VNG Magazine nr. 16-2023

MAGAZINE VAN DE VERENIGING VAN NEDERLANDSE GEMEENTEN

THEMA INFRASTRUCTUUR EN MOBILITEIT

16 27 OKT 2023

TOEKOMST OPENBAAR VERVOER

Wachten op de bus AUTOLUW BEREIKBAARHEID GAAT VOOR MOBILITEIT

175 JAAR GRONDWET DE GEBOORTE VAN DE UNIFORME GEMEENTE

UITVOERING ARRE ZUURMOND: ZET DE BURGER NIET CENTRAAL

vng.nl

01 COVER.indd 1

20-10-2023 11:47:17

gaat u goed voorbereid de verkiezingen in?

Kieswet en Kiesbesluit editie 2023

Direct leverbaar

Kieswet en Kiesbesluit bevat de volledige en actuele teksten van zowel de Kieswet als het Kiesbesluit zoals die gelden op 1 januari 2023.

handig in gebruik: Bijna alle wetsartikelen zijn voorzien van kopjes in de marge.

U ziet in één oogopslag precies waar het artikel over gaat.

Een uitgebreid en overzichtelijk trefwoordenregister maakt het extra praktisch.

Onmisbaar voor de afdeling Burgerzaken en op de tafel van elk stembureau!

isbn 978 90 12 40870 7

te bestellen via: www.sdu.nl

02 advertentie.indd 2

20-10-2023 11:36:42

IN DIT NUMMER yÇww0ª ׁ‫ ׇׂ ظ ׆‬jÀ 0ª ׂ‫ ظ ׃ׂ׀‬h ªJ yJ ‫ׇ​ׇ‬

Coverfoto: Ruben Oreel | Nummer 17 verschijnt op 10 november 2023

THEMA Autoluw beleid Gemeenten richten ɹǞƧǘ ȺɈƵƵƮȺ ǿƵƵȲ Ȍȯ bereikbaarheid in plaats van mobiliteit, ɹǞƵɈ jǞwٌȌȁƮƵȲɹȌƵDzƵȲ jȌƵȁ ȲƵȁƮȺƵȁ‫خ‬

20 14 THEMA Slim verkeer Rotterdam en autofabrikant BMW bundelen de krachten om het ɨƵȲDzƵƵȲ Ǟȁ ƮƵ ȺɈƊƮ ƮɐɐȲɹƊǿƵȲ Ƶȁ veiliger te maken.

THEMA Doorstroming Niet Rijkswaterstaat, maar de gemeente Oost Gelre verbeterde de rijksweg N18.

8

3 MAGAZINE

2023

24 28

THEMA Openbaar vervoer Het Zeeuwse antwoord op de ȯȲȌƦǶƵǿƵȁ Ǟȁ ǘƵɈ Ȍɨ‫˛ ب‬ǯȁǿƊɹǞǐƵȲ en publiek vervoer.

175 jaar Grondwet De Grondwet van 1848 maakte van de rechtstreeks ǐƵDzȌɹƵȁ ǐƵǿƵƵȁɈƵٌ raad het hoogste orgaan in het lokaal bestuur.

38 Arre Zuurmond ٙ(Ƶ ƦɐȲǐƵȲ ƧƵȁɈȲƊƊǶ ɹƵɈɈƵȁٚ ǞȺ ƊǶ ƮƵȲɈǞǐ ǯƊƊȲ ƵƵȁ ǘȌǶǶƵ ǏȲƊȺƵ‫ ة‬ɹƵǐɈ de voormalig ombudsman van ǿȺɈƵȲƮƊǿ‫خ‬

EN VERDER 6 Lopende Zaken 7 Commentaar Leonard Geluk 13 Drie vragen aan 17 Thorbeckehoogleraar 31 Column Marije van den Berg 32 Betoog 34 Personalia 37 Raad & Werk

03 Inhoud.indd 3

20-10-2023 15:44:35

ACTUEEL

Kabinet: verbeteringen banenafspraak op komst

4 MAGAZINE

2023

Volgens Schouten bieden veel werkgevers al werk aan mensen met een arbeidsbeperking. ‘Maar het kan absoluut beter, juist ook bij de overheid’, zegt de demissionair minister.

In 2013 spraken overheid en werkgevers af 125.000 extra banen te creëren voor 2026 voor mensen met een arbeidsbeperking. Eind 2021 stond de teller op 73.000. Schouten zegt nu dat het beter moet én kan.

VERPLICHTE VERORDENING

In een brief aan de Tweede Kamer wijst

Beeld: Programmaraad

Minister Carola Schouten (Participatie) komt met verbeterstappen voor de Banenafspraak. De doelgroep wordt verbreed, loonkostensubsidie wordt mogelijk voor mensen in de WIA en mensen die al tot de doelgroep behoren maar nog niet werken, worden actief in beeld gebracht.

Ze schrijft ook dat gemeenten en werkgevers samen aan de slag gaan om elkaars expertise beter te benutten. Zij werken aan een projectvoorstel, op basis waarvan arbeidsmarktregio’s zich kunnen aanmelden om mee te doen.

WETSVOORSTEL

de minister erop dat gemeenten per 1 juli 2023 moesten beschikken over een re-integratieverordening Participatiewet, met onder andere aandacht voor jobcoaching, proefplaatsing en werkvoorzieningen. In de loop van volgend jaar onderzoekt ze de effecten hiervan.

Schouten kondigt ook een wetsvoorstel Vereenvoudiging banenafspraak aan.

Dat voorstel, waar al langer sprake van is, moet de systematiek vereenvoudigen en administratieve obstakels wegnemen.

Daarin komt ook de mogelijkheid te staan van een bonus voor werkgevers die het goed doen; nu is alleen nog sprake van een boete, de zogenaamde quotumheffing. Die boete kan ook straks nog worden opgelegd als werkgevers achterblijven, maar de minister noemt dit een ‘zwaar instrument’ dat alleen weloverwogen moet worden ingezet vanwege de grote gevolgen voor werkgevers. (LM) ←

VNG positief over aangepaste spreidingswet Het moet niet uitmaken waar je bed staat, als je maar in de gemeente bent als je wakker bent.

Directeur Jeroen van Gool van de Wethoudersvereniging zegt dat ‘wethouders van buiten’ goed in staat zijn een beeld te krijgen van de gemeente waar ze werken, Spraakmakers 7 oktober

04-05 ZAP_berichten.indd 4

De Tweede Kamer heeft de spreidingswet aangenomen.

De VNG is positief over de aanpassingen die het parlement in het wetsvoorstel heeft doorgevoerd en hoopt dat ook de Eerste Kamer akkoord gaat.

De aanpassingen die de Kamer doorvoerde in de spreidingswet, regelen onder meer dat het aantal verplichte opvangplekken beter wordt verdeeld onder de gemeenten. Ook wordt de aanmeldtijd voor gemeenten verlengd.

Daardoor weten gemeenten eerder wat ze precies moeten doen. Ook hebben ze meer tijd om die doelen vrijwillig te behalen. Als er op 1 november nog geen voldoende plekken zijn, kan de minister alsnog ingrijpen. (RvdD) ←

20-10-2023 15:46:06

Proef met meldplicht hooligans Drie gemeenten gaan vanaf komende maand experimenteren met een digitale meldplicht voor overlastgevende voetbalhooligans. De meldplicht is een mogelijk nieuw wapen in de strijd tegen overlastgevende supporters.

De burgemeester kan nu al een fysieke meldplicht opleggen, als aanvulling op een gebiedsverbod dat moet voorkomen dat hooligans tijdens een wedstrijd toch naar het stadion gaan. Maar de maatregel wordt weinig opgelegd.

De fysieke meldplicht wordt gezien als een zwaar middel en legt een grote druk op de politiecapaciteit.

In eerste instantie gaan tien vrijwilligers van voetbalbond KNVB en andere deelnemende organisaties het meldkastje bij zich dragen. Zij krijgen een ˛ƧɈǞƵǏ ǐƵƦǞƵƮȺɨƵȲƦȌƮ ȌȯǐƵǶƵǐƮ‫ خ‬mƊɈƵȲ ɩȌȲƮɈ ƵƵȁ ȯȲȌƵǏ ǐƵƮƊƊȁ ǿƵɈ ǿƵȁȺƵȁ die daadwerkelijk een gebiedsverbod en meldplicht hebben opgelegd ǐƵDzȲƵǐƵȁ‫( خ‬ƊɈ ɹƊǶ ǐƵƦƵɐȲƵȁ Ǟȁ ªȌɈɈƵȲƮƊǿ‫ ة‬mƵƵɐɩƊȲƮƵȁ Ƶȁ ÇɈȲƵƧǘɈ‫ خ‬ ÇǞɈ ȲƵƧƵȁɈƵ ƧǞǯǏƵȲȺ ɨƊȁ ƮƵ jyß ƦǶǞǯDzɈ ƮƊɈ ǘƵɈ ƊƊȁɈƊǶ ǞȁƧǞƮƵȁɈƵȁ ɈǞǯƮƵȁȺ ɨȌƵɈbalwedstrijden de laatste jaren hoger is dan voor corona. (RvdD) ←

5

Vast tarief voor jeugdbeschermers

MAGAZINE

2023

Er komt een uniform, landelijk tarief voor jeugdbeschermers. Gemeenten kunnen daarmee een passende bekostiging voor de zogenoemde JƵƧƵȲɈǞ˛ƧƵƵȲƮƵ XȁȺɈƵǶǶǞȁǐƵȁ ȲƵƊǶǞȺƵȲƵȁ‫ خ‬

Het rijk en de gemeenten hebben hierover nieuwe afspraken gemaakt. Samen stellen zij structureel 60 miljoen euro beschikbaar om het aantal cliënten per jeugdbeschermer te verlagen. Daardoor neemt de werkdruk voor de jeugdbeschermers af.

Gegeven de krapte op de arbeidsmarkt en de tijd die het kost om jeugdbeschermers op te leiden, wordt 2024 een overgangsjaar voor een dekkend landelijk tarief in 2025.

De gemeenten dragen met ingang van 2024 structureel 25 miljoen euro bij. Vanaf 2024 gaat het om 30 miljoen euro, mits de daling van de cliëntenaantallen hen daartoe daadwerkelijk de ruimte biedt. Zij dekken de uitgaven door het budget dat zij in 2022 hebben uitgegeven aan jeugdbescherming en jeugdreclassering, constant te houden.

(LM) ←

04-05 ZAP_berichten.indd 5

De burgemeesters van twaalf Veluwse gemeenten dringen er bij de provincie Gelderland op aan om beter te communiceren over het wolvenbeleid.

Volgens de burgemeesters is er zowel bij gemeenteraden als bij inwoners onvoldoende bekendheid over het handelingskader dat is opgesteld door de interprovinciale organisatie BIJ12.

Volgens het handelingskader liggen de taken, verantwoordelijkheden en bevoegdheden vooral bij de provincie. Voor burgemeesters is er alleen een taak in de toepassing van noodrecht. De burgemeesters stellen dat een maatschappelijk debat over de wolf alleen goed kan worden gevoerd wanneer de provincie beter over het handelingskader communiceert. (LM) ←

20-10-2023 15:46:08

LOPENDE ZAKEN

Meer over de commissies en het vergaderschema: vng.nl/vereniging TEKST: VNG

voorzieningenniveau (zorg, onderwijs) voor de Oekraïners die worden opgevangen. De commissievoorzitter geeft aan dat het rijk hiervoor verantwoordelijk is en dat hij dit nogmaals expliciet bij de staatssecretaris onder de aandacht zal brengen.

À0ªÇJ mXj ßyJّ BESTUURSVERGADERING VAN 13 OKTOBER 2023 Het VNG-bestuur kwam op vrijdag 13 oktober bijeen. Op de agenda stonden onder andere de Taskforce Taken en Middelen Gemeenten, de inzet voor de kabinetsformatie en de pilot over de Verenigingsstrategie 2030.

Bij afwezigheid van voorzitter Sharon Dijksma opende vicevoorzitter Mark Boumans de vergadering.

6 MAGAZINE

2023

TASKFORCE TAKEN EN MIDDELEN GEMEENTEN Het eerste agendapunt gaat over het advies van de Taskforce Taken en Middelen Gemeenten (onder leiding van Alexander Rinnooy Kan). Bestuurslid Saskia Bruines, voorzitter van de commissie Financiën, licht toe dat dit advies wordt voorgelegd aan de leden tijdens de Algemene Ledenvergadering (ALV) van 1 december. Ook speelt het een rol bij het bepalen van de inzet van de VNG bij de kabinetsformatie na de Tweede Kamerverkiezingen van woensdag 22 november.

INZET KABINETSFORMATIE Het bestuur bespreekt welke koers het wil inzetten richting het kabinet dat na de verkiezingen van woensdag 22 november zal worden gevormd. Ook diverse moties die zijn aangenomen of aangehouden tijdens de ALV in juni in Groningen komen hierbij aan de orde.

Belangrijk uitgangspunt in de koers is dat gemeenten – conform de vastgestelde Verenigingsstrategie 2030 – willen bijdragen aan de grote maatschappelijke opgaven, zoals bestaanszekerheid, kansengelijkheid, gezond leven en ouder worden, klimaat en energie en de ruimtelijke inrichting van Nederland. En dat daarvoor een goede uitgangspositie nodig is, op basis van onder meer door herstel van het accres vanaf 2026 en ƊǏȺƧǘƊǏ˛ȁǐ ɨƊȁ ƮƵ ȌȯȺƧǘƊǶǞȁǐȺDzȌȲɈǞȁǐ‫خ‬ De komende tijd wordt de besproken koers getoetst bij de leden en daarna wordt deze voorgelegd aan de leden tijdens de komende ALV.

06 Lopende Zaken.indd 6

PILOT VERENIGINGSSTRATEGIE 2030 Met de Verenigingsstrategie 2030 is afgelopen juni het voorstel goedgekeurd om de betrokkenheid van de leden te vergroten en daarmee ook het gemeentelijk mandaat te versterken. Dit voorstel is vertaald naar een pilotvoorstel, dat onder meer is besproken met de provinciale afdelingen. Bestuurslid Sacha Ausems doet hiervan verslag. De pilot moet duidelijk maken hoe dit nieuwe beraad de huidige governance kan gaan versterken. In de volgende bestuursvergadering komt een verder uitgewerkt voorstel terug.

OVERIGE ZAKEN Bestuurslid Cathalijne Dortmans is voorzitter van de commissie Zorg, Jeugd en Onderwijs. Zij vraagt en krijgt instemming van het bestuur voor het Convenant landelijk tarief geƧƵȲɈǞ˛ƧƵƵȲƮƵ ǞȁȺɈƵǶǶǞȁǐƵȁ Ƶȁ ɨȌȌȲ ǘƵɈ actualiseren van de contractstandaarden Jeugd en de standaard inkoopdocumenten. De contractstandaarden zijn een belangrijk instrument om administratieve lasten te verminderen.

Ook geeft het bestuur mandaat aan tijdelijk voorzitter Mark Boumans van de commissie Ruimte, Wonen en Mobiliteit, om het Convenant stalinnovatie te ondertekenen.

Bestuurslid Ton Heerts, voorzitter van het College voor Arbeidszaken, meldt onder meer dat de onderhandelingen voor de gemeentelijke cao’s zijn gestart. Ook zijn er zorgen over het feit dat de Cao Aan de slag nog niet is afgesloten.

ACTUALITEIT ASIEL EN MIGRATIE De voorzitter van de Tijdelijke Commissie Asiel & Migratie (TCAM), Rutger Groot Wassink, benoemt dat de VNG verheugd is dat de Tweede Kamer heeft ingestemd met de spreidingswet (de Eerste Kamer moet deze wet nog behandelen). Ook wordt het nieuwe bestuurlijke afsprakenkader (BAK) over ontheemde Oekraïners besproken en geaccordeerd. Dit afsprakenkader moet worden herzien omdat de opvang van Oekraïners langer zal voortduren.

