Ñóäàëãààíä õàìðàãäñàí íèéò ìàë÷èí ºðõèéí 122 íü áóþó 15.8 õóâü íü íýã õ¿íä íîãäîõ ìàë àæ àõóéí ñàðûí îðëîãî 8000 òºãðºã õ¿ðòýë îðëîãîòîé áóþó íýí ÿäóó àìüæèðãààòàé ìàë÷èä þì. Ñóäàëãààíä õàìðàãäñàí íèéò ìàë÷äûí 46.4 õóâèéíõ íü íýã õ¿íä íîãäîõ ñàðûí îðëîãî 8001-25000 òºãðºã áàéâ. Æèãíýãäñýí äóíäæààð òîîöîõîä, ñóäàëãààíä îðîëöñîí íýã ìàë÷èí ºðõèéí äóíäàæ àì á¿ë 4.7 õ¿íòýé, íýã õ¿íä íîãäîõ æèëèéí äóíäàæ îðëîãî 0.510 ñàÿ òºãðºã áàéíà. Ìàë÷èí ºðõèéí á¿ëýãëýëò /íýã õ¿íä íîãäîõ ñàðûí îðëîãûí ò¿âøèíãýýð/

Õ¿ñíýãò 40 Íýã õ¿íä íîãäîõ îðëîãî (òºãðºãººð) 8000 õ¿ðòýë 8001-25000 25001-41500 41501-58300 58301-ýýñ äýýø Ä¿í

ªðõèéí òîî 122 359 177 70 45 773

Ñóäàëãààíä õàìðàãäñàí ºðõèéí ä¿íä ýçëýõ õóâü ºññºí ä¿íä ýçëýõ õóâü 15.8 46.4 22.9 9.1 5.8 100.0

15.8 62.2 85.1 94.2 100.0 -

Ñóäàëãààíààñ ¿çýõýä áýë÷ýýðèéí ìàë àæ àõóé ýðõýëäýã ìàë÷äûí îðëîãî íü ¿íäñýí ãóðâàí õ¿÷èí ç¿éëýýñ õàìààð÷ áàéíà. ¯¿íä: Îðëîãî = Ìàëûí òîî Õ Íýãæèéí àøèã øèì Õ Ò¿¿õèé ýä, á¿òýýãäýõ¿¿íèé ¿íý (1) (2) (3) 85

ÌÎÍÃÎËÛÍ ÌÀË ÀÆ ÀÕÓÉÍ ÈÐÝÝįÉ

Ýíäýýñ ìàë÷äûí îðëîãîä íºëººëäºã õî¸ð äàõü õ¿÷èí ç¿éë áîëîõ íýã ìàëààñ àøèãëàõ àøèã øèìèéí õýìæýý áàðàã ººð÷ëºãäºõã¿é ¿íäñýíäýý òîãòâîðòîé áàéíà. Ãóðàâ äàõü õ¿÷èí ç¿éë-ò¿¿õèé ýä, á¿òýýãäýõ¿¿íèé çàõ çýýëèéí ¿íý òºäèéëºí ºñºõã¿é, æèë, óëèðëààð õýëáýëçýëòýé áàéíà. ßëàíãóÿà ìºíãºíèé õàíø óíàëòòàé õàðüöóóëàõàä ¿íèéí ºñºëò òóí áàãà ãýæ ¿çýæ áîëíî. Íýãýíò ýíý õî¸ð ãîë õ¿÷èí ç¿éë ìàë÷äûí õóâüä òîãòìîë øèíæòýé áîëñîí òóë òýä çºâõºí ìàëûíõààòîî òîëãîéã ºñãºõ çàìààð ë îðëîãîî íýìýãä¿¿ëýõ àðãûã ñîíãîæ, ýíýõ¿¿ àðãàà îëîí æèëèéí òóðø õýðýãëýæ èðñýí áºãººä öààøèä ÷ ýíý áàéäàë ¿ðãýëæèëñýýð áàéõ õàíäëàãàòàé áàéãààã ìàë÷äûí õýðýãöýýã ñóäàëñàí ñóäàëãààíû ä¿í íîòîëæ áàéãàà áîëíî.

8.2. Малчин єрхийн Íýãýíò ìàë÷èí ºðõèéí àìüæèðãààíû ãîë ýõ ¿¿ñâýð ìàë àæ àõóé ó÷èð зарлага, тїїний òýäíèé îðëîãî, çàðëàãûí ýõ ¿¿ñâýðèéã òîäîðõîéëîõîä íýã æèëèéí äîòîð ìàëûí бїтэц òîî òîëãîéä ÿìà𠺺ð÷ëºëò, õºäºë㺺í ãàðñíûã ñóäëàõ íü ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé áèëýý. Ýäèéí çàñãèéí áàðóóí áîëîí òºâèéí á¿ñèéí ìàë÷èí ºðõèéí ìàëûí òîî òîëãîéí ººð÷ëºëò /ñóäàëãààíä õàìðàãäñàí íýã ìàë÷èí ºðõºä íîãäîõ äóíäàæ ¿ç¿¿ëýëò/ Õ¿ñíýãò 41 Á¿ãä Òýìýý Àäóó ¯õýð Õîíü ßìàà

Á¿ñ

1*

2*

3*

4*

5*

6*

7*

8*

9*

Áàðóóí Òºâ Áàðóóí Òºâ Áàðóóí Òºâ Áàðóóí Òºâ Áàðóóí Òºâ Áàðóóí Òºâ

140 151 4 9 9 11 14 11 57 69 56 51

28 50 2 2 2 6 2 2 8 15 14 25

69 57 3 3 4 4 6 4 29 27 27 19

28 33 2 2 2 2 3 4 9 16 12 9

14 13 2 0 2 2 2 4 3 4 5 3

9 31 0 2 2 3 2 3 3 12 2 11

17 46 2 3 2 4 2 3 5 18 6 18

31 30 2 2 3 25 5 4 12 11 11 10

138 105 1 6 4 6 10 -1 62 50 61 45

Òàéëáàð: 1*-îíû ýõýíä áàéñàí ìàëûí òîî, 2*-õóäàëäàæ àâñàí ìàëûí òîî, 3*-áîéæóóëñàí òºëèéí òîî, 4*-õóäàëäñàí ìàëûí òîî, 5*-áóñäàä ¿íýã¿é ºãñºí ìàëûí òîî, 6*-õóëãàéä àëäñàí ìàëûí òîî, 7*-õîðîãäñîí ìàëûí òîî, 8*-õ¿íñýíäýý õýðýãëýñýí ìàëûí òîî, 9*-îíû ýöñèéí ìàëûí òîî

Áèä ìàë÷äààñ õ¿ñíýãòýýð àâñàí ñóäàëãààíû ä¿íä ¿íäýñëýí ìàë÷èí ºðõ á¿ðèéí 2003 îíû ýõýíä áàéñàí ìàëûí òîîíä æèëèéí òóðø ÿìà𠺺ð÷ëºëò îðæ, îíû ýöýñò ¿ëäñýí ìàëûí òîîã á¿ñ á¿ðýýð òîîöîæ, åðºíõèé ä¿ð òºðõèéã òîäîðõîéëñîí þì. 41 ä¿ãýýð õ¿ñíýãòýýð Áàðóóí áîëîí Òºâèéí á¿ñèéí ñóäàëãààíä õàìðàãäñàí íèéò ºðõèéí äóíäæààð ìàëûí ñ¿ðãèéí ýðãýëò ÿìàð áàéñíûã õàðüöóóëàí õàðóóëàâ. Ýíý õî¸ð á¿ñèéí ñóäàëãààíä õàìðàãäñàí äóíäàæ íýã ìàë÷èí ºðõºä íîãäîõ îíû ýõíèé ìàëûí òîî îéðîëöîîãîîð 140-151 òîëãîé áàéæýý. Õî¸ð á¿ñèéí äóíäæààð ìàë÷èí ºðõèéí îíû ýõýíä áàéñàí ìàëûí òîîã 100 õóâü ãýæ ¿çâýë, îíû ýõíèé íèéò ìàëûíõàà 26.8 õóâüòàé òýíöýõ ìàë õóäàëäàí àâ÷, 43.3 õóâüòàé òýíöýõ òºë áîéæóóëàí ñ¿ðãýý ñýëáýõèéí çýðýãöýý 21 õóâèéã çàõ çýýëä áîðëóóëæ, 9.3 õóâèéã áóñäàä ¿íýã¿é áýëýãëýæ, 13.7 õóâèéã õóëãàéä àëäàæ, 21.6 õóâèéã ç¿é áóñààð õîðîãäóóëæ, 21 õóâèéã õ¿íñýíäýý õýðýãëýæýý. Ýíä àíõààðàë òàòñàí àñóóäàë áîë òºâèéí á¿ñèéí ìàë÷äûí áóñäààñ õóäàëäàí àâñàí, õóäàëäñàí ìàëûí òîî èë¿¿ áàéãàà íü çàõ çýýëèéí íºõöºë ñàéòàé òóë ìàëûã ýäèéí çàñãèéí ýðãýëòýä îðóóëàõ òàëààð çîõèõ àðãà óõààíä ñóðàëöàæ áóéã õàðóóëíà. Õàðèí ýíý á¿ñèéí ìàë÷èä îíû ýõýíä áàéñàí ìàëûíõàà 20.5 õóâèéã õóëãàéä àëäñàí áàéõàä óã ¿ç¿¿ëýëò Áàðóóí á¿ñýä äîîãóóð (6.4 õóâüòàé) ò¿âøèíä áàéíà.

86

ÌÎÍÃÎËÛÍ ÌÀË ÀÆ ÀÕÓÉÍ ÈÐÝÝįÉ

Ìàë÷èí ºðõèéí çàðëàãà /ìÿíãàí òºãðºãººð/

25 äóãààð ãðàôèê 2551.5

100%

80%

2554.9

10.0

6.9

2.9

2.6 5.4

2651.4

8.0

9.9 18.0 2.0

25.0

2526.8

14.9

26.4

3.4 7.1

21.1

1.3 19.7

10.8

9.0

17.1 40%

9.2 11.0

28.8 42.3

33.1

7.6 9.3

11.2 4.0 16.9

0%

16.5

6.2

60%

20%

3306.5

31.0

6.6

Õàíãàé

Áàðóóí

Õîîë, õ¿íñíèé ç¿éëèéí çàðëàãà Ãýð àõóéí ýä õîãøèë õóäàëäàí àâñàí Õ¿¿õäèéí ñóðãàëòûí òºëáºð Ìàë ýìíýëãèéí ¿éë÷èëãýý, ìàëûí ýì òàðèàíû çàðäàë

9.1

5.9

Òºâ

11.2

Ç¿¿í

7.9 9.6 1.1 ÓÁ

Õóâöàñ, õóíàð õóäàëäàí àâñàí Ìàøèí, òåõíèêèéí õýðýãñýë õóäàëäàí àâñàí Õàäëàí òýæýýë õóäàëäàí àâñàí Áóñàä çàðäàë

Ñóäàëãààíä õàìðàãäñàí ìàë÷äûí æèëèéí çàðëàãûí ä¿í äóíäæààð 2.7 ñàÿ òºãðºã áàéíà. Íýã ºðõºä íîãäîõ çàðëàãà õàìãèéí ºíäºð á¿ñýä Óëààíáààòàð (3.3 ñàÿ òºãðºã), õàìãèéí áàãàä íü Áàðóóí á¿ñèéí ìàë÷èí ºðõ (2.5 ñàÿ òºãðºã) áàãòàæ áàéíà. Àëü ÷ á¿ñýä ìàë÷èí ºðõ îðëîãîîðîî çàðëàãàà á¿ðýí íºõºæ ÷àäàõã¿é áàéãàà áºãººä íýã ìàë÷èí ºðõèéí æèëèéí îðëîãîîñ äàâñàí çàðëàãà íü äóíäæààð 100.7-366.7 ìÿíãàí òºãðºã þì.

25 äóãààð ãðàôèêààñ ¿çýõýä ìàë÷èí ºðõèéí çàðëàãûí á¿òöýä õîîë õ¿íñ, õóâöàñ õóíàð, ãýð àõóéí ýä õîãøèë õóäàëäàí àâñàí çýðýã çàðëàãà äàâàìãàéëæ, õàðèí ýðõýëæ áóé ¿éëäâýðëýëä îðóóëñàí (çàðöóóëñàí) õºðºíãèéí õýìæýý, ýçëýõ õóâü àëü ÷ á¿ñýä õàíãàëòã¿é áàéíà. Ýíý áîë ìàë÷èä îëñîí áàãà õýìæýýíèé îðëîãîî õýðýãëýýíä çàðöóóëæ, ¿éëäâýðëýëýý ºðãºòãºõ õóðèìòëàë áèé áîëãîõã¿é áàéãààã õàðóóëàõ ¿ç¿¿ëýëò þì. Áóñàä õýðýãëýã÷äèéí íýãýí àäèë ìàë÷èä ÷ õîîë õ¿íñ, õóâöàñ õóíàð çýðýã õàìãèéí íààä çàõûí õýðýãöýýãýý õàíãààä äàðàà íü áóñàä õýðýãöýýãýý à÷ õîëáîãäëîîð íü ýðýìáý äàðààòàé ººðèéí òºñºâòºº áàãòààæ õàíãàõ íü ç¿éí õýðýã áèëýý. Òýãýõýýð ìàë÷äûí îðëîãî íü òýäíèé ÿíç á¿ ðèéí õýðýãöýýíèé (çàðëàãûí) òºðë¿¿äýýñ ÷óõàì ÿìàð õýñýãò õ¿ðýëöýæ áàéãààã ìýäýõ çîðèëãîîð “Òàíàé ºðõèéí îðëîãî äîîðõ çàðëàãûí àëèíä íü õ¿ðýëöäýã âý?” ãýñýí àñóóëò òàâüæ ä¿íã ìàë÷èí ºðõ á¿ðèéí íýã õ¿íä íîãäîõ ìàëûí òîî, ñàðûí îðëîãîòîé õîëáîæ 42, 43 äóãààð õ¿ñíýãò, 26 äóãààð ãðàôèêààð ¿ç¿¿ëýâ.

87

ÌÎÍÃÎËÛÍ ÌÀË ÀÆ ÀÕÓÉÍ ÈÐÝÝįÉ

Ìàë÷èí ºðõèéí îðëîãûí õ¿ðýëöýý /Íýã õ¿íä íîãäîõ ìàëûí òîîãîîð/

Õ¿ñíýãò 42

Íýã õ¿íä íîãäîõ ìàëûí òîîíû á¿ëýãëýëò /áîãîîð/ 0-20 21-40 41-70 71-150 150-ààñ Á¿ãä äýýø òîî õóâü òîî õóâü òîî õóâü òîî õóâü òîî õóâü òîî õóâü

Õàðèóëò

Õîîë õ¿íñýíäýý ÷ õ¿ðýëöäýãã¿é Õîîë õ¿íñýíäýý ë õ¿ðýëöäýã Õîîë õ¿íñ, õóâöàñ õóíàðòàà õ¿ðýëöäýã Õîîë õ¿íñ, õóâöàñ õóíàð, õ¿¿õäèéí ñóðãàëòûí òºëáºðò õ¿ðýëöäýã Á¿ðýí õ¿ðýëöýýòýé Õàðèóëààã¿é Ìàë÷èí ºðõèéí á¿ëãèéí ä¿í

47

22.1

23

12.2

4

2.3

5

3.4

3

6.1

82

10.6

87

40.8

98

51.9

44

25.1

44

29.9

6

12.2 279

36.1

64

30.0

56

29.6 100 57.1

63

42.9

23

46.9 306

39.6

9

4.2

8

4.2

17

9.7

14

9.5

9

18.4

57

7.4

6 0

2.8 0.0

4 0

2.1 0.0

10 0

5.7 0.0

21 0

14.3 0.0

7 1

14.3 2.0

48 1

6.2 0.1

213

27.6

189

24.5 175 22.6 147

19.0

49

6.3

773 100.0

Íýã õ¿íä 0-20 òîëãîé ìàë íîãäîõ á¿ëýãò áàãòàõ íèéò 213 ºðõèéí 47 ºðõ áóþó 22.1 õóâü íü îëñîí îðëîãî õîîë õ¿íñýíäýý ÷ õ¿ðýëöäýãã¿é, 87 ºðõ áóþó 40.8 õóâü íü õîîë õ¿íñýíäýý ë õ¿ðýëöäýã ãýæ õàðèóëñàí áàéíà /42 äóãààð õ¿ñíýãò/. Ìàë÷èí ºðõèéí íýã õ¿íä íîãäîõ ìàëûí òîî 40 òîëãîé áàéõàä õîîë õ¿íñýý, 41-70 òîëãîéä õ¿ðýõýä õîîë õ¿íñ õóâöàñíû çàðëàãàà íºõºõ áîëîìæòîé áîëæ, óëìààð ºðõèéí íýã õ¿íä íîãäîõ ìàëûí òîî 150 òîëãîéä õ¿ð÷ áàéæ ë ìàë÷äûí õ¿ñýí õ¿ëýýæ áóé õýðýãöýýã õàíãàæ ÷àäàõààð áàéãàà íü 42 äóãààð õ¿ñíýãòýýñ õàðàãäàæ áàéíà. Ñóäàëãààíä îðîëöñîí íèéò ìàë÷èí ºðõ ººðñäèéí àìüæèðãààíû õ¿ðýëöýýã õýðõýí òîäîðõîéëñíûã òîéìëîí 26-ð ãðàôèêààð ¿ç¿¿ëýâ. 26-ð ãðàôèêààñ õàðàõàä íèéò ìàë÷èí ºðõèéí 10.6 õóâü íü îëñîí îðëîãî õîîë õ¿íñýíäýý ÷ õ¿ðýëöäýãã¿é, 36.1 õóâü íü õîîë õ¿íñýíäýý ë õ¿ðýëöäýã ãýõ ìýòýýð õàðèóëñàí áàéíà. Ìàë÷èí ºðõèéí îðëîãûí õ¿ðýëöýýíèé á¿ä¿¿â÷

Ãðàôèê 26

Íýã õ¿íä 20 õ¿ðòýë ìàë íîãäîæ áàéãàà ºðõèéí 2.8 õóâü íü îëñîí îðëîãî á¿ðýí õ¿ðýëöýýòýé ãýæ õàðèóëñàí áàéòàë íýã õ¿íä 150-èàñ äýýø òîëãîé ìàë íîãäîõ ìàë÷èí ºðõèéí 6.1 õóâü íü îëñîí îðëîãî õîîë õ¿íñýíäýý ÷ õ¿ðýëöäýãã¿é ãýæ õàðèóëñàí çýðýã íü ëîãèê àâöàëäàà ìóó, ñóäàëãààã áîäèòîé áèø ãýìýýð ñýòãýãäýë òºð¿¿ëæ áîëîõ þì. Ãýâ÷ ýäãýýð áàéäàë íü äîð á¿ðíýý ó÷èð 88

ÌÎÍÃÎËÛÍ ÌÀË ÀÆ ÀÕÓÉÍ ÈÐÝÝįÉ

øàëòãààíòàé áàéíà. Òóõàéëáàë, íýã õ¿íä 20 õ¿ðòýë òîëãîé ìàë íîãäîæ áàéãàà áîëîâ÷ îëñîí îðëîãî àõóé àìüäðàëä á¿ðýí õ¿ðýëöýýòýé ãýæ õàðèóëñàí íèéò 6 ºðõèéí 5 íü ºíäºð àøèã øèìòýé öººí òîîíû ìàëòàé ºðõ, 1 íü ºâñ õàäàæ îðëîãûí ãîë ýõ ¿¿ñâýðýý îëäîã ºðõ áàéâ. Õàðèí íýã õ¿íä 150-èàñ äýýø òîëãîé ìàë íîãäîæ áàéãàà áîëîâ÷ îëñîí îðëîãî õîîë õ¿íñýíäýý ÷ õ¿ðäýãã¿é ãýæ õàðèóëñàí 3 ºðõ íü ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä ìàëûí òîî òîëãîéã ºñãºõ àñóóäëûã ãîë÷èëæ, ìàëàà çàðëàãàäàæ, ýäèéí çàñãèéí ýðãýëòýíä îðóóëæ àõóé àìüäðàëäàà çîðèóëàõ òàëààð èõýýõýí ó÷èð äóòàãäàëòàé, çàõ çýýëýýñ àëñëàãäñàí, çàõ çýýëä ºíººã õ¿ðòýë çîõèöîæ àæèëëàæ òºäèéëºí ÷àäààã¿é ºðõ¿¿ä áàéâ. Ýäãýýð ó÷èð øàëòãààíûã òîîöîõ àâààñ ìàë÷äûí îëñîí îðëîãî àìüæèðãààíä íü õ¿ðýëöýæ áàéãàà ýñýõèéã çºâõºí ºðõèéí íýã õ¿íä íîãäîõ ìàëûí òîîòîé õîëáîæ ñóäëàõ íü áàñõ¿¿ ó÷èð äóòàãäàëòàé áîëîõ íü õàðàãäàæ áàéíà. Èéì ó÷ðààñ ìàë÷äûí àìüæèðãààíû õ¿ðýëöýýã òýäíèé ºðõèéí íýã õ¿íä íîãäîõ îðëîãîòîé õîëáîæ ñóäëàõ íü èë¿¿ áîäèòîé áîëîõ þì /43 äóãààð õ¿ñíýãò/. Ìàë÷èí ºðõèéí îðëîãûí õ¿ðýëöýý /Íýã õ¿íä íîîãäîõ ñàðûí îðëîãî/

Õ¿ñíýãò 43 Ìàë÷èí ºðõèéí íýã õ¿íä íîãäîõ ñàðûí îðëîãûí á¿ëýãëýë

Õàðèóëò

Õîîë õ¿íñýíäýý ÷ õ¿ðýëöäýãã¿é Õîîë õ¿íñýíäýý ë õ¿ðýëöäýã Õîîë õ¿íñ, õóâöàñ õóíàðòàà õ¿ðýëöäýã Õîîë õ¿íñ, õóâöàñ õóíàð, õ¿¿õäèéí ñóðãàëòûí òºëáºðò õ¿ðýëöäýã Á¿ðýí õ¿ðýëöýýòýé Õàðèóëààã¿é Ìàë÷èí ºðõèéí á¿ëãèéí ä¿í

0-8000

8001200014000160001-ýýñ Á¿ãä 20000 40000 60000 äýýø òîî õóâü òîî õóâü òîî õóâü òîî õóâü òîî õóâü òîî õóâü 24

19.7

44

12.3

9

5.0

4

6.1

1

2.2

82

10.6

49

40.2

150

41.8

49

27.1

16

24.2

10

22.2 274

35.4

44

36.0

127

35.3

88

48.6

38

57.6

14

31.1 311

40.2

2

1.6

27

7.5

18

9.9

3

4.5

7

15.6

57

7.3

3 0

2.5 0.0

11 0

3.1 0.0

17 0

9.4 0.0

5 0

7.6 0.0

12 1

26.7 2.2

48 1

6.2 0.1

66

100.0

122 100.0 359 100.0 181 100.0

45 100.0 773 100.0

Íýã õ¿íä íîãäîõ ñàðûí îðëîãîîð 8000 òºãðºã õ¿ðòëýõ /íýí ÿäóó/ 122 ºðõèéí 24 íü áóþó 19.7 õóâü íü îëñîí îðëîãî õîîë õ¿íñýíäýý ÷ õ¿ðýëöäýãã¿é ãýæ õàðèóëñàí áàéõàä 49 ºðõ áóþó 40.2 õóâü íü õîîë õ¿íñýíäýý ë õ¿ðýëöäýã ãýæ õàðèóëñàí áàéíà. ªðõèéí íýã õ¿íä ñàðä 20001-40000 òºãðºãèéí îðëîãî íîãäîæ áàéãàà íèéò 181 ºðõèéí 9 íü áóþó 5 õóâü îëñîí îðëîãî õîîë õ¿íñýíäýý ÷ õ¿ðýëöäýãã¿é ãýæ õàðèóëñàí áàéíà. Ýíý ìýòýýð 46 äóãààð õ¿ñíýãòýýð ¿ç¿¿ëñýí ñóäàëãààíààñ õàðàõàä ñóäàëãààíä õàìðàãäñàí íèéò ìàë÷äûí 10.6 õóâü íü îëñîí îðëîãî õîîë õ¿íñýíäýý ÷ õ¿ðýëöýõã¿é, 35.4 õóâü íü õîîë õ¿íñýíäýý ë õ¿ðýëöäýã, 40.2 õóâü íü õîîë õ¿íñ õóâöàñ õóíàðòàà õ¿ðýëöäýã, äºíãºæ 6.2 õóâü íü á¿ðýí õ¿ðýëöýýòýé ãýæ îðëîãûí õ¿ðýëöýýãýý òîäîðõîéëæ áàéíà. Ìàë÷äûí îðëîãûí èõýíõ íü ìàë àæ àõóéãààñ îðæ áàéãàà áîëîâ÷ çàðäàëä òóí áàãà õóâü ýçýëäýã áàéíà. Åð íü ìàë àæ àõóéí ¿éëäâýðëýëä òýæýýë, õºäºëìºð, ýì òàðèëãà, òýýâðèéí çàðäàë çîíõèëîõ áîëîâ÷ èõýíõäýý ìàë÷èí ºðõ ººðèéí àì á¿ëèéí õ¿÷ õºäºëìºðººð ýíý àæëûã àìæóóëæ áàéãàà áîëîõîîð øóóä ìºíãºí çàðäàë ãàðàõ íü áàãà áàéäàã áàéíà. Ñóäàëãààíä õàìðàãäñàí ìàë÷èí ºðõèéí àæ àõóéí æèëèéí äóíäàæ çàðëàãà íü ìàëûí òîî, áàéðøëààñ õàìààð÷ 0.8-6.9 ñàÿ òºãðºã áàéíà. Áýë÷ýýðèéí ìàë àæ àõóé ýðõýëäýã ìàë÷èí ºðõ íü æèëèéí ìºíãºí çàðëàãûíõàà 9.4 õóâèéã ë ¿éëäâýðëýëèéí õýðýãöýýíä, äèéëýíõ õýñãèéã (90.6 õóâü) 89

ÌÎÍÃÎËÛÍ ÌÀË ÀÆ ÀÕÓÉÍ ÈÐÝÝįÉ

çºâõºí õ¿íñíèé áîëîí àõóéí õýðýãöýýíäýý çàðöóóëñàí áàéõàä õîò îð÷ìûí ôåðìåð ºðõ¿¿ä 66.3 õóâèéã ¿éëäâýðëýëèéí õýðýãöýýíä çàðöóóëæýý. Ìàë àæ àõóéí ¿éëäâýðëýë íü áèîëîãèéí íºõºí ¿éëäâýðëýë äýýð ñóóðèëäàã áîëîõîîð õºðºí㺠îðóóëàëòûí çàðäàë áàãà øààðääàã, ººðºº ºñºæ ¿ðæèæ áàéäàã îíöëîãòîé áèëýý. Ãýâ÷ ýíý õýìæýýãýýðýý ýðñäýëä ºðòºæ èõýýõýí õîõèðîë ó÷èðäàã. Èíãýõýýð ìàë àæ àõóéã ºñãºæ ¿ðæ¿¿ëýõ ãýõýýñýý èë¿¿ ýðñäëýýñ õàìãààëàõûí òóëä ãîë õºðºí㺠îðóóëàëò øààðäàæ áàéíà. Ãýòýë ìàë÷èí ºðõ¿¿ä èéì õºðºí㺠îðóóëàëò õèéõ ÷àäâàð ìºõºñ áàéíà.

8.3. Малын гаралպ人 îðîí íóòàãò îäîî õ¿ðòýë çàõ çýýëèéí õàðèëöààíû òºëºâøèë тай тїїхий эд, æèãäðýýã¿é áºãººä òºâëºðñºí çàõ çýýëýýñ àëñëàãäàõ òóòàì ìàë àæ àõóéí ò¿¿õèé бїтээгдэхїїýä, á¿òýýãäýõ¿¿íèé ¿íý áóóð÷, ºðãºí õýðýãëýýíèé áàðààíû ¿íý ºñäºã, ìàë÷èä нийг борлууçàõ çýýëòýé îíîâ÷òîé õîëáîãäîæ ÷àäààã¿é, ãîë òºëºâ áàðàà ñîëèëöîîãîîð лах зах зээл àðèëæàà õèéãääýã, ò¿¿õèé ýäèéí áîëîâñðóóëàëòûí ò¿âøèí äîîãóóð çýðýã îëîí àñóóäàë ìàë÷äûí àìüæèðãààíû ò¿âøèíä ñºð㺺ð íºëººëæ áàéíà. Èéìä õºäºº îðîí íóòàã äàõü àæèëã¿éäýë, ÿäóóðëûã áóóðóóëàõ, ìàë÷äûí îðëîãûí òîãòâîðòîé ºñºëòèéã õàíãàõûí òóëä õàðèëöàí íºõºí òýòãýæ õºãæèõ ÷àäàâõòàé õºäºº àæ àõóé – àæ ¿éëäâýðèéí ñàëáàðûã á¿ðä¿¿ëýí õºãæ¿¿ëýõ, òýäãýýðèéí ºðñºëäºõ ÷àäâàðûã äýýøë¿¿ëýõ íü ñòðàòåãèéí ÷óõàë çîðèëò áîëæ òàâèãäàíà. Ìàë÷äûí îðëîãîä íºëººëæ áóé áîäèòîé õ¿÷èí ç¿éëñèéí íýã áîë ò¿¿õèé ýä, á¿òýýãäýõ¿¿íýý çàõ çýýëä õýð çýðýã ¿ð àøèãòàé áîðëóóëæ áàéíà âý ãýäýã àñóóäàë þì. Ìàë÷èí ºðõèéí àæ àõóéä ò¿¿õèé ýä, á¿òýýãäýõ¿¿íýý áîðëóóëäàã ¿íäñýí òàâàí ñóâàã áàéíà. Ýíý íü Óëààíáààòàð õîò ò¿¿íèé îéðîëöîî õîò, ñóóðèí áîëîí àéìãèéí òºâ, ñóìûí òºâ, ÿâóóëûí íàéìàà÷èä, õèëèéí áîîìò çýðýã þì.

- Óëààíáààòàðò á¿õ òºðëèéí ò¿¿õèé ýäèéã àâ÷èð÷ áîðëóóëæ áàéãààãèéí äîòîð íîîëóóðûí ýçëýõ õóâèéí æèí èë¿¿ ºíäºð áàéíà. Íîîëóóð íü õàðüöàíãóé îâîð áàãà, ¿íèéí íÿãòðàë èõòýé, Óëààíáààòàðò áîðëóóëàõàä èë¿¿ ¿íý õ¿ðäýã, çàõ çýýëèéí çîõèîí áàéãóóëàëò ñàéòàé òóë îéð íóòàãëàäàã ìàë÷èä ººðñäèéí óíààãààð àâ÷èð÷ áîðëóóëàõûí çýðýãöýý íèéñëýëä ñóðàëöäàã ¿ð õ¿¿õýä, àõ, ä¿¿, õàìààòàí ñàäíààðàà äàìæóóëàí õóäàëääàã ãýæ ìàë÷èä òàéëáàðëàæ áàéâ.

- Çàâñðûí ÿâóóëûí íàéìàà÷èä ìàë÷äûí ãàð äýýð ò¿¿õèé ýä áýëýí áîëîõ èä ¿åýð òýäýíä õàìãèéí ýðýëò õýðýãöýýòýé ºðãºí õýðýãëýýíèé áàðàà, ãóðèë, áó äàà çý ðãèéã à÷ ààíû ìàøèíä à÷ èæ, ìàë÷äûí õîò îíä øóóä î÷ èæ ¿éë÷èëäãýýðýý áóñäààñ îíöëîãòîé áºãººä äàâóó òàëòàé þì. Çàðèì íàéìàà÷èä á¿ð õýäýí ñàðûí ºìíº ìàë÷èäòàé óðüä÷èëàí ãýðýý õýëöýë õèéäýã ÷ òîõèîëäîë áàéíà. ¯íý, õàíøíû ìýäýýëýë áàãàòàé, òºâººñ àëñ õîë íóòàãëàäàã, õ¿í, õ¿÷ ìóóòàé ìàë÷èä ãîë òºëºâ ÿâóóëûí íàéìàà÷äàä íîîëóóðàà ºãäºã àæýý.

- Àéìàã, ñóìûí òºâä íýã òàëààð ò¿¿õèé ýä, á¿òýýãäýõ¿¿íèéã õóäàëäàí àâàõ íàéìàà÷èä, àæ àõóéí íýãæ¿¿ä îëîí áàéäàã, íºãºº òàëààð ìàë÷äàä õàðüöàíãóé îéð ó÷èð ò¿¿õèé ýäýý òýäýíä áîðëóóëæ, õýðýãöýýò áàðààãàà õóäàëäàí àâäàã áàéíà.

- Õèëèéí áîîìòîîð èõýâ÷ëýí õèëä îéðõîí íóòàãëàäàã, õèëèéí ãàðö á¿õèé á¿ñ íóòãèéí ìàë÷èä íîîëóóð, àðüñ øèð çýðýã ò¿¿õèé ýäýý áîðëóóëäàã îíöëîãòîé þì. Ýäãýýð ìàë÷äûí ÿðèàíààñ ¿çýõýä óëèðàëä íýã óäàà ººðñäèéí ìàøèíààð õèëèéí áîîìò íýýãäýõýä ãàð÷, ò¿¿õèé ýäýý áîðëóóëäàã áàéíà. Èéíõ¿¿ ìàë àæ àõóéí ãàðàëòàé ò¿¿õèé ýä ìàë÷äààñ áîëîâñðóóëàõ ¿éëäâýð, ýêñïîðòîä ãàðàõ õ¿ðòýë îëîí ñóâàã, ñàëàà çàìààð äàìæäàã áàéíà. Èéìä ìàë÷èä, äîòîîäûí áîëîâñðóóëàã÷äûí õîîðîíäûí ò¿íøëýë, õàìòûí àæèëëàãààã áýõæ¿¿ëýõ çàìààð ìàë÷äûí á¿òýýãäýõ¿¿í, ò¿¿õèé ýäèéã ¿ð àøèãòàé áîðëóóëàõ ñóâàã á¿ðä¿¿ëýõ íü ÷óõàë þì. ßìàð òºðëèéí ò¿¿õèé ýä, á¿òýýãäýõ¿¿íèéã àëü ñóâãààð íü èë¿¿òýé 90

ÌÎÍÃÎËÛÍ ÌÀË ÀÆ ÀÕÓÉÍ ÈÐÝÝįÉ

áîðëóóëæ áàéíà âý ãýäãèéã ºðõ¿¿äýýñ àâñàí ñóäàëãààíû ä¿íä òóëãóóðëàí á¿ëýãëýæ ãàðãàñíûã 44 ä¿ãýýð õ¿ñíýãòýýð ¿ç¿¿ëýâ. Ò¿¿õèé ýä, á¿òýýãäýõ¿¿íèé áîðëóóëàëòûí ñóâãóóä /ºðõºä ýçëýõ õóâèàð/

Õ¿ñíýãò 44 Áîðë-ò ñóâàã Ò¿¿õèé ýä, á¿ò. Òýìýý Íîîñ ¯õýð Ìàë, ìàõ Àäóó Øèð Ìàë, ìàõ Õîíü Íîîñ Íýõèé Ìàë, ìàõ ßìàà Íîîëóóð Àðüñ

Óëààí- Àéìàã, õîò áààòàðò ñóóðèíä 8.9 41.2 20.0 35.4 7.7 23.8 28.9 47.7 24.7

14.3 31.4 14.5 26.2 30.8 20.2 18.4 14.0 19.2

Ñóìûí òºâä 19.6 2.0 18.2 6.2 6.4 20.2 15.8 7.0 15.1

ÍàéìààÕèë ÷èíä õóäàëäàà 55.4 25.5 45.5 32.3 55.1 35.7 36.8 25.6 39.7

1.8 1.8 5.8 1.4

Á¿ãä 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0

ªðõèéí àì á¿ëèéí òîî íýìýãäýõ òóòàì ìàë, ìàõ çýðýã ò¿¿õèé ýäèéã ãýðýýñýý áîðëóóëàõ õýìæýý áàãàñ÷ õàðèí Óëààíáààòàð õîò, àéìàã, ñóìûí òºâä õ¿ðãýæ çàõ çýýëä íèéë¿¿ëýõ õóâü õýìæýý íýìýãäñýí áàéíà. Òóõàéëáàë, 5 õ¿ðòýë àì á¿ëòýé ñóäàëãààíä õàìðàãäñàí ìàë÷èí ºðõèéí 31.7 õóâü íü íÿäàëñàí ìàëûí ìàõàà Óëààíáààòàðò õ¿ðãýæ áîðëóóëñàí áàéõàä 9-ººñ äýýø àì á¿ëòýé ìàë÷èí ºðõ¿¿äèéí 54.5 õóâü íü íèéñëýëä õ¿ðãýæ çàõ çýýëä íèéë¿¿ëñýí àæýý. Ýíý íü ìàë÷èä ò¿¿õèé ýä, á¿òýýãäýõ¿¿íýý çàõ çýýëä ¿íý õ¿ðãýæ áîðëóóëàõàä ºðõèéí àì á¿ëèéí òîî, àæèëëàõ õ¿÷íèé õ¿ðýëöýý ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé áîëîõûã èëýðõèéëæ áóé õýðýã ìºí. Èéìä ãàíö íýãýýðýý á¿òýýãäýõ¿¿í, ò¿¿õèé ýäýý çàõ çýýëä íèéë¿¿ëýõýä òîõèîëäîæ áóé äýýðõ áýðõøýýëèéã àðèëãàõàä ìàë÷äûí äóíä õàíãàìæ, íèéë¿¿ëýëòèéí õîðøîî õºãæ¿¿ëýõ ñàíàà÷ëàãûã á¿õ òàëààð äýìæèõ íü íýí ÷óõàë ãýæ ¿çýæ áàéíà.

1. ªíººã õ¿ðòýë Ìîíãîëûí ìàë÷äûí îðëîãûí ¿íäñýí ýõ ¿¿ñâýð íü ìàë àæ àõóéí ñàëáàð õýâýýð áàéíà. Ãýõäýý ìàë÷èä ìàë àæ àõóéãààñ îëîõ îðëîãûíõîî ýõ ¿¿ñâýðèéã á¿ðä¿¿ëýõäýý ãîë íü ìàëûí òîî òîëãîéã ºñãºõ áóþó ýð÷èìã¿é (ýêñòåíèâ) àðãûã ãîëëîí õýðýãëýæ áàéíà. ªºðººð õýëáýë, ìàë÷äûí ìàë àæ àõóéí îðëîãî íü ¿íäñýíäýý ýð÷èìã¿é àðãààð õàíãàãäàæ áàéíà.

2. Áîëîìæòîé á¿ñ íóòàãò íóòãèéí øèëìýë îìãèéí ìàëûã ºñãºí ¿ðæ¿¿ëýõ, ìàëûí ¿¿ëäýð, óãñààã ñàéæðóóëàõ çàìààð íýã ìàëààñ àøèãëàõ àøèã øèìèéã íýìýãä¿¿ëæ, ýð÷èìòýé àðãààð îëîõ ìàë àæ àõóéí îðëîãûí ýõ ¿¿ñâýðèéã ºñãºõ øààðäëàãà ç¿é ¸ñîîð òàâèãäàæ áàéíà.

3. Ìàë÷äûí ìàë àæ àõóéí áóñ îðëîãûí ýõ ¿¿ñâýðèéã íýìýãä¿¿ëýõèéí òóëä ìàë àæ àõóé ýðõëýõèéí çýðýãöýý ºâºë溺, õàâàðæààíû íóòàãò òºìñ, íîãîî, òýæýýëèéí óðãàìàë òàðèàëàõ, ìàë÷äàä ò¿øèãëýñýí ýêîòóðèçì õºãæ¿¿ëýõ, áàéãàëèéí áàÿëàã àøèãëàõ çýðýã ÷èãëýëýýð òýäíèé ÷àäàâõèéã áýõæ¿¿ëýõ, èäýâõ ñàíàà÷ëàãûã á¿õ òàëààð äýìæèõ øààðäëàãàòàé áàéíà.

4. Ìàë÷äûí àìüæèðãààíû ¿íäñýí ýõ ¿¿ñâýð áîëñîí ìàë àæ àõóéí áàéäëûã ñóäàëæ ¿çýõýä ñ¿ðãèéí ýíãèéí íºõºí ¿éëäâýðëýë ÿâàãäàæ áàéíà.

5. Ñóäàëãààíä îðîëöñîí ìàë÷èí ºðõ¿¿ä îëñîí îðëîãûí õ¿ðýëöýýíèé áàéäëàà ººðñ人 òîäîðõîéëñîí íü ¯ÑÃ-ûí æèøãýýð òýäãýýð ìàë÷èí ºðõèéí àìüæ èðãààíû ò¿âøèíã ¿íýëñýí áèäíèé ñóäàëãààòàé îéð îëöîî áàéíà. Òóõàéëáàë ñóäàëãààíä îðîëöñîí íèéò ºðõèéí 15.8 õóâü íü íýí ÿäóó á¿ëýãò áàãòàæ áàéãàà íü ìàë÷èí ºðõèéí 10.6 õóâü íü îëñîí îðëîãî õîîë õ¿íñýíäýý ÷

8.4.

Дїгнэлт

91

ÌÎÍÃÎËÛÍ ÌÀË ÀÆ ÀÕÓÉÍ ÈÐÝÝįÉ

õ¿ðýëöäýãã¿é ãýñýí õàðèóëòòàé, íèéò ºðõèéí 37.0 õóâü íü ÿäóó á¿ëýãò áàãòàæ áàéãàà íü ìàë÷èí ºðõèéí 36.4 õóâü íü îëñîí îðëîãî õîîë õ¿íñýíäýý ë õ¿ðýëöäýã ãýæ õàðèóëñàí õàðèóëòòàé òóñ òóñ ä¿éæ áàéíà.

