คู่มือการจัดทำหลักสูตรท้องถิ่นเรียนรู้พรรณไม้ กลุ่มสาระการเรียนรู้วิทยาศาสตร์ ชั้นประถมศึกษา

คู่มือการจัดทาหลักสูตรท้องถิ่น เรียนรู้พรรณไม้ ระดับชั้นประถมศึกษาปีที่ 3 -6

จัดทาโดย คณะดาเนินงาน ผศ.ดร.เพ็ญประภา เพชระบูรณิน ผศ.ดร.นิวัฒน์ ศรีสวัสดิ์ ดร.หิรัญ แสวงแก้ว นายทองอินทร์ คามี นายเชษฐา โพธิ์ประทับ และนางสาวสาวิตรี ศรีมงคล โดย ศูนย์ประสานงานโครงการอันเนื่องมาจากพระราชดาริ มหาวิทยาลัยขอนแก่น พฤษภาคม 2561

สารบัญ หน้า วิทยาศาสตร์มีความสาคัญอย่างไร กลุ่มสาระการเรียนรู้วิทยาศาสตร์การวิเคราะห์ตัวชี้วัด ชั้นประถมศึกษาปีที่ 3 สาระที่ 2 ชีวิตกับสิ่งแวดล้อม เรื่อง สิ่งแวดล้อมรอบตัว หน่วยการเรียนรู้ที่ 1 เรื่อง การดารงชีวิตของพืชกลุ่มสาระการเรียนรู้วิทยาศาสตร์ ชั้น ประถมศึกษาปีที่ 4 การดารงชีวิตและการสืบพันธุ์ของพืช ราก ลาต้น ใบ การสร้างอาหารของพืช ปัจจัยที่จาเป็นต่อการเจริญเติบโตของพืช การคายน้าของพืช การตอบสนองต่อสิ่งแวดล้อมต่างๆ ของพืชและสัตว์

1

การวิเคราะห์ตัวชี้วัด ชั้นประถมศึกษาปีที่ ๕ สาระที่ ๑ สิ่งมีชีวิตกับกระบวนการดารงชีวิต

27

ดอก การสืบพันธุ์ของพืช วัฏจักรชีวิตพืชดอก พืชมีดอกและพืชไร้ดอก พืชใบเลี้ยงเดี่ยว-พืชใบเลี้ยงคู่ พรรณไม้ที่น่าสนใจ โรงเรียนบ้านป่าเป้งน้าทรัพย์ : ต้นไข่เน่า และ ต้นหมัน โรงเรียนบ้านกุดรู : ต้นอีทึกและมะนาว โรงเรียนบ้านหนองแขมอีโล : ผักก่าม และพยุง โรงเรียนบ้านหนองแสบงศรีชุมพร : ต้นยางนาและกล้วย โรงเรียนบ้านดอนหันนาจาน : ผักพื้นบ้าน เอกสารอ้างอิง