Het bestuur maakt zich zorgen over het op peil houden van het

20-10-2023 15:34:44

Leonard Geluk

COMMENTAAR

Algemeen directeur VNG leonard.geluk@vng.nl, linkedin.com/in/leonardgeluk

WIE WORDT DE BAAS VAN ONZE ENERGIE?

M

ijn vroegste jeugdherinnering is aan de autoloze zondag. We woonden in 1973 in Zwitserland en we BOUWSTENEN waren in Nederland op familiebezoek. De witte Kever VOOR DE TOEKOMST van mijn ouders had een Zwitsers kenteken, daarom VAN NEDERLAND mochten wij wel rijden. Onze auto was de enige op DEEL 4: EEN GROENER de hele snelweg, we konden er niet over uit.

NEDERLAND In één klap maakte de olieboycot duidelijk hoe we voor energie afhankelijk zijn van geopolitieke ontwikkelingen. Net zoals tijdens de gascrisis vorig jaar. De omslag naar een eigen energiestelsel op hernieuwbare bronnen zal ons op de lange termijn weerbaar en onafhankelijk maken. Maar onzeker op de korte termijn. De Denktank Nederland 2040, geïnitieerd door de VNG en De Argumentenfabriek (zie toekomstNederland2040.nl), ‘droomt’ van een schoon en klimaatneutraal energiesysteem, voor iedereen toegankelijk en betaalbaar. Maar hoe krijgen we dit voor elkaar?

Het stelsel van de toekomst is (deels) decentraal. Grote centrales maken plaats voor decentrale opwek van stroom en warmtewinning. In gemeenten komt alles bij elkaar. Gemeenten staan aan de lat voor het ruimtelijk inpassen van zon en wind in de Regionale Energiestrategieën (RES’en) en hebben de regie in de lokale warmtetransitie.

Veel gemeenten nemen initiatieven in de energietransitie. In bijvoorbeeld Apeldoorn, Den Haag en Emmen experimenteren ze, samen met netbeheerders en bedrijven, met smart grids: systemen om de energievraag af te stemmen op het duurzame aanbod. Een meer collectieve benadering van energie kan netcongestie verminderen. Dit vraagt veel coördinatie en lokaal maatwerk.

Ook belangrijk zijn afspraken over de digitale systemen die de energiehubs reguleren en voorspellen met algoritmen. Die systemen worden nu ontwikkeld en moeten transparant zijn, democratisch gecontroleerd en in publieke handen. Zodat niet dat straks Google of Tesla bepaalt wie er voorrang krijgt aan de laadpaal. En de data linea recta naar Silicon Valley gaan.

De samenkomst van de technologische en energetische revoluties maken het speelveld oneindig complex. Hoe krijgen we overal de optimale mix van individuele en collectieve energieoplossingen? Hoe borgen we publieke waarden zoals de toegang tot energie en een eerlijke verdeling van kosten en opbrengsten? De materie is ingewikkeld en schreeuwt om versimpeling. Om een langetermijnvisie op publieke waarden, het marktmodel en de governance van het toekomstig energiestelsel.

Bestaande wetten en regels belemmeren de omslag naar het nieuwe. Net als onduidelijkheid over taken, rollen en verantwoordelijkheden. Dat gemeenten een grote rol hebben te spelen, staat vast, maar hoe precies? Laten we erover nadenken, naar voren stappen en het gesprek aangaan. ←

7 MAGAZINE

2023

GOOGLE OF TESLA MAG NIET BEPALEN WIE ER VOORRANG KRIJGT AAN DE LAADPAAL

07 COMMENTAAR Leonard Geluk serie Bouwstenen.indd 7

20-10-2023 15:06:12

TEKST: MARTEN MUSKEE | BEELD: JIRI BÜLLER

THEMA MOBILITEITSTRANSITIE

8 MAGAZINE

2023

Van A naar B, hoe dan?

DIVERSE GEMEENTEN VOEREN AUTOLUW BELEID. DE AANPAK RICHT ZICH MEER OP ZAKEN ALS LEEFBAARHEID, GEZONDHEID ÉN BEREIKBAARHEID, ZIET KOEN ARENDSEN VAN HET KENNISINSTITUUT VOOR w XmXÀ0XÀ² 0m0X( ‫ن‬jXw‫خه‬

08-11 INTERVIEW_Koen Arendsen KiM.indd 8

20-10-2023 15:08:33

‘In stedelijk Nederland raakt de ruimte op’

08-11 INTERVIEW_Koen Arendsen KiM.indd 9

20-10-2023 15:08:40

‘Gemeenten zijn nog aan het stoeien met de vele plannen’

H

et Kennisinsituut voor Mobiliteitsbeleid (KiM) publiceerde onlangs over het autoluwe beleid van gemeenten. Met deze duurzame mobiliteitstransitie willen met name de dichtbevolkte steden in de Randstad, naast het werken aan brede welvaartsdoelen, ruimte vrijmaken voor andere opgaven zoals woningbouw.

Daarvoor is het volgens onderzoeker Koen Arendsen wel van belang dat alternatief duurzaam vervoer voorhanden is. Ook in steden waar de autoafhankelijkheid veel groter is, blijkt dat autoluwe maatregelen kunnen werken.

10 MAGAZINE

2023

Wie is...

Koen Arendsen is onderzoeker bij het Kennisinstituut voor Mobiliteitsbeleid (KiM). Veel van zijn onderzoek gaat over de relatie tussen mobiliteit en ruimtelijke ordening.

Inzetten op bereikbaarheid in plaats van het ondersteunen van mobiliteit, kan dat wel?

‘Beleidsmakers komen erachter dat het faciliteren van automobiliteit slechts een middel is om plekken te kunnen bereiken. De focus richt zich meer op het achterliggende doel: kunnen mensen een bestemming bereiken? Daarna volgt pas de vraag met welk vervoer dat kan, zo mogelijk zonder auto. Natuurlijk gaat bereikbaarheid deels over transportsystemen. Hoe kom je van A naar B? Maar het gaat ook om de vraag waar die locaties liggen, de nabijheid van voorzieningen.

Moet je daar per se vijftig kilometer voor rijden? Of kun je er misschien in tien minuten ook naartoe lopen? Het infrastructuursysteem rond de auto neemt een heel groot deel van de openbare ruimte in beslag.

In stedelijk Nederland raakt de ruimte op. Veel gemeenten vinden het ook niet meer passend vanwege de woningbouw- en andere grote opgaven. Een parkeerplek voor de deur is niet langer vanzelfsprekend.

De nadruk ligt op de leefomgeving, een straat met groen waar het prettig verblijven en spelen is. De inrichting van de openbare ruimte wordt meer afgewogen in een breder kader.’

Hoe pakken gemeenten die transitie aan?

‘De doelen van 23 onderzochte gemeenten zijn verschillend. Het is ook logisch dat Amsterdam het

08-11 INTERVIEW_Koen Arendsen KiM.indd 10

anders aanpakt dan Arnhem, Leeuwarden of Delft. De steden zijn allemaal anders opgebouwd en hebben met verschillende omliggende gebieden te maken.

In Amsterdam zijn vaak genoeg alternatieven om ergens te komen, anders dan de auto. De gemeente bouwt nieuwe woningen en stuurt daarbij aan op het verminderen van parkeerplekken en terugdringen van het autogebruik in de gehele stad. Leeuwarden staat aan de andere kant van het spectrum. Die gemeente heeft eigenlijk niet zoveel last van de druk van auto’s op het verkeersnet, maar wil wel graag de leefomgeving verbeteren en het centrum autoluwer maken.

Daarnaast zet Leeuwarden in op het op afstand parkeren in nieuwe woonwijken. Die worden zo ingericht dat bewoners nog wel een auto kunnen hebben, maar die staat niet direct voor de deur geparkeerd. Logisch ook: rondom Leeuwarden zijn vaak minder alternatieven om ergens te komen.’

Gemeenten nemen daarbij diverse maatregelen.

‘Ja, de ene gemeente neemt maatregelen op het gebied van bebouwing. Die bouwt veel woningen in grote dichtheid en zorgt daarbij voor een goede functiemenging. De supermarkt ligt op loopafstand, de school is dichtbij, net als ov-knooppunten en het werk. De noodzaak om een auto te hebben is er dan niet. Andere gemeenten nemen maatregelen door hun netwerk aan te passen. Die richten hun straten anders in door er bijvoorbeeld een knip in te brengen of door eenrichtingsverkeer in te voeren. Verder zijn er maatregelen te nemen rondom het parkeren. Denk aan parkeernormen en -tarieven.’

Het succes van elke maatregel hangt af van de lokale situatie en van andere tegelijkertijd te nemen maatregelen. Hebben gemeenten dat in de vingers?

‘We zien dat gemeenten nog aan het stoeien zijn met de vele plannen. Die zijn nog niet overal uitgewerkt.

Wij hebben vooral de mobiliteitsplannen voor de korte en middellange termijn bekeken. Gemeenten leren ook van elkaar. Voor ons onderzoek interviewden we telkens twee gemeenten tegelijk, waaronder Hoorn

20-10-2023 15:08:43

en Delft. Hoorn is een groeikern en overlooplocatie van Amsterdam, autoluw beleid speelt er beperkt. Het grootste deel van de woonwijken is ingericht voor de auto. De problemen met ruimte zijn niet heel groot, de omliggende regio is vooral met de auto bereikbaar.

De gemeente wil het kleine historische centrum wel autoluwer maken. Delft is daar al veel verder in. Die stad heeft als doel te blijven groeien, maar zonder meer autogebruik. Delft kan Hoorn tips geven hoe de binnenstad autoluw te maken. Dat geldt ook voor het omgaan met de weerstand van inwoners daartegen. Zo is Delft bezig een gebied geheel autovrij te maken. Bewoners moeten parkeren in de parkeergarages rondom het centrum. Niet iedereen is daar blij mee.’

gen van het lokale en bovenlokale verkeer enigszins botsen. Een gemeente brengt het autogebruik in het centrum omlaag waardoor meer auto’s om de stad heenrijden, waarlangs ook de nationale doorstroming plaatsvindt. Uit de bestudeerde literatuur blijkt inderdaad dat het autoverkeer op de stedelijke ringwegen dan toeneemt, maar het is onduidelijk of er doorstromingsproblemen ontstaan. Daar is meer onderzoek voor nodig. Onze constatering is vooral dat belangen van nationale doorstroming en lokale maatregelen mogelijk kunnen botsen. Daarom is het belangrijk dat IenW en gemeenten daar samen in optrekken, en kennis verzamelen over de mogelijke effecten van lokale maatregelen.’

11 MAGAZINE

2023

Het rapport Autoluw beleid ge-

Gemeenten moeten een afweging maken tussen lokale en bovenlokale effecten. Maatregelen kunnen impact hebben op de brede welvaart van andere gebieden. Hoe gaan ze daarmee om?

‘Uit het onderzoek blijkt dat dit nog best wel een zoektocht is. Ideeën rond autoluwe toepassingen leven in meer of minder mate op veel locaties, afhankelijk van de context van de stad. Bij ingrijpende plannen lopen ze tegen dit soort dilemma’s aan. Arnhem bijvoorbeeld werkt aan een nieuw mobiliteitsplan en is ambitieus op het gebied van een autoluwe stad. Tegelijkertijd takt er een belangrijke verkeersader aan op de centrumring. Daardoor rijdt er veel verkeer rondom het centrum, waarvan een deel Arnhem zelfs zonder herkomst of bestemming heeft. Dat is de historische situatie van hoe het netwerk in elkaar zit. Als je zo gemakkelijk de stad in kunt met de auto, dan is het een hele worsteling om autoluw te worden. Tegelijkertijd blijft die auto wel belangrijk voor de regio.’

Neemt de druk op de nationale wegen niet toe als gemeenten hun eigen wegen autoluw maken?

‘We hebben de plannen in kaart gebracht van de gemeenten en gekeken naar de doelstellingen van het ministerie van Infrastructuur en Waterstaat, en hoe die zich tot elkaar verhouden. Ze kunnen elkaar op veel doelen versterken. Het zou kunnen dat de belan-

08-11 INTERVIEW_Koen Arendsen KiM.indd 11

Het ministerie heeft hier een grote rol in, stelt u in uw rapport.

‘IenW kan een bredere ondersteunende rol bieden.

Parkeren, daar gaan gemeenten bijvoorbeeld vooral zelf over. Het departement kan steden wel helpen bij hun zoektocht om autoluw te worden. We zien dat gemeenten elkaar voorzien van tips en tricks. Dat kan IenW ook doen en dat gebeurt ook al. Die werkt nu bijvoorbeeld aan het Samenwerkingsprogramma Deelmobiliteit. Veel steden zijn bezig met aanbieders van deelmobiliteit om dat een plek te geven, maar worstelen met de vraag in welke vorm dat dan moet.

Het programma biedt onder andere standaardisatie en kan dienen als handvat voor gemeenten die met deelmobiliteit aan de slag willen.’ ←

meenten: doelen, effecten en rollen is te downloaden op de website van het Kennisinstituut voor Mobiliteit: kimnet.nl/ publicaties. Of scan de QR-code.

‘Gemeenten voorzien elkaar van tips en tricks’ 20-10-2023 15:08:45

ACTUEEL Foodvalley is 200ste lid van de WSGO De Regio Foodvalley is het tweehonderdste lid van de Werkgeversvereniging Samenwerkende Gemeentelijke Organisaties (WSGO).

Die mijlpaal werd begin oktober bereikt. De WSGO is in december 2019 opgericht als werkgeversvereniging van gemeentelijke samenwerkingsverbanden. Zo is de WSGO betrokken bij het afsluiten van de cao voor de medewerkers van de samenwerkingen. Daarbij wil de vereniging zo veel mogelijk aansluiten bij de cao van gemeenten, waar de VNG namens de werkgevers over onderhandelt met de vakbonden. (RvdD) ←

749

Utrechters hebben zich aangemeld voor een burgerberaad over een vuurwerkverbod.

Daarvan zijn er door een notaris 142 ingeloot, meldt de gemeente Utrecht.

Meer info: wsgo.nl.

12 MAGAZINE

2023

AGENDA 30 OKTOBER

Online, 15.15-16.45 uur |

Overheidsbrede

divosa.nl

cyberoefening Online, 13.00 uur |

9 NOVEMBER

bit.ly/cyberoefening

Congres Risicoplatform overheden: grenzen

30 OKTOBER

aan uitvoerbaarheid

Nationale conferentie

Apeldoorn,

duurzame mobiliteit:

9.30-15.40 uur |

de bloeiende stad

vngrpo.vngconnect.nl

Utrecht, 9.00-17.30 uur | nationaleconferentie-

9 NOVEMBER

duurzamemobiliteit.nl

Bescherming van monumentale bomen

2 NOVEMBER

Amersfoort, 12.30-17.00

Kleine gemeenten,

uur | vng.nl/agenda

Meer bouwlocaties door ‘straatje erbij’ Een kwart (45.000 woningen) van de totale woningbouwopgave in de dichtbevolkte provincie NoordHolland kan worden gerealiseerd via het concept van ‘straatje erbij’.