6. Çàðëàãûí äèéëýíõ õýñãèéã õóâèéí õýðýãëýýíä çàðöóóëæ, ¿éëäâýðëýëýý ºðãºòãºõ, øèíý òåõíèê, òåõíîëîãè íýâòð¿¿ëýõýä õºðºí㺠õ¿ðýëöýõã¿é áàéãààãèéí çýðýãöýý òýäýíä òèéì ñýòãýëãýý ÷ òºëºâøººã¿é áàéíà.

7. ªðãºí óóäàì íóòàãò òàðõàé, áóòàðõàé áàéðøèõ áýë÷ýýðèéí ìàë àæ àõóéí îíöëîãîîñ óëáààëàí ìàë÷èä ò¿¿õèé ýä, á¿òýýãäýõ¿¿íýý çàõ çýýëä îíîâ÷òîé, ¿ð àøèãòàé áîðëóóëàõàä áàãàã¿é ñààä, áýðõøýýëòýé òóëãàð÷ áàéíà.

8. Óã áýðõøýýëèéã ìàë÷èä äàíãààðàà äàâàí òóóëàõ áîëîìæã¿é òóë òýä õàìòàð÷ àæèëëàõ, õîðøîîíä íýãäýí îðîõ àñóóäàë íýí ÷óõàë õ¿÷èí ç¿éë áîëíî. ßëàíãóÿà, ò¿¿õèé ýä á¿òýýãäýõ¿¿íèéã çàõ çýýëä áîðëóóëàõ, õýðýãöýýò áàðààãàà õàíãàí íèéë¿¿ëýõ ÷èãëýëýýð òýäíèé ¿¿ñãýë ñàíàà÷ëàãàä òóëãóóðëàñàí õîðøîîã õºãæ¿¿ëýõ çàìààð çàõ çýýëä ºðñºëäºõ ÷àäâàðûã íü íýìýãä¿¿ëýõ áîëîìæòîé þì.

9. Á¿ñ íóòãèéí îíöëîã, çàõ çýýëèéí áàãòààìæ, äýä á¿òöèéí õºãæëèéã õàðãàëçàí õºäºº îðîí íóòàãò ìàë àæ àõóéí ãàðàëòàé ò¿¿õèé ýäèéã áîëîâñðóóëàõ æèæèã, äóíä ¿éëäâýð¿¿äèéã õºãæ¿¿ëýõ çàìààð ìàë àæ àõóéí á¿òýýãäýõ¿¿í, ò¿¿õèé ýäèéí ¿íèéã ºñãºõ, ìàë÷äûí îðëîãûã íýìýãä¿¿ëýõ ñòðàòåãèéí çîðèëòûã øèéäâýðëýõ øààðäëàãàòàé áàéíà.

92

ÌÎÍÃÎËÛÍ ÌÀË ÀÆ ÀÕÓÉÍ ÈÐÝÝįÉ

ЕСДЇГЭЭР БЇЛЭГ:

М АЛ Ч ДЫ Н

ЭН

Т Э РГ Ї Ї НИ Й

Х Э РЭ Г ЦЭ Э

Ìàë÷äûí õ¿ñýí õ¿ëýýæ áàéãàà ýí òýðã¿¿íèé õýðýãöýý þó âý? ãýñýí àñóóäëààð ñóäàëãààíû áàã õýëýëö¿¿ëýã õèéæ, òàíäàí ñóäàëãàà ÿâóóëñíû ¿ð ä¿íä òýäíèé õýðýãöýýã àõóéí õýðýãöýý, ìàë àæ àõóéí ¿éëäâýðëýëèéí õýðýãöýý, ìàë÷äûí íèéãìèéí õýðýãöýý ãýñýí ¿íäñýí ãóðâàí á¿ëýãò õóâààõ íü ç¿éòýé ãýæ ¿çýâ. Ýäãýýð ãóðâàí á¿ëýã õýðýãöýý òóñ á¿ðèéã äîòîð íü ÿìàð ÿìàð ãîë õýðýãöýý áàéæ áîëîõ òàëààð ìàë÷äûí ñàíàëûã óðüä÷èëàí àâ÷ õýëýëö¿¿ëýã õèéõ àðãààð òîäîðõîéëæ àñóóëãà áîëîâñðóóëæ ñóäàëãàà ÿâóóëàâ. Ìàë÷äûí õóâüä àõóéí ÿìàð õýðýãöýý áàéãààã òîäðóóëàõ çîðèëãîîð òýäíèé ãîë ãîë õýðýãöýý þó áîëîõûã òàíäàí ñóäàëñíû ¿íäñýí äýýð Òàíä ýí òýðã¿¿íä àõóéí ÿìàð õýðýãöýý áàéíà âý? /à÷ õîëáîãäëîîð íü ýðýìáýëýí 3 õ¿ðòýëõ õàðèóëòûã äóãààðëàíà/ ãýñýí àñóóëòààð ñóäàëãàà õèéõýä òýäíèé õýðýãöýý äàðààõü äàðààëëààð òîãòîîãäîæ áàéíà /27 äóãààð ãðàôèê/.

60 50 40

67.4% 60.8%

Ãýðýý òîõèæóóëàõ Öàõèëãààí ýõ ¿¿ñã¿¿ð, òåëåâèçòýé áîëîõ

43.2%

Àâòî õýðýãñýëòýé áîëîõ

35.1%

ªâºë溺í人 áàéøèíòàé áîëîõ À÷ëàãûí ìàë, òýðýãòýé áîëîõ

33.5%

30 20

Малчин єрхийн ахуйн хэрэгцээ

Ìàë÷äûí ýí òýðã¿¿íèé àõóéí õýðýãöýý

Ãðàôèê 27 70

9.1.

9.7%

Áóñàä

10 0

Ñóäàëãààíä õàìðàãäñàí íèéò 773 ºðõèéí 521 ºðõ áóþó 67.4 õóâü íü ãýðýý òîõèæóóëàõ õýðýãöýýã ñîíãîñîí íü óã õýðýãöýý ìàë÷äûí õàìãèéí ÷óõàë õýðýãöýý áîëæ áàéãààã õàðóóëæ áàéíà. Ò¿¿í÷ëýí ãýðýý òîõèæóóëàõ õýðýãöýýã ñîíãîñîí 521 ºðõèéí 405 áóþó 77.7 õóâü íü óã õýðýãöýýã 1 ä¿ãýýðò ýðýìáýëñýí íü óã õýðýãöýý õè÷íýýí ÷óõàë áîëîõûã äàâõàð íîòîëæ áàéíà /45 äóãààð õ¿ñíýãò/. Ìàë÷äûí ÿðüæ áàéãààãààð ãýðýý òîõèæóóëàõ àñóóäëûí äîòîð ãýðèéí øèíý áðåçåíò àâàõ, ýñãèé äàâõàðãàà øèíý÷ëýõ, ãýðýý òîìðóóëàõ, ãýðèéí ÿñ ìîäûã ñýëáýæ çàñàõ áóþó áóäàæ ºíãºëºõ, ãýðèéí äîòîð øèíý ýä õîãøèë àâàõ çýðýã àñóóäëóóä áàãòàõ àæ. Ýíý õýðýãöýý øààðäëàãûã õºäººãèéí áàðàã àéë á¿ðò áàéíãà áàéäàã õýðýãöýý ãýæ ¿çýæ áîëîõ þì. ¯¿íèé çýðýãöýý ìàë÷èí ºðõ áàãà îâðûí öàõèëãààíû ýõ ¿¿ñãýâýð, òåëåâèçòýé áîëîõ, àâòî òýýâðèéí õýðýãñýëòýé áîëîõ ñîíèðõîë íýëýýä áàéãàà íü õàðàãäàæ áàéíà.

93

ÌÎÍÃÎËÛÍ ÌÀË ÀÆ ÀÕÓÉÍ ÈÐÝÝįÉ

Õ¿ñíýãò 45 Õàðèóëò

1 Ãýðýý òîõèæóóëàõ / ýñ ã è é, á ðå çå íò , òàâèëãà àâàõ ã.ì/

ªâºë溺í人 áàéøèíòàé áîëîõ

Öàõèëãààíû ýõ ¿¿ñãýâýð, òåëåâèçòýé áîëîõ

Àâòî õýðýãñýëòýé áîëîõ /ìàøèí, ìîòîöèêë

À÷ëàãûí ìàë, òýðýãòýé áîëîõ

Áóñàä

Ä¿í

Ìàë÷äûí ýí òýðã¿¿íèé àõóéí õýðýãöýý Õàðèóëòûí ýðýìáý

Õàðèóëòûí òîî

773 ºðõºä ýçëýõ õóâü

2 1 2 3 Ä¿í 1 2 3 Ä¿í 1 2 3 Ä¿í 1 2 3 Ä¿í 1 2 3 Ä¿í 1 2 30 Ä¿í -

3 405 84 32 521 83 127 61 271 141 223 106 470 66 135 133 334 43 99 117 259 17 8 50 75 1930

4 52.4 10.9 4.1 67.4 10.7 16.4 7.9 35.1 18.2 28.8 13.7 60.8 8.5 17.5 17.2 43.2 5.6 12.8 15.1 33.5 2.2 1.0 6.5 9.7 -

Òóõàéí õàðèóë- Íèéò õàðèóëòûí ä¿íä òûí ä¿íä ýçëýõ õóâü ýçëýõ õóâü

5 77.7 16.1 6.1 100.0 30.6 46.9 22.5 100.0 30.0 47.4 22.6 100.0 19.8 40.4 39.8 100.0 16.6 38.2 45.2 100.0 22.7 10.7 66.6 100.0 -

21.0 4.4 1.6 27.0 4.3 6.6 3.1 14.0 7.3 11.5 5.5 24.3 3.4 7.0 6.9 17.3 2.2 5.1 6.1 13.5 0.9 0.4 2.6 3.9 100.0

Ìàë÷èí ºðõèéí àõóéí õýðýãöýý á¿ñ íóòãààñ øàëòãààëàí ÿìàð áàéäàëòàé áàéãààã 46 äóãààð õ¿ñíýãòýýð õàðóóëàâ. Ìàë÷äûí àõóéí íýí òýðã¿¿íèé õýðýãöýý á¿ñ íóòãèéí áàéäëààñ õàìààðàí áàãà çýðýã ÿëãààòàé áàéãàà áîëîâ÷ ýíýõ¿¿ ÿëãàà íü ñòàòèñòèê ìàãàäëàëûí õóâüä áîäèòîé áèø áàéíà. Òóõàéëáàë, áàðóóí á¿ñèéí ìàë÷äûí íýí òýðã¿¿íèé àõóéí õýðýãöýý íü ãýðýý òîõèæóóëàõ áèø öàõèëãààíû ýõ ¿¿ñãýâýð, òåëåâèç áîëæ ººð÷ëºãäñºí áàéíà. Ýíý íü òýäíèé àìüäðàëûí ò¿âøèí äýýøèëñýíòýé, íºãºº òàëààð, áàðóóí á¿ñèéí àéìãèéí ìàë÷èä ìýäýýëëýýñ õîë áàéäãèéí õýðýýð áàãà îâðûí öàõèëãààí ¿¿ñãýâýð, òåëåâèçèéã ºðãºí õýðýãëýäýã, òýðõ¿¿ õýðýãëýýãýý äàãààä õýðýãöýý íü èõ áàéäàãòàé õîëáîîòîé áàéæ ÷ áîëîõ þì. Õàíãàéí á¿ñèéí ìàë÷èí ºðõ¿¿ä ãýð îðíîî òîõèæóóëàõ õ¿ñýë, ñîíèðõëîîð áó ñäààñàà èë¿ ¿ á àéõ àä áàð óóí á¿ ñèéí ìàë ÷èä ºâºëæ ººíäº º º âëèéí áàéøèíòàé, àâòî õýðýãñýëòýé áîëîõ ñîíèðõîë áóñäààñ èõ áàéãàà íü àíçààðàãäàæ áàéíà. Ýäãýý𠺺ð÷ëºëòèéã ýñ òîîöâîë ìàë÷äûí àõóéí ýí òýðã¿¿íèé õýðýãöýý íü á¿ñ íóòãèéí áàéäëààð òºäèéëºí ÿëãàðàõã¿é áàéíà.

94

ÌÎÍÃÎËÛÍ ÌÀË ÀÆ ÀÕÓÉÍ ÈÐÝÝįÉ

Ìàë÷äûí ýí òýðã¿¿íèé àõóéí õýðýãöýý /ýäèéí çàñãèéí á¿ñýýð/

Õ¿ñíýãò 46 Ìàë÷èí ºðõèéí á¿ëýãëýë /ýäèéí çàñãèéí á¿ñýýð/ Á¿ãä Õàíãàé Áàðóóí Òºâ Ç¿¿í ÓÁ òîî õóâü òîî õóâü òîî õóâü òîî õóâü òîî õóâü òîî õóâü

Õàðèóëò Ãýðýý òîõèæóóëàõ /ýñãèé, áðåçåíò àâàõ ã.ì/ ªâºë溺í人 áàéøèíòàé áîëîõ Öàõèëãààíû ýõ ¿¿ñãýâýð, òåëåâèçòýé áîëîõ Àâòî õýðýãñýëòýé áîëîõ /ìàøèí, ìîòîöèêëü/ À÷ëàãûí ìàë, òýðýãòýé áîëîõ Áóñàä Õàðèóëòûí òîî á¿ãä Àñóóëãàä îðîëöñîí ìàë÷èí ºðõ

176

29.0

145

24.5 112 28.5

70

25.8

11

30.6 514

27.1

82

13.5

102

17.2

53

13.5

22

8.1

6

16.7 265

14.0

149

24.5

159

26.9

72

18.3

75

27.7

8

22.2 463

24.4

93

15.3

103

17.4

79

20.1

47

17.3

7

19.4 329

17.3

84 13.8 62 10.5 61 15.5 44 16.2 23 3.8 21 3.5 16 4.1 13 4.8 607 100.0 592 100.0 393 100.0 271 100.0

2 5.6 253 13.3 2 5.6 75 3.9 36 100.0 1899 100.0

247

19

208

164

103

741

Ìàë÷äûí àõóéí õýðýãöýý íü òýäíèé àìüæèðãààíû ò¿âøèí, ò¿¿íèéã òîäîðõîéëîõ ãîë ¿ç¿¿ëýëò áîëîõ ºðõèéí àì á¿ëèéí íýã õ¿íä íîãäîõ îðëîãî, àëü ýñâýë íýã õ¿íä íîãäîõ ìàëûí òîîíîîñ õýðõýí õàìààð÷ áàéãààã òîäîðõîéëîõ íü íýëýýä ñîíèðõîëòîé àñóóäàë þì. Ñóäàëãààíààñ ¿çýõýä ºðõèéí íýã õ¿íä íîãäîõ îðëîãî íýìýãäýõ òóòàì ãýðýý òîõèæóóëàõ, à÷ëàãûí ìàë, òýðýãòýé áîëîõ õýðýãöýý áóóð÷ õàðèí ºâºë溺í人 áàéøèíòàé áîëîõ, öàõèëãààíû ýõ ¿¿ñãýâýðòýé áîëîõ õýðýãöýý íýìýãäýæ áàéíà /47 äóãààð õ¿ñíýãò/. Ìàë÷äûí íýí òýðã¿¿íèé àõóéí õýðýãöýý /ºðõèéí íýã õ¿íä íîãäîõ æèëèéí îðëîãîîð/ Õ¿ñíýãò 47 Ìàë÷èí ºðõèéí íýã õ¿íä íîãäîõ ñàðûí îðëîãûí á¿ëýãëýë

Õàðèóëò

Ãýðýý òîõèæóóëàõ /ýñãèé, áðåçåíò àâàõ ã.ì/ ªâºë溺í人 áàéøèíòàé áîëîõ Öàõèëãààíû ýõ ¿¿ñãýâýð, òåëåâèçòýé áîëîõ Àâòî õýðýãñýëòýé áîëîõ /ìàøèí, ìîòîöèêë/ À÷ëàãûí ìàë òýðýãòýé áîëîõ Áóñàä Õàðèóëòûí òîî á¿ãä Àñóóëãàä îðîëöñîí ìàë÷èí ºðõ

0-100000 òîî

100001300001500001- 700001-ýýñ Á¿ãä 300000 500000 700000 äýýø õóâü òîî õóâü òîî õóâü òîî õóâü òîî õóâü òîî õóâü

97

32.7 244

27.1

117 25.7

521

27.0

22

22.2 1001 27.2

31

10.4 123

13.7

73

16.0

271

14.0

20

20.2 518

14.1

66

22.2 214

23.8

110 24.1

470

24.4

30

30.3 890

24.2

41

13.8 148

16.5

90

334

17.3

12

12.1 625

17.0

19.7

50 16.8 138 15.4 53 11.6 259 13.4 12 4.0 32 3.6 13 2.9 75 3.9 297 100.0 899 100.0 456 100.0 1930 100.0

5 5.1 505 13.7 10 10.1 142 3.9 99 100.0 3681 100.0

116

43

350

176

69

754

Ìàë÷èä ýõíèé ýýëæèíä ãýð îðíîî òîõèæóóëàõ õýðýãöýýãýý, ò¿¿íèé äàðààãààð à÷èëãûí ìàë, òýðýãòýé áîëîõ õýðýãöýýãýý õàíãàäàã, äàðàà íü áàéøèíòàé áîëîõ õýðýãöýý óðãàí ãàð÷ èðäýã ãýõ ìýòýýð õ¿ì¿¿ñèéí ñîíèðõîë àìüæèðãààíû ò¿âøèí, áîäèò áîëîìæäîî çàõèðàãäàæ áàéãàà íèéòëýã áàéäàë ýíäýýñ õàðàãäàæ áàéíà.

95

ÌÎÍÃÎËÛÍ ÌÀË ÀÆ ÀÕÓÉÍ ÈÐÝÝįÉ

9.2. Малчдын мал Ýíý çîðèëòûã õýðýãæ¿¿ëýõ çîðèëãîîð Ìàë àæ àõóéí ¿éëäâýðëýëèéí аж ахуйн äàðààõü ¿éë àæèëëàãààíû àëü íü Òàíû õóâüä ýí òýðã¿¿íèé à÷ õîëáîãäîëòîé âý? їйлдвэрлэлийн /À÷ õîëáîãäëîîð íü ýðýìáýëýí ýõíèé 3 õ¿ðòýëõ õàðèóëòûã äóãààðëàíà/ ãýñýí хэрэгцээ àñóóëòààð ñóäàëãàà õèéõýä ìàë÷äûí õýðýãöýý äàðààõü äàðààëëààð òîãòîîãäîæ áàéíà /28 äóãààð ãðàôèê/. Ìàë÷äûí ìàë àæ àõóéí ¿éëäâýðëýëèéí ýí òýðã¿¿íèé õýðýãöýý Ãðàôèê 28 80 70 60 50

71.2

Ìàëûí òîîã íýìýãä¿¿ëýõ

69.5

Ìàëûí ¿¿ëäýð óãñààã ñàéæðóóëàõ, ýð÷èìæ¿¿ëýõ Ìàëûã ýð¿¿ëæ¿¿ëýõ

49.2

ªºðèéí ýçýìøèë áýë÷ýýðòýé áîëîõ

40 30

26.5

25.6

ÌÀÀ-í õ¿íä õ¿÷èð àæëûã õºíãºâ÷ëºõ òåõíèê õýðýãñýë

25

ªºðèéí ýçýìøèë õóäàãòàé áîëîõ

20 10

Áóñàä

2.5

0

Ñóäàëãààíä õàìðàãäñàí íèéò 773 ºðõèéí 550 ºðõ áóþó 71.2 õóâü íü ìàëûí òîîã íýìýãä¿¿ëýõ õýðýãöýýã ñîíãîñîí íü óã õýðýãöýý ìàë÷äûí õàìãèéí ÷óõàë ¿éëäâýðëýëèéí õýðýãöýý áîëæ áàéãààã õàðóóëíà. Ìàëûí òîîã íýìýãä¿¿ëýõ õýðýãöýýòýé íèéò ºðõèéí 73.5 õóâü íü óã õýðýãöýýã 1 ä¿ãýýðò ýðýìáýëñýí íü õàìãèéí îëîí äàâòàìæòàé áàéíà /48 äóãààð õ¿ñíýãò/. Ìàëûí òîî òîëãîéã íýìýãä¿¿ëýõ ãýñýí ìàë÷äûí õýðýãöýý ÿàãààä áèé áîëîâ, ýíýõ¿¿ õýðýãöýý íü ìàë÷èí ºðõèéí ìàëûí òîî òîëãîéã õýäèé õýìæýýíä õ¿ð ãýæ áàéæ õàíãàãäàõ âý? Õýðýâ ìàë÷èí ºðõ á¿ðèéí ýíý õ¿ñýëò èéã õýðýãæ¿¿ëáýë Ìîíãîë óëñ õè÷íýýí òîëãîé ìàëòàé áîëîõ âý? ãýõ ìýòèéí àñóóäàë ñóäëàà÷äûí àíõààðëûã òàòàõ ñîíèðõîëòîé àñóóäàë áàéæ áîëîõ þì. Ýíý ñîíèðõëûí äàãóó ìàë÷äûí ìàë àæ àõóéí ¿éëäâýðëýëèéí õýðýãöýýã òýäíèé îäîî ìàëëàæ áàéãàà ìàëûí òîî òîëãîéòîé õîëáîæ ñóäëàõàä ºðõèéí õºäºëìºðèéí ÷àäâàðòàé íýã õ¿íä 1-20 òîëãîé ìàë /áîãä øèëæ¿¿ëñíýýð/ íîãäîõ ìàë÷èí ºðõèéí 79.5 õóâü, 20-70 ìàë íîãäîõ ºðõèéí 76.6 õóâü, 150-èàñ äýýø ìàë íîãäîõ ºðèéí 45.7 õóâü íü ìàëûíõàà òîî òîëãîéã íýìýãä¿¿ëýõ õýðýãöýýòýé áàéãàà àæ /48 äóãààð õ¿ñíýãò/. Õýäèéãýýð íýã õ¿íä íîãäîõ ìàëûí òîî íýìýãäýõ òóòàì ìàëûí òîîã ºñãºõ õýðýãöýý øààðäëàãà áóóð÷ áàéãàà õýäèé ÷ íýã õ¿íä íîãäîõ ìàëûí òîî 150-èàñ äýýø òîëãîéä õ¿ðñýí ìàë÷èí ºðõèéí 45.7 õóâü íü ìàëûíõàà òîîã íýìýãä¿¿ëýõ õýðýãöýý øààðäëàãà áàéíà ãýæ ¿çýæ áàéãàà íü ñîíèðõîë òàòàæ áàéíà.

2002 îíû æèëèéí ýöñèéí ìàë òîîëëîãûí ä¿íãýýð 243.2 ìÿíãàí ìàë÷èí ºðõ òîîëîãäñîíîîñ 100 õ¿ðòýëõ ìàëòàé 168 ìÿíãàí ºðõ áàéíà. Ýäãýýð ºðõèéí íýí òýðã¿¿íèé õýðýãöýý áîëñîí ìàëûí òîî òîëãîéã íýìýãä¿¿ëæ íýã õ¿íä íîãäîõ ìàëûí òîîã ÿäàæ 100 áîãò õ¿ðãýõ àâààñ çºâõºí ýäãýýð 168 ìÿíãàí ºðõèéí õýðýãöýýíä 60 ãàðóé ñàÿ áîã ìàë øààðäàãäàõ, íèéòäýý óëñûí õýìæýýíä 120 ñàÿ îð÷èì ìàëòàé áîëîõ îéðîëöîî òîîöîî ãàð÷ áàéíà. Ãýòýë Ìîíãîë îðíû áýë÷ýýðèéí äààö 60-70 ñàÿ òîëãîé ìàë /áîãò øèëæ¿¿ëñíýýð/ áýë÷ýýðë¿¿ëýõ áîëîìæòîé ãýñýí ýðäýìòäèéí ñóäàëãààã õàðãàëçàí ¿çýõ àâààñ ìàë÷äûí ìàëûí òîî òîëãîéã ºñãºõ áîäèò áîëîìæ òóí õîìñ áàéãàà áîëíî.

96

ÌÎÍÃÎËÛÍ ÌÀË ÀÆ ÀÕÓÉÍ ÈÐÝÝįÉ

Ìàë÷äûí ìàë àæ àõóéí ¿éëäâýðëýëèéí íýí òýðã¿¿íèé õýðýãöýý Õ¿ñíýãò 48 Õàðèóëò 1 Ìàëûí òîîã íýìýãä¿¿ëýõ

Ìàëûí ¿¿ëäýð óãñààã ñàéæðóóëàõ, ýð÷èìæ¿¿ëýõ ª ºð è éí ý çý ì øè ë õóäàãòàé áîëîõ

ªºðèéí ýçýìøèë áýë÷ýýðòýé áîëîõ

Ìàëûã ýð¿¿ëæ¿¿ëýõ

Ì ÀÀ - í õ ¿í ä õ ¿÷è ð à æë û ã õ º í 㺠â ÷ ëº õ òåõíèê õýðýãñýë

Áóñàä

Íèéò ä¿í

Õàðèóëòûí ýðýìáý

Õàðèóëòûí òîî

Íèéò õàðèóëòûí ä¿íä ýçëýõ õóâü

Íèéò 773 îðîëöîãñäûí ä¿íä ýçëýõ õóâü

2 1 2 3 Ä¿í 1 2 3 Ä¿í 1 2 3 Ä¿í 1 2 3 Ä¿í 1 2 3 Ä¿í 1 2 3 Ä¿í 1 2 3 Ä¿í

3 404 93 53 550 228 250 59 537 19 95 79 193 22 84 99 205 49 133 198 380 26 58 114 198 2 5 12 19 2063

4 19.6 4.5 2.6 26.7 11.0 12.1 2.9 26.0 0.9 4.7 3.8 9.4 1.0 4.1 4.8 9.9 2.4 6.4 9.6 18.4 1.3 2.8 5.5 9.6 0.1 0.2 0.6 0.9 100.0

5 52.2 12.0 6.8 71.2 29.5 32.3 7.6 69.5 2.5 12.3 10.2 25.0 2.8 10.9 12.8 26.5 6.3 17.2 25.6 49.2 3.4 7.5 14.7 25.6 0.3 0.6 1.5 2.5 -

Ìàë÷äûí òîî ºñ÷, áàéãàëü, öàã óóð ìóóäàæ áýë÷ýýðèéí óðãàö áàãàñ÷ áóé ºíºº öàãò ìàë÷äûí õ¿ñýí õ¿ëýýæ áàéãàà ìàë àæ àõóéí ¿éëäâýðëýëèéí ýí òýðã¿¿íèé õýðýãöýý áîëñîí ìàëûí òîî òîëãîéã íýìýãä¿¿ëýõ àñóóäëûã ºðõ á¿ðò õýðýãæ¿¿ëýõ ¿íäýñëýë ìóóòàé áàéíà. Õàðèí ò¿¿íèé îðîíä õºäºëìºðèéí ÷àäâàð òàé íýã õ¿ íä íîãäîõ ìàëûí òîî ò îëãîéã íýìýãä¿¿ëæ õº äºëìºð ýðõëýëòèéã íÿãòðóóëæ, õºäºëìºðèéí á¿òýýìæèéã íýìýãä¿¿ëýõ, ìàëûí ¿¿ëäýð óãñààã ñàéæðóóëæ íýãæýýñ àâàõ àøèã øèìèéã íýìýãä¿¿ëýõ øààðäëàãàòàé þì.

Æè÷: Ìàë÷äûí àëèâàà ñàíàë, áîäëûã òýäíèé ºì÷ëºëä áàéãàà ìàëûí òîî òîëãîéíîîñ õàìààðóóëàí ñóäëàõäàà ºðõèéí ìàëûí áîäèò òîîãîîð áèø á¿õ ìàëûã áîãò øèëæ¿¿ëæ, ºðõèéí íýã õ¿íä íîãäîõ áîãèéí òîîã àâ÷ àøèãëàñàí áîëíî. Ìàëûí òîîã áîäèò áàéãààãààð íü àâ÷ ñóäàëãààíä àøèãëàâàë 100 áîãòîé ºðõ, 100 áîäòîé ºðõèéã íýãýí àäèë àâ÷ ¿çýõýä õ¿ð÷ àðãà ç¿éí àëäààòàé ä¿ãíýëòýä õ¿ð÷ áîëîõ þì. ͺ㺺 òàëààð ºðõèéí ìàëûí òîîã øóóä àâ÷ àøèãëàâàë ìºí ë 100 ìàëòàé 5 àì á¿ëòýé ºðõèéã 100 ìàëòàé 10 àì á¿ëòýé ºðõòýé àäèëä ¿çýõýä õ¿ð÷ ìºí ë àðãà ç¿éí àëäààíä õ¿ðíý. Èéìä ºðõèéí íýã õ¿íä íîãäîõ áîãò øèëæ¿¿ëñýí ìàëûí òîî ãýñýí ¿ç¿¿ëýëòèéã ñóäàëãààíä ºðãºí àøèãëàâ.

97

ÌÎÍÃÎËÛÍ ÌÀË ÀÆ ÀÕÓÉÍ ÈÐÝÝįÉ

Ìàë÷äûí ýí òýðã¿¿íèé õýðýãöýý áîëæ áàéãàà ìàë àæ àõóéí ¿éëäâýðëýëèéí ¿éë àæèëëàãàà /ºðõèéí íýã õ¿íä íîãäîõ ìàëûí òîîãîîð/

Õ¿ñíýãò 49 Íýã õ¿íä íîãäîõ ìàëûí á¿ëýãëýëò /áîãîîð/

Õàðèóëò

0-20

21-40

41-70

71-150

150-èàñ Á¿ãä äýýø òîî õóâü òîî õóâü òîî õóâü òîî õóâü òîî õóâü òîî õóâü Ìàëûí òîîã íýìýãä¿¿ëýõ 163 29.3 144 27.1 127 27.2 95 23.7 21 16.7 550 26.4 Ìàëûí ¿¿ëäýð óãñààã ñàéæðóóëàõ, ýð÷èìæ¿¿ëýõ 131 23.5 126 23.7 123 26.3 119 29.7 38 30.2 537 25.8 ªºðèéí ýçýìøèë õóäàãòàé áîëîõ 60 10.8 52 9.8 39 8.4 32 8.0 10 7.9 193 9.3 ªºðèéí ýçýìøèë áýë÷ýýðòýé áîëîõ 57 10.2 57 10.7 44 9.4 36 9.0 11 8.7 205 9.8 Ìàëûã ýð¿¿ëæ¿¿ëýõ 84 15.1 99 18.6 88 18.8 80 20.0 29 23.0 380 18.3 ÌÀÀ-í õ¿íä õ¿÷èð àæëûã õºíãºâ÷ëºõ òåõíèê 57 10.2 47 8.9 44 9.4 35 8.7 15 11.9 198 9.5 õýðýãñýëòýé áîëîõ Áóñàä 5 0.9 6 1.1 2 0.4 4 1.0 2 1.6 19 0.9 Õàðèóëòûí òîî á¿ãä 557 100.0 531 100.0 467 100.0 401 100.0 126 100.0 2082 100.0 Àñóóëãàä îðîëöñîí ìàë÷èí ºðõèéí òîî 205 188 167 144 46 750 Àñóóëãàä îðîëöñîí ìàë÷èí ºðõèéí íèéò 27.3 25.1 22.3 19.2 6.1 100 ä¿íä ýçëýõ õóâü

Ýíý ìýòýýð àæèãëàëò õèéõýä ìàëûí òîî íýìýãäýõ òóòàì ìàë÷äûí õóâüä ìàëûí ¿¿ëäýð óãñààã ñàéæðóóëàõ, ìàë ýð¿¿ëæ¿¿ëýõ àæëûí õýðýãöýý íýìýãäýæ áàéíà. Õàðèí öººí ìàëòàé ìàë÷èä ººðèéí ýçýìøèë áýë÷ýýð, õàøàà õîðîî, õóäàãòàé áîëîõ õýðýãöýý èõòýé áàéãàà àæ. Ýíý íü öººí ìàëòàé àéë ºðõ¿¿ä òýð á¿ð ºðõèéí ýçýìøèë ºâºë溺, õàâàðæàà, õàøàà õîðîîã¿é áàéäàãòàé õîëáîîòîé áîëîõ íü ìàë÷èäòàé ÿðèëöàæ áàéõàä àæèãëàãäàæ áàéâ. Ìàë÷äûí ìàë àæ àõóéí ¿éëäâýðëýëèéí õýðýãöýýã òýäíèé îðøèí áàéãàà ýäèéí çàñãèéí á¿ñýýð õàðüöóóëàí ñóäëàõàä îíöûí ººð÷ëºëò, ÿëãàà ãàðààã¿é áîëíî.

9.3. М а л ч д ы н ни йгми йн їйлчилгээний хэрэгцээ

Íèéãìèéí ¿éë÷èëãýýíèé òàëààð ìàë÷äûí õàìãèéí ÷óõàë õýðýãöýý þó áîëîõûã òîäîðõîéëîõ çîðèëãîîð “Äîð äóðäñàí íèéãìèéí ¿éë÷èëãýýíýýñ àëü íü òàíä ýí òýðã¿¿íèé õýðýãöýýòýé áàéíà âý?” (À÷ õîëáîãäëîîð íü ýðýìáýëýí 3 õ¿ðòýëõ õàðèóëòûã äóãààðëàíà) ãýñýí àñóóëòààð ìàë÷äààñ õàðèóëò àâ÷ ñóäàëãàà ÿâóóëàâ. Ñóäàëãààíä õàìðàãäñàí ìàë÷èí ºðõ¿¿ä íèéãìèéí äýýðõ ¿éë÷èëãýýíýýñ àëèéã íü õàìãèéí ÷óõàëä ¿çýæ, à÷ õîëáîãäîë ºã÷ áàéãàà áàéäëààð íü ýðýìáýëýí òîäîðõîéëîõîä äàðààõü áàéäàëòàé áàéíà /29 ä¿ãýýð ãðàôèê/. Ìàë÷äûí íèéãìèéí ¿éë÷èëãýýíèé õýðýãöýý

Ãðàôèê 29 90.0 80.0 70.0

78.8 68.8

Õ¿¿õäèéí áîëîâñðîë Õ¿í, ìàëûí ýð¿¿ë ìýíä

60.0

Áàíê, ñàíõ¿¿, çýýë

50.0 40.0 30.0 20.0 10.0 0.0 98

36.1

Íèéãìèéí õýâ æóðàì, õóóëü

33.4

Õàðèëöàà õîëáîî, ìýäýýëýë

31.0 21.9

Õóäàëäàà ¿éë÷èëãýý

ÌÎÍÃÎËÛÍ ÌÀË ÀÆ ÀÕÓÉÍ ÈÐÝÝįÉ

Íèéãìèéí ¿éë÷èëãýýíèé õóâüä õàìãèéí ÷óõàë, íýí òýðã¿¿íèé õýðýãöýý áîëæ áàéãàà àñóóäàë áîë õ¿¿õäèéí áîëîâñðîëûí àñóóäàë áîëîõ íü îéëãîìæòîé áàéíà. Ñóäàëãààíä îðîëöñîí 773 ºðõèéí 609 áóþó 78.8 õóâü íü íèéãìèéí õàìãèéí ÷óõàë õýðýãöýý áîë õ¿¿õäèéí áîëîâñðîë ãýñýí õàðèóëòûã ñîíãîñîí áàéíà. Óã õàðèóëòûã ñîíãîñîí 609 ºðõèéí 429 áóþó 70.4 õóâü íü óã õàðèóëòûã íýãä¿ãýýð ýðýìáýýð, 117 áóþó 19.2 õóâü íü õî¸ðäóãààð ýðýìáýýð, 63 áóþó 10.4 õóâü íü ãóðàâäóãààð ýðýìáýýð ñîíãîæ õàðèóëæýý /50 äóãààð õ¿ñíýãò/. Äîð äóðäñàí íèéãìèéí ¿éë÷èëãýýíýýñ àëü íü òàíä íýí òýðã¿¿íèé õýðýãöýýòýé áàéíà âý?

Õ¿ñíýãò 50 Õàðèóëò 1 Õ¿¿õäèéí áîëîâñðîë

Õ àð èë öà à õî ëá îî , ìýäýýëýë

Íèéãìèéí õýâ æóðàì, õóóëü

Õ¿í, ìàëûí ýð¿¿ë ìýíä

Áàíê, ñàíõ¿¿, çýýë

Õóäàëäàà, ¿éë÷èëãýý

Áóñàä

Íèéò ä¿í

Õàðèóëòûí ýðýìáý

Õàðèóëòûí òîî

Íèéò õàðèóëòûí ä¿íä ýçëýõ õóâü

Íèéò 52 ìàë÷íû ä¿íä ýçëýõ õóâü

2 1 2 3 Ä¿í 1 2 3 Ä¿í 1 2 3 Ä¿í 1 2 3 Ä¿í 1 2 3 Ä¿í 1 2 3 Ä¿í 1 2 3 Ä¿í

3 429 117 63 609 37 135 68 240 37 124 97 258 178 219 135 532 50 92 137 279 17 22 130 169 3 4 9 16 2103

4 20.4 5.6 3.0 29.0 1.8 6.4 3.2 11.4 1.8 5.9 4.6 12.3 8.5 10.4 6.4 25.3 2.4 4.4 6.5 13.3 0.8 1.0 6.2 8.0 0.1 0.3 0.4 0.8 100.0

5 55.5 15.1 8.2 78.8 4.8 17.5 8.8 31.0 4.8 16.0 12.6 33.4 23.0 28.3 17.5 68.8 6.5 11.9 17.7 36.1 2.2 2.8 16.8 21.9 0.4 0.5 1.2 2.1 -

պ人ãèéí ñóðãóóëèéí ñóðãàëòûí ÷àíàð íü õîò ñóóðèí ãàçðûíõààñ íýëýýä õîöðîãäîæ áàéãàà, íàðèéí ìýðãýæëèéí áàãø, áîëîâñîí õ¿÷íèé õàíãàìæ ìóó áàéäàã òóõàé àñóóäëûã ôîêóñ ãðóïïûí ÿðèëöëàãà, õàðèëöàí ñàíàë ñîëèëöîõ ÿâöàä ìàë÷èä ºã¿¿ëæ áàéëàà. Ìàë÷èä õ¿¿õäèéíõýý ñóðàëöàõ áîëîìæèéã õàíãàõ ¿¿äíýýñ õºãøèí ààâ, ýýæ àëü ýñâýë ýöýã, ýõèéí àëü íýã íü ñóì, áàãèéí òºâä ãýð áàðüæ õ¿¿õäýý ãýðýýñýý õè÷ýýëä ÿâàõ áîëîìæèéã õàíãàäàã, èéì áîëîìæã¿é áîë ñóðãóóëèéí äîòóóð áàéðàíä ýñâýë ìàëàà ìàëëóóëæ áàéãàà òºâ îðîí íóòãèéí àõ ä¿¿, òàíèë àéëä ñóóëãàõ çýðãýýð ÿíç á¿ðýýð çîõèöóóëäàã àæ. Ìàë÷èä ñóð÷ áîëîâñðîõ ñîíèðõîëòîé, ñóðëàãà ñàéòàé õ¿¿õäèéã òýð á¿ð ñóðãóóëü çàâñàðäóóëààä áàéõ ñîíèðõîëã¿é áàéíà. ¯íýõýýð íîì ýðäýì ñóðàõ àâúÿàñ ìóóòàé õ¿¿õäèéã ñóðãóóëèàñ íü ãàðãàæ ìàë õàðèóëàõàä ñóðãàæ ìàë àæ àõóéí ¿éëäâýðëýëèéí ¿éë àæèëëàãààíäàà òóñëóóëäàã áàéíà.