28 31 41 43 45

2 3 6 9 9 13 15 19 21 22 24

48 54 58 67 74 83

1

กรอบหลักสูตรวิทยาศาสตร์ การจัดทาหลักสูตรท้องถิน่ : เรียนรู้พรรณไม้ ระดับชั้นประถมศึกษาปีที่ 3 - 6 วิทยาศาสตร์มีความสาคัญอย่างไร วิทยาศาสตร์มีบทบาทสาคัญในสังคมโลกยุคปัจจุบันและอนาคตเพราะวิทยาศาสตร์เกี่ยวข้องกับ ชีวิตประจาวันของทุกคน วิทยาศาสตร์ช่วยให้มนุษย์ได้ได้พัฒนาวิธีคิด ทั้งความคิดเป็นเหตุเป็นผล คิด สร้างสรรค์ คิดวิเคราะห์ วิจารณ์ มีทักษะสาคัญในการค้นคว้าหาความรู้ มีความสามารถในการแก้ปัญหาอย่าง เป็นระบบ วิทยาศาสตร์เป็นวัฒนธรรมของโลกสมัยใหม่ซึ่งเป็นสังคมแห่งการเรียนรู้ ดังนั้นทุกคนจาเป็นต้อง ได้รับการพัฒนาให้รู้วิทยาศาสตร์เพื่อที่จะมีความรู้ความเข้าใจธรรมชาติและเทคโนโลยีที่มนุษย์สร้างขึ้น สามารถนาความรู้ไปใช้อย่างมีเหตุผล สร้างสรรค์และมีคุณธรรม วัตถุประสงค์ของการจัดทากรอบหลักสูตรวิทยาศาสตร์ การจัดทาหลักสูตรท้องถิ่น : เรียนรู้พรรณไม้ ระดับชั้นประถมศึกษาปีที่ 3-6 1. เพื่อให้นักเรียนเรียนรู้และเข้าใจความหลากหลายทางชีวภาพของพรรณพืชต่างๆ ในบริเวณแหล่ง เรียนรู้รอบโรงเรียนและชุมชนชุมชน 2. เพื่อให้นักเรียนนาไปสู่การเรียนรู้นอกห้องเรียนซึ่งเป็นแหล่งเรียนรู้ท้องถิ่นและที่อยู่ใกล้ตัว 3. เพื่อพัฒนาความรู้ ความเข้าใจทางวิทยาศาสตร์ที่เกิดจากการสืบเสาะหาความรู้ การลงมือปฏิบัติการ ทดลองและสังเกตด้วยตัวเอง 4. เพื่อให้นักเรียนเกิดการเรียนรู้วิทยาศาสตร์ทั้งทางด้านความรู้ กระบวนการ / ทักษะ และ จิตวิทยาศาสตร์ 5. เพื่อกระตุ้นความสนใจความกระตือรือร้นในการเรียนรู้วิทยาศาสตร์ของนักเรียนมากยิ่งขึ้น 6. เพื่อนาความรู้ไปใช้ประโยชน์ในด้านการจัดการและเป็นแนวทางในการแก้ปัญหาสิ่งแวดล้อม ในชุมชนได้

การจัดทาหลักสูตรท้องถิน่ : เรียนรู้พรรณไม้ ระดับชั้นประถมศึกษาปีที่ 3 – 6 ขั้นตอนการจัดทาหลักสูตรการจัดกิจกรรมการเรียนรู้พรรณไม้ ระดับชั้นประถมศึกษาปีที่3 - 6 1. วิเคราะห์พระราชบัญญัติการศึกษาแห่งชาติ พ.ศ. 2542 2. ศึกษามาตรฐานการเรียนรู้แกนกลาง สาระการเรียนรู้วิทยาศาสตร์ตามหลักสูตรแกนกลางการศึกษาขั้น พื้นฐาน พุทธศักราช 2551 เพื่อนามากาหนดมาตรฐานการเรียนรู้ของหลักสูตรท้องถิ่น : เรียนรู้พรรณ ไม้ ระดับชั้นประถมศึกษาปีที่ 3 – 6 3. ศึกษาและทาความเข้าใจเกี่ยวกับการที่จะสอนการรู้วิทยาศาสตร์ 4. ศึกษาปัญหาที่เกิดขึ้นในปัจจุบันเพื่อนามาเป็นประเด็นในการจัดทาหลักสูตรท้องถิ่น ปัญหาที่พบใน ปัจจุบันคือปัญหาการสูญเสียทรัพยากรท้องถิ่นซึ่งส่งผลกระทบต่อการดารงชีวิตของมนุษย์ สัตว์ ใน ท้องถิน่ นั้น

2

กลุ่มสาระการเรียนรู้วิทยาศาสตร์ การวิเคราะห์ตัวชี้วัด ชั้นประถมศึกษาปีที่ 3

สาระที่ 2 ชีวิตกับสิ่งแวดล้อม มาตรฐาน ว 2.1 เข้าใจสิ่งแวดล้อมในท้องถิ่น ความสัมพันธ์ระหว่างสิ่งแวดล้อมกับสิ่งมีชีวิต ความสัมพันธ์ ระหว่างสิ่งมีชีวิตต่างๆ ในระบบนิเวศ มีกระบวนการสืบเสาะหาความรู้ และจิตวิทยาศาสตร์ สื่อสารสิ่งที่ เรียนรู้ และนาความรู้ไปใช้ประโยชน์ ตัวชี้วัด