Dat is zelfs bij strikte ruimtelijke condities mogelijk, blijkt uit een studie van het Economisch Instituut voor de Bouw (EIB). Volgens het instituut is er een ruimtelijk potentieel voor 220.000 woningen op kleine, groene locaties. Als ook wordt gekeken naar de economische haalbaarheid en de daadwerkelijke vraag naar nieuwbouwwoningen, dan blijven er 45.000 huizen over. Volgens het EIB biedt dit ruime mogelijkheden om de woningnood op te lossen.

grote uitdagingen 13.30-16.30, Hengelo

‫ ׆ׁّ׉‬y ß0w 0ª

(Gld.) | platform31.nl

Week grip op informatie

2 NOVEMBER

Online | bit.ly/

175 jaar Grondwet

grip-op-informatie

Den Haag, 10.30-15.30 uur |

9 EN 28 NOVEMBER

bit.ly/175jaargrondwet

Wegwijzer gemeentelijk kermisbeleid

7 NOVEMBER

Hoorn en Tilburg,

Serious game:

13.30-17.00 uur |

1 uur in de bijstand

vng.nl/agenda

12 ZAP_Agenda.indd 12

KRUIMELREGELING De gemeenten geven aan dat de provincie de beleidskaders strak interpreteert en niet bereid is om uitzonderingen op het beleid toe te staan. Volgens het EIB is daarom een aanpassing van het provinciale beleid nodig.

Een eenvoudige en effectieve oplossing zou zijn om te komen tot een kruimelregeling voor het landelijk gebied. Hierbij kan bijvoorbeeld worden gedacht aan het toepassen van een vrijstelling op projecten van maximaal 50 woningen aansluitend op de bestaande bebouwing. Een belangrijk punt hierbij is dat beschermde gebieden, zoals het Bijzonder Provinciaal Landschap, groot zijn in verhouding tot de kleinschalige woningbouw die hierdoor mogelijk zou worden. (MM) ←

20-10-2023 15:09:46

TEKST: LEO MUDDE | BEELD: RONALD HISSINK

3 VRAGEN AAN...

Oguzhan Akdemir Provinciale staten van Overijssel zetten met een voorbereidingsbesluit een streep door de aanleg van nieuwe zonneparken op natuur- en landbouwgrond. Tot grote woede van (‫ٌ׆׆‬ȲƊƊƮȺǶǞƮ ǑɐɹǘƊȁ DzƮƵǿǞȲ ɐǞɈ (ƵɨƵȁɈƵȲ‫خ‬

Waar komt uw boosheid vandaan?

‘De dag voor die statenvergadering sprak de raad van Deventer nog over dit lastige onderwerp. De provincie had ons eerder al min of meer gedwongen in heel korte tijd een zoekgebied voor de plaatsing van windmolens aan te wijzen. Door die druk konden we geen goed participatietraject met de inwoners doorlopen en geen goed toetsingskader opstellen. Met tegenzin moesten we dat nu doen in een extra raadsvergadering. Vervolgens lees je de volgende dag in de krant dat de provincie eenzijdig de spelregels heeft veranderd door dat voorbereidingsbesluit te nemen. In hoeverre zijn we dan nog de baas binnen onze eigen gemeentegrenzen? Het was beter geweest als de provincie contact had gezocht met de gemeenten en ons had meegenomen in haar afwegingen. Dán ben je als gelijkwaardige partner goed bezig.

Maar nu wordt dit aan ons opgelegd. Heel frustrerend.’

13 MAGAZINE

2023

Duurzame energie is bij uitstek een onderwerp dat gemeentegrenzen overstijgt. Daarom zijn er ook regionale energiestrategieën, de RES’en. Dan is het toch niet zo gek dat een provincie zich daarmee bemoeit?

‘Ik vraag me af of het verstandig is. Er is een goede mix nodig van zonnepanelen op daken, op land en windmolens. Het lijkt mij niet verstandig die keuze nu van bovenaf in te perken. En als ik zie wat de grootste coalitiepartij in de provincie (BBB, red.) hierover ventileert op sociale media… die wil gewoon alle wind- en zon-initiatieven blokkeren. Zo wordt een goede discussie over de RES-opgaven onmogelijk gemaakt. Sterker nog, ik ben van mening dat dit voorbereidingsbesluit in strijd is met het algemeen belang. De energietransitie is knetterbelangrijk, daar moeten we met z’n allen gezamenlijk op inzetten.

Maar als dit de manier van samenwerken wordt, dan denk ik dat de RES-doelstellingen niet haalbaar zijn.’

Is het RES-model hiermee failliet verklaard?

‘Nou, de provincie heeft het in ieder geval heel erg in gevaar gebracht.

Het liefst zou ik willen dat het voorbereidingsbesluit bij de Kroon wordt voorgedragen voor vernietiging. Dat had ik ook in een motie aan de gemeenteraad voorgesteld, maar die vond dat toch te ver gaan. Ik wilde ook constructief blijven, dus ik heb het dictum van de motie aangepast en nu komt het verzoek indirect alsnog bij de Kroon. De hele raad stond er unaniem achter om onze standpunten en ongenoegen schriftelijk onder de aandacht te brengen van de provincie en hierover ook met de andere Overijsselse gemeenten in gesprek te gaan.’ ←

13 Drie vragen aan.indd 13

20-10-2023 15:10:34

TEKST: LEO MUDDE | BEELD: BMW GROUP

THEMA ROTTERDAM EN BMW

Monsterverbond in de

Maasstad 14 MAGAZINE

2023

ROTTERDAM WIL GROTE DELEN VAN DE STAD AUTOLUW MAKEN, MAAR WERKT PARADOXAAL GENOEG AL JAREN SAMEN MET AUTOFABRIKANT BMW. IN HET MONSTERVERBOND HEBBEN BEIDE PARTIJEN ELKAAR GEVONDEN IN HET STREVEN NAAR EEN DUURZAME EN VEILIGE STAD.

H

et is een opmerkelijke en unieke samenwerking.

De gemeente Rotterdam en het automerk BMW trekken al sinds een jaar of vijf samen op om het autoverkeer duurzamer en veiliger te maken in de stad van de toekomst. Daarvoor hebben ze diverse pilots opgezet, waaraan behalve de beide ‘trekkers’ ook een paar honderd Rotterdamse BMW-rijders meedoen. Zo worden nieuwe ideeën op straat en in de auto getest. Ook bijzonder: BMW doet aan deze projecten mee in een handjevol wereldsteden: Los Angeles, Beijing, Berlijn, München – en dus Rotterdam. Er zijn slechtere rijtjes denkbaar om in te staan.

ROLMODEL

Voor BMW-woordvoerder Andrew Mason is de keuze voor Rotterdam niet verrassend. ‘Rotterdam wordt wereldwijd gezien als een rolmodel voor een moderne en vooruitstrevende stad, die graag innovatieve oplossingen voor duurzame mobiliteit wil ontdekken en promoten.

De gemeente staat open voor samenwerking met een partij als BMW. Omdat we dezelfde ambities delen wat betreft het creëren van een veilige, gezonde en goed bereikbare stad. De manier waarop de stad omgaat met problemen en de innovatieve oplossingen die ze vinden, maken Rotterdam voor ons een lighthouse city, een living lab waarin

14-16 LEESVERHAAL_BMW.indd 14

wij onze ideeën goed kunnen testen.’

Dat is de reden waarom BMW en Rotterdam sinds 2018 de krachten bundelen, kennis uitwisselen en experimenteren met nieuwe oplossingen voor de toekomst van mobiliteit. ‘Zeker in een stad als Rotterdam speelt de auto een belangrijke rol, en dat zal ook zo blijven’, zegt Mason. ‘Ik weet niet of je veel Rotterdammers gelukkig maakt als je de stad helemaal voor auto’s zou afsluiten. Een voertuig op wielen zal altijd een rol blijven spelen in een stad. Bij BMW weten we alles van onze auto’s, de systemen die daar tegenwoordig in zitten en de techniek erachter. Rotterdam weet alles van de infrastructuur, wat ze willen veranderen, wat de inwoners

20-10-2023 15:12:37

‘We delen dezelfde ambities wat betreft het creëren van een veilige, gezonde en goed bereikbare stad.’

willen en waar volgens de stad bijvoorbeeld te hard wordt gereden. Als je dat combineert, kun je misschien tot oplossingen komen.’

GEOFENCE

De pilots van Rotterdam en BMW kunnen worden onderverdeeld in twee categorieën: in de ene worden bepaalde technologieën onderzocht, in de andere wordt bekeken of en hoe het gedrag van bestuurders kan worden veranderd. Kunnen elektrische auto’s worden ingezet als buffer voor het stroomnet? Welke boodschappen op het dashboardscherm kunnen bestuurders ertoe zetten om op gevaarlijke of drukke plekken voorzichtiger te rijden? En hoe ziet de auto van de toekomst eruit?

De eerste pilot was in 2018, met de naam Electric City Drive, voor plug-in hybrid-modellen, dus met een verbrandingsmotor en een elektromotor. Mason: ‘Je wilt natuurlijk dat ze die laatste in de stad gebruiken.

We hebben rond de binnenstad een geofence gecreeerd, een virtuele perimeter rond het centrum. Zodra de auto die grens overging gaf het systeem een advies aan de bestuurder over te gaan op de elektrische modus. Bijna iedereen, 96 procent, volgde dat advies. Dat heeft ons geleerd dat mensen, anders dan weleens wordt gedacht, openstaan voor goede adviezen.’

De resultaten zijn uitgewerkt, inmiddels gaan de plug-in hybride BMW’s automatisch over op elektrisch zodra ze een met een geofence gemarkeerde binnenstad inrijden. Wereldwijd gebeurt dat nu in honderdveertig steden. ‘Voortgekomen uit de Rotterdamse pilot’, zegt Mason.

Een andere pilot, Smart City Travel, probeerde BMWrijders te verleiden om, als ze Rotterdam naderden,

14-16 LEESVERHAAL_BMW.indd 15

15

aan de rand van de stad over te stappen op het openbaar vervoer of een deelfiets of -scooter. Een uitdaging, want mensen zijn gehecht aan hun auto.

‘Maar ze vinden het ook niet leuk om in de stad in de file te staan’, zegt Mason. ‘Als ze op het scherm in de auto dan zien dat er een flinke kosten- of tijdsbesparing kan zijn, bijvoorbeeld omdat ze geen hoge parkeerkosten hoeven te maken, dan zouden ze misschien wel bereid zijn om de auto te laten staan.’

MAGAZINE

2023

LEREN VAN PILOTS

Dat blijkt nog niet het geval. Het is een hardnekkig misverstand dat pilots zijn ‘mislukt’ als ze niet een gehoopt resultaat opleveren, zegt Vincent Joanknecht, adviseur Smart Mobility bij de gemeente Rotterdam.

Het gaat immers om innovatie en dat betekent per definitie dat er iets anders uit komt dan verwacht.

‘Pilots zijn om van te leren. Als je aan het begin zegt: we willen snel keiharde resultaten – ja, dan draai je het leren direct al de nek om. Gaat het anders dan

‘Rotterdam is voor ons een living lab waarin wij onze ideeën goed kunnen testen’ 20-10-2023 16:06:13

‘De inzichten die wij nu krijgen in rijgedrag, kunnen overal worden toegepast’

16 MAGAZINE

2023

verwacht, zoals bij deze, dan is dat jammer, dan doen we het een volgende keer anders.’

Volgens Joanknecht maakt dat de langjarige samenwerking met BMW zo bijzonder: ‘Gedragsverandering bewerkstelligen is lastig, dat is een kwestie van lange adem. Daarom is het goed dat dit een samenwerking van jaren is, met steun van het gemeentebestuur, waardoor we de pilots kunnen doen zoals ze zijn bedoeld.’

NIET GEHEIM

Afgelopen voorjaar presenteerden Rotterdam en BMW de tussenstand van hun samenwerkingsproject aan een gehoor van internationale stakeholders. Wat BMW betreft zit er niets geheims onder de motorkap.

Mason: ‘Wij staan zeker open voor samenwerking met andere automerken, zoals Rotterdam ook openstaat voor samenwerking met andere steden. Maar het is nu natuurlijk wel zo dat wij alleen toegang hebben tot onze eigen systemen. Als andere merken willen aansluiten, moeten zij ook actief meedoen en hun systemen daarvoor geschikt maken. En wat andere steden betreft: het zou natuurlijk supergaaf zijn als we over een paar jaar in andere steden hetzelfde kunnen doen als nu in Rotterdam. Maar elke stad is anders, Rotterdam is geen Utrecht. En volgens mij wil Amsterdam veel straten fysiek afsluiten voor auto’s, dan is de toepassing van wat we nu leren helemaal geen optie meer.’

Maar steden staan allemaal voor hetzelfde soort uitdagingen, zegt Mason, ook al verschillen de maatregelen om de steden leefbaar en bereikbaar te houden. ‘De inzichten die wij nu krijgen in rijgedrag, kunnen overal worden toegepast.’

minder auto’s in de stad en toch gaan jullie in zee met een automerk? Wat ik merk is dat BMW zich heel bewust is van wat in de stad speelt, van de doelstellingen van de gemeente en toch niet probeert die auto zo veel mogelijk het centrum in te krijgen. Ze accepteren dat steden en beleid veranderen, ze willen als merk relevant blijven. Een bedrijf als BMW weet ook dat er straks een nieuwe werkelijkheid is op het gebied van mobiliteit in de stad. Dan kun je maar beter ervoor zorgen dat je auto daar goed mee om kan gaan.’

EENZELFDE DOEL

Mason: ‘Het belangrijkste is dat we eenzelfde doel nastreven. Wij willen graag een auto die aansluit bij wat de gemeente voor ogen heeft. Dat is alleen maar goed voor ons én voor de gemeente. Want die zit ook niet te wachten op het aanpassen van infrastructuur om de stad veiliger en leefbaarder te maken. Dat is heel duur, en als je dat kunt voorkomen met auto’s die zich gedragen zoals de gemeente wil, die bijvoorbeeld op bepaalde plekken vanzelf afremmen of de bestuurder effectief waarschuwen, waardoor de gemeente geen drempels hoeft te leggen, dan is dat toch geweldig?’

Dat het jargon van ambtenaren en van autofabrikanten verschilt, is voor Mason geen probleem. ‘Iemand van de gemeente zei: als de heartbeat, het hartritme, maar hetzelfde is. Zij zag wel dat de procedures bij de gemeente wat complexer zijn dan bij BMW, zegt ze. ‘Maar dat kan perceptie zijn, ook bij BMW moet een beslissing vaak op meerdere niveaus worden genomen.’ ←

ZELFDE TAAL

Spreken een gemeentelijke overheid en een autofabrikant wel dezelfde taal, verlopen de gesprekken niet moeizaam? Dat gaat verbazend goed, zegt zowel Mason als Joanknecht. Die laatste: ‘Ik krijg vaak de vraag: hoe zit dat eigenlijk, veel gemeenten willen

14-16 LEESVERHAAL_BMW.indd 16

Samenwerking Rotterdam onderzoekt samen met autofabrikant BMW de toekomst en plek van de slimme en schone auto in de stad. Meer informatie over deze samenwerking: rotterdam.nl/samenwerking-bmw.

20-10-2023 15:12:42

ACTUEEL Beste Thorbeckeprofessor, WIE IS EIGENLIJK FORMEEL BEVOEGD TEN

Ik zou me schamen om ’m aan te vragen als ik geld genoeg had.

AANZIEN VAN HET HIJSEN VAN EEN VLAG OP HET GEMEENTEHUIS? MET VRIENDELIJKE GROET, ROEL BECKER, ROTTERDAM

Geachte heer Becker,

Wethouder Willy Hendriks (Team Lokaal) van Land van Cuijk over rijkere inwoners die een beroep doen op huishoudelijke hulp via de Wmo. De gemeente stelt komend jaar een inkomensgrens in voor de Wmo, ook al is dat in strijd met wetgeving, Trouw 17 oktober

Groningen ongerust over gaswinning Alle Groningse gemeenten eisen duidelijkheid over de vraag onder welke omstandigheden het kabinet toch weer gaswinning toestaat. Daarvoor stappen zij naar de rechter.