99

ÌÎÍÃÎËÛÍ ÌÀË ÀÆ ÀÕÓÉÍ ÈÐÝÝįÉ

Ìàë÷äûí íèéãìèéí ¿éë÷èëãýýíèé õýðýãöýýã á¿ñ íóòãèéí áàéäëààñ õàìààðóóëàí ñóäàëñàí ä¿íã 51 ä¿ãýýð õ¿ñíýãòýýð ¿ç¿¿ëýâ. Ìàë÷äûí íèéãìèéí ¿éë÷èëãýýíèé õýðýãöýý

Õ¿ñíýãò 51 Õàðèóëò Õ¿¿õäèéí áîëîâñðîë Õàðèëöàà õîëáîî, ìýäýýëýë Íèéãìèéí õýâ æóðàì, õóóëü Õ¿í, ìàëûí ýð¿¿ë ìýíä Áàíê, ñàíõ¿¿, çýýë Õóäàëäàà, ¿éë÷èëãýý Áóñàä Õàðèóëòûí òîî á¿ãä Àñóóëãàä îðîëöñîí ìàë÷èí ºðõèéí òîî

Õàðèóëòûí òîî /ýäèéí çàñãèéí á¿ñýýð/ Á¿ãä Õàíãàé Áàðóóí Òºâ Ç¿¿í ÓÁ òîî õóâü òîî õóâü òîî õóâü òîî õóâü òîî õóâü òîî õóâü 188 27.3 187 30.5 135 30.5 80 28.0 12 30.0 602 29.1 81

11.8

87

14.2

38

8.6

28

9.8

3

7.5

237

11.4

105 15.2 176 25.5 80 11.6 55 8.0 4 0.6 689 100.0

59 9.6 57 12.9 29 10.1 129 21.0 129 29.2 72 25.2 98 16.0 42 9.5 50 17.5 48 7.8 37 8.4 25 8.7 6 1.0 4 0.9 2 0.7 614 100.0 442 100.0 286 100.0

5 12.5 13 32.5 5 12.5 2 5.0 0 0.0 40 100.0

255 519 275 167 16 2071

12.3 25.1 13.3 8.1 0.8 100.0

248

206

19

738

-

-

-

162

-

103

-

-

Õàíãàéí á¿ñèéí 248 ºðõ óã àñóóëòàä òóñ á¿ð 3 õ¿ðòýë õàðèóëò ñîíãîæ íèéò 689 õàðèóëò ºãñíººñ 188 õàðèóëò áóþó 27.3 õóâü íü õ¿¿õäèéí áîëîâñðîëûí àñóóäàë áîë õàìãèéí ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé íèéãìèéí àñóóäàë ìºí ãýæ ¿çñýí áàéõàä óã àñóóäëûã Óëààíáààòàðûí á¿ñèéí ìàë÷äûí 30 õóâü íü ë ÷óõàëä ¿çñýí áàéíà. Õàðèí ýäèéí çàñãèéí Õàíãàéí á¿ñèéí àéìãèéí ìàë÷èä íèéãìèéí õýâ æóðàì, õóóëü ñàõèóëàõ ¿éë÷èëãýýã áóñàä á¿ñýýñ èë¿¿òýéãýýð ÷óõàë÷èëñàí áàéíà /51 ä¿ãýýð õ¿ñíýãò/. Íèéãìèéí ¿éë÷èëãýýíèé îëîí õýðýãöýýíýýñ íýã ìàë÷èí íýí òýðã¿¿íä õýðýãöýýòýé ãýæ ¿çñýí 3 õ¿ðòëýõ õàðèóëòûã ñîíãîñîí íèéò 2071 õàðèóëòûí 29.1 õóâèéã õ¿¿õäèéí áîëîâñðîë, 25.1 õóâèéã õ¿í, ìàëûí ýð¿¿ë ìýíäèéí àñóóäàë ýçýëæ áàéãàà íü õàìãèéí ºíäºð ¿ç¿¿ëýëò áîëæ áàéíà. Õóäàëäàà ¿éë÷èëãýýíèé àñóóäàë íèéò õàðèóëòûí 8.0 õóâèéã ýçýëñýí íü óã àñóóäàëä çàõ çýýëèéí õàðèëöààíû õºãæ뺺ð øèéäýãäýæ áàéãààòàé õîëáîîòîé. Áèä ìàë÷äûí íýí òýðã¿¿íèé õýðýãöýýã óëàì òîäðóóëàõ çîðèëãîîð Òºâ àéìãèéí Æàðãàëàíò ñóìûí ìàë÷äûí äóíä ôîêóñ ãðóïïûí ÿðèëöëàãà çîõèîí áàéãóóëæ “Òàíä ÿã îäîî ýðãýæ òºëºãäºõã¿é íºõöºëººð 10 ñàÿ òºãðºã îëãîâîë íýí òýðã¿¿íä þóíä çàðöóóëàõ âý?” ãýñýí àñóóëò òàâüæ îþóíû äàéðàëò õèéñýí þì. Ìàë÷èä àñóóëòàä õýðõýí õàðèóëñíûã 52 äóãààð õ¿ñíýãòýýð ¿ç¿¿ëýâ. Ìàë÷äûí õàðèóëòûã íýãòãýæ ¿çýõýä òýä 10 ñàÿ òºãðºãººñ þóíû ºìíº ºðõ ãýðèéíõýý òóëãàìäñàí õýðýãöýýíä çàðöóóëàõ áºãººä ýíý íü àâãàé, õ¿¿õä¿¿ääýý õóâöàñ õóíàð àâ÷ ºãºõ, çàðèì íü ºð çýýëýý õààõ, õ¿íñíèé ç¿éë áàçààæ àâàõ, õ¿¿õäèéí ñóðãàëòûí òºëáºðò çàðöóóëàõ, áàãà îâðûí öàõèëãààí ¿¿ñãýâýð àâàõ, ãýðèéí òàâèëãà àâàõ çýðýã ýëäýâ òºðëèéí õóâèéí õýðýãöýý þì. Ìàë÷äûí ýíýõ¿¿ õóâèéí õýðýãöýý íü íèéò õýðýãöýýíèé 20 õóâèéã ýçýëæ áàéãàà áºãººä ñóäàëãààíä õàìðàãäñàí õ¿í á¿ðò èõ, áàãà ÿíç á¿ðèéí õýìæýýãýýð õóâèéí õýðýãöýý áàéãàà áîëîõ íü òîãòîîãäîæ áàéíà. Õ¿í á¿ðò áàéõã¿é áîëîâ÷ íèéò çàðëàãûí õàìãèéí ºíäºð õóâèéã ýçýëæ áàéãàà çàðëàãà íü àâòîìàøèí, ìîò îöèêëèéí /óíààíû/ õýðýãöýý áàéâ. Õýäèéãýýð ñóäàëãààíä îðîëöñîí 16 õ¿íèé 9 íü /56.25 õóâü/ ÓÀÇ-469 ìàøèí áóþó ìîòîöèêë õóäàëäàæ àâíà ãýñýí áîëîâ÷ ýíý íü íèéò çàðëàãûí 26,25 õóâèéã, òóõàéí õóâü õ¿íèé çàðëàãûí 50 îð÷èì õóâèéã ýçýëæ áàéíà.

100

ÌÎÍÃÎËÛÍ ÌÀË ÀÆ ÀÕÓÉÍ ÈÐÝÝįÉ

Ôîêóñ ãðóïïûí ÿðèëöëàãàä îðîëöñîí ìàë÷äûí 10 ñàÿ òºãðºãèéã çàðöóóëàõ òºëºâëºãºº /ñàÿ òºã-ººð/

Õ¿ñíýãò 52 ¹

Çàðëàãûí òºðºë

1.

ªºðèéí õóâèéí õýðýãöýýíä çàðöóóëàõ Ìàëûí ¿¿ëäýð óãñààã ñàéæðóóëàõ Õàäëàíãèéí òîíîã òºõººðºìæ àâàõ ÓÀÇ-469 àâòîìàøèí, ìîòîöèêë Ìàë õóäàëäàæ àâàõ Áàíêèíä õàäãàëóóëàõ Öàõèëãààí ¿¿ñã¿¿ð Ä¿í

2.

3.

4.

5.

6.

7.

8.

Çàðëàãûí äóíäàæ

Íèéò çàðäàë /íýð òºð뺺ð/

Íèéò çàðäàëä ýçëýõ õóâü

Ñàíàëûí òîî

Ñàíàëûí õóâü

2.0

32.0

20

16

100

2.0

30.0

18.75

15

93.75

2.5

30.0

18.75

12

75.0

4.6 1.5 3.162 0.950 -

42.0 10.5 12.65 2.850 160.0

26.25 6.56 7.9 1.78 100.0

9 7 4 3 -

56.25 43.75 25.0 18.75 -

Ìàë÷äûí õàìãèéí õ¿íä õ¿÷èð àæèë íü ºâñ õàäëàí áýëòãýõ àæèë áîëîõ íü ñàíàë àñóóëãûí ÿâöàä áîëîí ôîêóñ ÿðèëöëàãûí ¿åä òîäîðõîé áàéñàí áºãººä ýíýõ¿¿ çàðëàãûí õóâààðèëàëòààð ìºí ë áàòëàãäàæ áàéíà. Òóõàéëáàë, îðîëöîã÷äûí 75 õóâü íü õàäëàíãèéí òîíîã òºõººðºìæ, áàãà îâðûí òðàêòîð àâàõàä õºðºí㺠çàðöóóëíà ãýñýí áàéíà.

1. Ìàë÷èä òîõèëîã îð÷èíä àìüäðàõàà àõóéí õàìãèéí ÷óõàë àñóóäàë ãýæ ¿çýæ áàéíà. Ìàë÷äûí àõóéí îëîí òºðëèéí õýðýãöýý áàéãààãèéí äîòîð íýí òýðã¿¿íèé õýðýãöýý íü ãýðýý òîõèæóóëàõ õýðýãöýý àæ. Ýíýõ¿¿ ãýðýý òîõèæóóëàõ õýðýãöýýíä ãýðèéí øèíý áðåçåíò àâàõ, ýñãèé äàâõàðãàà øèíý÷ëýõ, ãýðýý òîìðóóëàõ, ãýðèéí ÿñ ìîäûã ñýëáýæ çàñàõ áóþó áóäàæ ºíãºëºõ, ãýðèéí äîòîð øèíý ýä õîãøèë àâàõ çýðýã õýðýãöýý îðæ áàéíà. Ìàë÷èä ãýðýý òîõèæóóëàõ õýðýãöýýãýý õàíãàñíû äàðàà à÷èëãûí ìàë, òýðýã, àâòîìàøèí, áàéøèíòàé áîëîõ çýðýã õýðýãöýýãýý õàíãàõ ñîíèðõîëòîé áàéíà.

2. Ìàë÷äûí ìàë àæ àõóéí ¿éëäâýðëýëèéí ýí òýðã¿¿íèé õýðýãöýý íü ìàëûí òîî òîëãîéã íýìýãä¿¿ëýõ ÿâäàë áàéíà. Ñóäàëãààíä îðîëöñîí íèéò ìàë÷äûí 71.2 õóâü íü äýýðõ àñóóäëûã íýí òýðã¿¿íèé õýðýãöýý ãýæ ¿çñýí áàéíà. Ò¿¿í÷ëýí ìàë÷èí ºðõèéí íýã õ¿íä íîãäîõ ìàëûí òîî 150 áîãîîñ áàãàã¿é õýìæýýíä õ¿ð÷ áàéæ òýäíèé ìàëûí òîîã íýìýãä¿¿ëýõ õýðýãöýýã õàíãàæ áîëîõ áîëîâ÷ ýíý íü ºíººãèéí Ìîíãîë îðíû áýë÷ýýðèéí äààö, ìàë àæ àõóéä àæèëëàæ àìüäàð÷ áàéãàà õ¿íèé òîî çýðãèéã òîîöîæ ¿çýõýä áàðàã áîëîìæã¿é àñóóäàë áîëíî. Èéìä öààøèä ìàë àæ àõóéí ¿éëäâýðëýë äýõ íýã õ¿íä íîãäîõ ìàëûí òîîã ºñãºõ, íýã ìàëûí àøèã øèìèéã íýìýãä¿¿ëýõ çàìààð õºäºëìºðèéí á¿òýýìæèéã íýìýãä¿¿ëýõ, ìàë÷äàä ìàë ìàëëàõààñ ººð àæëûí áàéð øèíýýð áèé áîëãîõ àðãà õýìæýý çîõèîí áàéãóóëàõ íü èë¿¿ îíîâ÷òîé çàì áîëíî.

3. Ìàë÷äûí ìàë àæ àõóéí ¿éëäâýðëýëèéí õýðýãöýý íü òýäíèé îðøèí áàéãàà á¿ñ íóòãààñ õàìààð÷ òºäèéëºí ººð÷ëºãäºõã¿é áàéíà.

4. Ìàë÷äûí íèéãìèéí ¿éë÷èëãýýíèé íýí òýðã¿¿íèé õýðýãöýý íü õ¿¿õäèéí áîëîâñðîë áîëíî. պ人ãèéí õ¿í, ìàëûí ýð¿¿ë ìýíäèéí ¿éë÷èëãýýã ÷ ìàë÷èä õàìãèéí ÷óõàë õýðýãöýý ãýæ ¿çýæ áàéíà.

5. Ìàë÷äûí íèéãìèéí ¿éë÷èëãýýã ÷óõàë÷èëæ áàéãàà áàéäàë íü òýäíèé îðøèí áàéãàà á¿ñ íóòãààñ õàìààð÷ áàãà çýðýã ººð÷ëºãäºæ áàéãàà áîëîâ÷ ñòàòèñòèê áîäèòîé ÿëãàà ãàðàõã¿é áàéíà.

9.4. Дїгнэлт

101

ÌÎÍÃÎËÛÍ ÌÀË ÀÆ ÀÕÓÉÍ ÈÐÝÝįÉ

АРАВДУГААР БЇЛЭГ:

МАЛ АЖ АХУЙГ ЭРХЛЭХ АРГА, БОЛОВСРОНГУЙ БОЛГОХ НЬ

ХЭЛБЭРИЙГ

10.1. Мал аж ахуйн Ìàë÷èä ìàë àæ àõóéí ¿éëäâýðëýëèéí ýð÷èìæèëòèéí òàëààð ÿìàð эрчим жилт îéëãîëòòîé áàéãààã òîäðóóëàõ çîðèëãîîð òýäýíä “Ìàë àæ àõóéí ýð÷èìæèëò ãýäãèéã òà þó ãýæ îéëãîæ áàéíà âý?” ãýñýí àñóóëò òàâüæ õàðèóëò àâ÷ ä¿íã 30 äóãààð ãðàôèêààð òîéìëîí ¿ç¿¿ëýâ. Ìàë àæ àõóéí ýð÷èìæèëòèéí òàëààðõ ìàë÷äûí îéëãîëò

Ãðàôèê 30 50.0 45.0

Ìàëûí ¿¿ëäýð óãñààã ñàéæðóóëàõ

45.4

Ñóóðèí, õàãàñ ñóóðèí ôåðìåðèéí àæ àõóé ýðõëýõ

40.0

Ìàëûí òýæýýë òàðèàëàõ, òýæýýëèéí íººö

35.0

Õàðèóëààã¿é

30.0

Ìàëûã ýð¿¿ëæ¿¿ëýõ

25.0 20.0 15.0 10.0 5.0

Ìýäýõã¿é Áóñàä

15.0 14.6

Ìàëûí òîî, òîëãîéã íýìýãä¿¿ëýõ

9.2 4.7

4.7

3.3

3.1

0.0

30 äó ãààð ãðàôèêààñ ¿ çý õýä ìàë÷äûí îë îíõ íü ìàë àæ àõó éí ýð÷èìæèëòèéã ìàëûí ¿¿ëäýð óãñààã ñàéæðóóëæ, òýæýýëèéí õàíãàìæèéã íýìýãä¿¿ëýí ñóóðèí áà õàãàñ ñóóðèí àæ àõóé ýðõëýõ ãýñýí àãóóëãààð îéëãîæ áàéíà. “Áóñàä” ãýñýí õàðèóëòûí äîòîð ìàëûã òºðºëæ¿¿ëýõ, ñ¿ðãèéí á¿òöèéã ñàéæðóóëàõ, õàìòàð÷ àæèëëàõ çýðýã ñàíàë áàãòñàí áàéâ. “Òàíàé íóòàãò ýð÷èìæñýí ìàë àæ àõóé ýðõëýõ áîëîìæ áàéãàà ýñýõ?” ãýñýí àñóóëòààð ìàë÷äààñ ñàíàë àâàõàä Áàðóóí á¿ñèéí ìàë÷äûí 33.8 õóâü íü óã á¿ñ íóòàãò ýð÷èìæñýí ìàë àæ àõóé ýðõëýõ áîëîìæòîé ãýñýí áîë Óëààíáààòàð õîò îð÷ìûí ìàë÷äûí 68.4 õóâü íü, Òºâèéí á¿ñèéí ìàë÷äûí 61.2 õóâü íü ýð÷èìæñýí ìàë àæ àõóé ýðõëýõ áîëîìæòîé ãýæ õàðèóëæýý. Õàðèí Ç¿¿í áîëîí Õàíãàéí á¿ñèéí ìàë÷äûí äèéëýíõ íü òóõàéí á¿ñ íóòàãò ýð÷èìæñýí ìàë àæ àõóé ýðõëýõ áîëîìæ äóíä çýðýã áàéíà ãýæ ¿çæýý /53 äóãààð õ¿ñíýãò/. ¯¿íýýñ õàðàõàä á¿ñ á¿ðò ýð÷èìæñýí ìàë àæ àõóé ýðõëýõ áîëîìæ, íºõöºë ÿëãààòàé áàéíà ãýæ ìàë÷èä ¿çýæ áàéãàà àæýý. ßëàíãóÿà, Òºâèéí á¿ñ áîëîí Óëààíáààòàð õîò îð÷èìä ýð÷èìæñýí ìàë àæ àõóéã ôåðìåðèéí àæ àõóéí õýëáýðýýð õºãæ¿¿ëýõ áîëîìæ èë¿¿òýé áàéãààã ìàë÷èä îíöîëæ áàéâ. Ãýõäýý íýã á¿ñ äîòîð áàãòàæ áóé ñóì á¿ðèéí áàéãàëü, öàã óóð, ýäèéí çàñãèéí íºõöºë ÿëãààòàé ó÷èð àëü ÷ á¿ñýä ýð÷èìæñýí ìàë àæ àõóé ýðõëýõ çîõèõ õýìæýýíèé áîëîìæ áàéãààã ¿ã¿éñãýæ áîëîõã¿é.

102

ÌÎÍÃÎËÛÍ ÌÀË ÀÆ ÀÕÓÉÍ ÈÐÝÝįÉ

Ýð÷èìæñýí ìàë àæ àõóé ýðõëýõ áîëîìæèéí òàëààðõ ìàë÷äûí áîäîë Õ¿ñíýãò 53 Õàðèóëò

Õàðèóëòûí òîî /ýäèéí çàñãèéí á¿ñýýð/ Á¿ãä Õàíãàé Áàðóóí Òºâ Ç¿¿í ÓÁ òîî õóâü òîî õóâü òîî õóâü òîî õóâü òîî õóâü òîî õóâü

Ýð÷èìæñýí ìàë àæ àõóé ýðõëýõ áîëîìæ áàéãàà 109

43.6

71

33.8 101 61.2

54

47.0

13

68.4 348

Äóíä çýðýã

70

28.0

52

24.8

46

27.9

34

29.6

1

5.3

203

26.7

Áàéõã¿é

13

5.2

59

28.1

5

3.0

9

7.8

1

5.3

87

11.5

Ìýäýõã¿é

46

18.4

24

11.4

13

7.9

13

11.3

4

21.1 100

13.2

Õàðèóëààã¿é

12

4.8

4

1.9

0

0.0

5

4.3

0

0.0

2.8

Àñóóëãàä îðîëöñîí ìàë÷äûí òîî

250 100.0 210 100.0 165 100.0 115 100.0

21

45.8

19 100.0 759 100.0

“Õýðýâ òàíàé íóòàãò ýð÷èìæñýí ìàë àæ àõóé ýðõëýõ áîëîìæ áàéãàà áîë ýð÷èìæñýí ìàë àæ àõóéí ÷èãëýëýýñ àëü íü èë¿¿ áîëîìæòîé âý?” ãýñýí àñóóëòàä à÷ õîëáîãäëîîð íü ýðýìáýëýí 3 õ¿ðòýëõ õàðèóëòûã ñîíãîõäîî ìàë÷èä äàðààõü áàéäëààð ñîíãîëò õèéæýý /54 ä¿ãýýð õ¿ñíýãò/. Ýð÷èìæñýí ìàë àæ àõóéã ÿìàð ÷èãëýëýýð õºãæ¿¿ëýõ íü èë¿¿ áîëîìæòîé âý? Õ¿ñíýãò 54

Ñ¿¿íèé ÷èãëýëèéí ¿õýð

Ýäèéí çàñãèéí á¿ñ Á¿ãä Õàíãàé Áàðóóí Òºâ Ç¿¿í ÓÁ òîî õóâü òîî õóâü òîî õóâü òîî õóâü òîî õóâü òîî õóâü 79 16.4 93 25.3 68 19.7 40 21.6 14 66.7 294 21.0

Ìàõíû ÷èãëýëèéí ¿õýð

111

23.1

46

12.5

44

12.7

32

17.3

0

0.0

233

16.6

Ìàõíû ÷èãëýëèéí õîíü

80

16.6

66

18.0

60

17.3

31

16.8

0

0.0

237

16.9

Íóòãèéí øèëìýë îìãèéí ìàë

96

20.0

81

22.1

51

14.7

42

22.7

1

4.8

271

19.4

Ýð÷èìæñýí ìàë àæ àõóé+ãàçàð òàðèàëàí

80

16.6

64

17.4

77

22.3

25

13.5

5

23.8 251

17.9

Ýð÷èìæñýí ìàë àæ àõóé+áóñàä ñàëáàð

27

5.6

16

4.4

42

12.1

15

8.1

1

4.8

101

7.2

8

1.7

1

0.3

4

1.2

0

0.0

0

0.0

13

0.9

Õàðèóëò

Áóñàä Õàðèóëòûí òîî á¿ãä

481 100.0 367 100.0 346 100.0 185 100.0

21 100.0 1400 100.0

Àñóóëãàä îðîëöñîí ìàë÷èí ºðõèéí òîî

182

127

147

73

14

543

33.5

23.4

27.1

13.0

2.6

100.0

Àñóóëãàä îðîëöñîí ìàë÷èí ºðõèéí íèéò òîîíä ýçëýõ õóâü

Ýíý ñóäàëãààíààñ ¿íäýñëýí ýð÷èìæñýí ìàë àæ àõóéã õºãæ¿¿ëýõ òýðã¿¿ëýõ ÷èãëýëèéí òàëààðõ ìàë÷äûí ñàíàëûã á¿ñ á¿ðýýð òîäîðõîéëæ áîëîõ þì. Òóõàéëáàë, Õàíãàéí á¿ñýä äýýðõ àñóóëòàä 182 ìàë÷èí äàâõàðäñàí òîîãîîð íèéò 481 õàðèóëò ºãñíººñ ýíý á¿ñýä ìàõíû ÷èãëýëèéí ¿õýð (23.1 õóâü), íóòãèéí øèëìýë îìãèéí ìàë (20.0 õóâü), ñ¿¿íèé ÷èãëýëèéí ¿õðèéí àæ àõóéã (16.4 õóâü) õºãæ¿¿ëýõ áîëîìæòîé ãýæ ¿çæýý. Ìàë÷äûí õàðèóëòûã ¿íäýñëýí á¿ñ á¿ðò õºãæ¿¿ëýõ áîëîìæòîé ýð÷èìæñýí ìàë àæ àõóéí ÷èãëýëèéã òîäîðõîéëáîë: Ÿ Õàíãàéí á¿ñýä: Ìàõíû ¿õýð, íóòãèéí øèëìýë îìãèéí ìàë Ÿ Áàðóóí á¿ñýä: Ñ¿¿íèé ¿õýð, íóòãèéí øèëìýë îìãèéí ìàë, ìàõíû ÷èãëýëèéí õîíü Ÿ Òºâèéí á¿ñýä: Ýð÷èìæñýí ìàë àæ àõóé, ãàçàð òàðèàëàí, ñ¿¿íèé ¿õýð, ìàõíû ¿õýð 103

ÌÎÍÃÎËÛÍ ÌÀË ÀÆ ÀÕÓÉÍ ÈÐÝÝįÉ

Ÿ Ç¿¿í á¿ñýä: Íóòãèéí øèëìýë îìãèéí ìàë, ñ¿¿íèé ¿õýð, ìàõíû ¿õýð Ÿ Óëààíáààòàðûí á¿ñýä: Ñ¿¿íèé ¿õýð, ýð÷èìæñýí ìàë àæ àõóé, ãàçàð òàðèàëàí Áàðóóí áîëîí Õàíãàéí á¿ñèéí ìàë÷èä ñ¿¿íèé ÷èãëýëèéí ¿õðèéí àæ àõóéã ýð÷èìæ¿¿ëýí õºãæ¿¿ëýõ áîëîìæòîé ãýæ ¿çýæ áàéãàà íü ýðäýìòýä ñóäëàà÷äûí áîëî âñðóóëñàí ¿çý ë áàðèìòëàëààñ íýëýý ä çºð¿¿ òýé áàéíà. Ñ¿ ¿íèé ¿éëäâýðëýëèéã çàõ çýýëýýñ àëñ õîë ýðõëýõ íü áîðóóëàëòàä ìóóãààð íºëººëºõ, òýãýýä ÷ áàðóóí á¿ñýä ñ¿¿íèé ÷èãëýëèéí ýð÷èìæñýí àæ àõóé ýðõëýæ áàéñàí óëàìæëàë áàãà, áàéãàëü öàã óóðûí áàéäàë íü òºäèéëºí òîõèðîìæòîé áèø çýðãèéã òîîöîæ ¿çýõýä ìàë÷äûí äýýðõ ñàíàë, áîäîë õýðýãæèõ ¿íäýñëýë áàãà áàéíà. Õàðèí áàðóóí á¿ñýä õîíü ÿìààíû àæ àõóéã ýð÷èìæ¿¿ëýí õºãæ¿¿ëýõ ºðãºí áîëîìæ áàéãàà þì. Ýð÷èìæñýí ìàë àæ àõóé õºãæ¿¿ëýõèéí òóëä ìàë÷èä þó õ¿ñ÷ áàéãààã òîäðóóëàõ çîðèëãîîð “Ýð÷èìæñýí ìàë àæ àõóé ýðõëýõèéí òóëä ýí òýðã¿¿íä ÿìàð íºõöºë áîëîìæ á¿ðä¿¿ëýõ øààðäëàãàòàé ãýæ ¿çäýã âý? /à÷ õîëáîãäëîîð íü ýðýìáýëýí 3 õ¿ðòýëõ õàðèóëòûã ñîíãîõ/” ãýñýí àñóóëòûã ìàë÷äàä òàâüæ õàðèóëòûã 55 äóãààð õ¿ñíýãòýýð íýãòãýí õàðóóëàâ. Ýíýõ¿ ¿ ñóäàëãààíû ä¿íãý ýñ ¿çý õýä ý ð÷èìæñýí ìàë àæ àõó éã õºãæ¿¿ëýõèéí òóëä çàéëøã¿é á¿ðä¿¿ëýõ ýí òýðã¿¿íèé íèéòëýã ãîë íºõöºë íü: ºíäºð àøèã øèìòýé ¿¿ëäðèéí ìàë õóäàëäàí àâàõ, ºñãºæ ¿ðæ¿¿ëýõ, òºðººñ çýýë, òàòâàðûí õºíãºëºëò ¿ç¿¿ëýõ, ñóðãàëòàä õàìðàãäàõ ÿâäàë õàìãèéí ÷óõàë ãýæ ìàë÷èä òóñ òóñ ¿çñýí áàéíà. Ýäãýýð íèéòëýã íºõöºë, áîëîìæóóäààñ ãàäíà ýäèéí çàñãèéí á¿ñ¿¿äýýð çàðèì òàëààð îíöëîã ç¿éë ÷ áàéíà. Òóõàéëáàë, Òºâèéí áîëîí Õàíãàéí á¿ñýä áýë÷ýýð õàøèæ óñëàõ, òàðèìàë òýæýýë òàðèàëàõ, Áàðóóí á¿ñýä áàãàæ, òîíîã òºõººðºìæ õóäàëäàí àâàõ,

Õ¿ñíýãò 55

Ýð÷èìæñýí ìàë àæ àõóé ýðõëýõýä ìàë÷äàä ýí òýðã¿¿íä øààðäàãäàõ íºõöºë, áîëîìæ

Õàðèóëò

ªíäºð àøèã øèìòýé ¿¿ëäðèéí ìàë õóäàëäàí 157 àâàõ

29.3

161

27.7 136 33.8

72

30.1

11

28.2 537

29.9

Áýë÷ýýð õàøèæ óñëàõ, òàðèìàë òýæýýë òàðèàëàõ

67

12.5

73

12.6

65

16.2

16

6.7

6

15.4 227

12.6

Ñóðãàëòàíä õàìðàãäàõ

80

14.9

93

16.0

41

10.2

33

13.8

3

7.7

250

13.9

Áàãàæ, òîíîã òºõººðºìæ õóäàëäàí àâàõ

37

6.9

82

14.1

48

11.9

34

14.2

4

10.3 205

11.4

Òºðººñ çýýë, òàòâàðûí õºíãºëºëò ¿ç¿¿ëýõ 123

22.9

90

15.5

72

17.9

55

23.0

4

10.3 344

19.1

Õóâèéí ýçýìøëèéí õàøàà õîðîîòîé áîëîõ

63

11.8

78

13.4

36

9.0

29

12.1

9

23.1 215

12.0

Áóñàä

9

1.7

4

0.7

4

1.0

0

0.0

2

5.1

1.1

19

Õàðèóëòûí òîî á¿ãä

536 100.0 581 100.0 402 100.0 239 100.0

39 100.0 1797 100.0

Àñóóëãàä îðîëöñîí ìàë÷äûí òîî

195

-

195

-

149

-

88

-

18

-

645

-

30.2

-

30.2

-

23.1

-

14.0

-

2.8

-

100.0

-

Àñóóëãàä îðîëöñîí ìàë÷äûí íèéò òîîíä ýçëýõ õóâü

104

Ýäèéí çàñãèéí á¿ñ Á¿ãä Õàíãàé Áàðóóí Òºâ Ç¿¿í ÓÁ òîî õóâü òîî õóâü òîî õóâü òîî õóâü òîî õóâü òîî õóâü

ÌÎÍÃÎËÛÍ ÌÀË ÀÆ ÀÕÓÉÍ ÈÐÝÝįÉ

Óëààíáààòàðûí á¿ñýä õóâèéí ýçýìøëèéí ãàçàð, õàøààòàé áîëîõ ÿâäàë ýð÷èìæñýí àæ àõóé ýðõëýõ ÷óõàë íºõöºë ãýæ ¿çñýí áàéíà. Ýð÷èìæñýí ìàë àæ àõóé ýðõëýõýä íýí òýðã¿¿íä øààðäàãäàõ íºõöºë, áîëîìæèéí òàëààðõ ñàëáàðûí ìýðãýæèëòýí, óäèðäëàãûí ¿íýëãýý Õ¿ñíýãò 56 ¹

Õèéõ àæèë

Õàðèóëòûí òîî

Õàðèóëòûí Îðîëöñîí õ¿íèé ä¿íä ýçëýõ õóâü òîîíä ýçëýõ õóâü

1.

Ìàëûí ¿¿ëäýð óãñàà, ÷àíàðûã ñàéæðóóëàõ

155

22.9

68.8

2.

Ìàëûí òýæýýëèéí íººöèéã áýõæ¿¿ëýõ

138

20.4

61.3

3.

Á¿òýýãäýõ¿¿íýý áîðëóóëàõ çàõ çýýëèéí îð÷èíã á¿ðä¿¿ëýõ

100

14.8

44.4

4.

Öàõèëãààí õàíãàìæ, çàì õàðèëöàà çýðýã äýä á¿òöèéã õºãæ¿¿ëýõ

83

12.3

36.8

5.

Ìàë÷äûã ººðèéí ºì÷ëºë, ýçýìøëèéí ãàçàðòàé áîëãîõ

81

12.0

36.0

Çàãâàð àæ àõóéí îíîâ÷òîé õýëáýðèéã áèé áîëãîõ

69

10.3

30.6

7.

ÌÀÀ-ã ýðõëýõ òàëààð ìýðãýæëèéí çºâëºãºº, ñóðãàëò çîõèîí áàéãóóëàõ

45

6.6

20.0

8.

Áóñàä

5

0.7

2.2

100.0

-

6.

9.

Õàðèóëòûí íèéò ä¿í

676

10.

Àñóóëãàä îðîëöñîí ìýðãýæèëòýí, óäèðäàõ àæèëòíû òîî

225

-

Ìàë àæ àõóéí ñàëáàðûí ýðäýìòýí, ìýðãýæèëòýí, îðîí íóòãèéí óäèðäàõ àæèëòàí íèéò 225 õ¿íä äýýðõ àñóóëòûã òàâüæ õàìãèéí áîëîìæòîé ãýæ ¿çñýí 3 õ¿ðòýë õàðèóëòûã ñîíãóóëàõàä ñóäàëãààíû ä¿í äàðààõü áàéäàëòàé ãàðñàí áàéíà /56 äóãààð õ¿ñíýãò/. Ñàëáàðûí ýðäýìòýí ìýðãýæèëòýí, óäèðäàõ àëáàíû õ¿ì¿¿ñ ìàë àæ àõóéã ýð÷èìæ¿¿ëýí õºãæ¿¿ëýõýä þóíû ºìíº ìàëûí ¿¿ëäýð óãñààã ñàéæðóóëàõ (68.8 õóâü), ìàëûí òýæýýëèéí íººöèéã áýõæ¿¿ëýõ (61.3 õóâü) øààðäëàãàòàé ãýñýí ñàíàëòàé áàéãàà íü ìàë÷äûí ñàíàëòàé íýëýýä îéðîëöîî áàéíà. Ýð÷èìæñýí ìàë àæ àõóéã õºãæ¿¿ëýõýä òºðººñ ÿìàð äýìæëýã ¿ç¿¿ëýõ íü ç¿éòýé âý? /õî¸ð õ¿ðòýëõ õàðèóëòûã ñîíãîõ/ ãýñýí ñàíàë àñóóëòûã óäèðäàõ àæèëòàí, ýðäýìòýí, ìýðãýæèëòýí, èðãýäýýñ àâàõàä òºðººñ õºíãºëòòýé çýýë îëãîõ ñàíàëûã 86.2%, òàòâàðààñ ýõíèé 3 æèë ÷ºëººëºõ ñàíàëûã 73.3% íü ºãñºí íü ìàë÷äûí ñàíàë õ¿ñýëòòýé íýãýí àäèë òîõèð÷ áàéíà. Èéìä ýäãýýð íºõöºë, áîëîìæóóäûã á¿ðä¿¿ëýõýä îíöãîé àíõààðâàë çîõèíî /57 äóãààð õ¿ñíýãò/. Ìàë àæ àõóéã ýð÷èìæ¿¿ëýõ òàëààð õºðºí㺠îðóóëàëò õèéæ áàéãàà èðãýí, àæ àõóéí íýãæèä òºðººñ ¿ç¿¿ëýõ äýìæëýãèéí òàëààð óäèðäàõ àæèëòàí, ýðäýìòýí, ìýðãýæèëòýí, èðãýäèéí ñàíàë Õ¿ñíýãò 57 Äàâõàðäñàí òîîãîîð ñàíàë ºãñºí õ¿íèé òîî

Õàðèóëòûí ä¿íä ýçëýõ õóâü

Ñàíàë àñóóëãàä îðîëöîã÷ûí ä¿íä ýçëýõ õóâü

Òàòâàðààñ ýõíèé 3 æèë ÷ºëººëºõ

165

41.9

73.3

Òºðººñ õºíãºëòòýé çýýë îëãîõ

194

49.2

86.2

ßìàð ÷ äýìæëýã ¿ç¿¿ëýõ øààðäëàãàã¿é, áóñäûí àäèëààð áàéõ

18

4.6

8

17

4.3

7.6

394

100

-

Àñóóëãà

Áóñàä Õàðèóëòûí íèéò ä¿í

105

ÌÎÍÃÎËÛÍ ÌÀË ÀÆ ÀÕÓÉÍ ÈÐÝÝįÉ

10.2. Мал аж ахуйн Ìàë àæ àõóéã ýðñäëýýñ õàìãààëàõ òîãòîëöîîã á¿ðä¿¿ëýõ öîãö àñóóäëûí даатгал äîòîð ìàëûí äààòãàëûí àñóóäàë ÷óõàë áàéð ñóóðü ýçëýõ ¸ñòîé. Áèäíèé ÿâóóëñàí ñóäàëãààãààð ìàë÷äûí èõýíõ íü ìàëûí äààòãàëûí òàëààð òîäîðõîé îéëãîëòã¿é áàéãààãèéí äýýð äààòãàëûí áàéãóóëëàãàòàé õîðîãäñîí ìàëûí òàëààð ÿàæ òîîöîî õèéõ, ìàëûí õîðîãäëûí ÿìàð òîõèîëäëûã äààòãàëûí íºõºí îëãîâîð àâàõ áîëçîë õàíãàñàí ãýæ ¿çýõ çýðýã àñóóäëààð ÿíç á¿ðèéí ñàíàëòàé áàéíà. Ò¿¿í÷ëýí äààòãàëûí áàéãóóëëàãóóä ÷ ìàëûí äààòãàëûí òºðëèéã òºäèéëºí ñîíèðõîõã¿é áàéãàà þì. Áèäíèé ñóäàëãààíä õàìðàãäñàí íèéò ìàë÷äûí 76.9 õóâü íü ìàë ñ¿ðãýý äààòãàëä îãò õàìðóóëààã¿é áàéëàà /58 äóãààð õ¿ñíýãò/. Äààòãàë õýðýãæèõã¿é áàéãààãèéí øàëòãààíûã ìàë÷èä ÿíç á¿ðýýð èëýðõèéëñýí áàéíà. Òóõàéëáàë, ìàë÷äûí 30.9 õóâü íü ìýäýýëýë õîìñîîñ ãýñýí áîë 32.3 õóâü íü ñàíõ¿¿ãèéí áîëîìæ ìóóãààñ ãýæ õàðèóëæýý. Ìàë÷èä ìàë ñ¿ðãýý äààòãàëä õàìðóóëñàí áàéäàë

Õ¿ñíýãò 58 Õàðèóëò

Õàðèóëòûí òîî

Õóâü/ñàíàë àñóóëãàä îðñîí ºðõººñ/

Á¿õ ìàëàà äààòãàëä õàìðóóëñàí

77

10.0

Çàðèì ìàëàà äààòãàëä õàìðóóëñàí

89

11.5

Äààòãàëä õàìðóóëààã¿é

595

76.9

Õàðèóëò ºãººã¿é

12

1.6

773

100.0

Ä¿í

Ýíý àñóóëòàä íàñíû ÿëãààãààð õýðõýí õàíäàæ áàéãààã àâ÷ ¿çýõýä 18-25 íàñíû çàëóó ìàë÷äûí 42.9 õóâü íü ìýäýýëýë õîìñ áàéíà ãýñýí áîë 50-èàñ äýýø íàñòàé ìàë÷äûí äèéëýíõ íü ñàíõ¿¿ãèéí áîëîìæ õîìñ ãýñýí õàðèóëòûã ñîíãîæýý. Ìàëûí äààòãàë õýðýãæèõã¿é áàéãàà øàëòãààí

Ãðàôèê 31

Áýë÷ýýðèéí ìàë àæ àõóéä ó÷ðàõ áàéãàëèéí ýðñäëèéí ñºðºã íºëººëëèéã áóóðóóëàõ ÷óõàë õ¿÷èí ç¿éëèéí íýã íü ìàëûí äààòãàë ìºí. Èéìä äààòãàã÷, äààòãóóëàã÷èéí àëü àëèíû ýðõ àøèãò íèéö¿¿ëýí “Ìîíãîë óëñûí ìàëûí äààòãàëûí õóóëü”-èéã áàòëóóëæ ìºðäºõ öàã áîëæýý. Ìàëûí äààòãàëûí õóóëèéí òºñºëä äàðààõü õýäýí àñóóäëûã îíöãîé àíõààð÷ òóñãàìààð áàéíà. Áèäíèé ôîêóñ ÿðèëöëàãàä îðîëöñîí ìýðãýæèëòí¿¿äèéí 50 õóâü íü ìàëûã çààâàë äààòãàõ íü ç¿éòýé ãýæ ¿çñýí áàéõàä ìàë÷äûí 58 õóâü íü ñàéí äóðààð äààòãàõ íü ç¿éòýé ãýæ ¿çæýý. Áèäíèé áîäëîîð îäîîãèéí íºõöºëä ñàéí äóðààð áîëîí çààâàë äààòãàõ õýëáýðèéã õîñëóóëàõ õýðýãòýé.