สาระแกนกลาง

ตัวชี้วัดจากสาระที่ 8

1. สารวจสิ่งแวดล้อม ในท้องถิ่นของตน และอธิบาย ความสัมพันธ์ของ สิ่งมีชีวิตกับ สิ่งแวดล้อม

สิ่งแวดล้อม หมายถึง สิ่งที่อยู่รอบ ๆ ตัวเรามีทั้งสิ่งที่มีชีวิตและสิ่งไม่มีชีวิต สิ่งมีชีวิตจะมีความสัมพันธ์กันกับ สิ่งแวดล้อม ทั้งกับสิ่งมีชีวิตด้วยกันและ กับสิ่งไม่มีชีวิต

ตั้งคาถาม สังเกต วางแผนและสารวจ สิ่งแวดล้อมในท้องถิ่นของตนเอง บันทึก ข้อมูล อภิปรายและสรุปผลการสารวจ ตั้ง คาถามใหม่จากผลการสารวจ และอธิบาย ความสัมพันธ์ของสิ่งมีชีวิตกับสิ่งแวดล้อม ในท้องถิ่นของตนเอง นาเสนอข้อมูลโดย การจัดทาแผนผังมโนทัศน์

มาตรฐาน ว 2.2 เข้าใจความสาคัญของทรัพยากรธรรมชาติ การใช้ทรัพยากรธรรมชาติในระดับท้องถิ่น ประเทศและโลก นาความรู้ไปใช้ในการจัดการทรัพยากรธรรมชาติและสิ่งแวดล้อมในท้องถิ่นอย่างยั่งยืน ตัวชี้วัด ๑.

สารวจ ทรัพยากรธรรมชาติ และอภิปรายการใช้ ทรัพยากรธรรมชาติ ในท้องถิ่น

สาระแกนกลาง ดิน หิน น้า อากาศ ป่าไม้ สัตว์ป่า และ แร่ จัดเป็นทรัพยากรธรรมชาติที่มี ความสาคัญต่อการดารงชีวิตของมนุษย์ ใช้ทรัพยากรธรรมชาติในท้องถิ่นเพื่อ ประโยชน์ต่อการดารงชีวิต

ตัวชี้วัดจากสาระที่ 8 ตั้งคาถาม วางแผน สังเกต สารวจ และจัดกลุ่มชนิดของทรัพยากรธรรมชาติที่ สาคัญ ในท้องถิ่น รวบรวมข้อมูลและ บันทึกผลการสารวจ อภิปรายแสดงความ คิดเห็นเกี่ยวกับ การใช้ประโยชน์ของ ทรัพยากรธรรมชาติ นาเสนอด้วยวาจา

3

ตัวชี้วัด

สาระแกนกลาง

ตัวชี้วัดจากสาระที่ 8

๒. ระบุการใช้ มนุษย์นาทรัพยากรธรรมชาติมา ทรัพยากรธรรมชาติ ใช้อย่างมากมายจึงส่งผลกระทบต่อ ที่ก่อให้เกิดปัญหา สิ่งแวดล้อมในท้องถิ่น สิ่งแวดล้อมใน ท้องถิ่น

ตั้งคาถาม วางแผน สืบค้น บันทึก ข้อมูล สรุปผลการสืบค้น เปรียบเทียบ ข้อมูล อภิปรายและวางแผนการใช้ ทรัพยากรธรรมชาติที่ก่อให้เกิดปัญหาใน ท้องถิ่น สรุปผลและนาเสนอด้วยแผนภูมิ

๓. อภิปรายและ นาเสนอการใช้ ทรัพยากร ธรรมชาติ อย่าง ประหยัด คุ้มค่า และมีส่วนร่วมใน การปฏิบัติ