Het hijsen van een vlag is (nog) geen publiekrechtelijke rechtshandeling. Het is iets wat een gemeente als civiele eigenaar van het gemeentehuis doet. De Gemeentewet wijst de burgemeester aan als de vertegenwoordiger van de gemeente ‘in en buiten rechte’, dus de burgemeester is degene die optreedt namens de eigenaar van het gemeentehuis.

Maar de interne besluitvorming over hoe de gemeente haar privaatrechtelijke bevoegdheden wil uitoefenen, ligt bij het college.

Het college van burgemeester én wethouders besluit dus over wat de burgemeester vervolgens in z’n eentje namens de gemeente met het gemeentehuis moet doen, en over dat besluit is het college als geheel verantwoording schuldig aan de raad. ←

17 MAGAZINE

2023

Geerten Boogaard, Thorbeckehoogleraar Ook een vraag voor Geerten Boogaard? Stuur een mail naar: thorbeckehoogleraar@vngmagazine.nl.

De gemeenten doen dit samen met de provincie, de waterschappen en de veiligheidsregio.

De aanleiding is het laatste gasbesluit van het kabinet. Het kabinet stelt dat er geen gas meer wordt gewonnen vanwege het risico op aardbevingen. De gaswinning werd per 1 oktober van dit jaar stopgezet. De gasputten blijven echter open voor een periode van een jaar, voor het geval het een heel koude winter wordt.

Daar zijn de Groningse overheden niet gerust op. Ze willen weten op welke schaal er in dat geval toch weer gas wordt gewonnen. Ze zijn van mening dat de regels die demissionair staatssecretaris Hans Vijlbrief van Mijnbouw stelt, onduidelijk en tegenstrijdig zijn. De regio had al eerder op duidelijkheid aangedrongen. Nu het kabinet die niet geeft, stappen de overheden dus naar de rechter. (MM) ←

17 ZAP_Thorbecke.indd 17

20-10-2023 15:13:39

IN BEELD

18-19 In beeld.indd 18

20-10-2023 15:15:56

00m(‫ ب‬h0ª 0y hÇw0m0À‫ غ‬y§

STILSTAAN BIJ DE SLACHTOFFERS Burgemeester Ahmed Marcouch van Arnhem tekent een condoleanceregister namens het Interreligieus Netwerk Arnhem (INA). Dat is een samenwerkingsverband van christenen, joden en moslims. Met het register worden de slachtoffers van de oorlog tussen Israël en Hamas herdacht. De oorlog brak begin oktober uit en zorgt ook in Nederland voor veel spanningen.

18-19 In beeld.indd 19

20-10-2023 15:16:01

TEKST: PIETER VAN DEN BRAND

THEMA INFRASTRUCTUUR

Kleine gemeente,

groot project

20 MAGAZINE

2023

OOST GELRE WAS ER ALLES AAN GELEGEN DE VERKEERSVEILIGّ HEID EN DOORSTROMING OP DE N18 BIJ LICHTENVOORDE TE VERBETEREN. RIJKSWATERSTAAT MOEST ECHTER PRIORITEITEN STELLEN EN VROEG DE GEMEENTE HET VOORTOUW TE NEMEN. IN EEN BIJZONDERE SAMENWERKINGSVORM ONTPOPTE DE KLEINE ACHTERHOEKSE GEMEENTE ZICH ALS OPDRACHTGEVER.

D

e N18 is een economisch belangrijke verkeersader van Varsseveld naar Enschede. De ‘Nieuwe Twenteroute’, zoals de autoweg bij de opening in 2018 werd gedoopt, passeert een flink aantal dorpen.

Verkeersveiligheid is dan ook een blijvend thema.

In Lichtenvoorde waren al lange tijd wensen om de weg aan te pakken. De eerste gesprekken tussen de gemeente Oost Gelre en Rijkswaterstaat, beheerder van de N18, gaan zo’n zes jaar terug. De inzet van beide partijen: een gelijkvloerse kruising bij Lichtenvoorde verwijderen, om zo de verkeersveiligheid en de doorstroming te verbeteren.

Het kruispunt, waar dagelijks zo’n zeventienduizend voertuigen passeren, wordt veel gebruikt door fietsende jongeren van en naar school. Het weghalen van de kruising zou een van de vier verkeerslichten bij Lichtenvoorde schelen, waardoor de doorstroming zou verbeteren. In 2021 krijgen de reconstructieplannen – met een financiële bijdrage van 1,5 miljoen euro van de provincie Gelderland – definitief hun beslag met onder meer een fiets- en voetgangerstunnel onder de autoweg door. Het plaatselijk verkeer behoudt de toegang naar de N18 door de aanleg van een nieuwe parallelweg naar een kruising verderop.

20-22 LEESVERHAAL_Oost Gelre.indd 20

KINK IN DE KABEL

Maar er komt een kink in de kabel. Rijkswaterstaat laat weten geen tijd te hebben om het reconstructieproject te trekken.

De prioriteit ligt bij andere projecten. Vanwege de benodigde voorbereidingen zou de schop bij Lichtenvoorde pas op z’n vroegst in 2027 de grond in kunnen. Rijkswaterstaat vraagt de gemeente daarop of ze niet zelf het voortouw bij het infraproject wil nemen.

‘Daar moesten we wel even over nadenken’, zegt wethouder Bart Porskamp (VVD). ‘Dit was niet een rol die bij ons als gemeente hoort. Intern was er weerstand.

Het management adviseerde negatief. Bestuurlijk hebben we toch “ja” gezegd. Deze kruising

20-10-2023 15:17:28

De aangepaste N18, een economisch belangrijke verkeersader van Varsseveld naar Enschede. (Beeld: gemeente Oost Gelre)

was een ernstig knelpunt. Zaak was zo snel mogelijk de verkeersveiligheid en ook de bereikbaarheid te verbeteren. Onze inwoners hadden daar al te lang op moeten wachten.’

Gezien de huidige beschikbare middelen moet Rijkswaterstaat landelijk keuzes maken, wil Sieuwke van Slooten graag verduidelijken. Van Slooten is afdelingshoofd Samenwerking Landelijke Uitvoering OostNederland bij de wegbeheerder. ‘Voor ons is dit een relatief klein project met een lagere landelijke prioriteit’, zegt ze. ‘We zijn echter ook een gebiedspartner en willen wat betekenen voor de regio. We zien de economische waarde van een dergelijke aanpassing van de N18 en wat ze toevoegt aan de verkeersveiligheid. Vanuit het rijk is er ook budget voor geprogrammeerd. Het is zonde als je dat moet laten schieten.

Daarom wilden we nadrukkelijk naar een oplossing zoeken. Doordat de gemeente zich als opdrachtgever opwierp, konden we de nodige stappen zetten om dit project toch te realiseren.’

SOEPEL

De basis voor de bijzondere samenwerkingsvorm ligt in een gedegen uitvoeringsovereenkomst tussen gemeente en Rijkswaterstaat en in de samenstelling van een projectteam met medewerkers van beide organisaties. ‘Hierdoor zouden we de weg ook later, wanneer de realisatie eenmaal achter de rug was, weer soepel van de gemeente over kunnen nemen voor beheer en onderhoud’, zegt Van Slooten. ‘Het blijft immers een rijksweg.’

Als trekker van het infraproject maakt de gemeente een nieuw bestemmingsplan, waar doorgaans voor dit soort infrastructuurvernieuwingen een

20-22 LEESVERHAAL_Oost Gelre.indd 21

21

tracébesluit van het rijk wordt vastgesteld. Samen met Rijkswaterstaat en de provincie wordt voor de behandeling in de raad een coördinatiebesluit opgesteld. De bezwaar- en beroepsprocedures kunnen zo in één gang worden doorlopen. ‘Waar we zonder kleerscheuren doorheen zijn gekomen’, licht John Berentsen toe. Hij leidde als teamleider Infrastructuur, Beheer en Onderhoud van Oost Gelre het projectteam. ‘De inspraakreacties leverden geen vertraging op. Omdat we het bestemmingsplan moesten aanpassen, raakten de bewoners vanzelf bij het project betrokken. We zijn er immers aan gewend dat met klankbordgroepen te doen.’ Verderop in het proces verliep de afstemming met bewoners daardoor veel makkelijker, aldus Berentsen.

MAGAZINE

2023

GELUIDSWAL

Van Slooten beaamt dat. ‘Een van de omwonenden drong op een geluidswal aan. Hij had daar eigen ideeën over. We zijn toen met elkaar in gesprek gegaan en wij hebben uitgelegd wat er binnen het budget mogelijk was. De bewoner heeft daar een mooie muur van kunnen bouwen, dus toch zijn eigen

‘Dit was niet een rol die bij ons als gemeente hoort’ 20-10-2023 15:17:31

‘We willen wat betekenen voor de regio’ ding kunnen doen. Van belang is dat we duidelijk hebben kunnen maken dat we als Rijkswaterstaat niet alles kunnen. Binnen wat je wel voor elkaar kunt betekenen, kan er echter vaak heel veel.’

GOEDKOPER

22 MAGAZINE

2023

Het meest spannende voor de gemeente, zegt Berentsen, is het aanbestedingsproces. ‘We moesten het contract zelf als penvoerder in de markt zetten. Hiervoor gebruikten we de contractvorm zoals Rijkswaterstaat die normaliter op de markt brengt. Dat was helemaal nieuw voor ons. De grote uitdaging was of we dat als kleine gemeente wel aandurfden. Hebben we alle risico’s wel inzichtelijk? Maar we hadden alles prima afgedekt.’

Het penvoerderschap van de gemeente brengt nog een belangrijk voordeel met zich mee, aldus Van Slooten.

‘Als Rijkswaterstaat hebben we met veel aanbestedingsregels te maken. We zijn een groot apparaat.

Ongeacht de omvang van een project moeten we langs veel poortjes gaan om te kunnen aanbesteden.

Dat kost gewoon meer tijd en maakt het duurder dan wanneer een gemeente de aanbesteding doet. De consequentie was niet alleen dat het proces nu veel sneller ging, maar dat we ook voor een lager bedrag konden aanbesteden. We hebben het dus ook goedkoper kunnen doen.’

‘Voor gemeenten zijn dit soort infraprojecten zeer relevant’ 20-22 LEESVERHAAL_Oost Gelre.indd 22

VERTROUWEN

De beperkte tijd die nodig is om de aanpassing van het kruispunt te realiseren, mag er inderdaad wezen. Binnen vier maanden wordt de klus geklaard.

De weg zelf hoeft maar twee weken dicht en wordt in april 2023 feestelijk geopend. De korte lijntjes, het veelvuldig overleg tussen de gemeente en Rijkswaterstaat en het wederzijds vertrouwen zijn volgens Van Slooten verklaringen voor de snelle oplevering van het infraproject. ‘Dat vertrouwen is er gekomen doordat we vooraf goede afspraken hebben gemaakt.

Ook de samenwerking op de werkvloer met aannemer Heijmans was uitstekend. We hadden allemaal hetzelfde doel voor ogen.’ Projectmanager Berentsen bevestigt: ‘Er kwam iets moois tot stand. Mensen voelden zich verantwoordelijk. Dan kom je vanzelf tot zo’n goed resultaat.’

GOED BEVALLEN

Volgens Van Slooten is Rijkswaterstaat erg positief over hoe de samenwerking heeft uitgepakt. ‘We doen het niet vaak op deze wijze, maar het is erg goed bevallen. We hebben elkaar kunnen helpen en we zijn erin geslaagd de uitvoering binnen het budget te houden. We willen andere gemeenten laten zien dat deze aanpak succesvol kan zijn, als je tot een goede samenwerking kunt komen. Voor gemeenten zijn dit soort infraprojecten zeer relevant en zo kun je toch op korte termijn tot realisatie komen. Je hoeft niet te wachten op de grote renovatieprojecten waarin dit soort kleinschaliger plannen meegenomen wordt. We hebben hier laten zien dat het kan. Dat is de winst van dit project.’

De conclusie voor Porskamp is dat de gemeente prima de rol van opdrachtgever voor dit type infraprojecten op zich kan nemen. ‘Dat wil ik zeker aan andere gemeenten meegeven. Wij hebben er hier in elk geval op een positieve manier kennis mee gemaakt. We overleggen nu met Rijkswaterstaat om mogelijke andere infraprojecten zo op te pakken, zodat we deze sneller kunnen realiseren.’ ←

20-10-2023 15:17:33

BEELD: DIMITRY DE BRUIN

DE MEESTE VOORZIENINGEN ZIJN MET DE AUTO HET BEST BEREIKBAAR, ZELFS IN DE ²§XÀ²Çª0y‫ خ‬ßّª0XðXJ0ª² j w0y wXy(0ª ß0ª‫ ة‬ß ª m yX0À Xy R0À m y(0mXhj J0ّ X0(‫( ة‬0 ²À (²ª y(0y I Xy jm0Xy0ª0 j0ªy0y‫( خ‬0 IX0À² X0(À J00y ² 0m ²‫خ‬

CIJFERS IN BEELD

BRON: PBL

100%

0

23 Infografiek.indd 23

AANTAL BEREIKBARE LOCATIES BINNEN 15, 30 EN 45 MINUTEN ßȌȌȲ ǞȁɩȌȁƵȲȺ ȁƊƊȲ ɹǞƵDzƵȁǘɐǞɹƵȁ‫ ة‬ǘɐǞȺƊȲɈȺƵȁٌ ȯȲƊDzɈǞǯDzƵȁ‫ ة‬ȺƧǘȌǶƵȁ Ƶȁ ‫ـ‬ǿǞȁǞ‫ف‬ȺɐȯƵȲǿƊȲDzɈƵȁ

1

2

‫ ׃ڕ‬ǶȌƧƊ

ɈǞƵȺ

0

1

2

‫ ׃ڕ‬ǶȌƧƊɈǞƵȺ

0

1

2

Ƶ ‫ ׃ڕ‬ǶȌƧƊɈǞ

Ⱥ

met de auto met het openbaar vervoer ǿƵɈ ƮƵ ˛ ƵɈȺ

20-10-2023 15:18:37

24-27 FEATURE_ Toekomst OV.indd 24

20-10-2023 15:20:21

TEKST: MARTEN MUSKEE

THEMA OPENBAAR VERVOER

Bereikbaar blijven STIJGENDE UITGAVEN EN MINDER INKOMSTEN ZORGEN VOOR TEKORTEN IN HET OPENBAAR VERVOER IN STAD EN STREEK. EEN DILEMMA VOOR NIJMEGEN, DAT MET DE GROTE VERSTEDELIJKINGSOPGAVE INZET OP EFFICIËNTE MOBILITEIT. ZEELAND, MET ZIJN GROTE BUITENGEBIED, KOMT MET EEN ALTERNATIEF: FIJNMAZIG EN PUBLIEK VERVOER.

25 MAGAZINE

2023

E Om de Zeeuwse regio als

r moet bij de exploitatie van het openbaar vervoer fors geld bij. De ov-bedrijven hebben te maken met gestegen personeelskosten en hogere kosten voor brandstof en energie. Het aantal reizigers stijgt, maar zit nog niet op het niveau van voor de coronacrisis. Zonder extra geld stijgen de tarieven of zal er gesneden moeten worden in de dienstregelingen.

De provincie Zeeland werkt als opdrachtgever aan een nieuwe concessie voor het openbaar vervoer vanaf 2025. Om de regio als geheel, ook de kleine dorpen en kernen, goed bereikbaar te maken, zoekt gedeputeerde Harry van der Maas (SGP) naar innovatieve verbeteringen.