106

ÌÎÍÃÎËÛÍ ÌÀË ÀÆ ÀÕÓÉÍ ÈÐÝÝįÉ

Äààòãàëûí áàéãóóëëàãà á ¿õ òºðºë, íàñ, õ¿éñèéí ìàëûã äààòãàëä õàìðó óë àõ íü ç¿ éòý é ãýæ ¿çäýã. Ãýò ýë ìàë ÷èä, ìàë àæ àõóéí çàð èì ìýðãýæèëòí¿¿ä çºâõºí õýýëòýã÷, õýýëò¿¿ëýã÷, ñ¿ðýã ñýëáýõ ºñâºð ìàëûã õýñýã÷ëýí äààòãàõûã èë¿¿ä ¿çäýã. Áýë÷ýýðèéí ìàë àæ àõóéä ãàí, çóä, áàéãàëèéí ãýíýòèéí àþóë, õàëäâàðò ºâ÷èí çýðýã íü èõýýõýí õîõèðîë ó÷ðóóëæ èðñýí áèëýý. Ýäãýýð õ¿÷èí ç¿éëýýñ øàëòãààëæ îíû ýõíèé ìàë õýâèéí õýìæýýíýýñ èë¿¿ èõýýð õîðîãääîã. Ãýõäýý çóí íü ãàí áîëæ, ºâºë èõ õýìæýýíèé öàñ îðæ, õýò õ¿éòðýõýä õîðîãäîæ áóé ìàë íü ãàíãààñ øàëòãààëñàí óó, ýñâýë èõ öàñ îðæ, õýò õ¿éòýðñíýýñ áîëñîí óó ãýäãèéã íàðèéí çààãëàí òîãòîîõ íü ïðàêòèêèéí õóâüä òóí òºâºãòýé. Ìàíàé ñóäàëãààíä îðîëöñîí ìàë÷èä, ìýðãýæèëòí¿¿äèéí 60.4 õóâü íü ãàí, çóäààñ, 39.4 õóâü íü õàëäâàðò ºâ÷íººñ ìàëûã äààòãàõ íü ç¿éòýé ãýæ ñàíàë ºãñºí áàéíà. Ìàë ñ¿ðãèéã äààòãóóëàõ òàëààðõ òàíû áîäîë ãýñýí àñóóëòààð ìàë÷äààñ õàðèóëò àâ÷ ä¿íã 32 äóãààð ãðàôèêààð íýãòãýí ¿ç¿¿ëýâ. Ìàë÷äûí ìàë äààòãóóëàõ òàëààðõ áîäîë

Ãðàôèê 32

ͺ㺺 òàëààð, ñòàòèñòèêèéí îëîí æèëèéí ìýäýý, ñóäàëãààíä òóëãóóðëàí ñóì á¿ðýýð, ìàëûí òºðºë á¿ðýýð õýâèéí õîðîãäëûí õýìæýýíèé íîðìàòèâûã ÿëãàâàðòàé òîãòîîæ, óã õýâèéí õýìæýýíýýñ äàâñàí òîõèîëäîëä äààòãàõ, ìàëûí äààòãàëûí îíîâ÷òîé õýëáýð áàéæ áîëíî. ¯¿íèéã ãàäààä îðíóóäàä èíäåêñèéí äààòãàë ÷ ãýæ íýðëýäýã áèëýý. Ìîíãîë óëñûí íèéò íóòàã äýâñãýðèéã áàéãàëèéí ýðñäýë, ìàëûí äààòãàëûí ¿¿äíýýñ á¿ñ÷èëæ, á¿ñ íóòãààð äààòãàëûí ÿëãàâàðòàé ìåõàíèçì á¿ðä¿¿ëýí õºãæ¿¿ëæ áîëîõ þì. Ýíý çàð÷ìûã áàðèìòàëñàí Ìàë ñ¿ðãèéí äààòãàëûí òóõàé õóóëèéí òºñëèéã õîëáîãäîõ ÿàì, ìýðãýæëèéí áàéãóóëëàãóóä áîëîâñðóóëæ ÓÈÕ-ä ºðãºí áàðüæ áàéãàà íü çºâ ç¿éòýé àëõàì ãýæ ¿çýæ áàéíà. Äààòãàëûí õóðààìæèéí õóâü õýìæýý. Ìàíàé îðíû ºíººãèéí íºõöºëä äààòãàëûí õóð ààìæèéí õ óâü õ ýìæ ýýã ºíäº ð ò îãò îîõ íü äààò ãàë ûí áàéãóóëëàãóóäàä àøèãòàé ÷, ìàë÷äàä õ¿íäðýëòýé. Óã àñóóäëûã ìàë÷èí ºðõèéí ñàíõ¿¿ãèéí ÷àäàâõ, àìüæèðãààíû ò¿âøèí, äààòãàëûí áàéãóóëëàãûí õîõèðîë íºõºõ, àøèãòàé àæèëëàõ íºõöºë, áîëîëöîîã õàðãàëçàí òîãòîîõ øààðäëàãàòàé. Äààòãàëûí õóðààìæèéã òºëºõ õýëáýð, õóãàöàà. Ìîíãîë Óëñûí Äààòãàëûí åðºíõèé õóóëèíä äààòãàëûí õóðààìæèéã çºâõºí ìºíãºí õýëáýðýýð òºëíº ãýæ çààñàí áàéäàã. Ýíý íü äààòãàëûí áàéãóóëëàãàä èë¿¿ çîõèìæòîé. Ãýâ÷ ìàë÷äûí ãàð äýýð òýð á¿ð áýëýí ìºí㺠áàéäàãã¿é òóë äààòãàëûí õóðààìæèéã ìàë, ìàëûí ãàðàëòàé ò¿¿õèé ýä çýðýã áîäèò õýëáýðýýð òºëºõèéã èë¿¿ ñîíèðõäîã. Ýíý íü ìàë÷äàä àøèãòàé ÷ äààòãàëûí áàéãóóëëàãàä òýäãýýðèéã öóãëóóëàõààñ àâàõóóëààä íýëýýä áýðõøýýëòýé.

107

ÌÎÍÃÎËÛÍ ÌÀË ÀÆ ÀÕÓÉÍ ÈÐÝÝįÉ

Èéìä ýíý õî¸ð õýëáýðèéã õîñëóóëàí õýðýãëýõèéã ñàíàë áîëãîæ áàéíà. Áýë÷ýýðèéí ìàë àæ àõóéí ¿éëäâýðëýë óëèðëûí ÷àíàðòàé òóë ìàë÷äûí îðëîãî æèëèéí òóðø æèãä áàéäàãã¿é, ¿¿íòýé õîëáîîòîéãîîð ìàëûí äààòãàëûí õóðààìæèéã òºëºõ áýëýí ìºíãºíèé áîëîëöîî ÷ æèëèéí óëèðëààð ÿëãààòàé.

10.3. Мал аж ахуйн Ìàë àæ àõóéí òºðºëæèëò íü óã ñàëáàðûí õºãæëèéí çºâ õàíäëàãà, ýäèéí тєрєлжилт çàñãèéí õàìãèéí ¿ð ºãººæòýé çîõèîí áàéãóóëàëòûí íýã áîëîõ íü íýãýíòýý äýëõèéí ìàë àæ àõóéí õºãæëèéí õàíäëàãà, ò¿¿õýýð áàòëàãäñàí ç¿é òîãòîë þì. Çàõ çýýëä øèëæèõýýñ ºìíº Ìîíãîë îðíû ìàë àæ àõóéä òºðºëæèëò íýëýýä ýð÷èìòýé ÿâàãäàæ áàéñàí þì. Òóõàéëáàë, ñààëèéí ìåõàíèêæñàí ôåðìä ¿õðèéã ¿íýý, ýð ºñâºð ¿õýð, ºñâºð ãóíæíû ñóóðü áîëãîæ ìàëëàæ áàéñàí áîë áýë÷ýýðèéí ìîíãîë ìàëûí õóâüä ýð áà îõèí õóðãàíû, òºëëºõ ýì õîíèíû, õóöíû ñóóðü ãýõ ìýòýýð òóñ á¿ðò íü ñóóðèëæ ìàëëàæ áàéñàí. Èíãýæ ìàëûã íàñ õ¿éñýýð íü ÿëãààòàé ìàëëàõ íü óã ìàëûí ºñºëò õºãæèëòºä ñàéíààð íºëººëæ, ìàëûí íàñ, õ¿éñ òóñ á¿ðò òîõèðñîí ìàëëàãààíû òåõíîëîãèéã áàðèìòàëäàã, íýã òºðëèéí ìàë ìàëëàõ íü ìàë÷íû õºäºëìºðèéã õºíãºâ÷èëæ á¿òýýìæèéã íýìýãä¿¿ëäýã, ñàëáàðûí ýäèéí çàñãèéí ¿ð àøãèéã íýìýãä¿¿ëäýã, ìàë÷èí õ¿í ìýðãýøäýã çýðýã îëîí äàâóó òàëòàé. Ãýòýë ºíººãèéí Ìîíãîë îðíû ìàë àæ àõóéä ìàëûã òºðºëæ¿¿ëýí ìàëëàõ àæèëëàãàà õóö óõíûã òóñàä íü ñóóðèëàí ìàëëàæ áàéãààã ýñ òîîöâîë ¿íäñýíäýý óñòàæ ¿ã¿é áîëñîí áàéíà. Ñ¿¿íèé ÷èãëýëýýð ¿õýð ¿ðæ¿¿ëæ áàéãàà èõýíõ ìàë÷èä òóãàëàà áÿðóó áîëìîãö õ¿íñýíä õýðýãëýäýã ó÷ðûã òîäðóóëàí àñóóõàä òóãàë, áÿðóó, ø¿äëýíã òýæýýõ òýæýýë õóäàëäàí àâàõ ñàíõ¿¿ãèéí áîëîìæ áàéõã¿é, ºñâºð ¿õýð òýæýýñíýýñ ¿íýýãýý òýæýýæ õýäýí ëèòð ñ¿¿ èë¿¿ çàðàõ íü ºíººãèéí õàìãèéí ÷óõàë õýðýãöýý áîëîîä áàéíà ãýæ ãîë÷ëîí òàéëáàðëàæ áàéâ. Ýíý áîë ìàë àæ àõóéä òºðºëæèëò áàéõã¿é áîëñíû òîä æèøýý, öààøëààä öýâýð, ýðëèéç ¿¿ëäðèéí ºñâºð ãóíæèí ¿íýý ºñ÷ áîéæèõ áîëîìæã¿é áîëæ áàéãààã õàðóóëæ áàéíà.

10.4. Дїгнэлт

108

1. Ìàë àæ àõóéã òîäîðõîé á¿ñ íóòàãò ýð÷èìæñýí àðãààð ýðõëýõ áîëîìæ áàéãààã ìàë÷èä ¿ã¿éñãýõã¿é áàéíà. Òýä ÿëàíãóÿà òºâèéí áîëîí òîìîîõîí õîò îð÷ìûí á¿ñýä ýð÷èìæñýí ìàë àæ àõóéã ýðõëýõ á¿ðýí áîëîìæòîé ãýæ ¿çæýý.

2. Ýð÷èìæñýí ìàë àæ àõóéã òóõàéí á¿ñ íóòãèéí îíöëîã, íºõöºë, áîëîìæèä íèéö¿¿ëýí òîäîðõîé ñàëáàðóóäûã õîñîëñîí, òºðºëæñºí õýëáýðýýð ýðõëýõ òàëààðõ ìàë÷äûí ñàíàë, ä¿ãíýëò ýíý òàëààðõ ýðäýìòýä, ñóäëàà÷äûí ä¿ãíýëòòýé ¿íäñýíäýý íèéöýæ áàéíà. Òýãýõäýý ºíäºð àøèã øèìòýé íóòãèéí øèëìýë îìãèéí ìàëûã áýë÷ýýðèéí ìàë àæ àõóé ýðõëýõ á¿ñýä, öýâýð ¿¿ëäðèéí ìàëûã òýæýýëèéí íººö ñàéòàé ãàçàð òàðèàëàíãèéí á¿ñýä ºñãºí ¿ðæ¿¿ëýõèéã ýð÷èìæèëòèéí ÷óõàë íºõöºë ãýæ ä¿ãíýæýý.

3. Ìàë ñ¿ðãèéí äààòãàëûã èíäåêñæ¿¿ëñýí õýëáýðò øèëæ¿¿ëýõ íü ìàë÷èä, äààòãàëûí áàéãóóëëàãûí ýðõ àøèãò íèéöíý ãýæ ¿çíý.

4. Ìàíàéä ìàëûã òºðºëæ¿¿ëýí ìàëëàõ, ºñãºæ ¿ðæ¿¿ëýõ ¿éë àæèëëàãàà áîã ìàëûí õýýëò¿¿ëýã÷èéã ÿëãàæ ìàëëàæ áàéãààã ýñ òîîöâîë ¿íäñýíäýý óñòàæ ¿ã¿é áîëñîí áàéíà. Öààøèä ìàëûã òºðºëæ¿¿ëýí ºñãºæ ¿ðæ¿¿ëýõ, ýíý ÷èãëýëýýð ìàë÷äûã õîðøèõ, õàìòðàí àæèëëàõàä ñóðàëöóóëàõ àæëûã òºðººñ äýìæèæ ÷èãë¿¿ëýõ.

5. ªíäºð àøèã øèìòýé öýâýð, ýðëèéç ìàëûã ÷èãëýëòýé ºñãºí áîéæóóëàõ òàëààð òºð, çàñãààñ çîðèóä áîäëîãî áîëîâñðóóëæ ýíý ÷èãëýëèéí ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëàõ ìýðãýæëèéí áàéãóóëëàãà áèé áîëãîõ.

ÌÎÍÃÎËÛÍ ÌÀË ÀÆ ÀÕÓÉÍ ÈÐÝÝįÉ

АРВАННЭГДЇГЭЭР БЇЛЭГ:

АМЬЖИРГААНЫ САНАА БОДОЛ,

ТАЛААРХ МАЛЧДЫН ЦААШДЫН ЗОРИЛТ

Ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä ìàë÷äûí àìüæèðãààíû ò¿âøèíä ººð÷ëºëò îðñîí ýñýõèéã òýäíèé íàñ, áîëîâñðîë, àì á¿ë, á¿ñèéí ÿëãààòàéãààð óÿëäóóëàí ñóäàëñàí þì. Ñóäàëãààíä îðîëöñîí 762 ìàë÷íû 58.4 õóâü íü ñ¿¿ëèéí 3 æèëèéí õóãàöààíä àìüæèðãààíäàà ÿìàð íýãýí ººð÷ëºëò îðîîã¿é õýâèéí; 28.3 õóâü íü àìüæèðãàà íü äîðäñîí ãýæ õàðèóëñàí áàéõàä, 13.1 õóâü íü ñàéæèðñàí ãýæ õàðèóëæýý /33 äóãààð ãðàôèê/.

11.1. Малчдын амьжи рг аа ны тївшний єєрчлєлт

Ìàë÷äûí àìüæèðãààíû ººð÷ëºëò

Ãðàôèê 33

Ìàë÷äûí àìüæèðãààíä ãàðñàí ººð÷ëºëòèéã òýäíèé áîëîâñðîëûí ò¿âøèíòýé õîëáîí ñóäàëæ ¿çýõýä äýýä áîëîâñðîëòîé ìàë÷äûí 25.8 õóâü íü àìüæèðãààãàà ñàéæèðñàí ãýæ òîäîðõîéëñîí íü àìüæèðãàà ñàéæèðñàí ãýñýí õàðèóëòûí åðºíõèé äóíäæààñ 2 ãàðóé äàõèí èõ áàéíà. Ãýòýë áàãà áîëîâñðîëòîé ìàë÷äûí 11.3 õóâü íü ñàéæèðñàí ãýñýí áîë 38.3 õóâü íü ìóóäñàí ãýñýí õàðèóëò ºã÷ýý /59 ä¿ãýýð õ¿ñíýãò/. Ìàë÷èä ººðñäèéí àìüæèðãààíû ººð÷ëºëòèéã ä¿ãíýñýí áàéäàë

Õ¿ñíýãò 59 Õàðèóëò Ñàéæèðñàí Õýâèéí Ìóóäñàí Õàðèóëààã¿é Ä¿í

Äýýä Òîî Õóâü 8 25.8 17 54.8 6 19.4 0 0.0 31 100.0

Ìàë÷äûí áîëîâñðîëûí ò¿âøèí Òóñãàé äóíä Äóíä Áàãà Òîî Õóâü Òîî Õóâü Òîî Õóâü 9 12.0 65 12.9 15 11.3 50 66.7 299 59.6 67 50.4 16 21.3 137 27.3 51 38.3 0 0.0 1 0.2 0 0.0 75 100.0 502 100.0 133 100.0

Ä¿í Òîî Õóâü 97 12.8 433 58.3 210 28.8 1 0.1 741 100.0

Ýíäýýñ ìàë ìàëëàõàä ÷ ìàë÷äûí áîëîâñðîë ÷óõàë íºëººòýé õ¿÷èí ç¿éë ãýäýã íü õàðàãäàæ áàéíà. Èéìä ìàë÷äàä çîðèóëñàí ñóðãàëòûí õýðýãöýý, øààðäëàãà, õºòºëáºð, àðãà õýëáýðèéã òîäîðõîé áîëãîæ õýðýãæ¿¿ëæ ýõëýõã¿é áîë òýäíèé “ºíººäºð áîëæ áàéíà, öààøèä ÷ ýíý áàéäëààð áîëîîä áàéíà” ãýñýí íýãýí õýâèéí õýâøìýë ñýòãýëãýý õýâýýðýý áàéõ áîëíî. “Ñ¿¿ëèéí 3 æèëä òàíû àìüæèðãààíû ò¿âøèíä ººð÷ëºëò îðñîí óó?” ãýñýí àñóóëòàä ìàë÷èä ýäèéí çàñãèéí á¿ñèéí áàéðøëûí ÿëãààíààñ õàìààð÷ õàðèëöàí àäèëã¿é õàðèóëò ºã÷ýý /60 äóãààð õ¿ñíýãò/.

109

ÌÎÍÃÎËÛÍ ÌÀË ÀÆ ÀÕÓÉÍ ÈÐÝÝįÉ

Ìàë÷äûí àìüæèðãààíû ººð÷ëºëò /á¿ñýýð/

Õ¿ñíýãò 60 Õàðèóëò Ñàéæèðñàí Õýâèéí Ìóóäñàí Õàðèóëààã¿é Ä¿í

Íýã õ¿íä íîãäîõ ìàëûí òîîíû á¿ëýãëýëò /áîãîîð/ Õàíãàé Áàðóóí Òºâ Ç¿¿í ÓÁ òîî õóâü òîî õóâü òîî õóâü òîî õóâü òîî õóâü 18 7.2 26 149 59.6 96 83 33.2 87 0 0.0 0 250 100.0 209.0

12.4 12 7.3 33 28.9 45.9 119 72.1 66 57.9 41.6 34 20.6 14 12.3 0.0 0 0.0 1 0.9 100.0 165.0 100.0 114.0 100.0

8 11 0 0 19.0

Á¿ãä òîî

42.1 97 57.9 441 0.0 218 0.0 1 100.0 757.0

õóâü 12.8 58.3 28.8 0.1 100.0

Ýíý àñóóëòàä íèéò 757 ìàë÷èí õàðèóëò ºãñíººñ 250 íü áóþó 33.0 õóâü íü õàíãàéí, 209 íü áóþó 27.6 õóâü íü áàðóóí, 165 íü áóþó 21.8 õóâü íü òºâèéí, 114 íü áóþó 15.1 õóâü íü ç¿¿í, 19 íü áóþó 2.5 õóâü íü Óëààíáààòàðûí á¿ñèéí ìàë÷èä áàéâ. Ñóäàëãààíä õàìðàãäñàí ìàë÷äûí õàðèóëòààñ ¿çýõýä Òºâèéí á¿ñèéí ìàë÷äûí 72.1 õóâü íü àìüæèðãààãàà õýâèéí ò¿âøèíä, Óëààíáààòàð îð÷ìûí á¿ñèéí ìàë÷äààñ àìüæèðãàà íü ìóóäñàí ãýñýí õàðèóëò ºãººã¿é áàéõàä, Áàðóóí á¿ñèéí ìàë÷äûí 41.6 õóâü íü ìóóäñàí ãýæ õàðèóëæýý. ¯¿íèéã ºíººãèéí õîò, õºäººãèéí îðøèí ñóóã÷äûí àìüäðàëûí ÿëãààòàé áàéäëûí òîä òîìðóóí òóñãàë ãýæ ¿çýæ áîëíî. Ìàë÷äûí àìüæèðãààíä òýäíèé àì á ¿ëèéí ò îî ò ºäèéëºí íºë ºº ¿ç¿¿ëýõã¿é ãýæ òýä õàðèóëæýý. ªºðººð õýëáýë, öººí áîëîí îëîí àì á¿ëòýé ìàë÷äûí àìüæèðãààíä ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä ãàðñàí ººð÷ëºëò¿¿ä íü õîîðîíäîî òóí îéðîëöîî áàéñàí ñóäàëãààíû ä¿í ãàðñíûã äóðäàæ áàéíà. Óëñ îðîí çàõ çýýëèéí õàðèëöààíä øèëæñýíýýñ õîéøõ õóãàöààíä ìàë÷èä íºõöºë áàéäàëä õýðõýí õóâèð÷ àæèë àìüäðàëàà çîõèîí áàéãóóëæ áàéãààã òîäðóóëàõ çîðèëãîîð òýäíýýñ “Çàõ çýýëä øèëæñýíýýñ õîéø ìàë àæ àõóéí ò¿¿õèé ýä, á¿òýýãäýõ¿¿íèé ¿íèéí ººð÷ëºëòèéã õàðãàëçàí àæ àõóéãàà õýðõýí çîõèöóóëæ áàéíà âý?” ãýñýí àñóóëò òàâüæ õàðèóëñàí ä¿íã 34 äóãààð ãðàôèêààð õàðóóëàâ. Ñóäàëãààíä îðîëöñîí íèéò ìàë÷äûí 24.3 õóâü íü ìàë ñ¿ðãèéí á¿òýö, òîî, òîëãîéã ººð÷èëñºí, 22.2 õóâü íü ìàëûí ¿¿ëäýð, óãñààã ñàéæðóóëàõ òàëààð çàðèì íýã îðîëäëîãî õèéæ áàéãàà, 17.4 õóâü íü áîðëóóëàõ àðãàà ººð÷èëñºí ãýæ õàðèóëñàí áàéíà. Ñ¿ðãèéí á¿òýö ººð÷èëñºí ãýäýãò ãîë òºëºâ ÿìààíû òîîã íýìýãä¿¿ëñýí, ýñâýë ººðèéí ýðõëýæ ÷àäàõ ÷èãëýëèéí äàãóó àëü íýã òºðëèéí ìàëûã ò¿ëõ¿¿ ¿ðæ¿¿ëýõ áîëñîí, òóõàéëáàë õîò ñóóðèíä îéð ìàë÷èä ñ¿¿íèé ¿õýð ¿ðæ¿¿ëýõ, àéðàã ¿éëäâýðëýõ ÷èãëýëýýð àäóóãàà ºñãºñºí çýðãèéã íýðëýæ áàéëàà. Ìàëûí ¿¿ëäýð óãñààã ÿàæ ñàéæðóóëæ áàéãàà òàëààð ìàë÷äààñ àñóóæ òîäðóóëàõàä çýðãýëäýý àéìàã, ñóìààñ õýýëò¿¿ëýã÷ ìàë àâ÷èð÷ ìàë ñ¿ðýãòýý àøèãëàæ áàéãààã ãîë÷ëîí ºã¿¿ëæ áàéëàà. Ìàë÷èä çàõ çýýëä øèëæñýíýýñ õîéø àæ àõóéãàà õýðõýí çîõèöóóëàí ýðõýëæ áàéãàà áàéäàë

Ãðàôèê 34

110

ÌÎÍÃÎËÛÍ ÌÀË ÀÆ ÀÕÓÉÍ ÈÐÝÝįÉ

Íèéò ìàë÷äûí 18.9 õóâü íü çàõ çýýëä çîõèöóóëæ ìàë àæ àõóéãàà ýðõýëæ ÷àäàõã¿é áàéíà ãýæ õàðèóëñàí áàéíà. Ìàë÷äûí õóâüä ìàë àæ àõóéãààñ ººð àìüæèðãààíû ýõ ¿¿ñâýð áàéãàà ýñýõ, öààøèä ìàë ìàëë àõàà áîëèõ ýñýõèéã òàíäàí ñóäëàõ çîðèëãîîð “ßìà ð òîõèîëäîëä òà ìàë ìàëëàõàà áîëèõ âý?”/çºâõºí íýã õàðèóëò ºãíº/ ãýñýí àñóóëòûã òýäýíä òàâüñàí þì /35 ä¿ãýýð ãðàôèê/. Ìàë÷èä ìàë ìàëëàõàà áîëèõ òîõèîëäîë

11.2. Мал маллахаас єєр амьжи рг аа ны сонголтын талаарх малчдын ойлголт

Ãðàôèê 35

Ñóäàëãààíä õàìðàãäñàí ìàë÷äûí 47.5 õóâü íü ÿìàð ÷ òîõèîëäîëä ìàëàà îðõèõã¿é ãýñýí õàðèóëò ñîíãîæýý. ¯¿íèé çýðýãöýý òýä ìàëàà ãàí, çóäàä àëäàæ õîðîãäóóëñàí (25.3 õóâü), õ¿¿õýääýý áîëîâñðîë, ìýðãýæèë ýçýìø¿¿ëýõèéí òóëä (14.6 õóâü) ìàë àæ àõóéã öààøèä ýðõëýõýýñ òàòãàëçàæ áîëîõ þì ãýæ õàðèóëæýý. Ò¿¿í÷ëýí ìàë àæ àõóéãààñ ººð õºäºëìºð ýðõëýõ áîäîëòîé ìàë÷èí òèéì ÷ îëîí áóñ (9.0 õóâü) áàéãààãààñ ¿çýõýä ìàë÷äûí äèéëýíõ íü îéðûí ¿åä ìàë àæ àõóéí ¿éëäâýðëýë ýðõëýõýýñ øóóä òàòãàëçàõ áîäîëã¿é áàéíà. Íýã õ¿íä íîãäîõ ìàëûí òîî íýìýãäýõ òóòàì ìàëàà îðõèõã¿é ãýñýí õàðèóëò ñîíãîñîí ìàë÷äûí òîî íýìýãäýæ áàéãàà áºãººä íýã õ¿íä íîãäîõ ìàëûí òîî 151-ýýñ äýýø ìàëòàé ìàë÷äûí 61 îð÷èì õóâü íü èíãýæ õàðèóëñàí áàéíà. Õ¿¿õäýý áîëîâñðîëòîé áîëãîõûí òóëä ìàë ìàëëàõààñ òàòãàëçàíà ãýñýí õàðèóëòûã äýýä áîëîí òóñãàé äóíä áîëîâñðîëòîé ìàë÷äûí 23.6-25.8 õóâü íü áóþó áàðàã 1/4 íü ñîíãîæýý. Ìàë÷äûí ìàë ìàëëàõàà áîëèõ òîõèîëäîë /ìàë÷äûí áîëîâñðîëûí ò¿âøèíãýýð/ Õ¿ñíýãò 61 Õàðèóëò Ìàëàà õîðîãäóóëñàí òîõèîëäîëä Òºâ, ñóóðèí ãàçàðò áîëîìæèéí àæèë îëäâîë Õ¿¿õäýý áîëîâñðîëòîé áîëãîõûí òóëä ßìàð ÷ òîõèîëäîëä ìàëàà îðõèõã¿é Áóñàä Àñóóëãàä îðîëöñîí ìàë÷èí ºðõèéí òîî

Ìàë÷äûí áîëîâñðîëûí ò¿âøèí Òóñãàé äóíä Äóíä Áàãà Äýýä Òîî Õóâü Òîî Õóâü Òîî Õóâü Òîî Õóâü

Ä¿í Òîî Õóâü

4

12.9

17

23.6

143

28.9

18

13.7

182

25.0

4

12.9

2

2.8

39

7.9

19

14.5

64

8.8

8

25.8

17

23.6

66

13.4

17

13.0

108

14.8

15 0

48.4 0.0

33 3

45.8 4.2

231 15

46.8 3.0

67 10

51.1 7.7

346 28

47.5 3.9

31

100.0

72

100.0

494

100.0

131

100.0

728

100.0

111

ÌÎÍÃÎËÛÍ ÌÀË ÀÆ ÀÕÓÉÍ ÈÐÝÝįÉ

Àëèâàà áèçíåñèéí ¿éë àæèëëàãààíû ýöñèéí ¿ð ä¿í íü óðüä÷èëàí òîäîðõîéëñîí áèçíåñèéí çîðèëãî, ò¿¿íèéã õýðýãæ¿¿ëýõýä á¿õ íººö, õ¿÷ýý òºâëºð¿¿ëýõýýñ øàëòãààëäàã áèëýý. Áèä ìàë÷äààñ òýäíèé áèçíåñèéí çîðèëãî þó áîëîõ òàëààð àñóóõàä ñóäàëãààíä õàìðàãäñàí ìàë÷äûí 61.5 õóâü íü “ìàëàà ºñãºõ”, 49.0 õóâü íü “ìàëûíõàà ¿¿ëäýð, óãñààã ñàéæðóóëàõ” ãýæ õàðèóëæýý. ¯¿íýýñ ¿çýõýä ìàë÷èä îäîî ÷ àøèã îðëîãîî íýìýãä¿¿ëýõýä ìàëûíõàà òîîã ºñãºõ ÿâäëûã ÷óõàë õ¿÷èí ç¿éë ãýæ ¿çñýýð áàéíà. Áýë÷ýýðèéí äààö, õ¿ðýëöýý ìóóäàæ áàéãàà ºíºº ¿åä ìàëûí òîîã õýò ºñãºõ íü ìàë÷èí ºðõèéí àæ àõóéä ÷, óëñ îðíû õýìæýýíä ÷ áîäîëöîõ àñóóäëûí íýã áºãººä öààøèä ìàëûí ¿¿ëäýð, óãñààã ñàéæðóóëàõ çàìààð ºíäºð àøèã øèìòýé, öººí ìàëòàé áàéõûã ìàë÷èä èë¿¿ èõ ñîíèðõîõ áîëíî ãýõ ¿íäýñòýé. “Õýðýâ Òà ìàëã¿é áîëñîí òîõèîëäîëä äîîðõ àðãà çàìààñ àëèéã íü ñîíãîõ âý?” /à÷ õîëáîãäëîîð íü ýðýìáýëýí 3 õ¿ðòýëõ õàðèóëòûã ñîíãîõ/ ãýñýí àñóóëòàä 751 ìàë÷èí íèéò 1976 õàðèóëò ºãñíèé 386 õàðèóëò áóþó 16.1 õóâü íü ë õîò, ñóóðèí ãàçàð øèëæèæ ººð àæèë ýðõýëíý ãýæ õàðèóëñàí íü òýäíèé ìàë ìàëëàõ àæëààñàà õºíäèéðºõ òºäèéëºí ñîíèðõîëã¿é áàéãàà òóõàé áèäíèé äýýðõ ä¿ãíýëòèéã äàâõàð íîòîëæ áàéíà /62 äóãààð õ¿ñíýãò/. Ìàëã¿é áîëñîí òîõèîëäîëä ìàë÷äûí ç¿ãýýñ õèéõ ñîíãîëò Õ¿ñíýãò 62 Õàðèóëò

Íýã õ¿íä íîãäîõ ìàëûí òîîíû á¿ëýãëýëò /áîãîîð/ 0-20 21-40 41-70 71-150 150-ààñ äýýø

Õàðèóëòûí ä¿í

òîî õóâü òîî õóâü òîî õóâü òîî õóâü òîî õóâü òîî õóâü Çýýë àâàõ Àõ ä¿¿ õàìààòíààñàà òóñëàìæ õ¿ñýõ Õîò, ñóóðèí ãàçàð øèëæèæ ººð àæèë ýðõëýõ Áàéãàëèéí áàÿëàã àøèãëàõ Óëñààñ òóñëàìæ õ¿ñýõ Õºëñººð ìàë ìàëëàõ Õàðèóëòûí òîî á¿ãä Àñóóëãàä îðîëöñîí ìàë÷èí ºðõèéí òîî Àñóóëãàä îðîëöñîí ìàë÷èí ºðõèéí íèéò òîîíä ýçëýõ õóâü

110

20.0

106

20.2

94

21.0

68

19.4

22

21.2 400

20.2

98

17.8

102

19.5

84

18.8

84

23.9

18

17.3 386

19.5

73

13.3

93

17.7

79

17.7

54

15.4

19

18.3 318

16.1

95 17.3 88 16.0 86 15.6 550 100.0

83 15.8 75 72 13.7 67 68 13.0 48 524 100.0 447

16.8 47 13.4 11 15.0 59 16.8 19 10.7 39 11.1 15 100.0 351 100.0 104

208

-

187

-

169

-

142

-

27.7

-

24.9

-

22.5

-

18.9

-

10.6 18.3 14.4 100.0

311 305 256 1976

15.7 15.4 13.0 100.0

45

-

751

-

6.0

-

100.0

-

Ìàë÷èä ìàëã¿é áîëñîí òîõèîëäîëä õàìãèéí ò¿ð¿¿íä çýýë àâ÷ ººð àæèë òºðºë ýðõëýõèéã ñîíèðõîæ áàéãàà íü ÷óõàë õàíäëàãà þì. Ñ¿¿ëèéí ¿åä áàíê, ñàíõ¿¿ãèéí áàéãóóëëàãûí òîãòîëöîî õàìðàõ õ¿ðýýãýý òýëæ, ¿éë àæèëëàãàà íü õºäºº ð¿¿ ÷èãëýõ íààøòàé ýõëýë àæèãëàãäàõ áîëñîí íü ìàë÷äàä à÷ òóñòàé ¿éë ÿâö áîëæ áàéíà.

62 äóãààð õ¿ñíýãòýýñ õàðàõàä ìàëã¿é áî ëñîí òîõèîëäîëä àõ ä¿¿, õàìààòíààñàà òóñëàìæ õ¿ñíý ãýñýí õàðèóëòûã ìàë÷äûí íýëýýä õýñýã íü ñîíãîñîí íü òýä áàñ ë “áýëýí÷ëýõ” ñýòãýëãýýíýýñ ñàëààã¿é áîëîõûã íîòîëæ áóé õýðýã þì. Öààøèä ìàë àæ àõ óéí ñàëá àðò á èçíåñ ¿éë àæèë ëàãàà ÿâóóë àõ áàéãóóëëàãà, àæ àõóéí íýãæèéí òîî óëàì á¿ð íýìýãäýæ ¿¿íèé óëìààñ õºëñíèé ìàë÷íû òîî ºñºõ, ººðèéí ºðõèéí ìàëûã ìàëëàõ ìàë÷íû òîî öººðºõ õàíäëàãà àæèãëàãäàõ áîëñîí ºíºº öàãò ìàëã¿é áîëñîí òîõèîëäîëä áóñäûí ìàë ìàëëàõ ñýòãýë ç¿éí áýëòãýë ìàë÷äàä òºäèé ë á¿ðäýýã¿é áàéãàà áîëîëòîé. Òóõàéëáàë, ìàëã¿é áîëñîí òîõèîëäîëä õýðõýõ òóõàé ìàë÷äûí íèéò õàðèóëòûí 13.0 õóâèéã ë õºëñººð ìàë ìàëëàõ ãýñýí õàðèóëò ýçýëæ áàéíà.

112

ÌÎÍÃÎËÛÍ ÌÀË ÀÆ ÀÕÓÉÍ ÈÐÝÝįÉ

Áóñäûí ìàëûã õºëñººð õàðèóëàõ òóõàéä îäîîãîîð íàðèéâ÷èëñàí òîîöîî, òîãòîîñîí õºëñ ò àðèô áàéõã¿é, ººð õîîðîíäîî òîõ èðîëöîõ áàéäëààð çîõèöóóäàãäàæ áàéíà. Ìàë÷èí ºðõ ìàëã¿é áîëñîí òîõèîëäîëä ÿìàð ñîíãîëò õèéõ íü òýäíèé íýã õ¿íä íîãäîõ ìàëûí òîîíîîñ õàìààð÷ òºäèéëºí ººð÷ëºãäºõã¿é áàéíà. Õàðèí íýã õ¿íä íîãäîõ ìàëûí òîî áóóðàõ òóñàì áàéãàëèéí áàÿëàã àøèãëàíà ãýæ õàðèóëñàí ìàë÷äûí òîî íýìýãäýõ õàíäëàãàòàé áàéíà. ¯¿íèéã 36 äóãààð ãðàôèêààð õàðóóëàâ. Ìàëã¿é áîëñîí òîõèîëäîëä áàéãàëèéí áàÿëàã àøèãëàõ ýðìýëçëèéí áàéäàë /õóâèàð/ Ãðàôèê 36

Íýã õ¿íä íîãäîõ ìàëûí òîî

151-ýýñ äýýø

24.4

33.1

71-150

41-70

44.4

21-40

44.4

45.7

20 õ¿ðòýë

0

10

20

Õóâü

30

40

50

Õàðüöàíãóé îëîí ìàëòàé ìàë÷èä íü ìàë ìàëëàõ àðãà, òóðøëàãà, õºäºëìºð÷ ÷àíàðààðàà öººí òîîòîé ìàë÷äààñ èë¿¿ ó÷èð òýä ìàëã¿é áîëñîí òîõèîëäîëä áàéãàëèéí áàÿëàã àøèãëàõ ÿâäëûã ãîë ñîíãîëò ãýæ ¿çýõã¿é áàéíà. Õàðèí öººí ìàëòàé ìàë÷èä íü àëü áîëîõ áýëýí ç¿éë áóþó áàéãàëèéí áàÿëàã àøèãëàõ çàìààð òóëãàìäñàí àñóóäëûã øèéäýõ ãýæ ýðìýëçýæ áàéõ øèã áàéíà. Ìàë÷äûí àìüæèðãààã ñàéðæóóëàõ àðãà çàì, îðëîãûí ººð ÿìàð ýõ ¿¿ñâýð áàéæ áîëîõ, öººí ìàëòàé, îðëîãî áàãàòàé ìàë÷äûí àñóóäëûã öààøèä ÿàæ øèéäâýðëýõ çýðýã àñóóäëûí òàëààð òºð, çàñãààñ öààøèä ÿìàð àæèë õèéâýë ¿ð ä¿íòýé áàéõ òóõàé ìàë àæ àõóéí ýðäýìòýí, ìýðãýæèëòýí, óäèðäàõ àæèëòíóóäûí ñàíàëûã àâ÷ ñóäàëãàà õèéâ. Ìàë÷äûí àìüæèðãààã ñàéæðóóëàõ òàëààð ÿìàð àæèë õèéâýë çîõèñòîé âý? /áîëîìæòîé ãýæ ¿çñýí 3 õ¿ðòýëõ õàðèóëòûã ºãíº/ ãýñýí àñóóëòàä õàðèóëñàí ñàëáàðûí ìýðãýæèëòýí, ýðäýìòýí, óäèðäàõ àæèëòíû 28.3 õóâü íü ìàë÷äûí àìüäðàõ ÷àäâàðûã äýýøë¿¿ëýõ ñóðãàëò çîõèîí áàéãóóëàõ, 24.3 õóâü íü ìàë÷äûí õàøàà, õîðîî, òýæýýë, óñàí õàíãàìæèä äýìæëýã ¿ç¿¿ëýõ õýðýãòýé ãýæ õàðèóëñàí áàéíà /37 äóãààð ãðàôèê/. Õàðèí ýðäýìòýí, ìýðãýæèëòýí, óäèðäàõ àæèëòíóóä öººí ìàëòàé èðãýäýä ìàë çýýëýýð îëãîõ ýñâýë òóñëàìæààð îëãîõ àñóóäàë äýýð çàð÷ìûí ÿëãààòàé õàðèóëò ºã÷ áàéâ. Òóõàéëáàë, ñóäàëãààíä îðîëöîãñäûí 64 õóâü íü ìàëã¿é áóþó öººí ìàëòàé èðãýäýä çýýëýýð ìàë îëãîõûã ç¿éòýé ãýñýí áàéõàä ìàë÷äàä òóñëàìæààð ìàë îëãîõûã òýäíèé äºíãºæ 19.4 õóâü íü ë äýìæñýí áàéíà. Ìàë÷äàä áèåò áàéäëààð øóóä äýìæëýã ¿ç¿¿ëýõ íü òýäíèé áýëýí÷ëýõ ñýòãýëãýýã ººãø¿¿ëñýí, ¿ð ä¿íã¿é àæèë áîëíî ãýæ îëîí õ¿í ºã¿¿ëæ áàéâ.

11.3. М а л ч д ы н амьжиргааг сайжруулах, орлого нэмэгдїїлэх талаарх иргэдийн бодол

113

Ìàë÷äûí àìüæèðãààã ñàéæðóóëàõ òàëààð õèéâýë çîõèõ àæèë /Óäèðäàõ àæèëòàí, ìýðãýæèëòíèé ñàíàë/ Ãðàôèê 37

Ìàë÷äàä ìàë àæ àõóé ýðõëýõèéí çýðýãöýý îðëîãîî íýìýãä¿¿ëýõ ººð ÿìàð áîëîìæ áàéæ áîëîõ òàëààð ìàë÷äààñ ººðñ人ñ íü áîëîí óäèðäàõ àæèëòàí, ýðäýìòýí, ìýðãýæèëòí¿¿äýýñ “Ìàë÷äàä ìàë àæ àõóé ýðõëýõèéí çýðýãöýý îðëîãî îëîõ ººð áîëîìæ áèé þó?” /À÷ õîëáîãäëîîð íü ýðýìáýëýí, õàìãèéí áîëîìæòîé ãýæ ¿çñýí 2 õ¿ðòýë õàðèóëòûã ñîíãîíî óó?/ ãýñýí àñóóëò òàâüæ ä¿íã 63 äóãààð õ¿ñíýãòýýð íýãòãýí ¿ç¿¿ëýâ. Ñóäàëãààíä îðîëöñîí óäèðäàõ àæèëòàí, ìýðãýæèëòýí íàðûí 78.7 õóâü íü ìàë÷èä ìàë ìàëëàõûí çýðýãöýý òºìñ, õ¿íñíèé íîãîî òàðèàëàõ, 75.5 õóâü íü õàäëàí òýæýýë áýëòãýõ, 41.8 õóâü íü áàéãàëèéí áàÿëàã àøèãëàõ áîëîìæòîé ãýæ õàðèóëñàí íü õàìãèéí ºíäºð ¿ç¿¿ëýëòòýé õàðèóëòóóä áîëñîí áàéíà. Õàðèí ìàë÷äûí 37.4 õóâü íü òºìñ, õ¿íñíèé íîãîî òàðèàëàõ, 33.9 õóâü íü ìàë àæ àõóé ýðõëýõýýñ ººð îðëîãî îëîõ áîëîìæ áàéõã¿é, 31.7 õóâü íü õóäàëäàà íàéìàà õèéõ ãýñýí õàðèóëòóóäûã ñîíãîñîí íü õàìãèéí ºíäºð äàâòàìæòàé ¿ç¿¿ëýëò¿¿ä áîëñîí áàéíà. Ìàë ìàëëàõûí õàæóóãàà𠺺ð àæèë ýðõëýõ áîëîìæã¿é, ìàëûí õàðèóëãà îíöãîé ÷óõàë ó÷ðààñ ÿëàíãóÿà õ¿í á¿ë áàãàòàé ìàë÷èí ºðõ ººð àæèë ýðõëýõ ÿìàð ÷ áîëîìæã¿é ãýæ îëîí ìàë÷èí ÿðüæ áàéëàà. Ìàë÷èä ìàë àæ àõóé ýðõëýõèéí çýðýãöýý îðëîãî îëîõ ººð áîëîìæèéí òàëààð ñàëáàðûí ìýðãýæèëòýí, óäèðäàõ àæèëòàí áîëîí ìàë÷äûí ñàíàà áîäîë èõýýõýí çºð¿¿òýé áàéãàà íü áèäíèé ñóäàëãààãààð òîãòîîãäîæ áàéíà. Òóõàéëáàë, ñàëáàðûí ìýðãýæèëòýí, óäèðäàõ àæèëòàí íàðûí 78.7 õóâü íü ìàë÷èä òºìñ, õ¿íñíèé íîãîî òàðèàëàõ áîëîìæòîé ãýæ ¿çñýí áàéõàä ìàë÷äûí äºíãºæ 37.4 õóâü íü óã àæëûã õèéæ áîëîõ þì ãýæ ¿çñýí áàéíà. Ò¿¿í÷ëýí ñàëáàðûí ìýðãýæèëòíèé 36.5 õóâü íü ìàë÷èä ìàë ìàëëàõûí çýðýãöýý òóñëàõ àæ àõóé ýðõýëæ áîëíî ãýæ ¿çñýí áîë ìàë÷äûí 12.0 õóâü íü ë óã àæëûã ýðõýëæ áîëíî ãýæýý. Ò¿¿ãýýð ÷ áàðàõã¿é ìàë÷äûí 33.8 õóâü íü ìàë àæ àõóé ýðõëýõèéí çýðýãöýý ººð àæèë õèéõ ÿìàð ÷ áîëîìæã¿é ãýæ õàðèóëñàí áàéíà. Ýíý á¿õíýýñ ¿çýõýä ìàë÷äûã îðëîãûí ººð áîëîìæ õàéõ ¿éë àæèëëàãààíä ñóðãàõ, ñýäýýõ íºõöºë áîëîìæèéã á¿ðä¿¿ëýõ òàëààð îíöãîé àíõààðàõ øààðäëàãà òàâèãäàæ áàéíà.