ตั้งคาถาม วางแผนการสืบค้น สืบค้นข้อมูล บันทึกข้อมูลอภิปรายแสดง ความคิดเห็น รวบรวมข้อมูลจากกลุ่ม สรุป และกาหนดแนวทางการใช้ ทรัพยากรธรรมชาติอย่างประหยัด คุ้มค่า และยั่งยืนและนาเสนอผลงาน

มนุษย์ต้องช่วยกันดูแลและรู้จักใช้ ทรัพยากรธรรมชาติอย่างประหยัดและ คุ้มค่า เพื่อให้มีการใช้ได้นานและยั่งยืน

เรื่อง สิ่งแวดล้อมรอบตัว ความหมายของสิ่งแวดล้อม สิ่งแวดล้อม หมายถึงสรรพสิ่งต่างๆหรือ ทุกสิ่งทุกอย่างที่อยู่รอบตัวทั้งที่เป็นสิ่งมีชีวิตและไม่มีชีวิต ทั้ง ที่เกิดขึ้นเองตามธรรมชาติและสิ่งที่มนุษย์สร้างขึ้น ประกอบด้วยสิ่งที่เป็นรูปธรรมและนามธรรม มี ความสัมพันธ์ซึ่งกันและกันอย่างแนบแน่นและเป็นประโยชน์ต่อการดารงชีวิตของมนุษย์