Wat die nieuwe concessie uniek voor Nederland maakt, is de koppeling van het Wmo-vervoer – waarvoor de gemeenten verantwoordelijk zijn – aan het openbaar vervoer. ‘We gaan naar publiek vervoer’, zegt Van der Maas.

geheel, ook de kleine dorpen en kernen, goed bereikbaar te

EIGEN ONDERNEMERS

maken, wordt naar innovatieve

Volgens de gedeputeerde hebben de vaste routes en vaste lijnen in bepaalde delen van de regio hun langste tijd gehad. ‘Het huidige ov in Zeeland is niet langer houdbaar. We zoeken naar een nieuwe manier van

verbeteringen gezocht.

(Beeld: Ruben Oreel)

24-27 FEATURE_ Toekomst OV.indd 25

20-10-2023 15:20:24

‘Wij garanderen dat er altijd openbaar vervoer zal zijn’ openbaar vervoer: meer fijnmazig, met ander mate rieel om het gebied op een betere manier te bedienen.’

De nieuwe aanbesteding is in tweeën geknipt. Daar waar behoorlijk wat in- en uitstappers zijn, blijven bussen in heel Zeeland de vaste routes op vaste tijden rijden, met een hoog frequentieniveau van hub naar hub. Het fijnmazige vervoer besteedt de provincie per deelgebied aan, met de bedoeling dat lokale, Zeeuwse ondernemers dat onderdeel op zich nemen.

Van der Maas: ‘Nu rijdt om acht uur ’s avonds de laatste bus naar een bepaald dorp toe. Straks hebben inwoners tot elf uur ’s avonds altijd openbaar vervoer tot hun beschikking. Ze bellen of voeren hun vraag in via de MaaS-app en worden de ene keer vervoerd met de flextaxi, de andere keer met een klein busje of via deelmobiliteit. Wij garanderen dat er altijd openbaar vervoer zal zijn. Daarmee zetten we een plus op de bereikbaarheid.’

26 MAGAZINE

2023

VERVOERSARMOEDE

Dankzij de beschikbaarheidsvergoeding van de rijksoverheid voor ov-bedrijven die verliezen lijden door de coronaperiode, en door een aantal aanpassingen in de dienstregeling door te voeren, kan Zeeland de tekorten grotendeels dekken. Wel is besloten om voor 2024 eigen middelen in te zetten. Van der Maas kijkt echter verder. Hij is waakzaam voor vervoersarmoede.

Er zijn altijd mensen die geen auto hebben of niet kunnen rijden. Ouderen, maar met name jongeren zijn aangewezen op het ov. Ook die moeten overal kunnen komen op elk moment van de dag. ‘Dat lukt nu met moeite, maar je ziet dat het gewoon anders moet. Het huidige systeem is niet langer houdbaar en heeft z’n langste tijd gehad.’

Het rijk heeft hulp toegezegd om het systeem verder uit te dokteren en te verfijnen. Want ook Den Haag is van mening dat het concept ook toepasbaar kan zijn

Ouderen, maar met name jongeren zijn aangewezen op het ov. (Beeld: Ruben Oreel)

24-27 FEATURE_ Toekomst OV.indd 26

20-10-2023 15:20:27

Beeld: Connexxion

op andere regio’s, zelfs op dichtbevolkte gebieden.

Ook wet- en regelgeving moeten hier en daar worden aangepast, zegt Van der Maas. Zo moet de manier van aanbesteden aangepast worden, net als de wettelijke definitie van openbaar vervoer, zodat ook de flextaxi, de buurtbus en de deelfiets als ov kunnen worden aangemerkt. Van der Maas: ‘Een student moet straks met zijn ov-pas voor de laatste kilometers een elektrische fiets kunnen pakken.’

Voor de koppeling van het Wmo-vervoer aan het openbaar vervoer wordt een mobiliteitscentrale ingericht die als soort cockpit alles aanstuurt. De strategie is gezamenlijk met de dertien gemeenten opgezet en wordt straks uitgevoerd met eigen middelen. Van der Maas: ‘Daarbij is het niet zo dat mensen uit het Wmo-vervoer straks in het ov zitten of andersom.

Wie een-op-een vervoer nodig heeft vanuit een Wmoindicatie, blijft zo vervoerd worden. Iemand die nu af en toe Wmo-vervoer nodig heeft, kan best via bus of flextaxi worden vervoerd. Zo willen we mooie combinaties maken. We blijven minimaal hetzelfde bedrag uitgeven, maar omdat het efficiënter en effectiever wordt, zetten we meer vervoer op de weg.’

INBREIDINGSOPGAVE NIJMEGEN

In Nijmegen liggen twee van de zeventien nationale NOVEX-gebieden. Op die grote woningbouwlocaties en diverse kleinere locaties worden in de komende tien tot vijftien jaar zo’n 15.000 woningen gerealiseerd. Daarmee faciliteert de gemeente een groei van 10 procent van de Nijmeegse bevolking.

Strategisch adviseur mobiliteit Gerben Siebenga spreekt van ‘een heel grote inbreidingsopgave’.

Siebenga: ‘Onze stadsgrenzen worden niet groter.’

Die inbreiding raakt nadrukkelijk aan de nieuwe concessieperiode voor het openbaar vervoer, die in 2026 in moet gaan.

In die nieuwe concessieperiode is voor Nijmegen mobiliteit niet leidend, maar ondersteunend aan de ruimtelijke ontwikkeling. ‘We zetten binnenstedelijk in op ruimte-efficiënte mobiliteit. Zo maken we ruimte voor woningbouw en voor andere grote opgaven, zoals klimaatadaptatie en leefbaarheid. Dat vraagt om een scenario met minder auto-infrastructuur en minder ruimte voor mobiliteit in de breedte.’

De auto zal volgens Siebenga steeds minder prioriteit krijgen. Die neemt zowel rijdend als geparkeerd

24-27 FEATURE_ Toekomst OV.indd 27

veel ruimte per persoon in. Nijmegen gaat betere alternatieven bevoordelen: het ov, fietsen, lopen, deelmobiliteit en de ketenreis die dat combineert.

‘Dat is noodzakelijk voor de verstedelijkingsopgave,’ zegt Siebenga.

Nijmegen zou het liefst het hele ov-systeem in de regio tegen het licht houden.

MOBILITEITSDIEET

Provincies zijn als concessieverlener financieel afhankelijk van wat ze daarvoor van het rijk krijgen.

De afgelopen jaren heeft de provincie Gelderland zelf veel gaten financieel moeten dichten, vanwege sterk stijgende kosten en minder inkomsten tijdens de coronacrisis. Daarbij gaat het om grote bedragen, die het rijk niet compenseert.

‘Dat betekent dat we de komende tien jaar minder bussen kunnen laten rijden,’ zegt Siebenga, ‘terwijl we juist meer mensen in het ov willen krijgen.’ Nijmegen wil daarom de meeste woningen bouwen rondom bestaande vervoersknooppunten, zegt hij. ‘We kunnen niet alleen aan die 10 procent nieuwe inwoners vragen om geen auto te bezitten. De rest van de stad zal ook op automobiliteitsdieet moeten, om daarmee plaats te maken voor de mobiliteit van nieuwe inwoners.’

Voor de realisatie van zijn woningbouwprogramma introduceert minister Hugo de Jonge (Wonen) een ruimtelijk ordeningsbeleid. Dat is gekoppeld aan budget van IenW. Daardoor blijft het thema openbaar vervoer ‘een beetje tussen de onderwerpen hangen’, zegt Siebenga. ‘De minister deelt 7,5 miljard euro uit aan alle verstedelijkingsregio’s bestemd voor de aanleg van infrastructuur. Daar zijn we uiteraard blij mee. Maar hier gaat nog geen bus extra voor rijden, dit is geen exploitatiegeld.’

27 MAGAZINE

2023

OMDENKEN

Siebenga wil het liefst dat voorafgaand aan de nieuwe aanbesteding het hele ov-systeem voor Nijmegen en omgeving tegen het licht wordt gehouden. Normaliter wordt het bestaande systeem altijd als uitgangspunt genomen voor een nieuwe concessie die vervolgens met wat plusjes en minnetjes weer tien jaar meegaat.

‘Voor de mobiliteitstransitie zijn we nu echt aan het omdenken, ook in schaalgrootte. Hoe richt je het netwerk efficiënt in? Misschien kom je uiteindelijk voor 80 procent op dezelfde corridors uit, maar je zult echt vanaf nul moeten beginnen.’ ←

20-10-2023 15:20:30

TEKST: RUTGER VAN DEN DIKKENBERG

175 JAAR GRONDWET

De

brille van

Thorbecke

28 HET IS AAN DE BRILLE VAN THORBECKE TE DANKEN, ZEGT VICEPRESIDENT THOM DE GRAAF VAN DE RAAD VAN STATE, DAT DE HOOFDSTRUCTUUR VAN ‘ZIJN’ GRONDWET NOG ALTIJD FIER OVEREIND STAAT. KOMENDE MAAND IS HET 175 JAAR GELEDEN DAT THORBECKES CONSTITUTIE WERD INGEVOERD.

MAGAZINE

2023

D

e Grondwet van 1848 leverde de geboortepapieren van de gemeenten zoals we die nu kennen en vormde de basis voor het Huis van Thorbecke, waarin de indeling in drie overheidslagen, en hun onderlinge verhoudingen, werd vastgelegd. De vernieuwde wet kwam tot stand in een voor Europa roerig revolutiejaar. In verschillende Europese staten leidden opstanden tot liberalisering en democratisering van het staatsbestel en werd er afgerekend met autoritaire monarchistische regimes die de touwtjes in handen hadden.

Aan Nederland, sinds enkele decennia ook een koninkrijk, ging een bloedige

28-30 LEESVERHAAL_Grondwet.indd 28

revolutie voorbij. Koning Willem II kon aanblijven, maar moest accepteren dat zijn rol in het staatsbestel fors werd ingeperkt. ‘De Grondwet is een product van de angst van de koning, of van het inzicht van de koning, daarover verschillen de meningen, om het landsbestuur te hervormen’, zegt Thom de Graaf. De vicepresident van de Raad van State en voormalig burgemeester van Nijmegen koestert de Grondwet.

De wijzigingen die in 1848 werden doorgevoerd, waren dan ook niet gering. Niet de koning, maar de ministers werden verantwoordelijk voor het beleid. De invloed van de Tweede Kamer nam toe en het parlement werd voortaan rechtstreeks gekozen door de kiesgerechtigde burgers. Nederland kreeg met het Huis

van Thorbecke drie overheidslagen: rijk, provincies en gemeenten. Gemeenten waren niet langer administratieve eenheden die het beleid van rijk of provincie moesten uitvoeren, ze kregen een eigen autonome basis, met eigen bestuurs- én financiële bevoegdheden. De gemeenteraad werd het hoogste orgaan en voortaan direct gekozen, zij het door nog een beperkte groep mannen met een nader bepaald inkomen.

NOTABELENBESTUUR

De drijvende kracht achter dit alles: de liberaal Johan Rudolph Thorbecke, geboren in Zwolle als zoon van een halfDuitse en lutherse handelaarsfamilie.

Al wijst De Graaf erop dat de staatsman niet alleen handelde, zoals weleens

20-10-2023 15:21:47

Beeld: Rutger van den Dikkenberg

De enorme muurschildering in Utrecht is een ode aan de Grondwet van 1848, die dit jaar 175 jaar geleden in werking trad.

29 wordt verondersteld in de mythes die over Thorbecke de ronde doen. ‘Het was vooral aan minister Dirk Donker Curtius te danken dat Willem II overstag ging.’

Thorbeckes familie woonde al jaren in Zwolle, maar werd vanwege het geloof buitengesloten voor overheidsambten en functies in het stadsbestuur, beschrijft Remieg Aerts in de biografie Thorbecke wil het (2018). ‘Het werd door zijn familiegeschiedenis voor Thorbecke heel persoonlijk’, zegt Geerten Boogaard. ‘Dat heeft hem altijd gemotiveerd.’ Boogaard is bijzonder hoogleraar decentrale overheden aan de Thorbeckeleerstoel van de Universiteit Leiden. ‘Het notabelenbestuur, met privileges die geen objectieve grondslagen hadden, werd met de Grondwet doorbroken’, zegt hij.

UNIFORMERING

Op lokaal niveau leidde de Grondwet tot het uniformeren van gemeenten. In de Bataafse Tijd, zo’n veertig jaar eerder, werd Nederland al opgedeeld in gemeenten. Maar er werd nog onderscheid gemaakt tussen steden en plattelandsgemeenten, die verschillende bevoegdheden hadden en voor de uitvoering nog onder gezag van de centrale overheid stonden; feitelijk dus nog van de koning.

Boogaard: ‘Thorbecke kwam met een

28-30 LEESVERHAAL_Grondwet.indd 29

recept dat in alle gemeenten gelijk was.

Amsterdam en Ameland gingen voortaan door hetzelfde malletje.’

In 1851 leidde die uniformering tot de eerste organieke Gemeentewet, ook van Thorbeckes hand. ‘In eerste instantie werd veel geklaagd over die dwangmatige vorm van eenheid’, stelt Boogaard.

‘Maar de nieuwe Grondwet en de organieke wetten (wetten die betrekking hebben op de organen en de organisatie van de Staat en de onderdelen daarvan, red.) die Thorbecke daarop invoerde, hadden ook een economisch effect. Die dimensie wordt weinig belicht. Voorheen beconcurreerden gemeenten en landheren elkaar, bijvoorbeeld door overal tol te heffen. De nieuwe Grondwet leidde juist tot samenwerking. Het economische succes van die uniformering heeft het nieuwe stelsel gestut.’

Thom de Graaf noemt het ‘de brille van Thorbecke’. ‘Het is aan zijn conceptuele

vermogen te danken dat alle gemeenten, van klein tot groot, dezelfde autonome rechtsbasis, competenties, inrichting en verhouding tot andere overheden kregen.’

In combinatie met het kiesrecht leidde het ertoe dat het lokale gesprek voor een belangrijk deel bepalend werd voor wat er gebeurde in gemeenten, aldus De Graaf. Niet langer werd van bovenaf vastgelegd wat er lokaal moest gebeuren. De nieuwe gedecentraliseerde eenheidsstaat leidde ertoe dat beleid in Amsterdam anders kan zijn dan in Leeuwarden, en dat van Berg en Dal anders dan dat van Nijmegen. Een praktijk die ook nu nog soms vragen oproept, bijvoorbeeld in het sociaal domein.

MAGAZINE

2023

SPELREGELS

Ook Boogaard zegt dat de liberale Grondwet de spelregels leverde waarbinnen gemeenten hun taken kunnen uitvoeren.

‘De verzorgingsstaat begon bij de gemeenten’ 20-10-2023 15:21:50

Beeld: Koos Nuninga

‘Thorbecke vestigde een recept dat in alle gemeenten gelijk was’ Die moesten vooral ook de samenleving in staat stellen het initiatief te nemen.

‘Maar dat betekent niet dat Thorbecke per definitie voorstander was van beleidsvrijheid. Hij kon later als minister ook directief zijn en vrij gedetailleerde regels uitvaardigen.’

30 MAGAZINE

2023

NACHTWAKERSSTAAT

De afgelopen 175 jaar is de overheid steeds gecompliceerder geworden.

Nederland was in 1848 nog een nachtwakersstaat met voor gemeenten een minimaal aantal taken: onderhoud aan wegen en bruggen bijvoorbeeld, en het in stand houden van de brandweer. Het sociaal domein bestond nog niet. Er waren gemeenteraden die één keer per jaar bijeenkwamen om een aantal beslissingen te nemen.