ÌÎÍÃÎËÛÍ ÌÀË ÀÆ ÀÕÓÉÍ ÈÐÝÝįÉ

Ìàë÷äûí àìüæèðãààã äýýøë¿¿ëýõýä ìàë àæ àõóéãààñ ººð îðëîãûí ÿìàð ýõ ¿¿ñâýð áîëîìæòîé ãýæ ¿çäýã âý? /Ìàë÷èä, óäèðäàõ àæèëòàí, ìýðãýæèëòíèé ñàíàë/ Õ¿ñíýãò 63 Õàðèóëò

Òºìñ, õ¿íñíèé íîãîî òàðèàëàõ

Õàäëàí, òýæýýë áýëòãýõ

Áàéãàëèéí áàÿëàã àøèãëàõ

Õóäàëäàà, íàéìàà õèéõ

Ãàõàé, øóâóó çýðýã òóñëàõ àæ àõóé ýðõëýõ Ìàë àæ àõóéãààñ ººð îðëîãî îë îõ ÿìàð ÷ áîëîìæ áàéõã¿é

Áóñàä

Íèéò ä¿í

Õàðèóëòûí òîî

Õàðèóëòûí ýðýìáý

Íèéò õàðèóëòûí ä¿íä ýçëýõ õóâü

Ìàë÷èí

Áóñàä

Ìàë÷èí

Áóñàä

202 82 4 288 99 98 27 224 98 124 23 245 31 52 10 93 209 39 13 261 19 37 4 60 1171

135 26 16 177 57 91 22 170 14 42 38 94 3 24 47 74 5 24 53 82 3 2 2 7 603

17.2 7.0 0.4 24.6 8.5 8.4 3.2 19.1 8.3 10.6 2.0 20.9 2.6 4.4 0.9 7.9 17.8 3.3 1.2 22.3 1.6 3.2 0.3 5.1 100.0

22.4 4.3 2.7 29.4 9.5 15.1 3.6 28.2 2.3 7.0 6.3 15.6 0.5 4.0 7.8 12.3 0.8 4.0 8.8 13.6 0.5 0.35 0.35 1.2 100.0

1 2 3 Ä¿í 1 2 3 Ä¿í 1 2 3 Ä¿í 1 2 3 Ä¿í 1 2 3 Ä¿í 1 2 3 Ä¿í 1 2 3 Ä¿í -

Íèéò îðîëöîã÷èéí ä¿íä ýçëýõ õóâü Ìàë÷èí Áóñàä 770 225

26.2 10.6 0.5 37.4 12.9 12.7 3.5 29.1 12.7 16.1 3.0 31.8 4.0 6.8 1.3 12.1 27.1 5.1 1.7 33.9 2.5 4.8 0.5 7.8 100.0

60.0 11.6 7.1 78.7 25.3 40.4 9.8 75.6 6.2 18.7 16.9 41.8 1.3 10.7 20.9 32.9 2.2 10.7 23.6 36.4 1.3 0.9 0.9 3.1 100.0

Ìàë àæ àõóé ýðõëýõèéí çýðýãöýý îðëîãî îëîõ ººð áîëîìæèéí òàëààð ìàë÷èä, ñàëáàðûí ìýðãýæèëòýí, óäèðäàõ õ¿ì¿¿ñèéí ºãñºí õàðèóëòûí ä¿íã òîéìëîí 38 äóãààð ãðàôèêààð ¿ç¿¿ëýâ. Ìàë àæ àõóé ýðõëýõèéí çýðýãöýý îðëîãî îëîõ ººð áîëîìæ (ìàë÷èä, ñàëáàðûí àæèëòíû ñàíàë)

Ãðàôèê 38 Ìàë÷èä, óäèðäàõ àæèëòàí, ìýðãýæèëòíèé ñàíàë /õóâèàð/ 7.8

ÌÀÀ-ààñ ººð îðëîãî îëîõ ÿìàð ÷ áîëîìæã¿é

0

Áóñàä

33.8 3.1 12

Õóäàëäàà íàéìàà õèéõ

32.9 31.7 36.5

Ãàõàé, øóâóó çýðýã òóñëàõ ÀÀ ýðõëýõ

29

Áàéãàëûí áàÿëàã àøèãëàõ

41 .8

0

Õàäëàí òýæýýë áýëòãýõ

75.5 37 .4

Õ¿íñíèé íîãîî òàðèàëàõ 0

10

20

Óäèðäàõ àæèëòàí, ìýðãýæèëòýí

30

40

78.7

50

60

70

80

90

Ìàë÷èä

115

ÌÎÍÃÎËÛÍ ÌÀË ÀÆ ÀÕÓÉÍ ÈÐÝÝįÉ

Ìàë àæ àõóé ýðõëýõèéí çýðýãöýý îðëîãî îëîõ áîëîìæèéí òàëààðõ ìàë÷äûí õàðèóëò íü á¿ñ íóòãèéí áàéäëààñ õàìààð÷ íýëýýä ººð÷ëºãäºæ áàéñíûã òýìäýãëýõ íü ç¿éòýé. Òóõàéëáàë, õàíãàéí á¿ñèéí ìàë÷äûí 45.7 õóâü íü áàéãàëèéí áàÿëàã àøèãëàõ áîëîìæòîé ãýñýí áàéõàä ýíý ñîíãîëòûã ç¿¿í á¿ñèéí ìàë÷äûí äºíãºæ 16.3 õóâü íü ñîíãîæ, 52.3 õóâü íü ººð àæèë õèéõ áîëîìæã¿é ãýñýí õàðèóëòûã ñîíãîñîí áàéíà. Òºâèéí á¿ñèéí ìàë÷äûí 25.5 õóâü íü áàéãàëèéí áàÿëàã àøèãëàõ ãýñýí õàðèóëòûã ñîíãîñîí. Ýíý á¿õýí íü ìàë÷äûí ìàë àæ àõóéãààñ ººð àøèã îðëîãî îëîõ áîëîìæ íü á¿ñ íóòàã, áàéãàëü, öàã óóð, áàéãàëèéí áàÿëãààñ øàëòãààëæ áàéãààã õàðóóëæ áàéíà.

2003 îíû ýõíèé áàéäëààð Ìîíãîë óëñàä 100 õ¿ðýõã¿é òîëãîé ìàëòàé ºðõ 168.0 ìÿíãà áàéãàà íü íèéò ìàëòàé ºðõèéí 69.1 õóâèéã ýçýëæ áàéíà. Ýäãýýð ºðõèéí äîòîð ìàë àæ àõóéãààñ ººð îðëîãîã¿é, ÿäóó áîëîí íýí ÿäóó ºðõ îëîí áèé. Òýäãýýðèéí àìüæèðãààã ÿìàð àðãààð õýðõýí ñàéæðóóëàõ òóõàé àñóóäàë àíõààðàë òàòàæ áàéãàà þì. Ýíý òàëààð ñàëáàðûí ìýðãýæèëòýí, ýðäýìòýí, óäèðäàõ àæèëòíóóä ÿìàð áîäîëòîé áàéãààã òîäîðõîéëîõ çîðèëãîîð òýäíýýñ “Öººí ìàëòàé, îðëîãî áàãàòàé ìàë÷èä àìüæèðãààíû ÿìàð ñîíãîëò õèéõ íü çîõèñòîé âý? /õî¸ð õ¿ðòýë õàðèóëòûã ñîíãîõ/” ãýñýí àñóóëòààð ñàíàë àâ÷ ä¿íã 64 ä¿ãýýð õ¿ñíýãòýýð íýãòãýí ¿ç¿¿ëýâ. Äàâõàðäñàí õàðèóëòààð òîîöâîë ñàíàë àñóóëãàä îðîëöîãñäûí 65.8 õóâü íü ìàëàà ºñãºõ íü ç¿éòýé, 50.7 õóâü íü ìàë÷èä ººðñ人 çàõ çýýëä çîõèöîæ àìüäðàõ ¸ñòîé ãýñýí ñàíàëûã õýëñýí íü õàìãèéí ºíäºð ¿ç¿¿ëýëò áîëæ áàéíà. ªºðººð õýëáýë ÿäóó, íýí ÿäóó àìüäðàëòàé ìàë÷èä ìàëàà ºñãºõ áóþó ººð àðãà õýëáýðýý𠺺ðñ人 ë àìüæèðãààãàà ñàéæðóóëàõ ¸ñòîé ãýñýí ñàíàë äèéëýíõ õóâèéã ýçýëæ áàéíà. Öººí ìàëòàé ìàë÷äàä òóñëàìæ äýìæëýã îëãîõ ãýñýí õàðèóëòûã îðîëöîãñäûí 32 õóâü íü ñîíãîñîí áîë öººí ìàëòàé ìàë÷äûã ìàë àæ àõóéãààñ ººð àæèë ýðõë¿¿ëýõ ñàíàë 16.9 õóâü, ìàë àæ àõóéã îðõèæ õîò ñóóðèíä øèëæ¿¿ëýõ ¸ñòîé ãýñýí ñàíàë 3.1 õóâèéã ýçýëæ áàéíà. Ìàë÷äàä òóñëàìæ ¿ç¿¿ëýõ, õîò ñóóðèíä øèëæ ¿¿ëýõ çýðýã ò ºðèéí çîõèöóóë àëòòàé ¿éë àæ èëëàãààã ñàëá àðûí ìýðãýæèëòýí, óäèðäàõ àæèëòíóóä òºäèéëºí òààøààõã¿é áàéíà. Îðëîãî õàíãàëòã¿é, öººí ìàëòàé ìàë÷èä àìüæèðãààíû ÿìàð ñîíãîëò õèéõ íü çîõèñòîé âý? /Óäèðäàõ àæèëòàí, ìýðãýæèëòíèé ñàíàë/

Õ¿ñíýãò 64 Àñóóëãà Ìàëàà ºñãºõ Áóñäûí ìàë õºëñººð õàðèóëàõ Ìàë àæ àõóéãààñ ººð àæèë ýðõëýõ Òóñëàìæ äýìæëýã îëãîõ Ìàë÷èä ººðñ人 çàõ çýýëä çîõèöîæ àìüäðàõ Òýä ìàë àæ àõóéã îðõèæ õîò ñóóðèíä øèëæèæ àìüäðàõ Ìýäýõã¿é Áóñàä Á¿ãä

116

Ñàíàë ºãñºí õ¿íèé òîî

Íèéò 432 õàðèóëòàä ýçëýõ õóâü

Ñàíàë àñóóëãàä îðîëöñîí 225 õ¿íä ýçëýõ õóâü

148 48 38 72

34.3 11.1 8.8 16.7

65.8 21.3 16.9 32.0

114

26.4

50.7

7 2 3 432

1.6 0.5 0.6 100.0

3.1 0.9 1.3

ÌÎÍÃÎËÛÍ ÌÀË ÀÆ ÀÕÓÉÍ ÈÐÝÝįÉ

Îðëîãî õàíãàëòã¿é, öººí ìàëòàé ìàë÷èä àìüæèðãààíû ÿìàð ñîíãîëò õèéõ íü çîõèñòîé âý? /Óäèðäàõ àæèëòàí, ìýðãýæèëòíèé ñàíàë/

Ãðàôèê 39

Ìàë÷èí ºðõèéí õóâüä àìüæèðãààãàà òîãòâîðòîé áàéëãàõ ãîë àðãà áàéãàëèéí áýðõøýýëýýñ õàðààò áàéäëàà àëü áîëîõ áàãàñãàõ, ìàë àæ àõóéãàà ýðñäëýýñ õàìãààëàõ ÿâäàë þì. Ýíý òàëààð ìàë÷äûí áîäîë ñàíààã òîäîðõîéëîõ çîðèëãîîð “Áýë÷ýýðèéí ìàë àæ àõóéã ýðñäëýýñ õàìãààëàõûí òóëä òà þó õèéõ âý?” ãýñýí àñóóëò òàâüæ ¿ð ä¿íã 65 äóãààð õ¿ñíýãòýýð ¿ç¿¿ëýâ. Àñóóëòàä õàðèóëñàí ìàë÷äûí 73.7 õóâü íü îòîð í¿¿äýë õèéõ, 68.7 õóâü íü õàäëàí òýæýýë áýëòãýõ, 55.4 õóâü íü ìàëàà ÷àíàðæóóëàõ ãýñýí õàðèóëòûã ñîíãîñîí íü õàìãèéí ºíäºð ¿ç¿¿ëýëò áàéíà. Áýë÷ýýðèéí ìàë àæ àõóéã ýðñäýëýýñ õàìãààëàõ òàëààðõ ìàë÷äûí ñàíàà áîäîë

Õ¿ñíýãò 65 ¯ç¿¿ëýëò

Îòîð í¿¿äýë õèéõ

Õàäëàí òýæýýë áýëòãýõ

Ìàëàà ÷àíàðæóóëàõ

Ì ºí ã º ñ àí õ ¿¿ã èé í áýëòãýëòýé áàéõ

Ñ óó ð èí á à õ à ãà ñ ñóóðèí õýëáýðò øèëæèõ

Ìàëàà äààòãóóëàõ

Áóñàä

Ä¿í

Õàðèóëòûí ýðýìáý

Õàðèóëòûí òîî

1 2 3 ä¿í 1 2 3 ä¿í 1 2 3 ä¿í 1 2 3 ä¿í 1 2 3 ä¿í 1 2 3 ä¿í 1 2 3 ä¿í -

412 120 38 570 154 304 73 531 95 152 181 428 22 75 137 234 19 42 108 169 30 28 94 152 9 1 14 24 2108

Íèéò õàðèóëòûí Íèéò 773 ä¿íä ýçëýõ õóâü îðîëöîã÷èéí ä¿íä ýçëýõ õóâü

19.5 5.7 1.8 27.0 7.3 14.4 3.5 25.2 4.5 7.2 8.6 20.3 1.1 3.5 6.5 11.1 0.9 2.0 5.1 8.0 1.4 1.3 4.5 7.2 0.4 0.05 0.65 1.1 100.0

53.2 15.5 4.9 73.7 19.9 39.3 9.4 68.7 12.3 19.7 23.4 55.4 2.8 9.7 17.7 30.3 2.5 5.4 14.0 21.9 3.9 3.6 12.2 19.7 1.2 0.1 1.8 3.1 100.0 117

ÌÎÍÃÎËÛÍ ÌÀË ÀÆ ÀÕÓÉÍ ÈÐÝÝįÉ

Åð íü ìàë àæ àõóéã òîãòâîðòîé, ýðñäëýýñ õàìãààëàãäñàí áàéäëààð ýðõëýõýä þóíû ºìíº ìàëûí òàðãà õ¿÷èéã ñàéí àâàõóóëàõ îòîð í¿¿äýë õèéõ, òýæýýëèéí íººö áýëòãýõ àñóóäàë õàìãèéí ÷óõàë ãýæ ìàë÷èä ¿çýæ áàéãàà íü ÿíç á¿ðèéí àñóóëò, ñóäàëãààíû ¿ð ä¿íãýýð íîòëîãäñîîð áàéíà.

11.4. Хїїхдийнхээ ирээдїйн талаарх м ал ч ды н бодол

Ìàë÷èä ººðñäèéíõºº ¿ð õ¿¿õäèéí èðýýä¿éí òàëààð ÿìàð ñàíàà áîäîëòîé áàéãààã òîäðóóëàõ çîðèëãîîð òýäíýýñ “Õ¿¿õäèéíõýý èðýýä¿éí òàëààðõ Òàíû áîäîë?” /õî¸ð õ¿ðòýëõ õàðèóëòûã ñîíãîíî óó?/ ãýñýí àñóóëòààð ñàíàëûã íü àâàâ. Ñóäàëãààíä îðîëöñîí íèéò 730 ìàë÷èí 1305 õàðèóëò ºãñºí áàéíà. Íèéò õàðèóëòûí 43.4 õóâèéã ñàéí áîëîâñðîë ýçýìø¿¿ëýõ, 35.0 õóâèéã õ¿¿õä¿¿ä ººðñ人 øèéäýã, 12.7 õóâèéã ººðèéí àæëûã çàëãàìæëàõ ìàë÷èí áîëãîõ, 7.4 õóâèéã ôåðìåðèéí àæ àõóéí ýçýí áîëãîõ ãýñýí õàðèóëò òóñ òóñ ýçýëñýí áàéíà. ¯¿íýýñ ¿çýõýä ¿ð õ¿¿õäýý áîëîâñðîë ýçýìø¿¿ëýõ íü ç¿éòýé ãýäýãò ìàë÷äûí îëîíõ íü ñàíàë íýãòýé áàéãàà íü õàðàãäàæ áàéíà. Ìàë÷èí õ¿íèé ººðèéíõ íü ýçýìøñýí áîëîâñðîëûí ò¿âøèí íýìýãäýõ òóòàì òýäíèé ¿ð õ¿¿õäýý ñàéí áîëîâñðîë ýçýìø¿¿ëýõ ¸ñòîé ãýñýí áîäîë ºñºõ õàíäëàãàòàé áàéíà. Òóõàéëáàë äýýä áîëîâñðîëòîé ìàë÷äûí 50.9 õóâü íü õ¿¿õä¿¿äýý ñàéí áîëîâñðîëòîé áîëãîõ ãýñýí õàðèóëòûã ñîíãîñîí áàéõàä äóíä áàãà áîëîâñðîëòîé ìàë÷äûí 40.2-43.3 õóâü íü äýýðõ õàðèóëòûã ñîíãîñîí áàéíà. Íèéò õàðèóëòûí 77.7 õóâü íü õ¿¿õä¿¿äýý ñàéí áîëîâñðîë ýçýìø¿¿ëýõ, àìüäðàëàà ººðñ人 øèéäýõèéã èë¿¿ä ¿çýæ ¿ð õ¿¿õäýý ìàë àæ àõóéòàé õîëáîîä áàéõ ñîíèðõîë áàðàã ¿ã¿é áàéíà. Ýíý íü äèéëýíõ ìàë÷èí ºðõèéí ìàëûí òîî òîëãîé öººí, ìàë àæ àõóéãààñ îëñîí îðëîãî àìüäðàë àõóéä íü òºäèéëºí õ¿ðýëöýýòýé áèø áàéãààòàé õîëáîîòîé /66 äóãààð õ¿ñíýãò/. Õ¿¿õäèéí èðýýä¿éí òàëààðõ ìàë÷äûí áîäîë

Õ¿ñíýãò 66 Õàðèóëò ªºðèéí àæëûã çàëãàìæëàõ ìàë÷èí áîëãîõ Ôåðìåðèéí àæ àõóéí ýçýí áîëãîõ Õ¿¿õä¿¿ä ººðñ人 øèéäýã Ñàéí áîëîâñðîë ýçýìø¿¿ëýõ Áóñàä Õàðèóëòûí òîî á¿ãä Àñóóëãàä îðîëöñîí ìàë÷èí ºðõèéí òîî

Ìàë÷äûí áîëîâñðîëûí ò¿âøèí Äýýä Òóñãàé äóíä Äóíä Áàãà òîî õóâü òîî õóâü òîî õóâü òîî õóâü

Ä¿í òîî

õóâü

5

8.8

10

7.7

117

13.0

34

15.5

166

12.7

3

5.3

5

3.8

73

8.1

16

7.3

97

7.4

20

35.1

51

39.2

309

34.4

77

35.2

457

35.0

29 0 57

50.9 0.0 100.0

60 4 130

46.2 3.1 100.0

389 11 899

43.3 1.2 100.0

88 4 219

40.2 1.8 100.0

566 19 1305

43.4 1.5 100.0

31

74

496

129

730

Ìàë÷äûí àõóé áàéäàëäàà ñýòãýë õàíàìæòàé áàéãàà ýñýõèéã òîäîðõîéëîõ ãîë ¿ç¿¿ëýëòèéí íýã íü õ¿¿õä¿¿äèéí áîëîâñðîëûí àñóóäàë ãýæ ¿çýæ áîëîõîîð áàéíà. Õ¿¿õäèéí èðýýä¿éí àñóóäëààð ìàë÷èäòàé ÿðèëöàæ áàéõàä òýäíèé çàðèì íü íýã õ¿¿õäýýðýý ìàëàà ìàëëóóëæ ãîëîìòîî ñàõèóëàõ, áóñàä íü ººðñäèéíõºº õ¿ñýë ñîíèðõëîîð àæèë òºð뺺 ýðõëýõ õýðýãòýé ãýæ áàéõàä íºãºº õýñýã íü åðººñºº ººðñ人 ë øèéäýã ãýõ ìýòýýð ÿíç á¿ðèéí áîäîëòîé áàéëàà. Ìàë÷èä ¿ð õ¿¿õäèéíõýý èðýýä¿éí òàëààð ÿìàð áîäîëòîé áàéãààã òýäíèé ºðõèéí àì á¿ëèéí òîîíîîñ õàìààðóóëàí ñóäàëæ ¿çýõýä 2-5 àì á¿ëòýé ºðõèéí ìàë÷äûí õàðèóëòûí 12.4 õóâü íü, 6-8 àì á¿ëòýé ºðõèéí õàðèóëòûí 13.3 õóâü 118

ÌÎÍÃÎËÛÍ ÌÀË ÀÆ ÀÕÓÉÍ ÈÐÝÝįÉ

íü, 9-10 àì á¿ëòýé ºðõèéí õàðèóëòûí 7.9 õóâü íü ¿ð õ¿¿õäèéíõýý àëü íýãèéã ººðèéí àæëûã çàëãàìæëàõ ìàë÷èí áîëãîõ ãýñýí áàéíà /67 äóãààð õ¿ñíýãò/. Õ¿¿õäèéí èðýýä¿éí òàëààðõ ìàë÷äûí áîäîë

Õ¿ñíýãò 67 Õàðèóëò ªºðèéí àæëûã çàëãàìæëàõ ìàë÷èí áîëãîõ Ôåðìåðèéí àæ àõóéí ýçýí áîëãîõ Õ¿¿õä¿¿ä ººðñ人 øèéäýã Ñàéí áîëîâñðîë ýçýìø¿¿ëýõ Áóñàä Õàðèóëòûí òîî á¿ãä Àñóóëãàä îðîëöñîí ìàë÷èí ºðõèéí òîî Àñóóëãàä îðîëöñîí ìàë÷èí ºðõèéí íèéò òîîíä ýçëýõ õóâü

Àì á¿ëèéí á¿ëýãëýë 2-5 6-8 9-10 òîî õóâü òîî õóâü òîî õóâü

òîî

õóâü

113 74 312 395 15 909

12.4 8.1 34.3 43.5 1.7 100.0

53 25 145 171 4 398

13.3 6.3 36.4 43.0 1.0 100.0

3 2 16 17 0 38

7.9 5.3 42.1 44.7 0.0 100.0

169 101 473 583 19 1345

12.6 7.5 35.2 43.3 1.4 100.0

507

-

223

-

20

-

750

-

67.6

-

29.7

-

2.67

-

100

-

Ä¿í

¯¿íýýñ ¿çýõýä ìàë÷èä ººðñäèéí õ¿¿õäèéã ìàë÷èí áîëãîæ ìàë ìàëëóóëàõ ãýñýí çîðèëãî íü òýäíèé àì á¿ëèéí òîîíîîñ òºäèéëºí õàìààðàõã¿éí äýýð åð íü ¿ð õ¿¿õäýý çààâàë ìàë÷èí áîëãîíî ãýñýí õ¿ñýë ýðìýëçëýë òºäèé ë èõ áèø áàéíà. Ìàë÷èä îéðûí èðýýä¿éä ÿìàð òºëºâëºãººòýé áàéãàà, òýäíèé îéðûí çîðèëò, ÷èã õàíäëàãà ÿìàð áàéãààã òîäðóóëàõ çîðèëãîîð “Òàíû îéðûí ¿åä (1-5 æèëä) õèéõýýð òºëºâëºæ áóé ãîë àæèë, çîðèëãî þó áàéíà? (Ýíý òàëààð òîâ÷ òîäîðõîé áè÷íý ¿¿?)” ãýñýí íýýëòòýé àñóóëòûã ìàë÷äàä òàâüæ õàðèóëò àâñàí þì. Íýýëòòýé àñóóëò á¿ðèéí õàðèóëòûã ò¿¿âýðëýí àâ÷, èæèë òºñòýé áàéäëààð íü 9 á¿ëýãò àíãèëæ ìàë÷äûí îéðûí èðýýä¿éí çîðèëòûã òîäîðõîéëîõûã îðîëäîâ. Óã íýýëòòýé àñóóëòàä õàðèóëñàí íýã ìàë÷èí ºðõ “îéðûí õýäýí æèëäýý ìàëûíõàà òîî òîëãîéã ºñãºæ, ÷àíàðûã íü ñàéæðóóëàõ, ººðèéí ýçýìøèë õóäàãòàé áîëîõ áîäîëòîé áàéíà” ãýõ ìýòýýð 1-3 õ¿ðòëýõ ñàíàà áîäëûã íýãýí çýðýã èëýðõèéëýõ íü îëîíòàà òîõèîëäîæ áàéâ. Ò¿¿í÷ëýí 225 ìàë÷èí ºðõ áóþó ñóäàëãààíä îðîëöñîí íèéò ìàë÷èí ºðõèéí 29.1 õóâü íü óã íýýëòòýé àñóóëòàä îãò õàðèóëààã¿é áàéãàà íü àíõààðàë òàòàæ áàéíà. Óã àñóóëòàä õàðèóëò ºãºõã¿é áàéãààãèéí øàëòãààí íü ìàë÷èí ºðõèéí îéðûí èðýýä¿éí çîðèëò òîäîðõîé áóñ, ýñâýë çîðèëòîî èëýðõèéëýõýä òºâºãòýé áàéñàí çýðýãòýé õîëáîîòîé ãýæ ¿çýæ áàéíà. Ñóäàëãààíààñ ¿çýõýä ìàë÷äûí õóâüä õàìãèéí ãîë çîðèëò íü ìàëûíõàà òîî òîëãîéã ºñãºõ (65.7 õóâü), ìàëûí ¿¿ëäýð, óãñààã ñàéæðóóëæ àøèã øèìèéã íü íýìýãä¿¿ëýõ (43.6 õóâü), ìàëûí õàøàà õîðîî áàðèõ áóþó òîìñãîõ (24.7 õóâü) çýðýã àñóóäëóóä áàéíà. Ìàë÷äûí áóñàä çîðèëòûã 68 äóãààð õ¿ñíýãòýýð òîäîðõîé ¿ç¿¿ëýâ. Ìàë÷äûí îéðûí ¿åèéí çîðèëòûí äîòîðõ áóñàä ãýñýí á¿ëýãò õ¿¿õäýäýý ñàéí áîëîâñðîë ýçýìø¿¿ëýõ, ãýð á¿ëèéí íýã ãèø¿¿íýý ýì÷ë¿¿ëýõ, õ¿¿õäýý ãàäààäàä ÿâóóëæ àæèë õèéëãýõ, õ¿¿õäýý ãýð á¿ë áîëãîõûí òóëä øèíý ãýð òºõººðºõ, áàéøèí áàðèõ, ìàøèí, ìîòîöèêë àâàõ, ¿íýò ýäëýë /õººðºã, õóðäàí ìîðü ãýõ ìýò/ õóäàëäàí àâàõ çýðýã íèéòëýã áóñ ñàíàëóóä õàìðàãäàæ áàéíà.

11.5. М а л ч д ы н ойр ын ирээдїйн зорилт

119

ÌÎÍÃÎËÛÍ ÌÀË ÀÆ ÀÕÓÉÍ ÈÐÝÝįÉ

Ìàë÷äûí îéðûí èðýýä¿éí çîðèëò

Õ¿ñíýãò 68 Õàðèóëòóóä Ìàëûí òîîã ºñãºõ Ìàëàà ÷àíàðæóóëàõ Ìàëûí õàøàà áàðèõ, òîìñãîõ Õîðøèõ, õàìòðàõ Õàäëàí, ºâñ áýëòãýõ òåõíèêòýé áîëîõ Òºâ, ñóóðèí áàðààäàõ Ýçýìøèë õóäàãòàé áîëîõ Ýçýìøèë áýë÷ýýðòýé áîëîõ Áóñàä Õàðèóëààã¿é Á¿ãä

Õàðèóëòûí òîî 508 337 191 50 59 34 42 56 59 225 1561

Ñóäàëãààíä îðîëöñîí ìàë÷äûí ä¿íä ýçëýõ õóâü 65.7 43.6 24.7 6.4 7.6 4.4 5.4 7.2 7.6 29.1 -

Õàðèóëòûí ä¿íä ýçëýõ õóâü 32.5 21.6 12.2 3.2 3.8 2.2 2.7 3.6 3.8 14.4 100.0

Áýë÷ýýðèéí ìàë àæ àõóé ýðõýëæ áàéãàà ìàë÷äûí õóâüä îðëîãîî íýìýãä¿¿ëýõ, àõóé àìüäðàëàà ñàéæðóóëàõ õàìãèéí ãîë àðãà íü ìàëûí òîî òîëãîéã íýìýãä¿¿ëýõ àñóóäàë áàéñààð èðñýí, öààøäàà ÷ òýäíèé áîäîë ìºí ë ìàëûí òîî òîëãîéã íýìýãä¿¿ëýõýä ÷èãëýãäýæ áàéãààã äýýðõ ñóäàëãààíû ä¿í õàðóóëæ áàéíà. Äèéëýíõ ìàë÷èí ºðõèéí îéðûí ¿åèéí çîðèëòîä ìàë ìàëëàõ àæëààñàà ò¿äãýëçýæ ººð àæèëä øèëæèõ ñàíàà áîäîë îãò áàéõã¿é, õàðèí ÷ òîãòâîð ñóóðüøèëòàé áàéæ ìàëàà ìàëëàõ áîäîëòîé áàéãààãààñ øàëòãààëæ òýäíèé çîðèëò íü ìàëàà, ìàë÷èí àõóéãàà òîéðñîí øèíæòýé áàéíà. Ãýõäýý ìàë÷äûí îéðûí èðýýä¿éí çîðèëòûí äîòîð ìàëûí ¿¿ëäýð óãñààã ñàéæðóóëàõ, íýã ìàëààñ àâàõ àøèã øèìèéã íýìýãä¿¿ëýõ ãýñýí õ¿ñýë ýðìýëçýë ä¿¿ðýí áàéãàà íü çºâ ÷èã õàíäëàãà þì. Òºâ, îðîí íóòãèéí òºðèéí áàéãóóëëàãûí óäèðäàõ àæèëòàí, ìýðãýæèëòýí, ýðäýì øèíæèëãýýíèé áàéãóóëëàãûí àæèëòàí íèéò 224 õ¿íýýñ “Ìàë àæ àõóéí õºãæëèéí èðýýä¿éã òà õýðõýí òºñººëæ áàéíà âý?” ãýñýí íýýëòòýé àñóóëòààð àñóóëò àñóóõàä òýäíèé äèéëýíõ íü (86.3 õóâü) ìàë àæ àõóéã ýð÷èìæ¿¿ëýí õºãæ¿¿ëý õ øààðäëàãàòàé ãýñýí õàðèóëòûã º ãñºí áàéíà. Ìàë àæ àõóéã ýð÷èìæ¿¿ëýí õºãæ¿¿ëýõ ãýñýí õàðèóëòûí äîòîð ìàëûí ¿¿ëäýð óãñààã ñàéæðóóëàõ, íýãæýýñ àâàõ àøèã øèìèéã íýìýãä¿¿ëýõ, ñóóðèí ìàë ìàëëàãààíû àðãàä øèëæèõ, òýæýýëèéí íººöèéã íýìýãä¿¿ëýõ çýðýã áàãö àñóóäëóóä îðæ áàéíà. Ìàë÷èä ìàëûí òîî òîëãîéã íýìýãä¿¿ëýõèéã ýðõýì áîëãîæ áàéãàà áîë óäèðäàõ àæèëòàí, ýðäýìòýí, ìýðãýæèëòíèé äºíãºæ 6.4 õóâü íü óã àñóóäëûã äýìæèæ áàéãààãààðàà çàð÷ìûí ÿëãààòàé áàéíà. Ýíýõ¿¿ íýýëòòýé àñóóëòàä õàðèóëñàí íýëýýä îëîí óäèðäàõ àæèëòàí, ýðäýìòýí ìýðãýæèëòýí “òºð, çàñãààñ àíõààðàë òàâèõã¿é, áýë÷ýýðèéí ìàë àæ àõóéã ýíý õýâýýð íü õºãæ¿¿ëýõ àâààñ óäàõã¿é ìàë àæ àõóé ñ¿éðýëä õ¿ðíý. Öàã õóãàöàà àëãóóðëàëã¿é áýë÷ýýð àøèãëàõ, ýçýìøèõ ýðõ ç¿éí îð÷èíã øèíý÷ëýõ, ýðñäëèéã áóóðóóëàõ, òýæýýëèéí íººöèéã íýìýãä¿¿ëýõ äàëàéöòàé àðãà õýìæýý àâàõ õýðýãòýé” ãýñýí ñàíàà äýâø¿¿ëæ áàéñíûã òýìäýãëýæ áàéíà. Òýð ÷ á¿¿ õýë îðîëöîãñäûí 5.5 õóâü íü “ìàë àæ àõóé ýíý áàéäëààðàà áàéâàë ñ¿éðíý” ãýñýí àäèëõàí õàðèóëòûã íýýëòòýé àñóóëãààð ºã÷ áàéãàà íü àíõààðàë òàòàæ áàéíà.

120

ÌÎÍÃÎËÛÍ ÌÀË ÀÆ ÀÕÓÉÍ ÈÐÝÝįÉ

Ìàë àæ àõóéí õºãæëèéí èðýýä¿éí òºñººëºë /Óäèðäàõ àæèëòàí, ýðäýìòýí, ìýðãýæèëòíèé ñàíàë/

Õ¿ñíýãò 69 Õàðèóëòóóä Ìàëûí òîîã ºñãºõ Ýð÷èìæ¿¿ëýõ Ôåðìåð, õîðøîî áàéãóóëàõ Ìàëàà ýð¿¿ëæ¿¿ëýõ Ìàëûí òîîã ºñãºõ, í¿¿äëèéí ìàë àæ àõóéã õºãæ¿¿ëýõ Ìàë÷äàä òóñëàìæ äýìæëýã ¿ç¿¿ëýõ Ýíý áàéäëààðàà áàéâàë ñ¿éðíý Áóñàä Õàðèóëààã¿é Á¿ãä

Õàðèóëòûí òîî

Íèéò îðîëöîãñäûí ä¿íä ýçëýõ õóâü

Íèéò ñàíàëûí ä¿íä ýçëýõ õóâü

508 202 70 18

65.7 86.3 29.9 7.7

32.5 56.8 19.5 5.1

15 13 13 16 9 356

6.4 5.5 5.5 6.8 3.8 -

4.2 3.7 3.7 4.5 2.5 100.0

1. Ñ¿¿ëèéí 3 æèëèéí õóãàöààíä ñóäàëãààíä îðîëöñîí ìàë÷èí ºðõèéí 12.8 õóâü íü àìüäðàë ñàéæèðñàí, 58.3 õóâü íü õýâèéí, 28.8 õóâü íü ìóóäñàí ãýæ õàðèóëæýý. Ìàë÷äûí àìüæèðãàà ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä òºäèéëºí ñàéæðààã¿é íü áàéãàëü, öàã óóðûí õ¿íäðýëýýñ áîëæ ìàë ñ¿ðãèéí òîî òîëãîé 2000 îíûõîîñ 30 õ¿ðòýë õóâèàð õîðîãäñîíòîé õîëáîîòîé. Èéìä áàéãàëü, öàã óóðûí õ¿íäðýëèéã äàâàí òóóëàõ ýðñäëèéí ìåíåæìåíòèéã áèé áîëãîõ íü ìàë àæ àõóéí ñàëáàðûí òóëãàìäñàí àñóóäàë áîëæ áàéíà.

2. Ìàë÷äûí àìüæèðãààíû ò¿âøèíä òýäíèé áîëîâñðîëûí ò¿âøèí íºëººëæ áàéíà. Òóõàéëáàë, ñóäàëãààíä îðîëöñîí äýýä áîëîâñðîëòîé íèéò ìàë÷èí ºðõèéí 25.8 õóâèéíõ íü àìüæèðãàà ñ¿¿ëèéí 3 æèëä ñàéæèðñàí áàéõàä áàãà áîëîâñðîëòîé ºðõèéí 11.3 õóâü íü ë àìüæèðãààãàà ñàéæèðñàí ãýæ ¿çñýí áàéíà. Èéìä öààøèä ìàë÷äûí áîëîâñðîëûí ò¿âøèíã íýìýãä¿¿ëýõ, ìàë÷äûã ìàë àæ àõóéí ¿éëäâýðëýë, òåõíîëîãèéí òóñãàé ìýðãýæëèéí ñóðãàëòàíä õàìðóóëàõ àæëûã çîõèîí áàéãóóëàõ íü òýäíèé àìüäðàõ ÷àäàâõèéã ñàéæðóóëàõ íýí ÷óõàë íºõöºë ìºí. Ñàëáàðûí ìýðãýæèëòýí, ýðäýìòýí, óäèðäàõ àæèëòíóóäààñ àâñàí ñàíàë àñóóëãààð ìàë÷äûí àìüæèðãààã ñàéæðóóëàõ òàëààð õèéõ íýí òýðã¿¿íèé àæëûí æàãñààëòûã “ìàë÷äûí ÷àäàâõèéã äýýøë¿¿ëýõ ñóðãàëò çîõèîí áàéãóóëàõ” ãýñýí õàðèóëò òýðã¿¿ëæ áàéãàà íü ÷ äýýðõ ñàíàëûí íîòîëãîî þì.

3. Ìàë÷äàä ÿìàð íýã ãýíýòèéí íºõöºë áàéäàë /ãàí çóä áîëæ ìàëã¿é áîëîõ, õ¿¿õäèéí èðýýä¿éí àñóóäàë ãýõ ìýò/ ¿¿ñýõã¿é áîë òýä îéðûí ¿åä ìàë àæ àõóéí ¿éëäâýðëýë ýðõëýõýýñ øóóä òàòãàëçàõ áîäîëã¿é áàéíà. Ìàë÷äûí äºíãºæ 9.0 õóâü íü ë ººð áîëîìæèéí àæèë õîòîä îëäâîë ìàë ìàëëàõààñ òàòãàëçàæ áîëîõ þì ãýæ õàðèóëñàí íü ìàë÷äûí òîãòâîð ñóóðüøèë ºíäºð áàéãààã õàðóóëæ áàéíà.

4. Ìàë ìàëëàõûí çýðýãöýý ººð îðëîãî îëîõ áîëîìæ áàéãàà ýñýõ òàëààð ìàë÷äûí ñàíàà áîäëûã ñóäàëñàí ä¿íãýýñ ¿çýõýä òýäíèé 33.9 õóâü íü ìàë àæ àõóéãààñ ººð äàâõàð àæèë ýðõëýõ áîëîìæã¿é ãýæ õàðèóëñàí áàéíà. Ýíý íü ìàë àæ àõóéí õºäºëìºð íü íýëýýä íàðèéí òºâºãòýé, öàã õóãàöàà, õ¿÷ õºäºëìºð øààðäñàí àæèë áîëîõûã õàðóóëæ áàéíà. Öààøèä ìàë àæ àõóéí ñàëáàð ýð÷èìæèí õºãæèæ òºðºëæèõèéí õýðýýð ìàë ìàëëàõûí çýðýãöýý ººð àæèë ýðõëýõ áîëîìæ óëàì á¿ð áàãàñàíà ãýæ áèä ¿çýæ áàéíà.