4

ประเภทของสิ่งแวดล้อม มี 2 ประเภทใหญ่ๆ คือ 1. สิ่งแวดล้อมทางธรรมชาติ (Natural Environment) เป็นสิ่งที่เกิดขึ้นเองตามธรรมชาติ เช่น ดิน น้า อากาศ ป่าไม้ สัตว์ป่า ฯลฯ สิ่งแวดล้อมประเภทนี้เกิดขึ้นเองตามธรรมชาติอาจใช้เวลาเร็วหรือช้าเพียงใด ขึ้นอยู่กับชนิดและประเภท ดังนั้นสิ่งแวดล้อมทางธรรมชาติสามารถแบ่งออกเป็น 2 ประเภท ได้แก่ 1) สิ่งมีชีวิต (Biotic Environment) เป็นสิ่งทีเ่ กิดขึ้นโดยธรรมชาติ มีลักษณะและคุณสมบัติ เฉพาะตัวของสิ่งมีชีวิตเช่น พืช สัตว์และมนุษย์เราอาจจะเรียกว่าสิ่งแวดล้อมทางชีวภาพ (Biological Environment) ก็ได้ 2) สิ่งไม่มีชีวิต (Abiotic Environment) เป็นสิ่งที่เกิดขึ้นตามธรรมชาติที่ไม่มีชีวิต อาจจะ มองเห็นหรือไม่ก็ได้ เช่น ดิน น้า ก๊าซ อากาศ ควัน แร่ธาตุ เมฆ รังสีความร้อน เสียง ฯลฯ เราอาจเรียกว่า สิ่งแวดล้อมทางกายภาพ (Physical Environment) ได้เช่นกัน 2. สิ่งแวดล้อมที่มนุษย์สร้างขึ้น (Man-Make Environment) เป็นสิ่งที่มนุษย์ใช้ความรู้ความสามารถที่ได้รับ การสั่งสอน สืบทอด และพัฒนากันมาตลอด ซึ่งได้แบ่งไว้ 2 ประเภทคือ 1) สิ่งแวดล้อมทางวัตถุ หรือสิ่งแวดล้อมที่สามารถมองเห็นได้ เช่น บ้านเรือน เครื่องบิน โทรทัศน์ ฯลฯ สิ่งเหล่านี้สร้างขึ้นเพื่ออานวยความสะดวก หรือตอบสนองความต้องการในการดารงชีวิต บางอย่างอาจมีความจาเป็น แต่บางอย่างเป็นเพียงสิ่งฟุ่มเฟือย 2) สิ่งแวดล้อมทางสังคม หรือสิ่งแวดล้อมที่เป็นนามธรรม (Social Environment) เป็นสิ่งที่ มนุษย์สร้างขึ้นเพื่อความเป็นระเบียบสาหรับอยู่ร่วมกันอย่างมีความสุข สิ่งแวดล้อมทางสังคมได้แก่ ระบอบการ ปกครอง การศึกษา ศาสนา อาชีพ กฎหมาย ความเชื่อ เจตคติ ขนบธรรมเนียมประเพณี ระเบียบข้อบังคับ ฯลฯ สิ่งแวดล้อมที่มองไม่เห็นจะแสดงออกมาในรูปพฤติกรรม ความหมายทรัพยากรธรรมชาติ ทรัพยากรธรรมชาติ (Natural Resources) หมายถึง สิ่งที่เกิดขึ้นเองตามธรรมชาติ มนุษย์สามารถ นามาใช้ประโยชน์เพื่อการดารงชีวิตได้โดยอาศัยการดัดแปลง แปลรูป หรือการเปลี่ยนแปลงให้เหมาะสมตาม ความต้องการของมนุษย์ เช่น พืช ดิน น้า แร่ธาตุต่างๆเป็นต้น ประเภทของทรัพยากรธรรมชาติ ทรัพยากรธรรมชาติแบ่งออกได้เป็น 2 ประเภท คือ 1. ทรัพยากรธรรมชาติที่ใช้แล้วหมดไป (Nonrenewable Resources) เป็นทรัพยากรที่เมื่อ นาไปใช้แล้วจะต้องสิ้นเปลืองและหมดไปในที่สุด ทรัพยากรประเภทนี้มีอยู่อย่างจากัด การเกิดขึ้นทดแทนต้อง อาศัยเวลานานไม่สามารถเกิดขึ้นทดแทนได้พอกับความต้องการใช้งาน ดังนั้นจึงพบว่าทรัพยากรประเภทนี้ บางชนิดอาจหมดไปจากโลกในช่วงเวลาอีกไม่นานนัก ทรัพยากรธรรมชาติที่ใช้แล้วหมดไปสามารถแบ่งได้เป็น 2 กลุ่ม ดังนี้ 1.1 ทรัพยากรธรรมชาติที่เกิดขึ้นใหม่ ทดแทน หรือรักษาให้คงอยู่ได้ เป็นทรัพยากรที่ นาไปใช้ประโยชน์แล้วสามารถรักษาหรือเกิดขึ้นทดแทนได้หากมีการจัดการแนวทางการใช้ประโยชน์อย่าง เหมาะสม จะทาให้ทรัพยากรมีเพียงพอใช้ได้ตลอดไป เช่น ดิน ป่าไม้และสัตว์ป่า ชนิดต่างๆ 1.2 ทรัพยากรธรรมชาติที่ไม่สามารถสร้างเสริมหรือทดแทนได้เป็นทรัพยากรที่นาไปใช้ ประโยชน์แล้วหมดสิ้นไปโดยไม่สามารถสร้างขึ้นใหม่หรือช่วยทดแทนให้เหมือนเดิมได้ เช่น แร่ธาตุต่างๆ ปิโตรเลียม เป็นต้น