Naarmate het kiesrecht in de zeventig jaren na 1848 stapsgewijs werd uitgebreid, en ook minderbedeelde burgers mochten stemmen, namen gemeenten meer maatregelen om de omstandigheden voor deze nieuwe groepen kiezers te verbeteren en werd het palet aan taken omvangrijker, zegt Boogaard. ‘De verzorgingsstaat begon bij de gemeenten.’

Tegenwoordig gelden gemeenten als ‘de eerste overheid’. De taken zijn talloze keren omvangrijker en complexer geworden. De grote maatschappelijke opgaven, met name in het ruimtelijk domein – klimaat, woningmarkt, stikstof, energietransitie – maken samenwerking onvermijdelijk, zowel met andere gemeenten als met andere bestuurslagen. ‘Waar gemeenten nu hun verantwoordelijkheid voor moeten nemen, was 175 jaar geleden absoluut niet voorzien,’ zegt Thom de

28-30 LEESVERHAAL_Grondwet.indd 30

Graaf. ‘Thorbecke heeft dat nooit kunnen bevroeden. Maar het stelsel staat nog steeds overeind.’

Dat is aan de flexibiliteit van het stelsel te danken. Volgens De Graaf moeten we niet te rigide kijken naar het Huis van Thorbecke en de drie kamers ervan. Het is een organisch geheel waar de verschillende overheidslagen onderdeel van zijn.

‘Binnen het staketsel van Thorbecke is veel mogelijk. Dat zag je bij het grotestedenbeleid, bij de Rotterdamwet, bij de mogelijkheden om centrumgemeenten taken voor de regio te geven, en zelfs bij de vorming van de Wgr-regio’s. Er is ruimte voor differentiatie. Het is allemaal mogelijk gebleken, al was het soms passen en meten. Maar alternatieven zijn de afgelopen veertig jaar niet tot wasdom gekomen.’

TOUWTJES IN HANDEN

De onvrede over het autocratische bestuur en de onmogelijkheden van gegoede burgers om politiek en bestuurlijk mee te doen, leidden in 1848 tot revoluties en de nieuwe liberale Grondwet van Thorbecke. Ook nu, 175 jaar later, heerst er ongenoegen bij groepen die zeggen zich niet vertegenwoordigd te voelen door de politiek.

Er zijn echter grote verschillen, zegt De Graaf. Anders dan in 1848 mogen tegenwoordig alle volwassen Nederlanders stemmen. Bij de verkiezing van gemeenteraden mogen ook niet-Nederlanders stemmen, mits ze vijf jaar in Nederland wonen. ‘De formele democratie is best op orde’, zegt De Graaf.

Toch is er ontevredenheid in de samenleving. De opkomst bij de gemeente-

raadsverkiezingen van maart 2022 was slechts 51 procent. En het vertrouwen in de politiek is tanende. De Graaf: ‘Mensen hebben het gevoel dat ze de touwtjes niet in handen hebben.’ Daarom wordt al jaren gediscussieerd over maatregelen om de betrokkenheid van burgers bij politiek en bestuur te verbeteren. Als voormalig minister voor bestuurlijke vernieuwing was De Graaf begin deze eeuw zelf betrokken bij enkele van die plannen.

MIDDENWEG

Gemeenten werken met verschillende participatie-initiatieven om inwoners weer meer te betrekken bij het lokaal bestuur, van lokale referenda tot burgerpanels. ‘Iedereen is zoekende hoe die maatschappelijke democratie zich verhoudt tot de formele, politieke democratie,’ zegt De Graaf. ‘Dat is een heel ingewikkelde, maar mooie uitdaging.

We hebben de juiste oplossing nog niet gevonden.’

Het is daarbij zoeken naar de juiste middenweg. De gemeenteraad kan de door Thorbecke gegeven grondwettelijke bevoegdheden niet zomaar uit handen geven. De Graaf: ‘Maar de reflex om dan maar burgerparticipatie af te wijzen omdat die zou schuren met de spelregels van de formele democratie, is ook niet juist.’

De Raad van State heeft wel meermalen gewezen op de spanning die kan ontstaan tussen de verwachtingen die burgers hebben bij burgerberaden en de uiteindelijke verantwoordelijkheid van de gemeenteraad, zegt De Graaf. ‘Maar je moet op zoek gaan naar wat wél kan. Dat experiment moet je niet schuwen.’ ←

20-10-2023 15:21:53

COLUMN Marije van den Berg onderzoeker en adviseur lokaal bestuur

BLIK

N

iet zo, niet hier, niet deze, niet nu. Dat is de boodschap die ik geregeld krijg als ik lege blikjes en flesjes wil inwisselen voor statiegeld. De geweigerde druppende dingen gaan terug mijn drassige boodschappentas in.

Misschien dat de andere supermarkt iets verderop ze wel inneemt.

Ik zie inmiddels op tegen de gang naar de automaat.

Verrast ben ik bijna als alles er zonder morren ingaat. Het ligt niet aan mij, het overkomt velen; op de apparaten hangen inmiddels briefjes met vriendelijke boodschappen als ‘wilt u flesjes en blikjes die niet passen weer meenemen?’

Of er staat een enorme vuilnisbak naast, voor alles waar het systeem kennelijk geen raad mee weet. Door onvoorspelbaarheid en onnavolgbaarheid is mijn vertrouwen in het apparaat en het statiegeldsysteem laag.

Natuurlijk legde u de link al tussen blikjes en burgers. Niet zo, niet hier, niet deze, niet nu: dit horen ook mensen die niet passen in onze overheidssystemen. Het briefje op het apparaat zijn de zwartboeken, ombudsmanonderzoeken en Staten van de Uitvoering. Ernaast staat de bak waarin inmiddels een derde van de Nederlanders belandt, aldus het SCP-rapport Eigentijdse ongelijkheid.

‘Maar er gaat ook veel goed.’ Inderdaad, voor de meerderheid van de blikjes, eh, burgers. En steeds dezelfde. Maar die miljoenen mensen voor wie dat niet zo is, ergens op een ingewikkeld punt in hun leven? Daarover vertellen we elkaar dat de standaard ‘nu eenmaal’ niet voor hen werkt, en we een andere, nog onontdekte werkwijze moeten hanteren. Tien procent, twintig procent, zo veel situaties zouden niet passen in ‘de standaard’. Om wie dat gaat, weten we niet van tevoren, dat merk je pas als ze teruggeschoven worden uit het staatsapparaat. Dat apparaat is onbetrouwbaar en vaak onnavolgbaar.

Als een op de vijf keer je kraan niet naar links opengaat maar naar rechts.

Als een op de vijf keer de stekker van een apparaat niet in het stopcontact past. En je bovendien van tevoren niet weet welke kraan anders is en op welk stopcontact je kunt vertrouwen. Dan moeten we dat niet accepteren en constateren dat standaarden ‘nu eenmaal’ maar voor een volkomen onvoorspelbare tachtig procent van de gevallen werken.

Dan is het zinvoller om eerst maar eens twee andere conclusies te trekken: het is een bar slechte standaard en/of we houden ons er niet aan. Het gat is te klein, de stekkermaker moet op cursus en de Warenautoriteit een sterkere bril.

In onze wetten en beleidsregels leggen we de standaarden voor het overheidsapparaat vast. Die standaard moet standaard goed genoeg zijn voor alle Nederlanders, er hoort niemand in de drassigheid. ←

31 MAGAZINE

2023

‘DAT APPARAAT IS ONBETROUWّ BAAR EN VAAK ONNAVOLGBAAR’

31 COLUMN_Marije van den Berg.indd 31

20-10-2023 15:22:33

BETOOG

VIVIAN VISSER

De uitnodigende overheid neemt burgers serieus Gemeenten stimuleren inwoners steeds vaker om zelf initiatieven te ontplooien. Maar dat ‘uitnodigend bestuur’ bereikt vaak juist de groep afgehaakte burgers niet, constateert onderzoeker Vivian Visser.

32 MAGAZINE

2023

Vivian Visser

B

urgers nemen steeds vaker het heft in eigen hand om lokale problemen aan te pakken of gemeenschappelijke voorzieningen vorm te geven. Waar overheden vroeger vooral afwachtten tot dit soort burgerinitiatieven ontstonden, zien we nu dat overheden burgers actief en expliciet stimuleren om zichzelf te organiseren. Dit wordt ook wel ‘uitnodigend besturen’ genoemd.

Een van de gedachten hierachter is dat het de kloof tussen overheid en burgers zou kunnen overbruggen, omdat het burgers de mogelijkheid geeft om op een laagdrempelige manier directe invloed uit te oefenen op hun leefomgeving. Helaas zien we in de praktijk dat

‘Keer op keer blijkt dat praktisch opgeleide burgers ondervertegenwoordigd zijn’

32-33 BETOOG.indd 32

juist de groep burgers die vaak als ‘afgehaakt’ wordt omschreven, ook met uitnodigend besturen niet genoeg bereikt wordt. Keer op keer blijkt dat vooral praktisch opgeleide burgers ondervertegenwoordigd zijn in participatie in burgerinitiatieven. Daardoor worden hun belangen, ideeën en waarden bij deze initiatieven onvoldoende vertegenwoordigd.

DEMOCRATISCH POTENTIEEL

Om het democratisch potentieel van uitnodigend besturen te bevorderen, is het cruciaal om de verschillen tussen groepen burgers en hun leefwereld serieus te nemen bij het ontwerpen en uitvoeren van beleid.

Uit mijn onderzoek bleek dat praktisch opgeleide mensen zich in vergelijking met andere burgers minderwaardig voelen en dat er op hen wordt neergekeken. Zij verwachten hierdoor dat hun ideeën voor initiatieven niet serieus genomen zullen worden. Ook voelden zij weinig affiniteit met de ambtenarij, omdat ze menen dat daar vooral mensen werken die uit een ‘ander milieu’ komen dan waar zij zelf uit komen. Ook zouden ambtenaren te veel aandacht hebben voor regeltjes; iets wat niet aansluit bij hun eigen ‘aanpakkersmentaliteit’.

Of deze percepties nu waar zijn of niet, een uitnodi-

20-10-2023 15:23:17

Schrijf ook een betoog voor VNG Magazine: redactie@vngmagazine.nl

33 Praktisch opgeleide burgers voelen zich minderwaardig en verwachten dat hun ideeën niet serieus worden genomen.

MAGAZINE

2023

gende overheid dient ze serieus te nemen. Dat vraagt om een open en persoonlijke benadering van burgers, waarin ambtenaren begrip hebben voor de verschillende levensstijlen en voorkeuren van burgers. Het vraagt ook om het bieden van maatwerk, bijvoorbeeld door ‘regelwerk’ uit handen te nemen, zodat initiatiefnemers zich kunnen richten op activiteiten die aansluiten bij hun ‘aanpakkersmentaliteit’. Tegelijkertijd is het belangrijk dat die ondersteuning niet te ver gaat, waardoor het minderwaardigheidsgevoel enkel toeneemt, of dat door inhoudelijke bemoeienis het uiteindelijke initiatief nog maar weinig aansluit bij de voorkeuren van de initiatiefnemer. Het bieden van dit soort maatwerk vereist een bureaucratische organisatie die flexibel en pragmatisch is, minder verkokerd kan werken, met een meer open agenda en minder vooraf dichtgetimmerde budgetten.

BELANGEN MEEWEGEN

Ook moeten overheden er ten minste voor zorgen dat de belangen en perspectieven van burgers die niet meedoen, meegewogen worden bij burgerinitiatieven.

Hiervoor moeten zij kaders stellen. Die moeten duidelijk maken wat er van initiatieven wordt verwacht, welke andere burgers betrokken moeten zijn, hoe die

32-33 BETOOG.indd 33

‘De ervaren afstand tussen burgers en ambtenaren moet verkleind worden’ betrokken moeten zijn en hoe zij beslissingen van en over burgerinitiatieven kunnen beïnvloeden.

Daarnaast is het belangrijk dat de ervaren afstand tussen burgers en ambtenaren wordt verkleind. Een diverse overheidsorganisatie kan daarbij helpen.

Burgers kunnen zich dan meer herkennen in ambtenaren, ze zien daar ‘mensen zoals zij’. Ook kunnen sensitiviteitstrainingen ambtenaren helpen om meer bewust te zijn van en begrip te hebben voor de leefwereld en manieren van doen van praktisch opgeleide burgers. ← Vivian Visser is als bestuurskundige en socioloog verbonden aan de Erasmus Universiteit Rotterdam.

Ze promoveerde onlangs op de vraag hoe overheden vormgeven aan ‘uitnodigend besturen’.

20-10-2023 15:23:19

PERSONALIA GEMEENTEN

OVERSTAP

34 MAGAZINE

2023

Olaf Prinsen Olaf Prinsen was ruim acht jaar directeur, eerst van de vereniging voor gemeentelijke afval- en reinigingsdiensten NVRD, daarna van Jeugdzorg Nederland. Sinds 5 oktober is hij burgemeester van Heerde.

Waarom deze overstap?

‘Ik heb als directeur van Jeugdzorg Nederland mooie dingen kunnen doen, maar de discrepantie tussen de Haagse lobby en wat ik in de praktijk op de werkvloer zag, ging me steeds meer tegenstaan. Dan kun je naar anderen gaan wijzen, maar ook naar jezelf kijken. Ik vroeg me af waar ik de meeste voldoening van krijg. Dat zijn dingen die uit verbinding tot stand zijn gekomen, dat partijen die eerst de grootste ruzie hebben toch samen tot iets moois zijn gekomen. Toen ik daarover nadacht, kwamen de wijze woorden van mijn eerste fractievoorzitter Paula Donswijk naar boven. Zij zei: “Jij wordt ooit burgemeester.” En toen kwam Heerde voorbij.’

Wat gaat u doen?

‘Dat laat zich samenvatten als: behouden van al het moois van een kleine gemeente, maar tegelijkertijd ook realistisch kijken naar wat we zelf wel of niet kunnen. Met alles wat er de afgelopen jaren op ons af is gekomen, moeten we keuzes maken en de samenwerking zoeken. Dus die goede combinatie vinden, van behouden wat goed en uniek is voor Heerde, en aan de andere kant realisme tonen en de samenwerking zoeken om krachtig genoeg te zijn. Dat wordt mijn opdracht voor de komende jaren.’

Wat brengt u mee? ‘Ik ben de afgelopen jaren manager geweest in plaats van bestuurder. Het is goed als bestuurder om te begrijpen hoe ingewikkeld managen soms kan zijn, te zien wat in een organisatie nodig en niet nodig is en wat je wel of niet van de organisatie mag vragen. Bovendien ben ik me bewuster geworden van de verschillende rollen. Ik ben en blijf dus bestuurder en ga niet mee-managen, maar snap die kant goed.’ (LM) ←

34-36 PERSONALIA.indd 34

De Beuningse burgemeester Daphne Bergman heeft op 23 oktober haar functie weer opgepakt. Vanwege gezondheidsklachten meldde ze zich in april ziek. Haar taken in Beuningen worden sinds 5 juni uitgevoerd door waarnemend burgemeester Corry van Rhee-Oud Ammerveld (PvdA), die tot maart dit jaar waarnemend burgemeester van Druten was. Bergman (D66) was sinds januari 2018 waarnemend burgemeester van Beuningen, in januari 2019 werd ze de kroonbenoemde burgemeester van deze gemeente.

Mirjam van ’t Veld (CDA) start op 1 november als waarnemend burgemeester van Almelo. Ze is daarmee de tijdelijke opvolger van Arjen Gerritsen (VVD), die op diezelfde datum begint als commissaris van de Koning in Flevoland. Van ’t Veld was eerder burgemeester van Maarssen (2008-2010), Stichtse Vecht (2011-2014) en Amstelveen (2014-2017). Daarna werd ze bestuursvoorzitter van het ziekenhuis Gelderse Vallei in Ede. Ook was ze tot dit voorjaar voorzitter van de Landelijke Huisartsen Vereniging (LHV).