5. Ìàë ìàëëàõûí çýðýãöýý îðëîãî îëîõ ººð àæèë ýðõëýõ áîëîìæèéí òàëààð ìàë àæ àõóéí ìýðãýæèëòýí, óäèðäàõ õ¿ì¿¿ñ ìàë÷äààñ ººð áîäîëòîé áàéíà. Òýäíèé äèéëýíõ íü ìàë÷èä ìàë ìàëëàõûí çýðýãöýý òºìñ, õ¿íñíèé íîãîî òàðèàëàõ, òóñëàõ àæ àõóé ýðõëýõ áîëîìæòîé ãýæ ¿çñýí òºäèéã¿é ìàë ìàëëàõûí çýðýãöýý äàâõàð àæèë õèéõ áîëîìæã¿é ãýñýí õàðèóëòûã íýã ÷ õ¿í ñîíãîîã¿é áàéíà. Õ¿íñíèé íîãîî

11.6. Дїгнэлт

121

ÌÎÍÃÎËÛÍ ÌÀË ÀÆ ÀÕÓÉÍ ÈÐÝÝįÉ

òàðèàëàõ, ãàçàð òàðèàëàí ýðõëýõ, òóñëàõ àæ àõóé õºãæ¿¿ëýõ çýðýã íü íàðèéí ìýðãýæëèéí ò¿âøèíä õèéæ ã¿éöýòãýõ àæèë áàéæ áîëîõ òóë öààøäàà ìàë÷èä ìàë ìàëëàõûí çýðýãöýý äýýðõ àæëóóäûã äàâõàð ýðõëýõ áîëîìæ õÿçãààðëàãäìàë áàéõ áîëîâ óó ãýæ áèä ¿çýæ áàéíà.

6. Ìàë÷äûí äèéëýíõ íü (77.5 õóâü) ¿ð õ¿¿õäýý ñàéí áîëîâñðîë ýçýìø¿¿ëýõ õ¿ñýë ýðìýëçýëòýé áàéãààãèéí äýýð õ¿¿õä¿¿ä ÿìàð àæèë ìýðãýæèëòýé áîëîõ íü òýäíèé ººðñäèéíõ íü øèéäýõ àñóóäàë ãýæ 62.6 õóâü íü ¿çýæ áàéíà. Õàðèí ìàë÷äûí 22.7 õóâü íü ¿ð õ¿¿õäýý ººðèéí àæëûã çàëãàìæëàõ ìàë÷èí áîëãîõ ñîíèðõîëòîé áàéíà. Ýíýõ¿¿ ñóäàëãààíààñ õàðàõàä ìàë÷èä ¿ð õ¿¿õäýý ìàë÷èí áîëãîõ ñîíèðõîë òºäèéëºí ¿ã¿é áàéíà.

7. Ìàë÷äûí îéðûí ¿åèéí íèéòëýã çîðèëãî íü ìàëûí òîî, òîëãîéã ºñãºõ àñóóäàë õýâýýð áàéíà. Ãýâ÷ áýë÷ýýðèéí íººö áàãà, ýðñäýë èõ áàéãàà ºíººãèéí íºõöºëä ìàëûí ¿¿ëäýð, óãñààã ñàéæðóóëàõ, íýã ìàëààñ àâàõ àøèã øèìèéã íýìýãä¿¿ëýõ çàìààð ìàë÷äûí õ¿ñýë ñîíèðõëûã õàíãàõààñ ººð áîëîìæã¿é áàéíà.

8. Óäèðäàõ àæèëòàí, ìàë àæ àõóéí ýðäýìòýí, ìýðãýæèëòí¿¿ä ìàë àæ àõóéí õºãæëèéí îéðûí èðýýä¿éí òàëààð “Ìàë àæ àõóéã ýð÷èìæ¿¿ëýí õºãæ¿¿ëýõ, òýæýýëèéí íººöèéã áýõæ¿¿ëýõ, ìàëûí ¿¿ëäýð óãñààã ñàéæðóóëàõ” ãýñýí åðºíõèé人 íýãäìýë òºñººëºëòýé áàéíà.

122

ÌÎÍÃÎËÛÍ ÌÀË ÀÆ ÀÕÓÉÍ ÈÐÝÝįÉ

АРВАНХОЁРДУГААР БЇЛЭГ:

ЕРЄНХИЙ

ДЇГНЭЛТ

12.1.1. Ìîíãîë îðîí çàõ çýýëèéí ýäèéí çàñãèéí õàðèëöààíä øèëæèí îðñíîîñ õîéøõ 10 ãàðóé æèëèéí õóãàöààíä ìàë àæ àõóéí ñàëáàðûí ìàòåðèàë òåõíèêèéí áààç /ò¿¿íèé äîòîð òýæýýëèéí ¿éëäâýðëýë, ñóóðèí ìàëëàãààíû öîãöîëáîð áàéãóóëàìæóóä ãýõ ìýò/ òîíîãäîæ, óñòàæ ¿ã¿é áîëñîí áàéíà. Äýýðõ õóãàöààíä ìàë àæ àõóéí ñàëáàðûí õºãæëèéí ÷èã õàíäëàãà àëäàãäàæ àøèã øèì áàãàòàé öººí òîîíû ìàë á¿õèé, àìèà àðãàöààñàí ñóë äîðîé ýäèéí çàñãèéí ÷àäàâõèòàé ìàë÷èí ºðõèéí òîî 3 äàõèí íýìýãäýæ, ºíäºð àøèã øèìòýé öýâýð ¿¿ëäðèéí áîëîí ýðëèéç ìàëûí òîî òîëãîé õîðîãäîæ, ¿ðæèë-ñåëåêöèéí àæèë åðºíõèé人 çîãñîíãè áàéäàëä îðñîí áàéíà.

12.1.2. Åðýýä îíîîñ õîéø ìàëûí ¿ðæèë-ñåëåêöèéí àæëûí òàëààð òºð, çàñãààñ àâ÷ õýðýãæ¿¿ëæ áàéãàà àæèë íü óëñûí òºñ⺺ñ ñàíõ¿¿æäýã ìàë àæ àõóéí ìýðãýæëèéí áàéãóóëëàãûí òîãòîëöîî, àïïàðàòûã àâ÷ ¿ëäýõ òºäèé㺺ð õÿçãààðëàãäàæ ìàëûí ¿¿ëäýð óãñààã ñàéæðóóëàõ, ¿ðæëèéí àæèëä øèíæëýõ óõààíû îëîëò, øèíý òåõíîëîãè íýâòð¿¿ëýõ, ñóäàëãàà øèíæèëãýý ÿâóóëàõ àæëóóä ¿íäñýíäýý îðõèãäñîí áàéíà. Çàñãèéí ãàçðààñ ìàë àæ àõóéã õºãæ¿¿ëýõ òàëààð àâ÷ õýðýãæ¿¿ëæ áàéãàà ¿éë àæèëëàãààã ìàë÷äûí 29.0 õóâü íü õàíãàëòòàé, 38.3 õóâü íü õàíãàëòã¿é, 21.0 õóâü íü ìýäýõã¿é ãýæ ¿íýëñýí íü äýýðõ ä¿ãíýëòòýé îéðîëöîî áàéíà. Õàðèí ìàëûí ýð¿¿ë ìýíäèéã õàìãààëàõ, ºâ÷íººñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ òàëààð òºð çàñãààñ çîõèîí áàéãóóëæ áóé àðãà õýìæýýíèé òºñºâ, çàðäëûí õýìæýý æèë òóòàì íýìýãäýæ áàéíà.

12.1.3. Ìàë àæ àõóéí ¿éëäâýðëýëä ìºðäºãäºæ áàéãàà õóóëü òîãòîîìæóóä íü Ìîíãîë îðíû õºäººãèéí íèéãìèéí àìüäðàëä òºäèéëºí á¿ðýí íèéöýõã¿é áàéíà. Ìàë÷äûí 51.0 õóâü, ìàë àæ àõóéí ýðäýìòýí, ìýðãýæèëòýí íàðûí 40.2 õóâü íü ìàë àæ àõóéí òàë ààðõ ýðõ ç¿éí î ð÷íûã ººð÷ë ºí ñàéæðóó ëàõ øààðäëàãàòàé ãýæ ¿çýæ áàéãàà íü ¿¿íèé íîòîëãîî áîëíî.

12.1.4. Îëîí óëñûí áàéãóóëëàãààñ ìàë àæ àõóéí ñàëáàðò õýðýãæ¿¿ëæ áàéãàà òºñºë, àðãà õýìæýý íü ¿ð ºãººæòýé, ÷óõàë àñóóäàëä ÷èãëýãäýæ, íèéòèéã õàìàðñàí àæèë áîëæ ÷àäàæ áàéãàà ýñýõýä îëîí íèéòèéí ºãºõ ¿íýëýëò íýã ìºð áóñ áàéíà. Òóõàéëáàë, ìàë àæ àõóéí ñàëáàðûí ýðäýìòýí ìýðãýæèëòýí, îðîí íóòãèéí óäèðäàõ àæèëòàí íàðûí 40.9 õóâü íü òºñºë àðãà õýìæýý ÷óõàë àñóóäàëä ÷èãëýãäýõã¿é áàéíà ãýæ ä¿ãíýñýí áàéíà.

12.1. Монгол орны мал аж ахуйн єнєєгийн байдал

12.2.1. Ìàë÷èä ìàë àæ àõóé ýðõëýõýä äóòàãäàæ áàéãàà, çîõèöóóëàõàä íýí ò¿âýãòýé àñóóäëàà èëýðõèéëýõäýý ãîë òºëºâ áýë÷ýýðèéí õ¿ðýëöýý, àøèãëàëòûí òóõàé ñýäâèéã õºíääºã áîëîâ÷ áîäèò áàéäàë äýýð òýäýíä õàìãèéí äóòàãäàëòàé, õ¿ðýëöýýã¿é ç¿éë íü ìàëûí õàøàà õîðîî /59.5 õóâü íü õ¿ðýëöýýã¿é/, äàðààãèéí äóãààðò õóäàã óñíû õ¿ðýëöýýíèé àñóóäàë /ºâºë溺 õàâàðæààíû 30.8 õóâüä, çóñëàí íàìàðæààíû 36.7 õóâüä õ¿ðýëöýýã¿é/ áîëîõ íü ñóäàëãààãààð íîòëîãäîæ áàéíà.

12.2.2. Áýë÷ýýðèéí ìàðãààíûã áîäèò àìüäðàë äýýð ãîë òºëºâ ìàë÷èä ººðñ人 çîõèöóóëæ áàéíà. Áýë÷ýýðèéã õóâààðèëàõ, ìàðãààíûã çîõèöóóëàõ òàëààðõ Ãàçðûí òóõàé õóóëèéí çààëò õàíãàëòã¿é õýðýãæèæ áàéíà.

12.2.3. Äýëõèéí öàã óóðûí äóëààðàë íü Ìîíãîë îðíû áàéãàëü, öàã óóðûí áàéäàëä ñºðºã íºëºº ¿ç¿¿ëæ ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä ãàí, çóä, ãýíýòèéí àþóë çýðýã áàéãàëèéí ãàìøãèéí äàâòàìæ íýìýãäýæ õîð õºíººë íü óëàì á¿ð èõñýõ õàíäëàãàòàé áàéíà. Áàéãàëü, öàã óóð ìóóäàæ, áýë÷ýýðèéí óðãàö äîðîéòîæ, èë çàäãàé óñ óëàì

12.2. Бэлчээр, хашаа, худгийн эзэмшилт, ашигла лт ын талаарх олон ни йти йн санал, бодол

123

ÌÎÍÃÎËÛÍ ÌÀË ÀÆ ÀÕÓÉÍ ÈÐÝÝįÉ

á¿ð õîâîðäîæ áàéíà ãýæ ñóäàëãààíä îðîëöñîí ìàë÷äûí 75 îð÷èì õóâü íü òîäîðõîéëñîí íü äýýðõ ä¿ãíýëòèéã äàâõàð íîòîëæ áàéíà. Ìàë÷äûí òîäîðõîéëñíîîð Òºâèéí áîëîí Õàíãàéí á¿ñýä áàéãàëü, öàã óóð, áýë÷ýýð, óñíû äîðîéòîë èë¿¿ èõýýð àæèãëàãäàæ áàéíà.

12.3. Мал аж ахуйн 12.3.1. Ìàë àæ àõóéí ñàëáàðûí á¿òýýìæèéã ºñãºæ, ýð÷èìæ¿¿ëýí хє дєлм єр õºãæ¿¿ëýõ çîõèîí áàéãóóëàëòûí ãîë õýëáýð áîëîõ ìàë ñ¿ðãèéã òºðºëæ¿¿ëýí зохион ìàëëàõ àðãà õýëáýð ¿íäñýíäýý ¿ã¿é áîëñîí áàéíà. байгуулалт, 12.3.2. Ìàë àæ àõóéí õºäºëìºðèéí á¿òýýìæ ñ¿¿ëèéí 10 ãàðóé æèëèéí хєд єлмєр ийн õóãàöààíä 3-5 äàõèí áóóð÷ õºäºëìºðèéí ÷àäâàðòàé ìàë÷äûí 80 ãàðóé õóâü íü бїтээмж ººðñäèéí õºäºëìºðèéí ÷àäâàðààñ õàðüöàíãóé áàãà òîîíû ìàë ìàëëàæ, òýð õýìæýýãýýð àìüæèðãààíû äîðîéòîëä îðñîîð áàéíà. պ人 àæ àõóéí íýãäýë, ñàíãèéí àæ àõóéä íýã ìàë÷èí äóíäæààð 200-550 òîëãîé ìàë /áîãò øèëæ¿¿ëñíýýð/ ìàëëàæ áàéñàí áîë áèäíèé ñóäàëãààãààð õºäºëìºðèéí ÷àäâàðòàé íýã ìàë÷èíä äºíãºæ 70 òîëãîé ìàë /áîãò øèëæ¿¿ëñíýýð/ íîãäîõ áîëñîí íü äýýðõ ä¿ãíýëòèéã íîòîëæ áàéíà. ͺ㺺 òàëààð ñ¿¿íèé ÷èãëýëèéí õóâèéí õýâøëèéí öººí òîîíû ôåðìåðèéí àæ àõóéã ýñ òîîöâîë Ìîíãîë îðíû ìàë àæ àõóéí ñàëáàðò õºäºëìºðèéí á¿òýýìæèéã íýãæýýñ àâàõ àøèã øèìèéí ãàðöààð òîîöîõ áîëîìæã¿é áàéíà.

12.4. Мал аж ахуй эрхлэхэд тулгарч буй саад бэрхшээлийн талаарх м ал ч ды н санал, бодол

12.4.1. Ìàë àæ àõóéí ¿éëäâýðëýëèéí 10 ãàðóé àæëààñ õàìãèéí õ¿íä õ¿÷èð íü õàäëàí òýæýýë áýëòãýõ àæèë ãýæ ìàë÷äûí äèéëýíõ íü /68.3 õóâü/ ¿çýæ áàéíà. Ãýõäýý ìàë àæ àõóéí õ¿íä õ¿÷èð àæèë íü áàéãàëü, öàã óóðûí îíöëîãîîñ øàëòãààëæ ººð÷ëºãäºæ áàéíà. Ýäèéí çàñãèéí Áàðóóí áîëîí Òºâèéí á¿ñèéí ãîâèéí àéìãóóäàä õàìãèéí õ¿íä õ¿÷èð àæèë íü í¿¿äýë õèéõ àæèë áàéõàä òºâèéí á¿ñèéí õîéä õýñýã, õàíãàéí á¿ñèéí ìàë÷äûí õóâüä õàäëàí òýæýýë áýëòãýõ àæèë õàìãèéí õ¿íä õ¿÷èð àæèëä òîîöîãäîæ áàéíà.

12.4.2. Ìàë àæ àõóéí ¿éëäâýðëýëèéí õ¿íä õ¿÷èð àæëûã õºíãºâ÷ëºõ õàìãèéí îíîâ÷òîé àðãà áîë áóñàäòàé õºäºëìºðºº õîðøèõ ÿâäàë /81.7 õóâü/ ãýæ ìàë÷èä ¿çýæ áàéíà. Ò¿¿í÷ëýí õ¿íä õ¿÷èð àæèëä òåõíèê õýðýãñýë àøèãëàõûã ÷ /66.4 õóâü/ ìàë÷èä ÷óõàëä ¿çñýí áàéíà.

12.4.3. Ìàë àæ àõóéí ýðäýìòýí, ìýðãýæèëòýí, óäèðäàõ àæèëòàí íàðûí ¿çýæ áàéãààãààð ìàë àæ àõóéí ¿éëäâýðëýëä õîðøèõ, õàìòðàõ õàðèëöàà õºãæèõã¿é áàéãààãèéí ãîë øàëòãààí íü òýäýíä õîðøèõ, õàìòðàõ èòãýëöýë á¿ðäýýã¿é /73.8 õóâü/, õîðøèõ õºðºíãº, ñàíõ¿¿ãèéí áîëîìæ ìóó /57.8 õóâü/, õîðøèõ àðãà óõààíàà îëîõã¿é áàéãàà /54.7 õóâü/ ÿâäàë þì.

12.4.4. Ìàë÷äûí ñàíààã çîâîîæ áàéãàà îëîí àñóóäëààñ õàìãèéí èõýýð ñàíàà çîâîîæ áàéãàà íü ìàëûí õóëãàé ãýæ òýäíèé 63.7 õóâü íü ¿çñýí áàéíà. Ò¿ ¿í÷ ëýí õ ¿¿õ äèéí á îëî âñðîë , á ýë÷ ýýð ó ñíû õ¿ ðýë öýý , ÷îíûí õàëäëàãà,àìüæèðãààíû äîðîéòîë çýðýã àñóóäàë íü òóñ á¿ðäýý ìàë÷äûí 30 õ¿ðòëýõ õóâèéíõ íü ñàíààã çîâîîæ áàéäàã áàéíà. Õàðèí ìýäýýëëèéí õîìñäîë /16.8/, õ¿ì¿¿ñèéí òàíõàé, ñîãòóó, õýâ æóðìûí çºð÷èë /12.4 õóâü/ çýðýãò ìàë÷èä òºäèéëºí ñàíàà çîâîõã¿é áàéíà.

12.5. Малчдын сэтгэл 12.5.1. Ñóäàëãààíû ä¿íãýýñ ¿çýõýä ìàë÷äûí îëîíõ /63.6 õóâü/ íü ìàë àæ хангалуун àõóéí ¿éëäâýðëýë ýðõýëæ áàéãààäàà ñýòãýë õàíãàëóóí, òîäîðõîé õýñýã íü /25.9 байгаа эсэх õóâü/ ñýòãýë õàíàìæ äóíä çýðýã, öººíõ íü /6.7 õóâü/ íü ñýòãýë õàíãàëóóí áóñ áàéíà.

12.5.2. Ìàë÷èä ìàë àæ àõóéí ¿éëäâýðëýë ýðõýëæ áàéãààäàà ñýòãýë õàíãàëóó í á àéãààãèéí ¿ íäñýí øàë òãààí íü ìàë àæ àõóé áî ë ò ýäíèé àìüæèðãààíû ãîë ýõ ¿¿ñâýð áîëæ áàéãààòàé /68.5 õóâü/ õîëáîîòîé áàéíà. Õàðèí 124

ÌÎÍÃÎËÛÍ ÌÀË ÀÆ ÀÕÓÉÍ ÈÐÝÝįÉ

ìàë àæ àõóéí ¿éëäâýðëýë ýðõýëæ áàéãààäàà ñýòãýë õàíãàëóóí áóñ áàéãààãèéí øàëòãààí íü îëñîí îðëîãî àìüäðàë àõóéä õ¿ðýëöýõã¿é áàéãàà ÿâäàë /72.4 õóâü/ þì.

12.5.3. Ìàë÷äûí ¿çýæ áàéãààãààð õºäºº îðîí íóòàãò õóóëü, õ¿÷íèé áàéãóóëëàãóóäûí ¿éë àæèëëàãàà áîëîìæèéí ò¿âøèíä /õàíãàëòòàé 46.1 õóâü, äóíä çýðýã 39.3 õóâü/, ñóìûí áîëîí ìàë ýìíýëãèéí àæèë äóíä çýðýã /õàíãàëòòàé 20.7 áà 22.9 õóâü, äóíä çýðýã 53.3 áà 53.2 õóâü/, õàðèí ñóðãóóëèéí àæèë, õàðèëöàà õîëáîîíû ¿éë÷èëãýý õàíãàëòã¿é /äóíä çýðýã 45.9, áà 40.8 õóâü, õàíãàëòã¿é 40.2 áà 39.5 õóâü/ áàéíà.

12.5.4. Ýì÷èä äóóäëàãà ºãìºãö ýì÷ öàã õóãàöààíäàà èðýõ áîëîìæ ñàéí ãýæ ìàë÷äûí 17.6 õóâü, äóíä çýðýã ãýæ 41.6 õóâü íü õàðèóëñàí áàéíà. Ýíý íü ýìíýëãèéí ¿éë÷èëãýýíèé ò¿ðãýí øóóðõàé áàéäëûí òàëààðõ ìàë÷äûí ¿íýëãýý áîëíî.

12.5.5. Ìàë÷äûí íèéãìèéí ¿éë÷èëãýýíèé òàëààðõ ñàíàë, áîäëûã èëýðõèéëñýí äýýðõ ä¿ãíýëò¿¿äýýñ ¿íäýñëýí òýäíèé àõóé îð÷èí, íèéãìèéí ¿éë÷èëãýýíèé áàéäàëäàà õàíäàõ ñýòãýë õàíãàëóóí áàéäàë äóíä çýðýã áàéíà ãýæ ä¿ãíýæ áîëíî.

12.6.1. Áèäíèé ñóäàëãààãààð ìàë÷èí ºðõèéí æèëèéí äóíäàæ îðëîãî îéðîëöîîãîîð 2.4 ñàÿ îð÷èì òºãðºã áàéíà. Ìàë÷èí ºðõèéí îðëîãûí 80 ãàðóé õóâèéã ìàëûí àøèã øèìýýñ îðîõ îðëîãî ýçýëæ áàéíà.

12.6.2. Ìàë÷äûí ¿çýæ áàéãààãààð ºðõèéí íýã õ¿íä íîãäîõ ìàëûí òîî 40 òîëãîé /áîãò øèëæ¿¿ëñíýýð/ áàéõàä õîîë õ¿íñýý, 41-70 òîëãîéä õ¿ðýõýä õîîë õ¿íñ, õóâöàñíû çàðëàãàà íºõºæ áîëîõ þì. Õàðèí ìàë÷èí ºðõèéí íýã õ¿íä íîãäîõ ìàëûí òîî 150 áà ò¿¿íýýñ äýýø òîëãîéä õ¿ð÷ áàéæ ë ìàë÷äûí õ¿ñýí õ¿ëýýæ áóé õýðýãöýýã õàíãàæ ÷àäàõààð áàéíà.

12.6.3. Ìàë÷äûí 60 ãàðóé õóâü íü ºðõèéí îðëîãûí õóâüä àìüæèðãààíû íýí ÿäóó áîëîí ÿäóó ºðõèéí ò¿âøèíä àìüäàð÷ áàéãàà õýäèé ÷ òýä ººðñäèéíõºº àìüæèðãààíû ò¿âøèíã ¿íýëýõäýý ººäðºãººð õàíäàæ áàéíà. Òóõàéëáàë, ¯ÑÃààñ òîãòîîñîí æèøãýýð íýí ÿäóóä òîîöîãäîõ /íýã õ¿íä íîãäîõ ñàðûí îðëîãî 8000 òºãðºã õ¿ðòýëõ/ ñóäàëãààíä õàìðàãäñàí ìàë÷èí ºðõèéí äºíãºæ 6.6 õóâü íü ººðñäèé㺺 íýí ÿäóó ãýæ ¿íýí çºâ òîäîðõîéëæ õàðèí 62.3 õóâü íü äóíäàæ, 1.6 õóâü íü äóíäæààñ äýýø àìüæèðãààòàé ãýæ áîäèò áàéäëààñàà èë¿¿ ººäðºãººð àìüæèðãààíû áàéäëàà òîäîðõîéëñîí áàéíà. Èéíõ¿¿ ìàë÷èä ººðñäèéí àìüæèðãààã ººäðºãººð ¿íýëæ áàéãàà íü òýäíèé áîëîâñðîëûí äóíäàæ ò¿âøèí áàãà, ýëäýâ õýðýãëýýíèé íýð òºðºë öººí, õýðýãöýý õÿçãààðëàãäìàë, ìýäýýëëèéí õîìñäîëä áàéãàà çýðýã õ¿÷èí ç¿éëèéí íºëººëºë áîëîí ìîíãîë õ¿íèé óóæóó òàéâàí óõààí, àñóóäàëä ººäðºã õàíääàã çàí çàíøèëòàé õîëáîîòîé áàéíà.

12.6.4. ªíººãèéí áàéäëààð ìàë÷äûí îëñîí îðëîãî íü àìüæèðãààíûõàà íààä çàõûí õýðýãöýýã õàíãàõàä á¿ðýí õ¿ðýëöýõã¿é áàéãàà òóë òýäýíä ìàë àæ àõóéí ¿éëäâýðëýëýý ºðãºòãºõ, øèíý òåõíèê, òåõíîëîãè íýâòð¿¿ëýõýä çàðöóóëàõ ñàíõ¿¿ãèéí ýõ ¿¿ñâýð èëò ¿ã¿éëýãäýæ áàéíà.

12.6.5. Ìàë÷äàä ìàë àæ àõóé ýðõëýõèéí çýðýãöýý îðëîãî îëîõ ººð áîëîìæ áàéãàà ýñýõ òàëààð ñàëáàðûí ìýðãýæèëòýí, óäèðäàõ àæèëòàí áîëîí ìàë÷äûí ñàíàà áîäîë èõýýõýí çºð¿¿òýé áàéíà. Òóõàéëáàë, ñàëáàðûí ìýðãýæèëòýí, óäèðäàõ àæèëòàí íàðûí 78.7 õóâü íü ìàë÷èä òºìñ, õ¿íñíèé íîãîî òàðèàëàõ áîëîìæòîé ãýæ ¿çñýí áàéõàä ìàë÷äûí äºíãºæ 37.4 õóâü íü óã àæëûã õèéæ áîëîõ þì ãýæ ¿çñýí áàéíà. Ò¿¿ãýýð ÷ áàðàõã¿é ìàë÷äûí 33.8 õóâü íü ìàë àæ àõóé ýðõëýõèéí çýðýãöýý ººð àæèë õèéõ ÿìàð ÷ áîëîìæã¿é ãýæ õàðèóëñàí áàéíà. Ýíý á¿õíýýñ ¿çýõýä ìàë÷äûã îðëîãûí ººð áîëîìæ õàéõ ¿éë àæèëëàãààíä

12.6. Малчин єрхийн орлого, зарлага

125

ÌÎÍÃÎËÛÍ ÌÀË ÀÆ ÀÕÓÉÍ ÈÐÝÝįÉ

ñóðãàõ, ñýäýýõ, íºõöºë áîëîìæèéã á¿ðä¿¿ëýõ, ìàë àæ àõóéã òºðºëæ¿¿ëýõ çàìààð ìàë÷íû õºäºëìºðèéí õóâààðèéã çîõèñòîé á¿ðä¿¿ëýõ òàëààð îíöãîé àíõààðàõ øààðäëàãà òàâèãäàæ áàéíà

126

12.7. М а л ч д ы н хэрэгцээ

12.7.1. Ìàë÷äàä àõóéí îëîí òºðëèéí õýðýãöýý áàéãààãèéí äîòîð ýí òýðã¿¿íèé õýðýãöýý íü ãýðýý òîõèæóóëàõ /67.4 õóâü/, öàõèëãààíû ýõ ¿¿ñãýâýðòýé áîëîõ /43.2 õóâü/ õýðýãöýý áàéíà. Ìàë÷èí ºðõèéí íýã õ¿íä íîãäîõ îðëîãî íýìýãäýõ òóòàì ãýðýý òîõèæóóëàõ, à÷ëàãûí ìàë, òýðýãòýé áîëîõ çýðýã ýí òýðã¿¿íèé õýðýãöýý áóóð÷ õàðèí ºâºë溺í人 áàéøèíòàé áîëîõ, öàõèëãààíû ýõ ¿¿ñãýâýðòýé áîëîõ çýðýã õýðýãöýý óðãàí ãàð÷ áàéíà.

12.7.2. Ìàë÷äûí ìàë àæ àõóéí ¿éëäâýðëýëèéí ýí òýðã¿¿íèé õýðýãöýý íü ìàëûí òîî òîëãîéã íýìýãä¿¿ëýõ /71.2 õóâü/ ÿâäàë áàéíà. Ìàë÷èí ºðõèéí íýã õ¿íä íîãäîõ ìàëûí òîî 150 áîãîîñ áàãàã¿é õýìæýýíä õ¿ð÷ áàéæ òýäíèé ìàëûí òîîã íýìýãä¿¿ëýõ õýðýãöýýã õàíãàæ áîëîõ áîëîâ÷ ýíý íü ºíººãèéí Ìîíãîë îðíû áýë÷ýýðèéí äààö, ìàë àæ àõóéä àæèëëàæ àìüäàð÷ áàéãàà õ¿íèé òîî çýðãèéã òîîöîæ ¿çýõýä áàðàã áîëîìæã¿é àñóóäàë ãýæ ¿çýæ áàéíà.

12.7.4. Ìàë÷äûí íèéãìèéí ¿éë÷èëãýýíèé ýí òýðã¿¿íèé õýðýãöýý íü õ¿¿õäèéí áîëîâñðîë áîëíî. պ人ãèéí õ¿í, ìàëûí ýð¿¿ë ìýíäèéí ¿éë÷èëãýýã ÷ ìàë÷èä õàìãèéí ÷óõàë õýðýãöýý ãýæ ¿çýæ áàéíà.

12.8. М а л ч д ы н ц а аш д ы н зорилт

12.8.1. Ìàë÷èä îéðûí ¿åä ìàë àæ àõóéí ¿éëäâýðëýë ýðõëýõýýñ øóóä òàòãàëçàõ áîäîëã¿é áàéíà. Òóõàéëáàë, ñóäàëãààíä îðîëöñîí ìàë÷äûí 47.5 õóâü íü ÿìàð ÷ òîõèîëäîëä ìàëàà îðõèõã¿é ãýñýí õàðèóëò ºãñºí áàéíà. Õàðèí ìàë÷äûí íýëýýä õýñýã íü ìàëàà ãàí, çóäàä õîðîãäóóëñàí /25.3 õóâü/ áóþó õ¿¿õäýý áîëîâñðîë ýçýìø¿¿ëýõ çàéëøã¿é øààðäëàãà ãàðñàí /14.6 õóâü/ òîõèîëäîëä ìàë àæ àõóéã îðõèíî ãýñýí áîë öººíõ íü ë òºâ ñóóðèí ãàçàðò áîëîìæèéí àæèë îëäñîí /9.0 õóâü/ òîõèîëäîëä ìàë àæ àõóéí àæëàà îðõèõ áîäîëòîé áàéíà.

12.8.2. Ìàë÷äûí ìàë àæ àõóéí ¿éëäâýðëýëèéí îéðûí ¿åèéí íèéòëýã çîðèëãî íü ìàëûí òîî òîëãîéã ºñãºõ /61.5 õóâü/ àñóóäàë õýâýýð áàéíà. Ãýâ÷ áýë÷ýýðèéí íººö áàãà, ýðñäýë èõ áàéãàà ºíººãèéí íºõöºëä ìàëûí ¿¿ëäýð, óãñààã ñàéæðóóëàõ, íýã ìàëààñ àâàõ àøèã øèìèéã íýìýãä¿¿ëýõ çàìààð ìàë÷äûí õ¿ñýë ñîíèðõëûã õàíãàõààñ ººð áîëîìæã¿é áàéíà.

12.8.3. Óäèðäàõ àæèëòàí, ìàë àæ àõóéí ýðäýìòýí, ìýðãýæèëòí¿¿ä ìàë àæ àõóéí õºãæëèéí îéðûí èðýýä¿éí ÷èã õàíäëàãûí òàëààð “Ìàë àæ àõóéã ýð÷èìæ¿¿ëýí õºãæ¿¿ëýõ, òýæýýëèéí íººöèéã áýõæ¿¿ëýõ, ìàëûí ¿¿ëäýð óãñààã ñàéæðóóëàõ” ãýñýí åðºíõèé人 íýãäìýë òºñººëºëòýé áàéíà.

ÌÎÍÃÎËÛÍ ÌÀË ÀÆ ÀÕÓÉÍ ÈÐÝÝįÉ

АРВАНГУРАВДУГААР БЇЛЭГ:

САНАЛ,

ЗЄВЛЄМЖ

13.1. Ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä ìàëûí ¿ðæèë-ñåëåêöèéí àæèëä øèíý òåõíèê, òåõíîëîãè òóðøèõ, íýâòð¿¿ëýõ, ñàéí ¿¿ëäðèéí ºíäºð àøèã øèìòýé ìàë, ¿ð õºâðºë ãàäààäààñ èìïî ðòëîõ , òàðèìàë òý æýýë ¿éëäâý ðëýõ çýðýã ¿éë àæèëëàãààíä òºð, çàñãààñ õàðüöàíãóé áàãà õºðºí㺠çàðöóóëæ èðñíèéã òýìäýãëýæ, ìàë÷èä, ìàë àæ àõóéí ñàëáàðûí ýðäýìòýí ìýðãýæèëòýí íàðûí ñàíàë áîäëûã ¿íäýñ áîëãîí ìàë ¿ðæëèéí àæëûã øèíý øàòàíä ãàðãàõàä öàã àëãóóðëàëã¿é îíöãîéëîí àíõààð÷ óëñûí òºñ⺺ñ æèë á¿ð 5 òýðáóì òºãðºãººñ äîîøã¿é õýìæýýíèé õºðºí㺠ãàðãàõ øààðäëàãàòàé áîëñîí áàéíà.

13.2. Ìàë àæ àõóéí ¿éëäâýðëýëèéã ýðõëýí õºòëºõ õóóëü, ýðõ ç¿éí ¿íäñèéã óëàì á¿ð áîëîâñðîíãóé áîëãîæ, èðãýí, àæ àõóéí íýãæ áàéãóóëëàãûí ìàë àæ àõóé ýðõëýõ áîëîìæ, ñîíèðõëûã õàíãàõ.

13.3. Áý ë÷ý ýð èéí ìàë àæ àõó éã ýð õëý í àìüäðàõàä áàéãàëèéí áý ðõøýýë èéã / ãàí, çóä, áó ñàä ãàìøèã/ äàâàí òó óëàõóéö ýðñäëèéí ìåíåæìåíò èéí òîãòîëöîîã òºð èéí áî ëîí òºð èéí áóñ îëî í íèéòèéí áàéãóóëëàãûí èäýâõòýé õàìòûí àæèëëàãààãààð áóé áîëãîõ.

13.4. Áýë÷ýýðèéã çºâ çîõèñòîé õóâààðèëàí àøèãëàõ àñóóäëûã øèéäâýðëýõ ¿íäñýí àðãà çàì íü ìàëûí õàøàà õîðîî, áýë÷ýýðèéí óñàí õàíãàìæèéã ñàéæðóóëàõ, äýä á¿òöèéã õºãæ¿¿ëýõ çàìààð èäýâõòýé àøèãëàõ áýë÷ýýðèéí òàëáàéã òýëýõ ÿâäàë ìºí.

13.5. Ìàë àæ àõóéã í¿¿äëèéí áàéäëààð ýðõëýõ òîõèîëäîëä áýë÷ýýðèéã íèéòýýð ýçýìøèõ, ñóóðèí õýëáýðò øèëæèõèéí õýðýýð áýë÷ýýðèéã àøèãëàõ, ýçýìø¿¿ëýõ àñóóäëûã ýðõ ç¿éí õóâüä áàòàëãààæóóëàõ.

13.6. Ìàë àæ àõóéí õ¿íä õ¿÷èð àæëûã õºíãºâ÷ëºõèéí òóëä þóíû ºìíº õàäëàí, òýæýýë áýëòãýõ, í¿¿äýë õèéõ õýðýãöýýã õàíãàõóéö ¿íý õÿìä, áàãà îâðûí ìåõàíèêæñàí òåõíèê õýðýãñëèéã ºðãºí íýâòð¿¿ëýõ íü ìàë÷äûí õýðýãöýýíä íèéöñýí àðãà õýìæýý áîëíî.

13.7. Ìàë àæ àõóéí ñàëáàðò õàìòðàõ, õîðøèõ ¿éë ÿâöûã èäýâõæ¿¿ëýí õºãæ¿¿ëýõ ãîë àðãà íü õîðøîîã óäèðäàõ ìýäëýã áîëîâñðîëòîé áîëîâñîí õ¿÷èí áýëòãýõ, ìàë÷äûí äóíä õàìòðàõ, õîðøèõ àðãà õýëáýð, èòãýëöýë á¿ðä¿¿ëýõ àñóóäëààð ñóðãàëò çîõèîí áàéãóóëàõ ÿâäàë ìºí.

13.8. պ人ä ìàëûí õóëãàéã òàñëàí çîãñîîõ òàëààð øèéäâýðòýé àðãà õýìæýý àâ÷ õýðýãæ¿¿ëýõ àâààñ ìàë÷äûí àéõ àþóëã¿é àìàð òàéâàí àìüäðàõ íýã ãîë àñóóäàë øèéäýãäýíý.

13.9. Ìàë÷äûí àøèã îðëîãûã íýìýãä¿¿ëæ, àõóé àìüäðàëûã ñàéæðóóëàõ áîäëîãûí ¿íäñýí ÷èãëýë íü íýã ìàëààñ àâàõ àøèã øèìèéã íýìýãä¿¿ëýõ, õºäºëìºðèéí á¿òýýìæèéã äýýøë¿¿ëýõ, õºäºëìºð çîõèîí áàéãóóëàëòûí çºâ õýëáýðèéã íýâòð¿¿ëýõ çýðýã àæ àõóéã ýð÷èìæ¿¿ëýí áîëîâñðîíãóé áîëãîõ ¿éëäë¿¿ä áàéíà.

13.10. Ìàë÷äûã îðëîãûí ººð áîëîìæ õàéõ ¿éë àæèëëãààíä ñóðãàõ, ñýäýýõ, õºäºë㺺íä îðóóëàõ òàëààð òºð, îëîí íèéòèéí áàéãóóëëàãààñ èäýâõòýé ¿éë àæèëëàãàà çîõèîí áàéãóóëàõ.

13.11. Ìàë÷èí ºðõ á¿ð ìàë, ìàëûí çàõòàé áàéõ ãýñýí óëàìæëàëò ñýòãýëãýý, ºíººãèéí áîäèò áàéäëûã ººð÷èëæ, òîäîðõîé òºðëèéí ìàëûã äàãíàí ¿ðæ¿¿ëæ ìàë àæ àõóéí òºðºëæèëòèéí ¿éë ÿâöûã ýð÷èìæ¿¿ëýõ øààðäëàãà îéðûí 3-5 æèëä øèéäâýë çîõèõ ÷óõàë àñóóäëûí íýã ìºí. Ìàë àæ àõóéí 127

ÌÎÍÃÎËÛÍ ÌÀË ÀÆ ÀÕÓÉÍ ÈÐÝÝįÉ

òºðºëæèëò íü ìàë àæ àõóéí ñàëáàðûí ýð÷èìòýé õºãæëèéí ç¿é òîãòîëò õàíäëàãà áºãººä óã ¿éë ÿâöûã õóðäàñãàõ çîðèëãîîð íýã òºðëèéí ìàë ºñãºæ ¿ðæ¿¿ëýõ ¿éë ÿâöûã áîäëîãûí õóâüä äýìæèæ, ÷èãë¿¿ëýõ øààðäëàãàòàé.

13.12. Áýë÷ýýð ýçýìø¿¿ëýõ ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëòûã áîëîâñðîíãóé áîëãîõ, áýë÷ýýð àøèãëàëòûí òºëáºðèéã á¿ñ íóòãèéí áàéäëààñ õàìààðóóëæ ÿë ãàâàðò àé òîãòî îõ, ýð ÷èìæñý í ìàë àæ àõó é ý ðõý ëæ áàéãàà èðãý í, áàéãóóëëàãûí áýë÷ýýðèéí àñóóäëûã òýäíèé àæ àõóéí ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëàõ áàòàëãàà áîëãîæ îëîí æèëýýð àøèãëóóëàõ, ýçýìø¿¿ëýõ òîãòîëöîîã áèé áîëãîõ çýðãýýð ìàë àæ àõóéí ñàëáàðò õºðºí㺠îðóóëàëòûã íýìýãä¿¿ëýõ òààòàé îð÷èíã á¿ðä¿¿ëýõ øààðäëàãàòàé.

13.13. Ìàë àæ àõóéí ñàëáàðò õºðºí㺠îðóóëàëòûã íýìýãä¿¿ëýõ íü òóñ ñàëáàðò øèíý òåõíîëîãè, ñóóðèí ìàë ìàëëàãààíû àðãà õýëáýð ò¿ðãýí íýâòýð÷, òýæýýë áýëòãýë, óñ õóäàã, õàøàà õîðîî, ìàòåðèàëëàã áààçûí áýõæèëò ñàéæèð÷, õºäºëìºðèéí á¿òýýìæ íýìýãäýõ ¿éë ÿâöûã õóðäàñãàõ ¿íäñýí õºø¿¿ðýã ìºí. Ýíý ¿éë ÿâöûí íºëººãººð ìàë àæ àõóéä áàéãàà äàëä àæèëã¿éäýë èëðýõ, ìàë÷äûí ñýòãýëãýý çàõ çýýëèéí õàðèëöààíä çîõèöîí òýëýõ, ìàë àæ àõóé, ãàçàð òàðèàëàíãèéí ¿éëäâýðëýëèéí õîñëîõ ¿éë ÿâö ò¿ðãýñýõ çýðýã ýåðýã ¿ð ä¿íã¿¿ä ãàðíà.