5

2. ทรัพยากรธรรมชาติที่สามารถทดแทนใหม่ได้ (Renewable Resources) เป็นทรัพยากรที่ สามารถเกิดขึ้นมาใหม่ ทดแทนได้โดยไม่หมดสิ้นไป สามารถนามาใช้ประโยชน์ได้ตลอด เช่น น้าอากาศ แสงแดด เป็นต้น แต่ทรัพยากรธรรมชาติบางชนิดหากไม่มีการจัดการที่เหมาะสมแล้ วจะทาให้เกิดโทษหรือ ส่งผลเสียต่อสิ่งมีชีวิตได้เช่น การปนเปื้อนสารพิษในแหล่งน้า การเกิดแก๊สและฝุ่นละอองในอากาศ เป็นต้น กล่ า วโดยรวมทรั พ ยากรธรรมชาติ แ ละสิ่ ง แวดล้ อ มจะมี ค วามส าพั น ธ์ กั น ทั้ ง ทางตรงและทางอ้ อ ม โดย ทรัพยากรธรรมชาติจะเป็นองค์ประกอบส่วนหนึ่งของสิ่งแวดล้ อม หรือเป็นสิ่งแวดล้อมที่สามารถเกิดขึ้นเองได้ ตามธรรมชาติ ซึ่งหากมีการใช้งานไม่ถูกต้องเหมาะสมแล้วทรัพยากรธรรมชาติเหล่านั้นก็ย่อมหมดสิ้นไปได้ ทา ให้สิ่งมีชีวิตและสิ่งแวดล้อมเกิดการเปลี่ยนแปลงซึ่งจะนาไปสู่ผลกระทบต่อชีวิตความเป็นอยู่ของมนุษย์ในที่สุด ความสัมพันธ์ระหว่างสิ่งมีชีวิตกับสิ่งแวดล้อม สิ่งแวดล้อมและทรัพยากรธรรมชาติมีความสัมพันธ์เกี่ยวข้องกับการดารงชีวิตของสิ่งมีชีวิตทุกชนิด โดยเฉพาะอย่างยิ่งในด้านความเป็นอยู่ของมนุษย์ โดยมนุษย์จะนาสิ่งแวดล้อมรวมถึงทรัพยากรที่มีอยู่ใน ธรรมชาติมาใช้ประโยชน์เพื่อเป็นปัจจัยสาหรับการดารงชีวิต เช่น อาหาร เครื่องนุ่งห่ม ยารักษาโรค และสร้าง ที่อยู่อาศัยหรืออาจเรียกได้ว่าการดารงชีวิตของมนุษย์เป็น การดารงชีวิตแบบพึ่งพาสิ่งแวดล้อมนอกจากการใช้ เพื่อปัจจัยสาหรับการดารงชีวิตมนุษย์ยังมีการใช้ทรัพยากรเพื่อตอบสนองต่อความต้องการในด้านต่าง ๆ มากมาย ตั้งแต่การใช้ประโยชน์ทางการเกษตร อุตสาหกรรม และพาณิชยกรรม ในระยะเวลาไม่กี่ปีที่ผ่านมา เป็นช่วงระยะเวลาที่มีการพัฒนาด้านเศรษฐกิจและสังคมเพิ่มสูงมากขึ้น อย่างไม่มีสิ้นสุด และหากไม่มีระบบการจัดการที่ดี ตั้งแต่การรักษา อนุรักษ์ และทดแทน ก็ย่อมส่งผลให้เกิด ปัญหารุนแรงด้านสิ่งแวดล้อมในบางส่วนของโลกได้ ปัญหาด้านสิ่งแวดล้อมดังกล่าวนี้ จะมีลักษณะคล้ายคลึง กันทั้งในประเทศที่พัฒนาแล้วและที่กาลังพัฒนา เช่น ปัญหาด้านภาวะมลพิษที่เกี่ยวกับน้า ปัญหา ทรัพยากรธรรมชาติที่เสื่อมสลายและหมดสิ้นไปอย่างรวดเร็ว เช่น น้ามัน แร่ธาตุ ป่าไม้ พืช และสัตว์ ปัญหา เกี่ยวกับการตั้งถิ่นฐานและชุมชนของมนุษย์ เช่น การวางผังเมืองและชุมชนอย่างไม่เหมาะสม ทาให้เกิดความ แออัดยัดเหยียด การใช้ทรัพยากรผิดประเภทและลักษณะปัญหาแหล่งทรัพยากรเสื่อมโทรม ตลอดจนปัญหา จากของเหลือทิ้ง อันได้แก่ ขยะมูลฝอย พลาสติก และวัสดุเหลือใช้ต่างๆเป็นต้น