Burgemeester Frederiek Schouwenaar (VVD) van Veere gaat per 10 november met zwangerschapsverlof.

Ze wordt tijdelijk vervangen door partijgenoot Jon Hermans-Vloedbeld. Schouwenaar begon op 1 februari 2023 als burgemeester van Veere. Daarvoor werkte ze

20-10-2023 15:39:57

redactie@vngmagazine.nl

zestien jaar bij de politie.

Ook was ze van 2014 tot 2017 lid van de gemeenteraad van Gorinchem.

Hermans heeft ruime bestuurlijke ervaring: eerder was ze kroonbenoemd burgemeester in Ouderkerk, Ridderkerk en Almelo, en waarnemend burgemeester in Oud-Beijerland, Noordwijk, Terschelling en Tubbergen.

De gemeenteraad van Tilburg beveelt burgemeester Theo Weterings (VVD) aan voor herbenoeming. De tweede ambtstermijn start

op 23 november. Voordat hij in 2017 in de gemeente Tilburg aan de slag ging, was Weterings burgemeester van achtereenvolgens Beverwijk en Haarlemmermeer. Eerder was hij raadslid in Tilburg, Diemen en Rijswijk, wethouder in Rijswijk en statenlid in ZuidHolland.

Burgemeester Klaas Agricola van Dantumadiel is voorgedragen voor een tweede termijn. Die begint op 1 december. De partijloze Agricola is sinds december 2017 burgemeester van de

Friese gemeente. Eerder was hij politiek actief in Dalfsen namens Gemeentebelangen Dalfsen, eerst als raadslid (2007-2010) en aansluitend als wethouder (2010-2017).

De gemeenteraad van Someren beveelt burgemeester Dilia Blok aan voor herbenoeming. Ze begint op 4 december aan haar tweede termijn. Blok was, voordat ze in 2017 naar Someren ging, raadslid en wethouder in Bergambacht en wethouder in Krimpenerwaard.

Kees van Rooij blijft burgemeester van Meierijstad.

De gemeenteraad heeft hem voorgedragen voor herbenoeming. Zijn tweede ambtstermijn van zes jaar begint op 6 december.

Voordat hij in 2017 naar Bladel ging, was de CDA’er burgemeester van Horst aan de Maas.

De gemeenteraad van Ouder-Amstel heeft burgemeester Joyce Langenacker aanbevolen voor herbenoeming. Haar eerste termijn eindigt op 17 december. Voordat de

Ingezonden mededeling

35 MAGAZINE

2023

Ons aanbod VNG Uitvoeringscongres 2 november (Den Haag) Risicomanagement versus uw praktijk 7 november VNG Congres RPO 9 november (Apeldoorn) Raad op zaterdag 11 november (Online)

Laat u inspireren door onze opleidingen en congressen Om welk vakgebied het ook gaat: als geen ander weten we hoe complex de inhoud van beleid en wet- en regelgeving kan zijn. Kom daarom naar een van onze inspirerende en verdiepende congressen.Voor heldere en praktische handvatten én om vakgenoten uit het hele land te ontmoeten.

2-daagse training: Van Gelijk hebben naar Gelijk krijgen 14 & 28 november 2023 Communicatie en risico’s 21 november Met Andere Ogen Doen-dag 24 november (Groenekan) }Àià i ii Ìiw > V l ÓäÓÎ 27 november (Apeldoorn) Leerlingenvervoer 29 november (Webinar) VNG Bestuurdersdag en ALV 1 december (save the date)

Ons hele aanbod vindt u op vngconnect.nl

34-36 PERSONALIA.indd 35

20-10-2023 15:39:59

PvdA’er in 2017 in OuderAmstel werd benoemd, was ze raadslid en wethouder in Haarlem.

De gemeenteraad van Ommen heeft burgemeester Hans Vroomen voorgedragen voor herbenoeming.

Het wordt zijn tweede termijn als burgemeester, die op 18 december begint.

De CDA’er is sinds eind 2017 burgemeester van Ommen.

Daarvoor was hij raadslid en wethouder in Bodegraven en wethouder in de fusiegemeente BodegravenReeuwijk.

36 MAGAZINE

2023

De gemeenteraad van Texel heeft Mark Pol voorgedragen als nieuwe burgemeester. De VVD’er begint op 20 december. Pol is op dit moment adviseur bij Lysias Advies, dat zich richt op de publieke sector. Eerder was hij achtereenvolgens gemeenteraadslid (2010-2013) en wethouder (2013-2018) in Almere. Hij volgt op Texel Michiel Uitdehaag (D66) op, die in juli burgemeester van

Venray werd. Sindsdien is CDA’er Rob van der Zwaag waarnemer.

Anton Stapelkamp blijft nog zes jaar burgemeester van Aalten. De gemeenteraad heeft hem voorgedragen voor een tweede termijn, die begint op 22 december. Stapelkamp (ChristenUnie) werd in december 2017 burgemeester in Aalten. Van 2011 tot zijn komst naar Aalten was hij burgemeester van Kapelle.

Daarvoor was hij politiek actief in de Rotterdamse deelgemeente Hillegersberg-Schiebroek.

Hans Beenakker heeft de Gelderse commissaris van de Koning en de gemeenteraad laten weten niet in aanmerking te willen komen voor een derde ambtsperiode in Tiel. Zijn huidige termijn als burgemeester loopt af op 9 januari 2024. Beenakker wil zich na ruim elf jaar gaan oriënteren op een volgende stap in zijn loopbaan.

Fenna Noordermeer start op 18 december als burgemeester van Midden-Delfland. Ze was tot begin dit jaar directeur-bestuurder van PEP Den Haag, een kennis- en expertisecentrum op het gebied van emancipatie en participatie. Die functie bekleedde ze sinds 2012. Daarvoor was ze onder meer bedrijfsmanager bij de Haeghe Groep. Noordermeer wordt in MiddenDelfland de opvolger van CDA’er Arnoud Rodenberg, die vorig jaar zomer afzwaaide als burgemeester. Sindsdien neemt zijn partijgenoot Bram van Hemmen het burgemeesterschap waar.

34-36 PERSONALIA.indd 36

Patrick van der Giessen

wordt naar verwachting op 23 november burgemeester van Hendrik-Ido-Ambacht. Hij werkt momenteel als bestuurssecretaris/strategisch beleidsadviseur bij de Stichting Jeugdteams Zuid-Holland Zuid. Tussen 2016 en 2020 was hij raadslid en wethouder in deze gemeente – toen nog namens het CDA, inmiddels is hij niet meer gelieerd aan een politieke partij. In Hendrik-Ido-Ambacht wordt hij de opvolger van Jan Heijkoop (CDA), die met pensioen gaat.

Voordat de VVD’er aantrad in Tiel, was hij onder meer burgemeester van Asten (2004-2012), wethouder in Voorburg (1999-2002) en later in LeidschendamVoorburg (2002-2004).

John Joosten mag door als burgemeester van de gemeente Dinkelland. De gemeenteraad adviseerde positief over zijn herbenoeming. De VVD’er is daar burgemeester sinds 9 januari 2018. Daarvoor was hij lid van provinciale staten van Overijssel.

Burgemeester Koos Janssen (CDA) van Zeist stopt in januari 2024. Op 15 januari 2024 eindigt zijn derde ambtstermijn en de dan 68-jarige burgemeester is niet meer beschikbaar voor een vierde termijn.

Janssen was achttien jaar burgemeester in Zeist.

Daarvoor was hij zeven jaar burgemeester van Bunnik en zes jaar van Soest.

In totaal is Janssen bij zijn afscheid 31 jaar burgemeester geweest.

ANDERE ORGANISATIES Jaap Smit vertrekt als commissaris van de Koning in Zuid-Holland. Hij gaat op 1 september 2024 met pensioen. Dat kondigde hij aan in de vergadering van provinciale staten. Smit (CDA) staat sinds 1 januari 2014 aan het roer in ZuidHolland. Daarvoor was hij onder meer voorzitter van het CNV. Hij is momenteel ook voorzitter van het Interprovinciaal Overleg IPO.

BURGEMEESTERSّ VACATURE Belangstellenden kunnen solliciteren naar het burgemeestersambt van Mook en Middelaar (circa 8.100 inwoners), vacant per 1 juni 2024. Het salaris bedraagt € 7.909,52 bruto per maand. (Ƶ ȯȲȌ˛ƵǶȺƧǘƵɈȺ ȺɈƊƊɈ Ȍȯ bit.ly/vacaturemookenmiddelaar. Sollicitaties vóór 7 november sturen naar de CdK in de provincie Limburg.

20-10-2023 15:40:00

TEKST: RUTGER VAN DEN DIKKENBERG | BEELD: MARTINE SPRANGERS

RAAD & WERK

Marcel Westerink RAAD GEMEENTEBELANGEN BRONCKHORST WERK ! ª(Xy À ª à ²ّ 0y ² ªÀ00ª 0(ªXhI ßXj ‘Het was- en sorteerbedrijf van Aviko is het voorportaal van de frietfabriek. Er komen hier dagelijks 70 trailers met aardappels binnen, in totaal 2 miljoen kilo. Die worden hier gesorteerd en gekeurd. Dat is een bijna volledig automatisch proces. Als coördinator ben ik de spil tussen het inkoopbedrijf in Dronten en de fabriek en stem ik onder meer de productieplanning af.

37 RAAD en WERK.indd 37

De fabriek in Steenderen is de grootste werkgever in de omgeving. Omdat het een groot bedrijf is, valt het onder het gezag van de provincie. Alleen als een bestemmingsplan gewijzigd moet worden, is de gemeente aan zet.

Als raadslid heb ik er dus niet veel mee vandoen. Alleen de nieuwbouw van het vrieshuis op het terrein lag bij de gemeente. Ik heb toen bewust niet meegesproken.’

20-10-2023 15:40:56

TEKST: MEREL VAN DORP

UITVOERING GEMEENTELIJKE TAKEN

‘Zet

de burger

niet centraal’ 38 MAGAZINE

2023

DE VERKOKERDE, BUREAUCRATISCHE WERKWIJZE VAN GEMEENّ TEN HELPT INWONERS VAAK NIET. HET IS TIJD DAT AMBTENAREN VRIJHEID KRIJGEN OM MET EEN INTEGRALE BLIK UITVOERING TE GEVEN AAN GEMEENTELIJKE TAKEN, VINDT ARRE ZUURMOND, BESTUURSKUNDIGE EN VOORMALIG OMBUDSMAN VAN AMSTERDAM. EN ZET DAARBIJ DE BURGER NIET CENTRAAL.

G

emeenten krijgen steeds meer uitvoerende taken, ziet Arre Zuurmond.

‘Volgens de VNG is dat goed, omdat gemeenten dicht bij de burger staan, maar voor mij is dat niet de voornaamste reden. Het belangrijkste is dat er bij de uitvoering van gemeen-

telijke taken een integrale blik is en dat diensten van gemeenten beter samenhangen. Alleen is dat integrale klantbeeld er bij gemeenten nu te weinig.’

BOETES

De voormalig ombudsman van de Metropool Amsterdam geeft een waargebeurd voorbeeld. Criminelen stelen een auto, zoeken online een autodealer

die exact hetzelfde merk aanbiedt en kopiëren dat kenteken. Zuurmond: ‘Het originele kenteken van de gestolen auto kieperen ze in de sloot. Daarna posten ze met die auto rond het huis van de – zoals we intussen weten vermoorde – advocaat Derk Wiersum. Zonder parkeergeld te betalen natuurlijk, want dan zijn ze traceerbaar. Vervolgens ontvangt degene die de auto met het echte kenteken heeft

Arre Zuurmond Arre Zuurmond is regeringscommissaris Informatiehuishouding. Als voormalig ombudsman van Amsterdam en omstreken was hij nauw betrokken bij hoe de gemeente uitvoering gaf aan beleid. In 2004 was hij medeoprichter van de Kafkabrigade, om overbodige bureaucratie tegen te gaan. Ook was Zuurmond voorzitter van het ouderpanel bij de parlementaire enquête naar de Toeslagenaffaire. De bestuurskundige spreekt op het VNG-Uitvoeringscongres ‘Bouwen vanuit de praktijk’ op 2 november aanstaande. (Beeld: Hilbert Krane)

38-41 LEESVERHAAL_Arre Zuurmond.indd 38

20-10-2023 15:42:19

39

gekocht, boetes voor ‘zijn’ verkeerd geparkeerde auto. Hij maakt bezwaar, want zijn auto staat dan nog gewoon in de showroom. Het bezwaar van deze inwoner wordt afgewezen. Het nummerbord is toch hetzelfde?’

De kous is daarmee af voor de gemeente, zegt Zuurmond. Maar waarom kijken gemeenteambtenaren alleen naar het bezwaar, vraagt hij zich af, en waarschuwen ze de politie niet dat er een gestolen auto in het spel is? ‘Het is een typisch voorbeeld van hoe reactief, bureaucratisch en verkokerd gemeenten functioneren.’

Zuurmond geeft nog een ander, wrang voorbeeld. Een vrouw met de progressieve spierziekte ALS, die telkens pas het aangevraagde hulpmiddel krijgt als ze alweer in de volgende fase van de ziekte

38-41 LEESVERHAAL_Arre Zuurmond.indd 39

is beland. Want de besluitvorming duurt steeds drie maanden. ‘Uiteindelijk wordt er zelfs pas twee weken nadat de vrouw is overleden, een doorligmatras beschikbaar gesteld.’

VERSTRIKT

Dat overheden de burger dus eerder in de problemen brengen dan dat ze inwoners

helpen, komt doordat bestuurders en beleidsmakers in verticale, hiërarchische structuren denken, ziet de ex-ombudsman. ‘En dat is omdat beheersen het uitgangspunt vormt bij de uitvoering van beleid. En niet het perspectief van de burger. Ondertussen is de samenleving steeds horizontaler gaan functioneren.

Alles hangt immers met elkaar samen: wie ernstige stress ervaart, vergeet zijn huur te betalen, waarna schulden oplopen en de opvoeding problemen oplevert vanwege de spanningen in huis.

Het helpt burgers dan niet om ondersteuning te bieden bij één onderdeel van hun leven.’

Uit angst dat het land anders niet meer bestuurbaar blijft, durven overheden keuzes ten behoeve van burgers niet uit handen te geven, ziet Zuurmond.

Daarom zijn er regels en kaders om te

MAGAZINE

2023

‘Ambtelijke professionals zijn verleerd om professioneel te handelen’ 20-10-2023 15:42:21

ingezonden mededeling

Afstemming: de sleutel voor succesvolle stedelijke ontwikkeling Stadsontwikkeling bevindt zich volgens Drees & Sommer op het snijvlak van mobiliteit, infrastructuur en vastgoedfuncties. Mobiliteit en infrastructuur zijn daarbij op gemeentelijk niveau complexe en veelzijdige vraagstukken. De optimalisatie van de openbare ruimte en de verbindingen en de afstemming daarvan op de stadsontwikkeling is essentieel in de optiek van Drees & Sommer.

Het begint met infrastructuur Henk de Vree, Sector Leader

integraal naar het gebied en zorgen voor zorgvuldige afstemming tussen

Infrastructure bij Drees & Sommer, heeft als project- en procesmanager uitgebreide ervaring in mobiliteit

bouwprojecten binnen de stad”, zo licht De Vree toe. “We beoordelen de impact van toekomstige

en infrastructuur. Volgens De Vree is het succes van stedelijke

bouwprojecten op verkeersstromen en infrastructuur. Tijdens de bouw

ontwikkeling afhankelijk van een goede integratie van infrastructuur,

bieden we expertise en adviseren we over routing, logistieke stromen en

mobiliteit en vastgoed. “Idealiter begint het met een plan voor de

de implementatie van bouwhubs.