13.14. Ôåðìåðèéí àæ àõóéí ýðõ ç¿éí áàéäëûã òîäîðõîé áîëãîõ íü ìàë àæ àõóéí õºãæëèéí öààøäûí ¿éë ÿâöàä ÷óõàë íºëºº ¿ç¿¿ëíý.

13.15. Ýäèéí çàñãèéí á¿ñèéí õºãæëèéí òóëãóóð òºâ, õîòóóäûí îéðîëöîî áîëîí ãàçàð òàðèàëàíãèéí á¿ñèéã ò¿øèãëýí ýð÷èìæñýí ìàë àæ àõóéí çàãâàð ôåðìèéí àæ àõóéã ¿¿ñãýí õºãæ¿¿ëýõýä òºðººñ äýìæëýã ¿ç¿¿ëýõ, ìàë àæ àõóéí øèíæëýõ óõààíû áàéãóóëëàãóóäûí ¿éë àæèëëàãààã ¿éëäâýðëýëòýé øóóä õîëáîõ, çàãâàð àæ àõóéí íýãæ¿¿äèéã ìàë àæ àõóé ýðõëýã÷äýä áàéíãà òàíèóëæ, òóðøëàãà ñóäëóóëæ áàéõ íü õºãæëèéã õóðäàñãàõ ¿íäñýí íºõöºë áîëíî.

13.16. Ìàë÷èä áîëîí ìàë àæ àõóéí ñàëáàðûí ýðäýìòýí, ìýðãýæèëòýí, óäèðäàõ àæèëòíû ñàíàëûã ñóäàëñàí ä¿íãýýñ ¿çýõýä Ìîíãîëûí ìàë àæ àõóéí èðýýä¿éí õºãæëèéí ÷èã õàíäëàãà äàðààõü áàéäëààð òîäîðõîéëîãäîæ áàéíà. ¯¿íä: Ÿ Ìîíãîëûí ìàë àæ àõóéí àíõàí øàòíû á¿òýö íü àìèà àðãàöààñàí ºðõèéí àæ àõóéãààñ àøèã îðëîãî îëîõ áèçíåñèéí øèíý ñàëáàð áîëîõ õóâèéí õýâøëèéí òºðºëæñºí àæ àõóé ðóó ààæìààð øèëæèõ õàíäëàãàòàé áàéíà. Ÿ Ìàë àæ àõóéí ýð÷èìæèëò ãýäýã íü çºâõºí ìàë àæ àõóéã ¿éëäâýðæñýí àðãààð ýðõëýõ áóþó ãàäààä óëñ îðíîîñ èìïîðòîîð îðóóëæ èðñýí ºíäºð àøèã øèìòýé ìàëûã ºñãºæ ¿ðæ¿¿ëýõ àñóóäàë òºäèé áèø áýë÷ýýðèéí ìàë àæ àõóé áîëîí ñóóðèí ìàë àæ àõóéä øèíæëýõ óõààíû îëîëò àìæèëòûã àøèãëàí àëü áîëîõ ¿ð àøèãòàé õºòëºí óäèðäàõ öîãö àðãà õýìæýý ãýæ îéëãîæ áîëîõ áàéíà. Ÿ Ìàë àæ àõóéí ñàëáàð íü õóâèéí õýâøëèéí áèçíåñèéí ñàëáàð áîëîõûí õýðýýð ìàëûí áýë÷ýýð, õàäëàí òýæýýëèéí òàëáàéã àøèãëàõ, ýçýìøèõ àñóóäàë íü áèçíåñèéí òîãòâîðòîé, áàòàëãààòàé îð÷èíã øààðäñàí ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëòûã óëàì á¿ð øààðäàæ áàéíà. Èéìä áýë÷ýýð, õàäëàíãèéí òàëáàéã ýçýìø¿¿ëýõ àøèãëóóëàõ àñóóäëûã ìàë àæ àõóéí ñàëáàðûí õºãæëèéí õóðäòàé íèéö¿¿ëýõèéí òóëä îäîîíîîñ ýðõ ç¿éí øèíýòãýëèéí ñóäàëãàà õèéæ, õýðýãæ¿¿ëæ ýõëýõ øààðäëàãàòàé áàéíà. Ÿ Ìîíãîëûí ìàë àæ àõóé öààøäàà òºðºëæèõ õàíäëàãàòàé áàéíà. Àæ àõóéí íýãæ áàéãóóëëàãóóä òàâàí òºðëèéí ìàëûí àëü àëèéã íü ºñãºæ ¿ðæ¿¿ëýõ áèø çºâõºí íýã òºðëèéí ìàë ñîíãîí ºñãºæ ¿ðæ¿¿ëýõ õàíäëàãà óëàì á¿ð íýìýãäýíý. Èíãýñíýýð íýã ìàë÷èíä íîãäîõ ìàëûí òîî íýìýãäýæ 128

ÌÎÍÃÎËÛÍ ÌÀË ÀÆ ÀÕÓÉÍ ÈÐÝÝįÉ

Ÿ

Ÿ

õºäºëìºðèéí á¿òýýìæ ºñºõ õàíäëàãà áèé áîëíî. Ýíý áàéäëààñ áîëæ 2010 îí ãýõýä 60 ãàðóé ìÿíãàí ìàë÷èí àæèëã¿é÷¿¿äèéí ýãíýýíä øèëæèæ áîëîõ þì. ͺ㺺 òàëààð ¿ðæëèéí àæëûí ¿ð ä¿íä íýã ìàëààñ àâàõ àøèã øèì íýìýãäýæ íýã õ¿íèé ìàëëàõ ìàëûí òîî áóóð÷ àæëûí áàéð øèíýýð áèé áîëîõ õàíäëàãà ÷ áèé áîëíî. Ãýõäýý ýíý áàéäëààñ áîëæ øèíýýð áèé áîëîõ àæëûí áàéðíû òîî íü àæèëã¿éäýëä íýðâýãäñýí ìàë÷äûí 20-30 õóâèéã ë àæèëòàé áîëãîõîîñ õýòðýõã¿é. Èéìä öààøäàà àæèëã¿é÷¿¿äèéí ýãíýýíä øèëæèõ ìàë÷äûí àñóóäëûã õýðõýí øèéäâýðëýõ òàëààð òºð, çàñãààñ îäîîíîîñ îíöãîé àíõààð÷ àæèëëàõ øààðäëàãà òàâèãäàæ áàéíà. Ìàë àæ àõóéí õºäºëìºðèéí á¿òýýìæèéã íýìýãä¿¿ëýõ áîëîìæ íü çºâõºí íýã ìàë÷èíä íîãäîõ ìàëûí òîîã íýìýãä¿¿ëýõ òºäèé㺺ð õÿçãààðëàãäàõã¿é áºãººä öààøäàà íýã ìàëààñ àâàõ àøèã øèìèéã íýìýãä¿¿ëæ á¿òýýìæèéã äýýøë¿¿ëñíýýð àæëûí áàéð øèíýýð áèé áîëãîõ íººö áîëîìæ õàðàãäàæ áàéíà. Ìàë àæ àõóéí ñàëáàð íü áèçíåñèéí øèíý ñàëáàð áîëîí õºãæèæ ºðñºë人í íýìýãäýõèéí õýðýýð ýäèéí çàñãèéí ÷àäàâõ, áîëîâñðîëûí ò¿âøèí áàãàòàé àìèà àðãàöààñàí ìàë÷èí ºðõ¿¿ä ºðñºë人íä íýðâýãäýæ àìüæèðãààíû ò¿âøèí äîîøèëæ ÿäóó ºðõèéí òîî íýìýãäýõ òºëºâòýé áàéíà. Ýíý ¿éë ÿâö íýãýíòýé ýõýëñýí ãýæ ¿çýæ áîëíî. Èéìä öààøèä îë îí àðâàí ìÿíãààðàà áèé áî ëæ áîëî õ ÿäóó ìàë ÷äûí àñóóäë ûã øèéäâýðëýõ, òýäíèéã àæëûí áàéðààð õàíãàõ, àìüäðàõ óõààíä ñóðãàõ àñóóäàë íü òºð, çàñãèéí áîäëîãûí àíõààðëûí òºâä áàéõ ¸ñòîé ãýæ ¿çíý.

129

ÌÎÍÃÎËÛÍ ÌÀË ÀÆ ÀÕÓÉÍ ÈÐÝÝįÉ

НОМ 1.

2.

3.

4.

5.

6.

7.

8.

9.

10.

11.

12.

13.

14.

15.

16.

130

ЗЇЙ Д

ХАМ РАГДС АН

Б ЇТЭЭЛ ИЙН

Ж АГСА АЛТ

Àäúÿà Þ., Ìàë÷èí ºðõèéí àæ àõóéí á¿òýýìæèéí õ¿÷èí ç¿éëèéí àøèãëàëòûã äýýøë¿¿ëýõ àñóóäàëä, Äîêòîðûí (Sc.D) äèññåðòàöè, ÓÁ, 1999, ØÓÀ, 249 õóóä., Ìîíãîë. Áàêåé À., Ìàë÷èí ºðõèéí ýäèéí çàñàã, ñàíõ¿¿ãèéí àñóóäëóóä, “Nomadic Studies” ñýòã¿¿ë, 2002, ¹04, ÓÁ, ÍÑÈÑÎÓÕ., 118-120 õóóä., ªã¿¿ëýë., Ìîíãîë. Ãóíãààäîðæ Ø., Ìàë àæ àõóéã õºãæ¿¿ëýõýä òºðººñ áàðèìòëàõ áîäëîãûí çàðèì àñóóäàë, Market-Economy Nomads-Technology òîâõèìîë, ÓÁ, 2002, ÍÑÈÑÎÓÕ., 111-116 õóóä., Àíãëè. Íàñàíæàðãàë Ä., պ人ãèéí õºãæëèéí ñòðàòåãè, Ìîíãîëä õàíäèâëàã÷äûí çºâëºëäºõ óóëçàëòàä õýëñýí ¿ã, ÓÁ., 2002, ÕÕÀÀß., 1-14 õóóä., Àíãëè, Ìîíãîë. Ñàìáóó Æ., Ìàë àæ àõóé äýýðýý ÿàæ àæèëëàõ òóõàé àðäàä ºãºõ ñàíóóëãà, ñóðãààëü, Íýã ñýäýâò á¿òýýë, ÓÁ, 2000, ÕÕÀÀß., ÆÝÌÐ ÕÕÊ, 172 õóóä., Ìîíãîë. Ñ¿õáààòàð Ö., Ìîíãîëûí õºäºº àæ àõóéí ñàëáàðûí õºãæëèéí õýòèéí òºëºâ, òóëãàìäñàí çîðèëòóóä, Ìîíãîë Óëñûí õºãæëèéí ñóäàëãàà, 2002, ¹1, ÓÁ, ØÓÀ-èéí ¯íäýñíèé õºãæëèéí õ¿ðýýëýí., 113-126 õóóä., Ìîíãîë. Àäúÿà Þ., Ìàë÷èí ºðõèéí àæ àõóéí òºðõ, ýðýëò õýðýãöýýíèé ºíººãèéí áàéäàë, “Ìîíãîëûí ýäèéí çàñàã: º÷èãäºð, ºíººäºð, ìàðãààø” ñýòã¿¿ë, ÓÁ, 1997, ¹1, 38-42 õóóä., ÑÝÇÄÑ., ªã¿¿ëýë., Ìîíãîë. Áààñàíäàø Ä., Ìàë÷èí ºðõèéí àìüæèðãààíû ò¿âøèíã ººðñäèéíõ íü ¿íýëýìæýýð ñóäàëñàí ä¿í, Ýðäìèéí áè÷èã, ¹1, ÕÀÀÈÑ, Ýäèéí çàñãèéí ôàêóëüòåò, ÓÁ, 1998. 60-66 õóóä., ªã¿¿ëýë, Ìîíãîë. Áàò-Ýðäýíý Ö., Ìàë÷äûí äóíä ÿâóóëñàí ñîöèîëîãèéí ñóäàëãàà, Ýðäìèéí áè÷èã, ¹1, ÕÀÀÈÑ, Ýäèéí çàñãèéí ôàêóëüòåò, ÓÁ, 1998, 66-69 õóóä., ªã¿¿ëýë, Ìîíãîë. Áàÿíìºíõ Ï., պ人 àæ àõóéí ñàëáàðûí ýðñäýëèéã áóóðóóëàõ àñóóäàëä, “Ìàë àæ àõóéí øèíæëýë” òîâõèìîë, ¹5, ÓÁ, 2003, ÕÀÀÈÑ, 273-277 õóóä., Ìîíãîë. Ãàí÷èìýã Ã., Ìàë àæ àõóéí ¿éëäâýðëýëèéí ýðñäýë, ò¿¿íèé ñºðºã íºëººë뺺ñ ñýðãèéëýõ, Ìàãèñòðûí àæèë, ÕÀÀÈÑ, Õóóäàñ 99, ÓÁ, 2000, Ìîíãîë. Òóâààíñ¿ðýí Ã., Ìèæèääîðæ.Ð., Ýðäýíýöîãò.Í., Ìîíãîëûí ìàë àæ àõóéí ¿éëäâýðëýëä öàã óóðûí ¿ç¿¿ëýõ íºëºº, “Nomads and Use of Pastures Today”, òîâõèìîë, ÓÁ, 2000, ÍÑÈÑÎÓÕ, 181-191 õóóä., ªã¿¿ëýë, Àíãëè. Áèçúÿà Ã., Áýë÷ýýðèéí ìàë àæ àõóéí õºãæëèéí õºäëºë ç¿é, Ýðäýì øèíæèëãýýíèé áè÷èã, ¹1, ÕÀÀÈÑ, ÓÁ, 1998, 29-38 õóóä., Ìîíãîë. ×àãäàà Õ., Ìîíãîë ìàë÷íû àìüäðàõóéí óõààí, Íýã ñýäýâò á¿òýýë, ÓÁ, 2002, 343 õóóä., Ìîíãîë. Ëîãè Í., Ìîíãîëûí áýë÷ýýðèéí ìàë àæ àõóéí íºõöºëä õºäºº àæ àõóéí õîðøîîã õºãæ¿¿ëýõ ¿íäñýí àñóóäëóóä, Äîêòîð (Sc.D)-ûí äèññåðòàöè, ÓÁ, 1999, Ãýãýýðëèéí ÿàì, ØÓÀ, 224 õóóä., Ìîíãîë. Áààñàíäàø Ä., Õºëñíèé ìàë÷èí àæèëëóóëæ áàéãàà çàðèì õýëáýð¿¿ä, Ýðäýì øèíæèëãýýíèé áè÷èã, ¹ 31, ÕÀÀÈÑ, ÓÁ, 2002, 91-94 õóóä., ªã¿¿ëýë, Ìîíãîë.

ÌÎÍÃÎËÛÍ ÌÀË ÀÆ ÀÕÓÉÍ ÈÐÝÝįÉ

17. Áàêåé À., áóñàä, Ìàë àæ àõóé äàõü õºäºëìºðèéí íººöèéã çîõèñòîé àøèãëàõ òóõàé, Òºñëèéí òàéëàí, ÓÁ, 2000, ÕÀÀÈÑ, ÝÇÔ, 2000, 41 õóóä., Ìîíãîë.

18. Õàíäñ¿ðý í Ñ., Ìàë àæ àõó é äàõü õº äºë ìº ðèéí íººö àøèãëàë ò, Äîêòîð(Ph.D)-ûí äèññåðòàöè, ÓÁ, ÕÀÀÈÑ, 1998, 182 õóóä., Ìîíãîë.

19. Íÿìàà Í., ßìààíû àæ àõóéí ýäèéí çàñàã, Íýã ñýäýâò á¿òýýë, ÕÀÀÈÑ, ÓÁ, 2001, 46 õóóä., Ìîíãîë.

20. Àäúÿà Þ., Ï¿ðýâ.Á., Òóëãà.Ã., Ìàë÷èí ºðõèéí àæ àõóéí á¿òýýìæèéã äýýøë¿¿ëýõ çàðèì áîëîìæ, Ýðäìèéí áè÷èã, ¹1, ÕÀÀÈÑ, ÓÁ, 1998, 310 õóóä., ªã¿¿ëýë Ìîíãîë.

21. Äîðëèãñ¿ðýí Ä., Õîò àéë ôåðìåðèéí àæ àõóé, Òºñëèéí òàéëàí, ÕÀÀÈÑ, ÓÁ, 1995, 102 õóóä., Ìîíãîë.

22. Íàíñàëìàà Ö., Ìàë÷èí ºðõèéí àæ àõóéí ¿éëäâýðëýëèéí ìåíåæåìåíòèéí àñóóäàë (Ãîâèéí á¿ñèéí æèøýýí äýýð), Äîêòîð (Ph.D)-ûí äèññåðòàöè, ÕÀÀÈÑ, ÓÁ, 1998., Ìîíãîë.

23. Íÿìáàò Ë., Íàðàíõ¿¿ Ë., Ï¿ðýâ Á., áóñàä. պ人 àæ àõóéí ¿éëäâýðëýëèéí íýãæèéã ôåðìåðèéí õýëáýðò øèëæ¿¿ëýõ îíöëîã, õýëáýð, àðãà çàì, Òºñëèéí òàéëàí, ÓÁ, 2002, ÕÕÀÀß, 84 õóóä., Ìîíãîë.

24. Áààòàð È., Ìîíãîëûí õºäºº àæ àõóéí õºãæëèéí õàíäëàãà, “Îëîí óëñ ñóäëàë” ñýòã¿¿ë, 2003, ¹1, ÓÁ, 102-108 õóóä., ªã¿¿ëýë, Ìîíãîë.

25. Áàòàà.Ä., Áýë÷ýýðèéí ìàë àæ àõóéã ýðõýëæ èðñýí ìîíãîë÷óóäûí óëàìæëàëò àðãà, Íýã ñýäýâò á¿òýýë, ÓÁ, 1998, 152 õóóä., Ìîíãîë.

26. Ýðäýíýöîãò Í., Ìîíãîëûí í¿¿äëèéí ìàë àæ àõóé, Íýã ñýäýâò á¿òýýë, ÓÁ, 1998, 302 õóóäàñ, Ìîíãîë.

27. Íàíñàëìàà Ö., Ìàë÷èí ºðõèéí àæ àõóéãàà ýðõëýí õºòëºõ òºëºâ áàéäàë, Ýðäýì øèíæèëãýýíèé áè÷èã, ¹31, ÓÁ, 2002, ÕÀÀÈÑ, 129-131 õóóä., ªã¿¿ëýë, Ìîíãîë.

28. Íÿìàà Í., Ìàë÷èí ºðõèéí îðëîãîä íîîëóóðûí ¿ç¿¿ëýõ íºëººëºë, Ýðäìèéí áè÷èã, ¹1, ÕÀÀÈÑ, ÓÁ, 1998, 51-56 õóóä., ªã¿¿ëýë, Ìîíãîë.

29. Íÿìàà Í., Ìîíãîë íîîëóóð: ýäèéí çàñàã, ñòðàòåãèéí àñóóäëóóä, Íýã ñýäýâò á¿òýýë, ÓÁ, 2002 îí, ÕÀÀÈÑ, 103 õóóä., Ìîíãîë.

30. Ðèí÷èíäîðæ Ä., Àþóëààñ õàìãààëàõ òýæýýëèéí ôîíäûí òàëààðõ çàðèì àñóóäàëä, “Ìàë àæ àõóéí øèíæëýë” òîâõèìîë, ¹5, ÓÁ, 2003, 177-181 õóóä., Ìîíãîë.

31. Æèãæèäñ¿ðýí Ñ, Áýë÷ýýðèéí ìåíåæìåíòèéí õºãæëèéí òóëãàìäñàí àñóóäëóóä, Ýðäìèéí á¿òýýë, ¹29, ÕÀÀÈÑ, ÓÁ, 1998, 44-52 õóóä., Ìîíãîë.

32. Ýðäýíýáààòàð Á., Áàòæàðãàë Í., Áýë÷ýýðèéí ìàðãààí çºð÷èë, Íýã ñýäýâò á¿òýýë, ÓÁ, 2001, Àçèéí ñàí, 107 õóóä., Ìîíãîë.

33. Áàêåé À., Ìî¸áóó Ä., Ìàë àæ àõóéí òàòâàð, äààòãàëûã òºãºëäºðæ¿¿ëýõ àñóóäàë, Òºñëèéí òàéëàí, ÕÀÀÈÑ, ÝÇÔ, ÓÁ, 2000, 24 õóóä., Ìîíãîë.

34. Íàðàíõ¿¿ Ë., Áààñàíæàâ Á., Ìàëæóóëàëòààð ìàë÷èí ºðõ¿¿äèéí îðëîãûã íýìýãä¿¿ëæ, àìüæèðãààã áàòàëãààæóóëàõ ñòðàòåãèéí ¿ð ä¿íã ¿íýëýõ íü, Òºñëèéí òàéëàí, ÓÁ, 2003, ÑÝÇß, Ìîíãîë.

35. Ýðäýíýáààòàð Á., Áàòæàðãàë Í., Àìàðñàíàà Á., Îðîëöîîíû àðãà îíîë ïðàêòèêèéí ¿íäýñëýë, õýðýãëýõ àðãà÷ëàë, Íýã ñýäýâò á¿òýýë, ÓÁ., 2001, Ìîíãîë.

36. “Õ¿íèé àþóëã¿é áàéäëûã õàíãàõ ñàéí çàñàãëàë õºòºëáºð”, Ìîíãîë Óëñûí Çàñãèéí ãàçðûí áîäëîãûí áàðèìò áè÷èã, Ìîíãîë Óëñûí Çàñãèéí ãàçðûí òîãòîîë, 2001, Ìîíãîë.

131

ÌÎÍÃÎËÛÍ ÌÀË ÀÆ ÀÕÓÉÍ ÈÐÝÝįÉ

37. Àðèóíòóóë Á., Äàøäóëàì Á íàð, Õ¿íñ, õºäºº àæ àõóéí àæèëòíû ëàâëàõ, Ýðõ ç¿éí áàðèìò áè÷ãèéí ýìõòãýë, ÓÁ, 2004, Ìîíãîë.

38. ×àäðààáàë Ã. Àðèëäèé ×., ÁÍÌÀÓ-ûí ìàë àæ àõóéã õºòëºõ ñèñòåì, Íýã ñýäýâò á¿òýýë, 1982, ÓÁ, Ìîíãîë.

39. Ñàíõ¿¿, ýäèéí çàñãèéí ÿàì, Ýäèéí çàñãèéí õºãæëèéã äýìæèõ áîëîí ÿäóóðëûã áóóðóóëàõ ñòðàòåãè Ǻâëºëäºõ ãðóïïèéí óóëçàëòûí ýìõòãýë, 2003, ÓÁ, Àíãëè 40. Ñàíõ¿¿, ýäèéí çàñãèéí ÿàì, Ìîíãîëûí õºãæëèéí òóñëàëöààíä îðóóëñàí õóâü íýìýð, ¿ð ä¿í, Ǻâëºëäºõ ãðóïïèéí óóëçàëòûí ýìõòãýë, 2003, ÓÁ, Àíãëè Интернет эх сурвалж

1.

2.

3.

4.

5.

6.

7.

8.

9.

132

http://open-government.mn/ http://www.1gate-mongolia.mn/ http://www.monmne.com/tosol.htmhttp://www.env.pmis.gov.mn/elink.php http://env.pmis.gov.mn/esubdb.php http://env.pmis.gov.mn/Clem/ http://env.pmis.gov.mn/Meteoins/Images/Day/5daymon.htmlhttp://www.un-mongolia.mn/undp http://www.gbn.mn

ÌÎÍÃÎËÛÍ ÌÀË ÀÆ ÀÕÓÉÍ ÈÐÝÝįÉ

1. Ñóäàëãààíä îðîëöñîí óäèðäàõ àæèëòàí, ìàë àæ àõóéí ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæèëòàí, ìýðãýæèëòíèé ðåñïîíäåíò ñóäàëãàà Õ¿éñ Ýð Òîî 157 Õóâü 69.7

Хавсралт хїснэгтїїд

Ìýðãýæèë

Ýì

Á¿ãä

68 60.3

225 44.4

ÕÀÀñàëáàð 100 44.4

Íèéãýì, Ýäèéí óëñ òºð çàñàã 54 26 24.0 11.6

Èíæåíåð

Áóñàä

Ä¿í

21 9.3

24 10.6

225 100.0

Áîëîâñðîë Äýýä Ò/Äóíä Äóíä Òîî 142 49 29 Õóâü 63.1 21.8 12.9

Íàñààð Áàãà 5 2.2

Ä¿í 225 100.0

18-25 26-40 41-55 56-60 61-ýýñ 6 79 96 35 9 2.7 35.1 42.7 15.5 4.0

Ä¿í 225 100.0

2. Ñóäàëãààíä îðîëöñîí ìàë÷äûí ðåñïîíäåíò ñóäàëãààíû ä¿í

Òîî Õóâü

Òîî Õóâü

Õ¿éñ Ýì 146 18.9

Ýð 629 81.1

Á¿ãä 773 100.0

Áîëîâñðîë Äýýä Ò/Äóíä Äóíä Áàãà 32 78 523 140 4.2 10.1 67.7 18.0

2-5 521 67.4

6-8 232 30.0

Òîî Õóâü

Òîî Õóâü

6-10

85 11.0

200 25.9

Àð 183 23.7

Áó 67 8.7

ÃÀ 110 14.2

Ä¿í 773 100.0

Á¿ñýýð

11-ñäýýø Õàíãàé

488 63.1

Äó 53 6.9

Ä¿í 773 100.0

Íàñààð 18-25 26-35 36-50 51-60 61-ýýñ 50 207 308 111 97 6.4 26.8 39.9 14.4 12.5

Ä¿í 773 100.0

Àæèëëàñàí æèë 1-5

Àì á¿ë 9-ñ äýýø 20 20.6

Áàðóóí

Òºâ

Ç¿¿í

ÓÁ

Ä¿í

214 27.7

168 21.7

117 15.2

20 2.5

773 100.0

254 32.9

Õî 37 4.8

Áª 63 8.2

Àéìãààð Òº ªì 33 41 4.2 5.3

Õý 81 10.5

Ñý 38 4.9

ÓÁ 33 4.2

ÑÁ 34 4.4

Ä¿í 773 100.0

3. Áýë÷ýýðèéí ìàðãààíûã õýí çîõèöóóëæ ÷àäàõ âý? Õàðèóëò Ðàäèîãîîñ Òåëåâèçýýñ Ñîíèí, õýâëýëýýñ Áàã, ñóìûí Çàñàã äàðãà, àæèëòíóóäààñ ßâóóëûí õ¿ì¿¿ñýýñ Áóñàä Õàðèóëòûí òîî á¿ãä Àñóóëãàä îðîëöñîí ìàë÷èí ºðõèéí òîî Àñóóëãàä îðîëöñîí ìàë÷èí ºðõèéí íèéò òîîíä ýçëýõ õóâü

Ýäèéí çàñãèéí á¿ñ Õàíãàé Áàðóóí Òºâ Ç¿¿í ÓÁ òîî õóâü òîî õóâü òîî õóâü òîî õóâü òîî õóâü

òîî õóâü

213 56 87

665 222 336

138 39 65

31.7 8.9 14.9

104 66 54

Á¿ãä

35.4 9.3 14.5

198 49 130

33.3 8.2 21.9

36.2 23.0 18.8

12 12 0

50.0 50.0 0.0

34.2 11.4 17.3

68 11.3 159 26.4 19 3.2 602 100.0

55 144 18 594

9.3 92 21.1 37 12.9 24.2 91 20.9 23 8.0 3.0 11 2.5 3 1.0 100.0 436 100.0 287 100.0

0 0 0 24

0.0 252 13.0 0.0 417 21.5 0.0 51 2.6 100.0 1943 100.0

182

127

147

73

14

543

33.5

23.4

27.1

13.0

2.6

100.0

133

ÌÎÍÃÎËÛÍ ÌÀË ÀÆ ÀÕÓÉÍ ÈÐÝÝįÉ

4. Áýë÷ýýðèéí ìàðãààíûã õýí çîõèöóóëæ ÷àäàõ âý? Õàðèóëò Ñóì, áàãûí Çàñàã äàðãà Íóòàã óñàíäàà íºëººòýé õ¿ì¿¿ñ Ìàë÷èä ººðñ人 Àëü íü ÷ ÷àäàõã¿é, ººð àðãà îëîõ õýðýãòýé Áóñàä Õàðèóëààã¿é Àñóóëãàä îðîëöñîí ìàë÷äûí òîî Àñóóëãàä îðîëöñîí ìàë÷äûí íèéò òîîíä ýçëýõ õóâü

Äýýä òîî õóâü 14 45.2

Òóñãàé òîî õóâü 33 44.0

Äóíä òîî õóâü 199 39.6

Áàãà òîî õóâü 49 36.6

Ä¿í òîî õóâü 295 39.7

1 8

3.2 25.8

3 26

4.0 34.7

27 222

5.4 44.1

10 58

7.5 43.3

314

0.0 42.3

8 0 0

25.8 0.0 0.0

10 2 1

13.3 2.7 1.3

45 5 5

8.9 1.0 1.0

12 2 3

9.0 1.5 2.2

75 9 9

10.1 1.2 1.2

31

100.0

75

100.0

503

100.0

134

100.0

743

100.0

4.2

10.1

67.7

18.0

100.0

5. Ìàë÷äûí ìàë àæ àõóéí ¿éëäâýðëýëèéí õýðýãöýý Ýäèéí çàñãèéí á¿ñ Õàíãàé Áàðóóí Òºâ Ç¿¿í ÓÁ Á¿ãä òîî õóâü òîî õóâü òîî õóâü òîî õóâü òîî õóâü òîî õóâü Ìàëûí òîîã íýìýãä¿¿ëýõ 181 27.2 163 27.5 113 24.4 76 27.0 8 17.0 541 26.4 Ìàëûí ¿¿ëäýð óãñààã ñàéæðóóëàõ íýìýãä¿¿ëýõ 164 24.6 132 22.3 130 28.0 84 29.8 15 31.9 525 25.6 ªºðèéí ýçýìøëèéí õóäàãòàé áîëîõ 53 8.0 62 10.5 54 11.6 15 5.3 9 19.1 193 9.4 ªºðèéí ýçýìøèë áýë÷ýýðòýé áîëîõ 59 8.9 84 14.2 37 8.0 16 5.7 7 14.9 203 9.9 Ìàëûã ýð¿¿ëæ¿¿ëýõ 130 19.5 92 15.5 89 19.2 58 20.6 5 10.6 374 18.2 ÌÀÀ-í õ¿íä õ¿÷èð àæëûã õºíãºâ÷ëºõ 67 10.1 58 9.8 36 7.8 32 11.3 3 6.4 196 9.6 òåõíèêòýé áîëîõ Áóñàä 12 1.8 1 0.2 5 1.1 1 0.4 0 0.0 19 0.9 Õàðèóëòûí òîî á¿ãä 666 100.0 592 100.0 464 100.0 282 100.0 47 100.0 2051 100.0 Àñóóëãàä îðîëöñîí ìàë÷äûí òîî 245 206 164 104 18 737 Àñóóëãàä îðîëöñîí ìàë÷äûí íèéò òîîíä 33.2 28.0 22.3 14.1 2.4 100.0 ýçëýõ õóâü Õàðèóëò

6. Ìàë÷äûí àõóéí õýðýãöýý /àì á¿ëèéí á¿ëýãëýëýýð/ Õàðèóëò Ãýðýý òîõèæóóëàõ /ýñãèé, áðåçåíò àâàõ ã.ì/ ªâºë溺í人 áàéøèíòàé áîëîõ Öàõèëãààíû ýõ ¿¿ñã¿¿ð, òåëåâåçòýé áîëîõ Àâòî õýðýãñýëòýé áîëîõ /ìàøèí, ìîòîöèêë/ À÷ëàãûí ìàë òýðýãòýé áîëîõ Áóñàä Õàðèóëòûí òîî á¿ãä Àñóóëãàä îðîëöñîí ìàë÷èí ºðõ

134

Àì á¿ëèéí á¿ëýãëýë 2-5 6-8 9-10 òîî õóâü òîî õóâü òîî õóâü

òîî

õóâü

358 182

27.9 14.2

152 76

26.2 13.1

5 11

10.4 22.9

515 269

28.1 14.7

313

24.4

138

23.8

15

31.3

466

25.4

207 171 51 1282 504

16.1 13.3 4.0 100

112 81 21 580 222

19.3 14.0 3.6 100

12 3 2 48 20

25.0 6.3 4.2 100

331 255 0 1836 746

18.0 13.9 0.0 100

Á¿ãä

ÌÎÍÃÎËÛÍ ÌÀË ÀÆ ÀÕÓÉÍ ÈÐÝÝįÉ

7. Ìàë÷èä ìàë ñ¿ðãýý äààòãàëä õàìðóóëñàí áàéäàë /Ìàë÷äûí áîëîâñðîëûí áàéäëààð/ Áîëîâñðîëîîð Äýýä Òóñãàé äóíä Äóíä òîî õóâü òîî õóâü òîî õóâü

Õàðèóëò Á¿õ ìàëàà äààòãàëä õàìðóóëñàí Çàðèì ìàëàà äààòãàëä õàìðóóëñàí Äààòãàëä õàìðóóëààã¿é Áóñàä Ìýäýõã¿é Õàðèóëòûí òîî á¿ãä

Áàãà òîî õóâü

Á¿ãä òîî õóâü

2

6.5

13

17.3

43

8.5

18

13.4

76

10.2

8 21 0 0 31

25.8 67.7 0.0 0.0 100.0

8 53 0 1 75

10.7 70.7 0.0 1.3 100.0

57 393 4 6 503

11.3 78.1 0.8 1.2 100.0

12 101 0 3 134

9.0 75.4 0.0 2.2 100.0

85 568 4 10 743

11.4 76.4 0.5 1.3 100.0

8. Ìàë ñ¿ðãèéí äààòãàëûí òàëààðõ ìàë÷äûí áîäîë /áîëîâñðîëîîð/ Õàðèóëò Çààâàë äààòãàëä õàìðóóëàõ Ñàéí äóðààð äààòãóóëàõ Äààòãóóëàõ øààðäëàãàã¿é Ìýäýõã¿é Áóñàä Õàðèóëò ºãººã¿é Õàðèóëòûí òîî á¿ãä

Áîëîâñðîëîîð Äýýä Òóñãàé äóíä Äóíä òîî õóâü òîî õóâü òîî õóâü

Áàãà òîî õóâü

Á¿ãä òîî õóâü

6 18 2 5 0 0 31

29 72 12 16 0 5 134

158 427 52 91 1 14 743

19.4 58.1 6.5 16.1 0.0 0.0 100.0

21 43 3 6 0 2 75

28.0 57.3 4.0 8.0 0.0 2.7 100.0

102 294 35 64 1 7 503

20.3 58.4 7.0 12.7 0.2 1.4 100.0

21.6 53.7 9.0 11.9 0.0 3.7 100.0

21.3 57.5 7.0 12.2 0.1 1.9 100.0

9. ßìàð òîõèîëäîëä ìàë÷èä ìàë ìàëëàõàà áîëèõ âý? Íàñààð Õàðèóëò

18-25

26-35

36-50

òîî õóâü òîî õóâü òîî õóâü Ìàëàà ãàí çóäàä àëäàæ õîðîãäóóëñàí òîõèîëäîëä 15 31.3 63 31.2 75 27.1 Õîò ñóóðèí ãàçàðò áîëîìæèéí àæèë îëäâîë 6 12.5 25 12.4 42 15.2 Õ¿¿õäýý ºíäºð áîëîâñðîë ìýäëýãòýé 7 14.6 30 14.9 21 7.6 áîëãîõûí òóëä ßìàð ÷ íºõöºëä ìàëàà îðõèõã¿é 18 37.5 82 40.6 148 53.4 Áóñàä 2 4.2 2 1.0 12 4.3 Õàðèóëòûí òîî á¿ãä 48 100.0 202 100.0 298 107.6

51-60

òîî

60-ààñ äýýø

Á¿ãä

õóâü òîî õóâü òîî õóâü

20

18.7

16

17.2

189 25.3

7

6.5

6

6.5

86

11.5

17

15.9

13

14.0

88

11.8

59 55.1 4 3.7 107 100.0

48 10 93

51.6 355 47.5 10.8 30 4.0 100.0 748 100.0

10. Ìàëã¿é áîëñîí òîõèîëäîëä ìàë÷äûí ñîíãîëò õèéõ áàéäàë /íàñíû á¿ëýãëýëýýð/ Íàñààð Õàðèóëò

18-25

26-35

òîî õóâü òîî õóâü Àõ ä¿¿ õàìààòíààñàà òóñëàìæ õ¿ñýõ 27 23.5 111 20.1 Çýýë àâàõ 21 18.3 100 18.1 Õîò ñóóðèí ãàçàð øèëæèæ, ººð àæèë ýðõëýõ 17 14.8 93 16.8 Áàéãàëèéí áàÿëàã àøèãëàõ 27 23.5 84 15.2 Õºëñººð ìàë ìàëëàõ 8 7.0 75 13.6 Óëñààñ òóñëàìæ õ¿ñýõ 14 12.2 84 15.2 Áóñàä 1 0.9 5 0.9 Õàðèóëòûí òîî á¿ãä 115 100.0 552 100.0 Àñóóëãàä îðîëöñîí ìàë÷äûí òîî 48 195 Àñóóëãàä îðîëöñîí ìàë÷äûí íèéò òîîíä 6.5 26.2 ýçëýõ õóâü

36-50

51-60

60-ààñ äýýø

Á¿ãä

òîî õóâü òîî

õóâü òîî õóâü òîî õóâü

158 19.3 170 20.8

44 54

16.5 20.2

43 51

17.6 20.9

383 19.2 396 19.8

132 16.1

40

15.0

33

13.5

315 15.8

14.0 46 17.2 33 13.5 13.3 37 13.9 25 10.2 14.0 38 14.2 50 20.5 2.4 8 3.0 9 3.7 100.0 267 100.0 244 100.0

305 15.3 254 12.7 301 15.1 43 2.2 1997 100.0

115 109 115 20 819 302

103

95

743

40.6

13.9

12.8

100.0

135

ÌÎÍÃÎËÛÍ ÌÀË ÀÆ ÀÕÓÉÍ ÈÐÝÝįÉ

11. Ìàëã¿é áîëñîí òîõèîëäîëä ìàë÷äûí ñîíãîëò õèéõ áàéäàë /ìàëûí òîîãîîð/ Õàðèóëò

0-20

Ìàëûí òîîãîîð 41-70 71-150

150-ààñ Á¿ãä äýýø òîî õóâü òîî õóâü òîî õóâü òîî õóâü òîî õóâü òîî õóâü

Àõ ä¿¿ õàìààòíààñàà òóñëàìæ õ¿ñýõ Çýýë àâàõ Õîò ñóóðèí ãàçàð øèëæèæ, ººð àæèë ýðõëýõ Áàéãàëèéí áàÿëàã àøèãëàõ Õºëñººð ìàë ìàëëàõ Óëñààñ òóñëàìæ õ¿ñýõ Áóñàä Õàðèóëòûí òîî á¿ãä Àñóóëãàä îðîëöñîí ìàë÷äûí òîî Àñóóëãàä îðîëöñîí ìàë÷äûí íèéò òîîíä ýçëýõ õóâü

21-40

98 110

17.3 19.4

102 106

19.2 20.0

84 94

18.4 20.6

84 68

23.3 18.9

18 22

17.0 386 20.8 400

19.1 19.8

73

12.9

93

17.5

79

17.3

54

15.0

19

17.9 318

15.7

95 16.8 86 15.2 88 15.5 17 3.0 567 100.0

83 15.6 75 68 12.8 48 72 13.6 67 7 1.3 9 531 100.0 456

16.4 47 13.1 11 10.5 39 10.8 15 14.7 59 16.4 19 2.0 9 2.5 2 100.0 360 100.0 106

10.4 14.2 17.9 1.9 100.0

311 256 305 44 2020

208

187

169

142

45

751

27.7

24.9

22.5

18.9

6.0

100.0

15.4 12.7 15.1 2.2 100.0

12. Ìàëã¿é áîëñîí òîõèîëäîëä ìàë÷äûí ñîíãîëò õèéõ áàéäàë /áîëîâñðîëûí á¿ëýãëýë/ Õàðèóëò Àõ ä¿¿ õàìààòíààñàà òóñëàìæ õ¿ñýõ Çýýë àâàõ Õîò ñóóðèí ãàçàð øèëæèæ, ººð àæèë ýðõëýõ Áàéãàëèéí áàÿëàã àøèãëàõ Õºëñººð ìàë ìàëëàõ Óëñààñ òóñëàìæ õ¿ñýõ Áóñàä Õàðèóëòûí òîî á¿ãä Àñóóëãàä îðîëöñîí ìàë÷äûí òîî Àñóóëãàä îðîëöñîí ìàë÷äûí íèéò òîîíä ýçëýõ õóâü

Áîëîâñðîëîîð Äýýä Òóñãàé äóíä Äóíä òîî õóâü òîî õóâü òîî õóâü

Áàãà òîî õóâü

Ä¿í òîî õóâü

11 15

14.7 20.0

18 52

9.2 26.7

268 254

20.1 19.0

68 64

20.1 18.9

365 385

18.8 19.8

16

21.3

40

20.5

204

15.3

48

14.2

308

15.9

15 7 8 3 75

20.0 9.3 10.7 4.0 100.0

37 22 20 6 195

19.0 11.3 10.3 3.1 100.0

204 176 203 25 1334

15.3 13.2 15.2 1.9 100.0

49 47 56 7 339

14.5 13.9 16.5 2.1 100.0

305 15.7 252 13.0 287 14.8 41 2.1 1943 100.0

29

72

493

128

722

4.0

10.0

68.3

17.7

100.0

13. Õ¿íä õ¿÷èð àæëûí òàëààðõ ìàë÷äûí áîäîë /ìàëûí òîîãîîð/ Õàðèóëò

Ìàë õàðèóëàõ Ìàë óñëàõ Òºë áîéæóóëàõ Í¿¿äýë õèéõ Ñ¿¿, öàãààí èäýý áîëîâñðóóëàõ Ìàë íîîñëîõ, ñàìíàõ Õàäëàí òýæýýë áýëòãýõ Áóñàä Õàðèóëòûí òîî á¿ãä Àñóóëãàä îðîëöñîí ìàë÷äûí òîî Àñóóëãàä îðîëöñîí ìàë÷äûí íèéò òîîíä ýçëýõ õóâü 136