6

หน่วยการเรียนรู้ที่ 1 เรื่อง การดารงชีวิตของพืช กลุ่มสาระการเรียนรู้วิทยาศาสตร์

ชั้น ประถมศึกษาปีที่ 4

1.มาตรฐานการเรียนรู้ / ตัวชี้วัด สาระที่ 1สิ่งมีชีวิตกับกระบวนการดารงชีวิต มาตรฐาน 1.1 เข้าใจหน่วยพื้นฐานของสิ่งมีชีวิต ความสัมพันธ์ของโครงสร้าง และหน้าที่ของระบบต่างๆ ของ สิ่งมีชีวิตที่ทางานสัมพันธ์กัน มีกระบวนการสืบเสาะหาความรู้สื่อสารสิ่งที่เรียนรู้และนาความรู้ไปใช้ในการ ดารงชีวิตของตนเองและดูแลสิ่งมีชีวิต ตัวชี้วัด ว 1.1 ป.4/1 ทดลองและอธิบายหน้าที่ของท่อลาเลียงและปากใบของพืช ว 1.1 ป.4/2 อธิบายน้า แก๊สคาร์บอนไดออกไซด์ แสง คลอโรฟิลล์ เป็นปัจจัยที่จาเป็นบาง ประการต่อการเจริญเติบโตและการสังเคราะห์ด้วยแสง ว 1.1 ป.4/3 ทดลองและอธิบายการตอบสนองของพืชต่อแสง เสียง และการสัมผัส ว 1.1 ป.4/4อธิบายพฤติกรรมของสัตว์ที่ตอบสนองต่อแสง อุณหภูมิ การสัมผัสและนาความรู้ ไปใช้ประโยชน์ มาตรฐาน 8.1มาตรฐาน ว 8.1 ใช้กระบวนการทางวิทยาศาสตร์และจิตวิทยาศาสตร์ ในการสืบ เสาะหา ความรู้ การแก้ปัญหา รู้ว่าปรากฏการณ์ทางธรรมชาติที่เกิดขึ้นส่วนใหญ่มีรูปแบบที่แน่นอน สามารถ อธิบายและตรวจสอบได้ภายใต้ข้อมูลและเครื่องมือ ที่มีอยู่ในช่วงเวลานั้นๆ เข้าใจว่าวิทยาศาสตร์ เทคโนโลยี สังคมและสิ่งแวดล้อม มีความเกี่ยวข้องสัมพันธ์กัน ตัวชี้วัด ว 8.1 ป. 4/3 เลือกอุปกรณ์ที่ถูกต้องเหมาะสมในการสารวจตรวจสอบ ว 8.1 ป. 4/4 บันทึกข้อมูลในเชิงปริมาณนาเสนอผล สรุปผล ว 8.1 ป. 4/6 แสดงความคิดเห็น และสรุปสิ่งที่ได้เรียนรู้ ว 8.1 ป. 4/7 บันทึกและอธิบายผลการสารวจ ตรวจสอบอย่างตรงไปตรงมา ว 8.1 ป. 4/8 นาเสนอ จัดแสดงผลงาน โดยอธิบายด้วยวาจา หรือเขียนอธิบายกระบวนการและผลของ งานให้ผู้อื่นเข้าใจ

7

2.สาระสาคัญและความคิดรวบยอด สิ่งมีชีวิตไม่ว่าจะเป็นพืชหรือสัตว์มีลักษณะโครงสร้างทั้งเหมือนกันและต่างกันซึ่งสามารถใช้เป็นเกณฑ์ ในการจาแนกสิ่งมีชีวิตเป็นกลุ่มพืชและกลุ่มสัตว์ โดยในแต่ละกลุ่มของพืชและสัตว์สามารถจาแนกเป็นกลุ่มย่อย ได้อีกขึ้นอยู่กับเกณฑ์ 2.1 พืชมีอวัยวะเพื่อทาหน้าที่สร้างอาหาร ลาเลียงน้า แร่ธาตุ อาหาร และการคายน้า เพื่อใช้ ประโยชน์ในการดารงชีวิต 2.2 สิ่งมีชีวิตทั้งพืชและสัตว์จะมีการแสดงพฤติกรรมการตอบสนองต่อสิ่งแวดล้อมต่างๆ เช่น แสง อุณหภูมิ การสัมผัส และเสียง ซึ่งสามารถนาความรู้ไปใช้ในการจัดสภาพแวดล้อมให้เหมาะสมกับการดารงชีวิต ของพืชและสัตว์ 3.สาระการเรียนรู้ 3.1 ประเมินความพร้อม ทดสอบก่อนเรียน 3.2 การจาแนกพืช 3.3 โครงสร้างและหน้าที่ของพืช (ราก ) 3.4 โครงสร้างและหน้าที่ของพืช (ดอก ) 3.5 โครงสร้างและหน้าที่ของพืช (ลาต้น ) 3.6 การสังเคราะห์ด้วยแสงของพืช 3.7 ปัจจัยที่สาคัญต่อการเจริญเติบโตและการสังเคราะห์ด้วยแสงของพืช 3.8 การคายน้าของพืช 3.9 การตอบสนองต่อสิ่งแวดล้อมต่างๆ ของพืชและสัตว์ 4.สมรรถนะสาคัญของผู้เรียน 4.1 ความสามารถในการสื่อสาร 4.2 ความสามารถในการคิด 4.3 ความสามารถในการแก้ปัญหา 4.4 ความสามารถในการใช้ทักษะชีวิต 4.5 ความสามารถในการใช้เทคโนโลยี 5.คุณลักษณะอันพึ่งประสงค์ 5.1 รักชาติ ศาสน์ กษัตริย์ 5.2 ซื่อสัตย์สุจริต 5.3 มีวินัย 5.4 ใฝ่เรียนรู้ 5.5 อยู่อย่างพอเพียง 5.6 มุ่งมั่นในการทางาน