Veiligheid staat daarbij altijd

leefomgeving en de bereikbaarheid, voordat de bebouwde omgeving wordt gerealiseerd. In de praktijk

centraal, waarbij we ons inzetten voor heldere routes, bebording en effectieve communicatie over

zie je echter vaak een meer organische aanpak. Gemeenten

mobiliteitsthema’s.”

zijn voor kavelontwikkeling op

Veranderingen in mobiliteit Voor De Vree is het grotere plaatje net zo belangrijk als de details.

Hij wijst op enkele recente ontwikkelingen die de veranderende

veel plekken afhankelijk van initiatieven van andere partijen.

Soms ook van de gemeente zelf.

Dat levert uitdagingen op bij het plannen en uitvoeren van projecten.

Een continue afstemming, strakke coördinatie en samenhang van plannen is dan ook essentieel.”

rol van mobiliteit illustreren: “De technologische vooruitgang, zoals elektrische voertuigen en autodeelconcepten, maken de

Procesmatige en projectmatige

traditionele auto steeds overbodiger.

Dit heeft positieve gevolgen voor

onderdeel van stadsontwikkeling te zijn. Nieuwe ondergrondse

begeleiding van Drees & Sommer Drees & Sommer biedt

stedelijke gebieden, met meer ruimte voor voetgangers, fietsvriendelijke

ondersteuning bij deze coördinatie en afstemming. Het adviesbureau levert technisch management,

zones en groenvoorzieningen.

Het illustreert de noodzaak om in een vroeg stadium van

infrastructuren hebben een grote impact op zowel de bovengrondse als ondergrondse indeling. “Ook hier

projectmanagement en assisteert bij het ontwikkelen van programma’s

gebiedsontwikkeling na te denken over de juiste mix van infrastructuur,

de foutkans te minimaliseren. En ook daarin speelt Drees & Sommer

van eisen, vaak in complexe infrastructuurprojecten. De

mobiliteit en vastgoed.”

graag een coördinerende rol.”

Vree benadrukt dat efficiënte procesbegeleiding en effectieve

Coördinatie bovengrondse en ondergrondse infrastructuur

coördinatie van projectfasen van essentieel belang zijn. “Wij kijken

De planning van nutsinfrastructuur blijkt vaak een onderschat

Voor meer informatie: Henk de Vree, Sector Leader Infrastructure, 06-18246470 of

VNG LEESVERHAAL_Arre Ad.indd 2 38-41 Zuurmond.indd 40

zijn afstemming en samenhang van plannen weer cruciaal om

henk.de-vree@dreso.com.

17/10/2315:42:23 9:39 AM 20-10-2023

‘Want “de burger centraal zetten” is al dertig jaar een holle frase’ voorkomen dat ambtenaren zomaar zelf iets gaan doen. Daardoor hebben ambtenaren gebrek aan ruimte om per individu te kunnen doen wat nodig is en raken zij verstrikt in regels. Daarnaast is niemand meer verantwoordelijk – ‘de regels’ zijn verantwoordelijk.

Zuurmond: ‘Het gevolg is dat deze ambtelijke professionals niet meer professioneel zijn. Want in een bureaucratie is de verantwoordelijkheid van professionals afgenomen en zijn ze verleerd werkelijk professioneel te handelen.’

DIKKE PIANOVINGERS

Of het oneerlijk is, als elke burger net weer een beetje anders wordt behandeld? ‘Eenheidsworst, dát is pas niet eerlijk,’ zegt Zuurmond stellig. ‘Dan krijgt iedereen nét niet het goede. Voor een passend aanbod gaat het om het verschil tussen variatie en variantie. Bij variatie is er een verschil omdat het in een specifieke situatie beter is om het anders te doen. Bij variantie maken gemeenten onbewust onderscheid, omdat ze de boel niet op orde hebben.’

Het is gemeenten niet echt te verwijten dat ze niet integraal uitvoering geven aan hun opdracht voor inwoners, omdat de wetten van de rijksoverheid daar geen ruimte voor bieden, stelt Zuurmond. ‘In de wetgeving van de rijksoverheid zijn

hardheidsclausules, discretionaire ruimte, maatwerk en coulance er allemaal uitgesloopt. De rechtmatigheidsmanie en accountancycontroles zijn veel te ver doorgevoerd en leiden tot onwenselijke situaties.’ De Toeslagenaffaire is hier het bekendste voorbeeld van.

Zuurmond: ‘Natuurlijk hoeven ambtenaren niet overal zelf over te besluiten en alles precies aan die specifieke gemeente aan te passen. Een pianist gaat ook niet zelf zijn piano bouwen omdat zijn vingers ietsje dikker zijn dan gemiddeld.

Gemeenten doen dat nu trouwens wel.

Ze hebben elk hun eigen ICT-systemen, maken hun eigen speciale formulieren, enzovoort. Gestandaardiseerde handelingen mogen echter gewoon allemaal op dezelfde wijze, daarvoor is geen uniek aanbod nodig. Op het moment dat de vakinhoud ertoe doet, is het wel tijd om zelf keuzes te maken.’

De discussie over hoe gemeenten goed vorm kunnen geven aan de uitvoering, moet niet gaan over centraliseren of decentraliseren, stelt Zuurmond. ‘En het maakt ook niet uit of je begint bij beleid of juist start vanuit de uitvoering.

Ook kan het uitgangspunt niet zijn of een inwoner in een bepaalde gemeente woont waar een regeling iets wel of niet vergoedt, tot een specifieke doelgroep behoort waarvoor beleid is gemaakt of

dat een bepaalde wet al dan niet van toepassing is.’

HOLLE FRASE

‘Je krijgt een betere lokale overheid als je de burger niet centraal zet’, zegt Zuurmond. ‘Want “de burger centraal zetten” is al dertig jaar een holle frase.

Bovendien heb je daarmee geen enkel aangrijpingspunt om het beter te doen.

Dus moet het fundamenteel anders. Een nieuwe manier van openbaar bestuur zou de uitvoerend professional in zijn relatie met de burger centraal moeten stellen. En met de uitvoerend professional bedoel ik niet de huisjurist, de stafmedewerker of de afdeling communicatie. Leidend moet zijn hoe de vuilnisman, de plantsoenendienst of de Wmo-consulent invulling aan zijn werk kan geven.’

Voor bestuurders en beleidsmakers is het vanuit dat startpunt alleen belangrijk of zij alles hebben gedaan om te zorgen dat die uitvoerend professional zijn werk goed kan doen. Zuurmond: ‘Daarmee geef je professionals heus geen carte blanche. Je kunt namelijk prima richting geven aan hoe we als overheid er voor burgers willen zijn. Maar dat is iets anders dan regeltjes opstellen, om medewerkers daar vervolgens strikt aan te houden.’ ←

41 MAGAZINE

2023

Uitvoeringscongres VNG ‘Bouwen vanuit de praktijk’ Donderdag 2 november zet de VNG, mét alle gemeenten, de uitvoering centraal in de Fokker Terminal in Den Haag. Met ruim 45 workshops Ƶȁ ǶƵɹǞȁǐƵȁ‫ ة‬ƵƵȁ ǞȁǏȌȲǿƊɈǞƵǿƊȲDzɈ Ƶȁ ȁƵɈɩƵȲDzȯǶƵǞȁ ȌɨƵȲ ȯȲȌƮɐƧɈƵȁ Ƶȁ ƮǞƵȁȺɈƵȁ ƮǞƵ ƮƵ ɐǞɈɨȌƵȲǞȁǐ ƮȌȌȲ ǐƵǿƵƵȁɈƵȁ ȺǶǞǿǿƵȲ Ƶȁ ƵǏ˛ƧǞǁȁɈƵȲ maken. Meer informatie: vnguitvoeringscongres.nl.

9:39 AM

38-41 LEESVERHAAL_Arre Zuurmond.indd 41

20-10-2023 15:42:24

VACATURES Hét overzicht van vacatures binnen gemeenten voor hoger opgeleiden.

Voor een overzicht van alle vacatures en meer informatie zie www.gemeentebanen.nl.

Adviseur facilitaire zaken

Inspecteur hand-

Vergunningverlener/

Deventer

having horeca en ondermijning Zaanstad

plantoetser wǞƮƮƵȁٌ(ƵǶ˜ ƊȁƮ Senior adviseur grondzaken Zaanstad

IXy y!X00m‫غ‬ ECONOMISCH ÇÀ w ÀX²0ªXyJ‫غ‬ ICT Systeembeheerder

Capelle aan den IJssel Senior functioneel beheerder bedrijfsvoering Dijk en Waard Informatiebeveiligingsfunctionaris (ISO) Medemblik

BESTUURLIJK Adviseur organisatie-

42 MAGAZINE

2023

ontwikkeling BEL Combinatie (Eemnes) Woo-adviseur Edam-Volendam Woordvoerder/ communicatieadviseur Gouda Senior bestuursadviseur Haarlemmermeer Projectmanagementondersteuner Tilburg

(X0y²Àß0ªm0yXyJ‫غ‬ FACILITAIR Teammanager dienst-

verlening en communicatie Barendrecht

Unithoofd belastingen

Capelle aan den IJssel Senior adviseur ˛ ȁƊȁƧǞǁȁ Dordrecht Strategisch inkoper overheid Eindhoven Strategisch adviseur subsidie en fondsenwerving Katwijk Financieel adviseur Leidschendam-Voorburg Business controller Ridderkerk Contractbeheerder Woerden

y(0ªàXh²‫غ‬à0ّ À0y²!R §‫!غ‬ÇmÀÇǪ Beleidsadviseur sport

Leiden

OPENBARE ORDE EN VEILIGHEID Juridisch adviseur

veiligheid Barendrecht Jurist handhaving Lansingerland

§0ª² y00m‫غ‬ ORGANISATIE Adviseur HR

² !X m0 ð j0y‫غ‬ WERKGELEGENHEID

Vught

RUIMTELIJKE ORDENING Beheerder water

Albrandswaard Adviseur wonen Almelo Strategisch adviseur mobiliteit Alphen aan den Rijn Beheerder water Barendrecht Beleidsmedewerker milieu Barendrecht

Consulent integrale

toegang sociaal domein Amstelveen Regisseur vluchtelingen Barendrecht Beleidsmedewerker inburgering Ouder-Amstel Teamleider werk Ridderkerk Juridisch adviseur sociaal domein Westland

WELZIJN

Senior adviseur

Teamleider Wmo

parkeren Dordrecht Adviseur ondergrond Eindhoven Junior beleidsmedewerker mobiliteit Katwijk Senior planjurist Lansingerland Adviseur verkeersmanagement Leiden

Albrandswaard Contractbeheerder jeugdhulp Alphen aan den Rijn Beleidsadviseur Wmo en gezondheid OVER-gemeenten (Wormer) Klantmanager Wmo Ridderkerk Wmo-consulent Voorschoten

Colofon ßyJ wƊǐƊɹǞȁƵ ǞȺ ǘƵɈ ȌǏ˛ ƧǞǁǶƵ ȌȲǐƊƊȁ ɨƊȁ ƮƵ ßƵȲƵȁǞǐǞȁǐ ɨƊȁ yƵƮƵȲǶƊȁƮȺƵ JƵǿƵƵȁɈƵȁ Vragen aan de VNG? Bel het team Informatievoorziening, tel. 070-373 83 93, info@vng.nl Uitgever Dineke Sonderen, Sdu BV, tel. 070-378 99 24 Hoofdredactie Esther Bunnik Chef redactie Rutger van den Dikkenberg Redactie Leo Mudde, Marten Muskee, Monique Westenbroek Medewerkers Marije van den Berg, Geerten Boogaard, Sandra Braakmann, Pieter van den Brand, Jiri Büller, Merel van Dorp, André Krouwel, Martijn van der Steen Contact redactie tel. 070-378 96 43, redactie@vngmagazine.nl Ontwerp Fier.media Vormgeving Monique Westenbroek Druk Senefelder Misset, Doetinchem Advertenties Cross, Marco Blijswijk, tel. 010-742 10 21, marco@cross.nl.

Abonnementen JȲƊɈǞȺ ɨȌȌȲ ƦɐȲǐƵǿƵƵȺɈƵȲȺ‫ ة‬ɩƵɈǘȌɐƮƵȲȺ‫ ة‬ǐƵǿƵƵȁɈƵȺƵƧȲƵɈƊȲǞȺȺƵȁ‫ ة‬ȲƊƊƮȺٌ Ƶȁ ƧȌǿǿǞȺȺǞƵǶƵƮƵȁ‫ ة‬ȲƊƊƮȺǐȲǞǏ˛ ƵȲȺ‫ ة‬ parlementariërs en ambtenaren bij gemeenten en stads- en streekgewesten. Aanvragen en wijzigingen: www.vng.nl, vngleden@vng.nl of 070-3738393.

Betaalde abonnementen Prijs jaarabonnement: 183 euro (excl. 9% btw). Sdu Klantenservice, www.sdu.nl/service, tel. 070-378 98 80.

Schriftelijk opzeggen uiterlijk twee maanden vóór het einde van de abonnementsperiode bij Sdu Klantenservice, Postbus 20025, 2500 EA Den Haag.

Mis niets!

Neem nu een jaarabonnement op VNG Magazine via sdu.nl/service of bel naar 070-378 98 80

© 2023, ISSN 1566-1636

42 Vacatures en colofon.indd 42

20-10-2023 15:43:02

! ! " ## ! %& ' ( ' ( ) ! *( +*% ) ,-. / ! % " /+ ,-. ! 0 '

1 % ! & 2 % 3 (( % '

5 6 ' ' ' % ! & ! ! ! ' ! ( %& & 2 % 3 ( ) ! ) '

!

- + " % 8

7 2 % 3 ! ! ! %& ' 9 & ! '

" # $ ! : /( % ; ! ! % < ) ! ! & " ( ' 9 ' ; 0 0 = 0 ? ! %' 0 ! @A78B@CDDE@ > ' ! %' )

voorkom een zoektocht naar de juiste kengetallen

zorg dat u op de hoogte bent!

Heeft u als deskundige in uw dagelijkse praktijk regelmatig comptabele gegevens nodig op het gebied van sociale zekerheid, maatschappelijke dienstverlening, gezondheid, belastingen, huurtoeslag en arbeidsmarktmaatregelen?

Of bijvoorbeeld op het gebied van de wet WOZ, loonbelasting, premieheffingen en zorgverzekering.

Met deze nieuwe actuele wettenbundels van Sdu wordt u optimaal geïnformeerd.

TE BESTELLEN VIA : www.sdu.nl/shop

43 Advertentie.indd 43

20-10-2023 11:54:22

WIJ HEBBEN DE KENNIS, JIJ SCOORT DE PUNTEN

SCAN DE QR CODE VOOR MEER INFORMATIE

DE BAL LIGT BIJ JOU Met een groot aanbod aan opleidingen en events in het fiscale, juridische en overheidsdomein laat Sdu jou uitblinken in wat je doet. Bij ons hebben actualiteit en praktijkgerichtheid de hoogste aandacht, waardoor

jouw vakkennis altijd up-to-date blijft en direct in de praktijk kan worden toegepast. Masterclass, online cursus of meerdaags? Jij kiest wat bij jouw agenda en leerstijl past.

ONTDEK DE MOGELIJKHEDEN VAN SDU OPLEIDINGEN OP SDU.NL/OPLEIDINGEN

03 SOE gele bal 210x297 fc fc.indd indd 1 44 Advertentie.indd 44

26-09-2023 26 09 2023 11:06 20-10-2023 11:57:16