Íýã õ¿íä íîãäîõ ìàëûí òîîíû á¿ëýãëýëò /áîãîîð/ 0-20 21-40 41-70 71-150 150-ààñ äýýø òîî õóâü òîî õóâü òîî õóâü òîî õóâü òîî õóâü 22 4.5 38 7.8 29 6.6 28 7.9 4 3.7 47 9.6 36 7.4 41 9.4 31 8.8 14 13.0 64 13.1 76 15.6 81 18.5 57 16.1 17 15.7 128 26.2 134 27.6 97 22.1 82 23.2 12 11.1

Á¿ãä òîî õóâü 121 6.5 169 9.0 295 15.7 453 24.2

16 3.3 50 10.2 140 28.7 21 4.3 488 100.0

27 5.6 20 4.6 11 3.1 9 8.3 83 4.4 53 10.9 43 9.8 34 9.6 13 12.0 193 10.3 117 24.1 111 25.3 95 26.8 35 32.4 498 26.6 5 1.0 16 3.7 16 4.5 4 3.7 62 3.3 486 100.0 438 100.0 354 100.0 108 100.0 1874 100.0

194

184

165

141

44

728

26.6

25.3

22.7

19.4

6.0

100.0

ÌÎÍÃÎËÛÍ ÌÀË ÀÆ ÀÕÓÉÍ ÈÐÝÝįÉ

14. Ìàë÷èí ºðõèéí ç¿ãýýñ õîò àéëòàéãàà ãîë òºëºâ õàìòðàí õèéäýã àæèë Íýã õ¿íä íîãäîõ ìàëûí òîîíû á¿ëýãëýëò /áîãîîð/ 0-20 21-40 41-70 71-150 150-ààñ äýýø òîî õóâü òîî õóâü òîî õóâü òîî õóâü òîî õóâü Ìàëàà õàðèóëàõ 170 31.2 147 28.9 152 34.0 119 32.2 35 27.1 Ñ¿¿, öàãààí èäýý áýëòãýõ 25 4.6 34 6.7 26 5.8 16 4.3 5 3.9 Òºë áîéæóóëàõ 75 13.8 75 14.8 68 15.2 54 14.6 26 20.2 Õàäëàí òýæýýë áýëòãýõ 120 22.0 101 19.9 82 18.3 79 21.4 23 17.8 Ò¿¿õèé ýäýý çàõ çýýëä õóäàëäàí áîðëóóëàõ 41 7.5 45 8.9 26 5.8 22 5.9 10 7.8 Ìàë íîîñëîõ, ìàë íÿäëàõ 101 18.5 101 19.9 89 19.9 77 20.8 28 21.7 Áóñàä 13 2.4 5 1.0 4 0.9 3 0.8 2 1.6 Õàðèóëòûí òîî á¿ãä 545 100.0 508 100.0 447 100.0 370 100.0 129 100.0 Àñóóëãàä îðîëöñîí ìàë÷äûí òîî 209 189 172 144 48 Àñóóëãàä îðîëöñîí ìàë÷äûí íèéò òîîíä 27.4 24.8 22.6 18.9 6.3 ýçëýõ õóâü Õàðèóëò

Á¿ãä òîî 623 106 298 405

õóâü 31.2 5.3 14.9 20.3

144 7.2 396 19.8 27 1.4 1999 100.0 762 100.0

15. Ìàë÷èí ºðõèéí ç¿ãýýñ õîò àéëòàéãàà ãîë òºëºâ õàìòðàí õèéäýã àæèë Õàðèóëò Ìàëàà õàðèóëàõ Ñ¿¿, öàãààí èäýý áýëòãýõ Òºë áîéæóóëàõ Õàäëàí òýæýýë áýëòãýõ Ò¿¿õèé ýäýý çàõ çýýëä õóäàëäàí áîðëóóëàõ Ìàë íîîñëîõ, ìàë íÿäëàõ Áóñàä Õàðèóëòûí òîî á¿ãä Àñóóëãàä îðîëöñîí ìàë÷äûí òîî Àñóóëãàä îðîëöñîí ìàë÷äûí íèéò òîîíä ýçëýõ õóâü

Àì á¿ëèéí á¿ëýãëýë 2-5 6-8 9-10 òîî õóâü òîî õóâü òîî õóâü 428 32.2 172 28.3 17 37.8 65 4.9 39 6.4 0 0.0 199 15.0 91 15.0 6 13.3 255 19.2 132 21.7 13 28.9

òîî 617 104

97 265 19 1328 507

143 394 0 1658 754

67.2

7.3 20.0 1.4 100.0

42 124 7 607 227

6.9 20.4 1.2 100.0

30.1

4 5 0 45 20

8.9 11.1 0.0 100.0

2.65

Á¿ãä õóâü 37.2 6.3 0.0 24.1

400

8.6 23.8 0.0 100.0

100

16. Ìàë÷èí ºðõèéí ç¿ãýýñ õîò àéëòàéãàà ãîë òºëºâ õàìòðàí õèéäýã àæèë Õàðèóëò Ìàëàà õàðèóëàõ Ñ¿¿, öàãààí èäýý áýëòãýõ Òºë áîéæóóëàõ Õàäëàí òýæýýë áýëòãýõ Ò¿¿õèé ýäýý çàõ çýýëä õóäàëäàí áîðëóóëàõ Ìàë íîîñëîõ, ìàë íÿäëàõ Áóñàä Õàðèóëòûí òîî á¿ãä Àñóóëãàä îðîëöñîí ìàë÷äûí òîî Àñóóëãàä îðîëöñîí ìàë÷äûí íèéò òîîíä ýçëýõ õóâü

Õàíãàé òîî õóâü 231 35.2 23 3.5 49 7.5 161 24.5

Ýäèéí çàñãèéí á¿ñ Áàðóóí Òºâ Ç¿¿í ÓÁ òîî õóâü òîî õóâü òîî õóâü òîî õóâü 173 28.3 99 27.0 100 33.3 11 33.3 48 7.8 16 4.4 14 4.7 2 6.1 122 19.9 39 10.7 73 24.3 5 15.2 104 17.0 69 18.9 60 20.0 6 18.2

Á¿ãä òîî õóâü 614 31.2 103 5.2 288 14.6 400 20.3

60 9.1 36 5.9 36 9.8 8 2.7 131 19.9 127 20.8 88 24.0 43 14.3 2 0.3 2 0.3 19 5.2 2 0.7 657 100.0 612 100.0 366 100.0 300 100.0

3 9.1 143 7.3 4 12.1 393 20.0 2 6.1 27 1.4 33 100.0 1968 100.0

248

207

161

115

19

750

33.1

27.6

21.5

15.3

2.5

100.0

137

ÌÎÍÃÎËÛÍ ÌÀË ÀÆ ÀÕÓÉÍ ÈÐÝÝįÉ

17. Ìàë÷äûí õîò àéëòàéãàà õàìòðàí õºðºí㺠ãàðãàõ ñàíàë /2 õ¿ðòýëõ õàðèóëòûã ñîíãîñîí/ Ýäèéí çàñãèéí á¿ñ Õàíãàé Áàðóóí Òºâ Ç¿¿í ÓÁ Á¿ãä òîî õóâü òîî õóâü òîî õóâü òîî õóâü òîî õóâü òîî õóâü

Õàðèóëò

ÌÀÀ-í ¿éëäâýðëýëèéí òåõíèê õýðýãñýë 62 õóäàëäàí àâàõ Õàøàà õîðîî áàðèõ, õóäàã ãàðãàõ 107 Á¿òýýãäýõ¿¿íýý áîðëóóëàõ, õóäàëäàà õèéõ 75 Ìàëûí ¿¿ëäýð, óãñààã ñàéæðóóëàõ 99 Õºðºí㺺ð õàìòðàõ ñýòãýë ç¿éí áýëòãýë àëãà 61 Áóñàä 4 Õàðèóëòûí òîî á¿ãä 408 Àñóóëãàä îðîëöñîí ìàë÷äûí òîî 247 Àñóóëãàä îðîëöñîí ìàë÷äûí íèéò òîîíä 33.0 ýçëýõ õóâü

15.2

72

18.8

53

17.1

41

20.8

5

16.1

233 17.5

26.2 122

31.9

104 33.5

54

27.4

13

41.9

400 30.1

18.4

58

15.2

47

15.2

36

18.3

1

3.2

217 16.3

24.3

82

21.5

81

26.1

39

19.8

5

16.1

306 23.0

15.0 48 12.6 22 7.1 24 12.2 1.0 0 0.0 3 1.0 3 1.5 100.0 382 100.0 310 100.0 197 100.0

5 16.1 160 12.0 2 6.5 12 0.9 31 100.0 1328 100.0

207

164

111

19

748

27.7

21.9

14.8

2.5

100.0

18. Ìàë÷äûí õîò àéëòàéãàà õàìòðàí õºðºí㺠ãàðãàõ ñàíàë /2 õ¿ðòýëõ õàðèóëòûã ñîíãîñîí/ Õàðèóëò ÌÀÀ-í ¿éëäâýðëýëèéí òåõíèê õýðýãñýë õóäàëäàí àâàõ Õàøàà õîðîî áàðèõ, õóäàã ãàðãàõ Á¿òýýãäýõ¿¿íýý áîðëóóëàõ, õóäàëäàà õèéõ Ìàëûí ¿¿ëäýð, óãñààã ñàéæðóóëàõ Õºðºí㺺ð õàìòðàõ ñýòãýë ç¿éí áýëòãýë àëãà Áóñàä Õàðèóëòûí òîî á¿ãä Àñóóëãàä îðîëöñîí ìàë÷äûí òîî Àñóóëãàä îðîëöñîí ìàë÷äûí íèéò òîîíä ýçëýõ õóâü

138

Ýäèéí çàñãèéí á¿ñ Äýýä Òóñãàé äóíä Äóíä òîî õóâü òîî õóâü òîî õóâü

Áàãà òîî õóâü

Ä¿í òîî õóâü

9

17.6

28

21.7

159

17.8

36

15.9

232

17.9

12

23.5

38

29.5

267

30.0

70

30.8

387

29.8

7

13.7

16

12.4

154

17.3

38

16.7

215

16.6

12

23.5

26

20.2

208

23.3

49

21.6

295

22.7

11 0 51

21.6 0.0 100.0

20 1 129

15.5 0.8 100.0

96 7 891

10.8 0.8 100.0

29 5 227

12.8 2.2 100.0

156 12.0 13 1.0 1298 100.0

29

74

497

131

731

4.0

10.1

68.0

17.9

100.0

ÌÎÍÃÎËÛÍ ÌÀË ÀÆ ÀÕÓÉÍ ÈÐÝÝįÉ

19. Ìàë÷äûí õîò àéëòàéãàà õàìòðàí õºðºí㺠ãàðãàõ ñàíàë /2 õ¿ðòýëõ õàðèóëòûã ñîíãîñîí/ Õàðèóëò

Íýã õ¿íä íîãäîõ ìàëûí òîîíû á¿ëýãëýëò /áîãîîð/ 0-20 21-40 41-70 71-150 150-ààñ Á¿ãä äýýø òîî õóâü òîî õóâü òîî õóâü òîî õóâü òîî õóâü òîî õóâü

ÌÀÀ-í ¿éëäâýðëýëèéí òåõíèê õýðýãñýë 50 14.2 58 õóäàëäàí àâàõ Õàøàà õîðîî áàðèõ, õóäàã ãàðãàõ 112 31.9 111 Á¿òýýãäýõ¿¿íýý áîðëóóëàõ, õóäàëäàà õèéõ 59 16.8 54 Ìàëûí ¿¿ëäýð óãñààã ñàéæðóóëàõ 68 19.4 83 Õºðºí㺺ð õàìòðàõ ñýòãýë ç¿éí áýëòãýë àëãà 56 16.0 39 Áóñàä 6 1.7 3 Õàðèóëòûí òîî á¿ãä 351 100.0 348 Àñóóëãàä îðîëöñîí ìàë÷äûí òîî 208 189 Àñóóëãàä îðîëöñîí ìàë÷äûí íèéò òîîíä 27.4 24.9 ýçëýõ õóâü

16.7

62

20.3

51

19.7

16

18.6

237 17.6

31.9

98

32.0

64

24.7

22

25.6

407 30.1

15.5

51

16.7

42

16.2

14

16.3

220 16.3

23.9

65

21.2

70

27.0

22

25.6

308 22.8

11.2 26 8.5 31 12.0 0.9 4 1.3 1 0.4 100.0 306 100.0 259 100.0

12 14.0 164 12.1 0 0.0 14 1.0 86 100.0 1350 100.0

172

144

47

760

22.6

18.9

6.2

100.0

20. Ìàë àæ àõóéí õ¿íä õ¿÷èð àæëûã õºíãºâ÷ëºõ òàëààðõ ìàë÷äûí ñàíàë Àì á¿ëèéí á¿ëýãëýë 2-5 6-8 9-10 òîî õóâü òîî õóâü òîî õóâü 70 8.7 37 10.2 3 10.0

òîî 110

õóâü 9.5

Áóñàäòàé õºäºëìºðºº õîðøèõ Õ¿íä õ¿÷èð àæèëä òåõíèê õýðýãñýë àøèãëàõ Áóñàä Õàðèóëòûí òîî á¿ãä

397

49.1

174

47.8

12

40.0

583

50.1

317 24 808

39.2 3.0 100.0

139 14 364

38.2 3.8 100.0

15 0 30.0

50.0 0.0 100.0

471 0 1164

40.5 0.0 100.0

Àñóóëãàä îðîëöñîí ìàë÷äûí òîî Àñóóëãàä îðîëöñîí ìàë÷äûí íèéò òîîíä ýçëýõ õóâü

480

214

20

714

67.2

30

2.8

100.0

Õàðèóëò Õºëñººð õ¿í àæèëëóóëàõ

Á¿ãä

21. Ìàë àæ àõóéí õ¿íä õ¿÷èð àæëûã õºíãºâ÷ëºõ òàëààðõ ìàë÷äûí ñàíàë Ýäèéí çàñãèéí á¿ñ Õàíãàé Áàðóóí Òºâ Ç¿¿í ÓÁ Á¿ãä òîî õóâü òîî õóâü òîî õóâü òîî õóâü òîî õóâü òîî õóâü Õºëñººð õ¿í àæèëëóóëàõ 33 9.1 38 9.9 24 9.3 10 5.9 1 6.3 106 8.9 Áóñàäòàé õºäºëìºðºº õîðøèõ 185 51.1 183 47.7 127 49.0 84 49.4 2 12.5 581 48.8 Õ¿íä õ¿÷èð àæèëä òåõíèê õýðýãñýë àøèãëàõ 135 37.3 155 40.4 100 38.6 73 42.9 9 56.3 472 39.6 Áóñàä 9 2.5 8 2.1 8 3.1 3 1.8 4 25.0 32 2.7 Õàðèóëòûí òîî á¿ãä 362 100.0 384 100.0 259 100.0 170 100.0 16 100.0 1191 100.0 Àñóóëãàä îðîëöñîí ìàë÷äûí òîî 237 201 158 101 14 711 Àñóóëãàä îðîëöñîí ìàë÷äûí íèéò òîîíä 33.3 28.3 22.2 14.2 2.0 100.0 ýçëýõ õóâü Õàðèóëò

139

ÌÎÍÃÎËÛÍ ÌÀË ÀÆ ÀÕÓÉÍ ÈÐÝÝįÉ

22. Çàõ çýýëä øèëæñýíýýñ õîéø ìàë àæ àõóéí ò¿¿õèé ýä, á¿òýýãäýõ¿¿íèé ¿íèéí ººð÷ëºëòèéã õàðãàëçàí àæ àõóéãàà õýðõýí çîõèöóóëàí ýðõýëæ áàéíà âý? Õàðèóëò

Ýäèéí çàñãèéí á¿ñ Õàíãàé Áàðóóí Òºâ Ç¿¿í ÓÁ Á¿ãä òîî õóâü òîî õóâü òîî õóâü òîî õóâü òîî õóâü òîî õóâü

Ñ¿ðãèéí á¿òýö, òîî òîëãîéã ººð÷èëñºí

71

18.6 125

31.8

74

27.0

26

15.3

6

24.0

302 24.3

¯¿ëäýð, óãñààã ñàéæðóóëæ áàéãàà

67

17.6

81

20.6

77

28.1

41

24.1

9

36.0

275 22.1

Çàõ çýýëä îéðòîí øèëæèæ áàéãàà

53

13.9

75

19.1

35

12.8

25

14.7

8

32.0

196 15.8

85

22.3

73

18.6

37

13.5

22

12.9

0

0.0

217 17.5

Çîõèöóóëæ ÷àäàõã¿é áàéãàà

96

25.2

37

9.4

50

18.2

49

28.8

1

4.0

233 18.7

Áóñàä

9

2.4

2

0.5

1

0.4

7

4.1

1

4.0

20

Á¿òýýãäýõ¿¿í, ò¿¿õèé ýäýý áîðëóóëàõ àðãà õýëáýðýý ººð÷èëñºí

1.6

Õàðèóëòûí òîî á¿ãä

381 100.0 393 100.0 274 100.0 170 100.0

25 100.0 1243 100.0

Àñóóëãàä îðîëöñîí ìàë÷äûí òîî

238

206

161

109

19

733

32.5

28.1

22.0

14.9

2.6

100.0

Àñóóëãàä îðîëöñîí ìàë÷äûí íèéò òîîíä ýçëýõ õóâü

23. Çàõ çýýëä øèëæñýíýýñ õîéø ìàë àæ àõóéí ò¿¿õèé ýä, á¿òýýãäýõ¿¿íèé ¿íèéí ººð÷ëºëòèéã õàðãàëçàí àæ àõóéãàà õýðõýí çîõèöóóëàí ýðõýëæ áàéíà âý? Õàðèóëò

Ä¿í òîî õóâü

Ñ¿ðãèéí á¿òýö, òîî òîëãîéã ººð÷èëñºí

18

34.0

36

30.8

188

22.6

57

26.3

299

24.5

¯¿ëäýð, óãñààã ñàéæðóóëæ áàéãàà

16

30.2

36

30.8

179

21.5

43

19.8

274

22.5

Çàõ çýýëä îéðòîí øèëæèæ áàéãàà

6

11.3

13

11.1

137

16.4

33

15.2

189

15.5

7

13.2

16

13.7

147

17.6

36

16.6

206

16.9

Çîõèöóóëæ ÷àäàõã¿é áàéãàà

4

7.5

12

10.3

171

20.5

45

20.7

232

19.0

Áóñàä

2

3.8

4

3.4

11

1.3

3

1.4

20

1.6

Õàðèóëòûí òîî á¿ãä

53

100.0

117

100.0

833

100.0

217

100.0

Àñóóëãàä îðîëöñîí ìàë÷äûí òîî

29

66

493

130

718

4.0

9.2

68.7

18.1

100.0

Á¿òýýãäýõ¿¿í, ò¿¿õèé ýäýý áîðëóóëàõ àðãà õýëáýðýý ººð÷èëñºí

Àñóóëãàä îðîëöñîí ìàë÷äûí íèéò òîîíä ýçëýõ õóâü

140

Ìàë÷äûí áîëîâñðîëûí ò¿âøèí Äýýä Òóñãàé äóíä Äóíä Áàãà òîî õóâü òîî õóâü òîî õóâü òîî õóâü

1220 100.0

ÌÎÍÃÎËÛÍ ÌÀË ÀÆ ÀÕÓÉÍ ÈÐÝÝįÉ

24. Çàõ çýýëä øèëæñýíýýñ õîéø ìàë àæ àõóéí ò¿¿õèé ýä, á¿òýýãäýõ¿¿íèé ¿íèéí ººð÷ëºëòèéã õàðãàëçàí àæ àõóéãàà õýðõýí çîõèöóóëàí ýðõýëæ áàéíà âý? Õàðèóëò

26-35

Íàñààð 36-50

òîî õóâü òîî õóâü òîî õóâü òîî

60-ààñ Á¿ãä äýýø õóâü òîî õóâü òîî õóâü

Ñ¿ðãèéí á¿òýö, òîî òîëãîéã ººð÷èëñºí

44

38.3 178 34.2 256

33.2

95

33.1

93

37.3

666 34.3

¯¿ëäýð, óãñààã ñàéæðóóëæ áàéãàà

15

13.0

52

10.0

85

11.0

40

13.9

29

11.6

221 11.4

Çàõ çýýëä îéðòîí øèëæèæ áàéãàà

15

13.0

90

17.3 134

17.4

53

18.5

43

17.3

335 17.2

15

13.0

71

13.7 108

14.0

27

9.4

30

12.0

251 12.9

Çîõèöóóëæ ÷àäàõã¿é áàéãàà

25

21.7 111 21.3 170

22.0

64

22.3

49

19.7

419 21.6

Áóñàä

1

0.9

2.5

8

2.8

5

2.0

51

Á¿òýýãäýõ¿¿í, ò¿¿õèé ýäýý áîðëóóëàõ àðãà õýëáýðýý ººð÷èëñºí

18-25

18

3.5

19

51-60

2.6

Õàðèóëòûí òîî á¿ãä

115 100.0 520 100.0 772 100.0 287 100.0 249 100.0 1943 100.0

Àñóóëãàä îðîëöñîí ìàë÷äûí òîî

49

202

301

109

95

756

6.5

26.7

39.8

14.4

12.6

100.0

Àñóóëãàä îðîëöñîí ìàë÷äûí íèéò òîîíä ýçëýõ õóâü

25. Õ¿¿õäèéí èðýýä¿éí òàëààðõ ìàë÷äûí áîäîë Õàðèóëò

Ýäèéí çàñãèéí á¿ñ Õàíãàé Áàðóóí Òºâ Ç¿¿í ÓÁ Á¿ãä òîî õóâü òîî õóâü òîî õóâü òîî õóâü òîî õóâü òîî õóâü

ªºðèéí àæëûã çàëãàìæëàõ ìàë÷èí áîëãîõ 44

10.4

26

6.5

67

21.8

26

14.0

4

16.0

167 12.5

Ôåðìåðèéí àæ àõóéí ýçýí áîëãîõ

7.3

31

7.8

32

10.4

6

3.2

1

4.0

101

Õ¿¿õä¿¿ä ººðñ人 øèéäýã 147

34.7 172

43.1

86

28.0

61

32.8

5

20.0

471 35.1

Ñàéí áîëîâñðîë ýçýìø¿¿ëýõ

190

44.8 166

41.6

119

38.8

93

50.0

15

60.0

583 43.5

Áóñàä

12

2.8

1.0

3

1.0

0

0.0

0

0.0

19

Õàðèóëòûí òîî á¿ãä

424 100.0 399 100.0 307 100.0 186 100.0

25 100.0 1341 100.0

Àñóóëãàä îðîëöñîí ìàë÷äûí òîî

245

209

165

110

19

748

32.8

27.9

22.1

14.7

2.5

100.0

Àñóóëãàä îðîëöñîí ìàë÷äûí íèéò òîîíä ýçëýõ õóâü

31

4

7.5

1.4

141

ÌÎÍÃÎËÛÍ ÌÀË ÀÆ ÀÕÓÉÍ ÈÐÝÝįÉ

26. Ìàë àæ àõóéí ¿éëäâýðëýë ýðõýëæ áàéãààäàà ñýòãýë õàíãàëóóí áàéãàà íü ìàë÷äûí íàñíààñ õàìààðàõ íü Õàðèóëò

26-35

Íàñààð 36-50

òîî õóâü òîî õóâü òîî õóâü òîî

60-ààñ Á¿ãä äýýø õóâü òîî õóâü òîî õóâü

Àìüæèðãààíû ìààíü ãîë ýõ ¿¿ñâýð ó÷èð

30

28.6 144 31.3

227

30.7

66

29.7

57

27.9

524 30.3

Ìèíèé õàìãèéí ñàéí õèéæ ÷àääàã àæèë

16

15.2

72

15.7

107

14.5

35

15.8

31

15.2

261 15.1

Ìàë àæ àõóé àøèãòàé ó÷èð

19

18.1

92

20.0

155

20.9

51

23.0

44

21.6

361 20.9

Áàéíãà ýð¿¿ë àãààðò àæèëëàäàã ó÷èð

12

11.4

53

11.5

72

9.7

19

8.6

23

11.3

179 10.3

ªâ çàëãàìæëàí ýðõýëæ èðñýí àæèë

21

20.0

61

13.3

129

17.4

35

15.8

37

18.1

283 16.3

ßìàð íýã äàðàìò øàõàëòàíä áàéäàãã¿é ó÷èð

6

5.7

34

7.4

42

5.7

16

7.2

11

5.4

109

6.3

1

1.0

4

0.9

8

1.1

0

0.0

1

0.5

14

0.8

Áóñàä

18-25

51-60

Õàðèóëòûí òîî á¿ãä

105 100.0 460 100.0 740 100.0 222 100.0 204 100.0 1731 100.0

Àñóóëãàä îðîëöñîí ìàë÷äûí òîî

40

161

259

80

71

611

6.5

26.4

42.4

13.1

11.6

100.0

Àñóóëãàä îðîëöñîí ìàë÷äûí íèéò òîîíä ýçëýõ õóâü

27. Ìàë àæ àõóéí ¿éëäâýðëýë ýðõýëæ áàéãààäàà ñýòãýë õàíãàëóóí áàéãàà íü ìàë÷äûí áîëîâñðîëîîñ õàìààðàõ íü Õàðèóëò

Ä¿í òîî õóâü

Àìüæèðãààíû ìààíü ãîë ýõ ¿¿ñâýð ó÷èð

17

29.3

57

32.9

360

31.0

81

26.8

515

38.6

Ìèíèé õàìãèéí ñàéí õèéæ ÷àääàã àæèë

11

19.0

12

6.9

182

15.7

49

16.2

254

19.0

Ìàë àæ àõóé àøèãòàé ó÷èð

17

29.3

47

27.2

238

20.5

57

18.9

Áàéíãà ýð¿¿ë àãààðò àæèëëàäàã ó÷èð

3

5.2

11

6.4

118

10.2

39

12.9

171

12.8

ªâ çàëãàìæëàí ýðõýëæ èðñýí àæèë

7

12.1

29

16.8

184

15.9

54

17.9

274

20.5

ßìàð íýã äàðàìò øàõàëòàíä áàéäàãã¿é ó÷èð

3

5.2

16

9.2

65

5.6

22

7.3

106

7.9

Áóñàä

0

0.0

1

0.6

13

1.1

0

0.0

14

1.0

Õàðèóëòûí òîî á¿ãä

58

100.0

173

100.0 1160 100.0

302

100.0

Àñóóëãàä îðîëöñîí ìàë÷äûí òîî

21

59

412

106

598

3.5

9.9

68.9

17.7

100.0

Àñóóëãàä îðîëöñîí ìàë÷äûí íèéò òîîíä ýçëýõ õóâü

142

Ìàë÷äûí áîëîâñðîëûí ò¿âøèí Äýýä Òóñãàé äóíä Äóíä Áàãà òîî õóâü òîî õóâü òîî õóâü òîî õóâü

0.0

1334 100.0

ÌÎÍÃÎËÛÍ ÌÀË ÀÆ ÀÕÓÉÍ ÈÐÝÝįÉ

28. Òºðèéí çàõèðãàà, áîëîâñðîë, ýð¿¿ë ìýíäèéí áàéãóóëëàãûí ¿éë÷èëãýýíèé òàëààðõ ìàë÷äûí ñàíàà áîäîë ¹ 1.

2.

3.

4.

5.

¯éë÷èëãýýíèé òºðºë Ñóìûí àæèë Ñóðãóóëèéí ¿éë àæèëëàãàà Ìàë ýìíýëãèéí ¿éë÷èëãýý Õóóëü, õ¿÷íèé áàéãóóëëàãóóäûí ¿éë÷èëãýý Õàðèëöàà, õîëáîîíû ¿éë÷èëãýý

Õàíãàëòòàé Òîî Õóâü 160 20.7 107 13.9 177 22.9 356 46.1 152 19.7

¯íýëãýý Äóíä çýðýã Òîî Õóâü 412 53.3 355 45.9 411 53.2 304 39.3 315 40.8

Õàíãàëòã¿é Òîî Õóâü 201 26.0 311 40.2 185 23.9 113 14.6 306 39.5

143

ÌÎÍÃÎËÛÍ ÌÀË ÀÆ ÀÕÓÉÍ ÈÐÝÝįÉ

ХУУЛИЙН Хуулийн лавлагаа № 1

ЛАВЛАГААНЫ

ХАВСРАЛТ

Ãàçðûí òóõàé õóóëü: Ãàçàð àøèãëàõ, áýë÷ýýðèéã õýðõýí õóâààðèëàí àøèãëàõ, îðîí íóòãèéí çàñàã çàõèðãààíû áàéãóóëëàãà, èðãýäèéí ýðõ, ¿¿ðãèéí òàëààð Ãàçðûí òóõàé õóóëüä äàðààõü áàéäëààð òóñãàñàí áàéíà.

4 дїгээр зїйл. Тєрєєс газрын талаар баримтлах зарчим

4.1. Òºðººñ ãàçðûí òàëààð äàðààõü çàð÷ìûã áàðèìòàëíà: 4.1.2. Ãàçàð òºðèéí õÿíàëò, õàìãààëàëòàä áàéõ; 4.1.3. Ãàçàð ºì÷ëºõ, ýçýìøèõ, àøèãëàõàä øóäàðãà ¸ñ, òýãø áàéäëûã õàíãàõ; 5 дугаар зїйл. Газар ємчлєгч

5.1.

5.2.

Ìîíãîë Óëñûí èðãýäýä ºì÷ë¿¿ëñíýýñ áóñàä ãàçàð òºðèéí ºì÷ ìºí. Áýë÷ýýð, íèéòèéí ýäýëáýðèéí áà óëñûí òóñãàé õýðýãöýýíèéõýýñ áóñàä ãàçðûã çºâõºí Ìîíãîë Óëñûí èðãýíä ºì÷ë¿¿ëæ áîëíî.

6 дугаар зїйл. Газар эзэмшигч, ашиглагч

6.2.

6.2.1.

6.2.2.

6.2.3.

6.2.4.

6.2.5.

Õóóëüä ººðººð çààãààã¿é áîë äàðààõü ãàçðûã òºðèéí çîõèõ øàòíû áàéãóóëëàãûí õÿíàëò, çîõèöóóëàëòòàéãààð íèéòýýð àøèãëàíà: áýë÷ýýð, áýë÷ýýð äýõ óñò öýã, õóæèð, ìàðàà á¿õèé ãàçàð; õîò, òîñãîí, áóñàä ñóóðèíû íèéòèéí ýäýëáýðèéí ãàçàð; çàì, øóãàì ñ¿ëæýýíèé ãàçàð; îéí ñàí á¿õèé ãàçàð; óñíû ñàí á¿õèé ãàçàð.

7 дугаар зїйл. Газрын тєлбєр

7.1.

7.2.

Ãàçàð ýçýìøèæ, àøèãëàæ áàéãàà èðãýí, àæ àõóéí íýãæ, áàéãóóëëàãà çîõèõ õóóëü òîãòîîìæ, ãýðýýíèé äàãóó ãàçðûí òºëáºð òºëíº. Ãàçðûí òºëáºðèéí õýìæýý, ò¿¿íèéã õºíãºëºõ, ÷ºëººëºõ, çàðöóóëàõ æóðìûã õóóëèàð òîãòîîíî.

8 дугаар зїйл. Хилийн цэс, газар усны нэр, газар усны нэрийн болон газрын сангийн зураг

8.1.

Àéìàã, íèéñëýë, ñóì, ä¿¿ðýã á¿ð õèëèéí öýñ, ãàçàð óñíû íýðèéí áîëîí ãàçðûí ñàíãèéí çóðàãòàé áàéíà.

16 дугаар зїйл. Тусгай хэрэцээний газар

16.1.6. àéìàã äóíäûí îòðûí áýë÷ýýð; 16.1.7. óëñûí òýæýýëèéí ñàíãèéí õàäëàíãèéí òàëáàé.

52 дугаар зїйл. Бэлчээр, тїїнийг зохистой ашиглах, хамгаалах

52.1. Ñóì, ä¿¿ðãèéí Èðãýäèéí Һ뺺ëºã÷äèéí Õóðàë òóõàéí íóòãèéí îíöëîã, áýë÷ýýðèéã àøèãëàæ èðñýí óëàìæëàë, çîõèñòîé àøèãëàõ, õàìãààëàõ, íºõºí ñýðãýýõ øààðäëàãûã õàðãàëçàí ºâºë溺, õàâàðæàà, çóñëàí, íàìàðæàà, îòðûí íººö íóòàã ãýñýí åðºíõèé õóâààðèéí äàãóó ãàçàð çîõèîí áàéãóóëàëòûí òºëºâëºãººíä òóñãàí áàòàëíà.

144

ÌÎÍÃÎËÛÍ ÌÀË ÀÆ ÀÕÓÉÍ ÈÐÝÝįÉ

52.2. Çóñëàí, íàìàðæàà áîëîí îòðûí áýë÷ýýðèéã áàã, õîò àéëààð õóâààðèëæ íèéòýýð àøèãëàíà. Òóõàéí æèëèéí áýë÷ýýðèéí ãàðö, èðãýäèéí ñàíàëûã õàðãàëçàí ºâºë溺, õàâàðæààíû áýë÷ýýðèéã ìàëààñ ÷ºëººëºõ, ìàë îðóóëàõ õóãàöààã ñóì, ä¿¿ðãèéí Çàñàã äàðãà òîãòîîæ, áàã, õîðîîíû Çàñàã äàðãà, èðãýä ìºðäºæ õýðýãæ¿¿ëíý. ªâºë溺, õàâàðæààíû òîäîðõîé íóòàã áýë÷ýýðèéã òàëõëàãäàõààñ õàìãààëàõ, íºõºí ñýðãýýõ çîðèëãîîð òóõàéí á¿ñ íóòãèéí îíöëîã, áýë÷ýýð àøèãëàæ èðñýí óëàìæëàë, ãàçðûí äààö, ÷àäàâõèéã õàðãàëçàí, áàãèéí Èðãýäèéí Íèéòèéí Õóðëûí ñàíàëûã ¿íäýñëýí ñóìûí Çàñàã äàðãà ìàë÷äàä áîëçîë, ãýðýýíèé äàãóó õýñýã á¿ëãýýð àøèãëóóëæ áîëíî.

52.4. Àéìàã, íèéñëýë, ñóì, ä¿¿ðãèéí Èðãýäèéí Һ뺺ëºã÷äèéí Õóðàë íü áàéãàëü îð÷èí, íèéãýì, ýäèéí çàñãèéí íºõöºë áàéäëûã õàðãàëçàí íóòàã äýâñãýðòýý áýë÷ýýðèéí áîëîí ñóóðèí ìàë ìàëëàãààíû á¿ñ íóòãèéã òîãòîîæ áîëíî.

52.5. Ýð÷èìæñýí ñóóðèí ìàë àæ àõóé ýðõëýõ áîëîí òýæýýâýð àìüòíûã ºñãºí ¿ðæ¿ ¿ëýõ çî ðèëãîîð õàøñàí áýë÷ýýð èéã èðãýí, àæ àõóéí íýãæ, áàéãóóëëàãàä óëèðàë õàðãàëçàõã¿é òîäîðõîé áîëçîë, ãýðýýíèé äàãóó àøèãëóóëæ áîëíî.

52.6. Ýíý õóóëèéí 52.1-ä çààñàí åðºíõèé õóâààðü, 52.4, 52.5-ä çààñàí ãàçðûí õýìæýý áîëîí óã ãàçðûã àøèãëóóëàõòàé õîëáîãäñîí æóðìûã òóõàéí øàòíû Èðãýäèéí Һ뺺ëºã÷äèéí Õóðàë òîãòîîíî.

52.10.Áýë÷ýýð àøèãëàõ àñóóäëààð ãàðñàí àëèâàà ìàðãààíûã áàãèéí Èðãýäèéí Íèéòèéí Õóðëààð õýëýëöýæ çîõèöóóëíà. Ýñ òîõèðîëöñîí òîõèîëäîëä ñóìûí Çàñàã äàðãà øèéäâýðëýíý. Ãàçðûí òºëáºðèéí òóõàé õóóëü: Ýíý õóóëüä áýë÷ýýðèéí çîðèóëàëòààð àøèãëàæ áóé ãàçðûí òºëáºðèéã õóóëü÷ëàí òîãòîîæ ºãñºí áàéäàã .

Хуулийн лавлагаа № 2

6 дугаар зїйл. Газрын тєлбєр тооцох їзїїлэлт, тэдгээрийг тодорхойлох

1.

2.

Ãàçðûí òºëáºð òîîöîõ ¿ç¿¿ëýëòèéí íýãæèéã äàðààõü áàéäëààð òîîöîæ òîäîðõîéëíî: 1/ áý ë÷ýý ðèéí çîð èóëàëòààð ý çýìøèæ, àøèãëàæ áàéãàà ãàçð ûí òºëáºðèéã óã áýë÷ýýðèéí íýãæ òàëáàéí ñóóðü ¿íýëãýýíèé õóâèàð õîíèí òîëãîéä øèëæ¿¿ëñýí ìàëûí òîëãîé òóòàìä; Áýë÷ýýðèéí ãàçðààñ àâàõ ãàçðûí òºëáºðèéã õîíèí òîëãîéä øèëæ¿¿ëñýí ìàëûí òîëãîéí òîîíä íîãäóóëàõäàà ºìíºõ æèëèéí ýöýñò òîîëîãäñîí àäóóã 6,Î, ¿õðèéã 6,Î, òýìýýã 5,Î, ÿìààã Î,9 ãýñýí èòãýëö¿¿ðýýð òóñ òóñ ¿ðæ¿¿ëæ òîîöíî.

8 дугаар зїйл. Газрын тєлбєрєєс чєлєєлєх

1.

Äàðààõü òºëáºð òºëºã÷èéã äîð äóðäñàí ãàçðûã ýçýìøèæ, àøèãëàñíû òºëáºðººñ ÷ºëººëíº: 1/ ìàë÷èí ºðõèéã áýë÷ýýð, õàäëàíãèéí ãàçðûí; 6/ èðãýí, àæ àõóéí íýãæ, áàéãóóëëàãûã õºðñíèé á¿òöèéã ñàéæðóóëàõ, áýë÷ýýðò øèëæ¿¿ëýõ çîðèëãîîð îëîí íàñò áîëîí áóóðöàãò óðãàìàë òàðèàëñàí òàëáàéã ýçýìøèæ, àøèãëàñíû òºëáºðººñ ýõíèé 5 æèë õ¿ðòýëõ õóãàöààíä.

145

ÌÎÍÃÎËÛÍ ÌÀË ÀÆ ÀÕÓÉÍ ÈÐÝÝįÉ

Хуулийн лавлагаа № 3

Хуулийн лавлагаа № 4

З.4.

7 дугаар зїйл. Агнуурын амьтан агнах, барих зєвшєєрєл

7.1.

7.3.

146

Хоршоо нь дараахь тєрлийн їйл ажиллагаа эрхэлж болно:

/Ýíý õýñýãò 2002 îíû 12 äóãààð ñàðûí 12-íû ºäðèéí õóóëèà𠺺ð÷ëºëò îðñîí áà ýíý õýñãèéí çààëòóóäûí äóãààðò ººð÷ëºëò îðñîí/ 3.4.1. ò¿¿õèé ýä áîëîâñðóóëàëòûí; 3.4.2. ¿éëäâýðëýëèéí; 3.4.3. õàäãàëàìæ, çýýëèéí; 3.4.4. áîðëóóëàëò, õàíãàìæ, áýëòãýí íèéë¿¿ëýëòèéí; 3.4.5. ¿éë÷èëãýýíèé; 3.4.6. îðîí ñóóö áàðèõ çîðèóëàëòûí; 3.4.7. ýä õýðýãëýã÷äèéí; 3.4.8. ä¿ðýìä çààñàí ¿éë àæèëëàãàà

“Èðãýí àõóéí çîðèóëàëòààð àãíóóðûí àìüòàí àãíàõ, áàðèõàä ýðõèéí áè÷èã, èðãýí, àæ àõóéí íýãæ, áàéãóóëëàãà òóñãàé çîðèóëàëòààð àãíóóðûí àìüòàí àãíàõ, áàðèõàä òóñãàé çºâøººðºë òóñ òóñ àâ÷, ¿éëäâýðëýëèéí çîðèóëàëòààð àãíóóðûí àìüòàí àãíàõ, áàðèõàä ãýðýý áàéãóóëíà.” “Àí àìüòàí, òýäãýýðèéí ãàðàëòàé ò¿¿õèé ýäèéã õóäàëäàõ èðãýí, àæ àõóéí íýãæ, áàéãóóëëàãàä òóõàéí ñóì äàõü áàéãàëü îð÷íû óëñûí áàéöààã÷ ãàðàë ¿¿ñëèéí òîäîðõîéëîëò /öààøèä “òîäîðõîéëîëò” ãýõ/ îëãîíî.