8

5.7 รักความเป็นไทย 5.8 มีจิตสาธารณะ 6.ชิ้นงาน / ภาระงาน 6.1 รายงานการบันทึกจาแนกกลุ่มพืชได้อย่างไร 6.2 ภาพวาดการแยกส่วนประกอบของดอก 6.3 รายงานเรื่องการสังเคราะห์แสงของพืช 6.4 การทดลองเรื่อง หน้าที่ของใบและการคายน้า 6.5 นาเสนอ จัดแสดงผลงาน โดยอธิบายด้วยวาจา หรือเขียนอธิบายกระบวนการและผลของงานให้ผู้อื่น เข้าใจ 7.การวัดและประเมินผล 7.1 เกณฑ์ที่ใช้ในการประเมินการตรวจผลงานแบบบันทึกกิจกรรม รายการประเมิน 1.ความถูกต้อง

2. ความสะอาด เรียบร้อย สวยงาม 3. ตรงต่อเวลา

ระดับคะแนน 4 มีความถูกต้อง ชัดเจนสมบูรณ์ ครบถ้วน ผลงานสะอาด เรียบร้อย สวยงามไม่มีรอย ขีดลบ ส่งงานตรงเวลาที่ กาหนด

4. การเชื่อมโยง คิดแปลกใหม่ และความคิด เชือ่ มโยงสัมพันธ์ สร้างสรรค์ สิ่งต่างๆ ได้อย่าง ถูกต้อง

3

2

1

น้าหนัก

คะแนน รวม

ผลงานส่วนใหญ่ ผลงานมีความ ถูกต้องครบถ้วน ถูกต้องเป็น บางส่วน ผลงานสะอาด ผลงานบางส่วน เรียบร้อย ไม่สะอาด มีรอยขีดลบน้อย ไม่เรียบร้อย

มีความถูกต้อง เป็นส่วนน้อย

1.0

4

ผลงานส่วน ใหญ่ไม่สะอาด ไม่เรียบร้อย

0.5

2

ส่งงานช้ากว่า กาหนด 1 วัน

ส่งงานช้ากว่า กาหนด 2 วัน

0.5

2

คิดแปลกใหม่ เชื่อมโยงสัมพันธ์ สิ่งต่างๆ ได้อย่าง ถูกต้องเป็นส่วน ใหญ่

คิดแปลกใหม่ เชื่อมโยง สัมพันธ์สิ่ง ต่างๆ ได้อย่าง ถูกต้องเป็น บางส่วน

ส่งงานข้ากว่า กาหนด เกิน 2 วัน คิดแปลกใหม่ เชื่อมโยง สัมพันธ์สิ่ง ต่างๆ ได้อย่าง ถูกต้องเป็น ส่วนน้อย

0.5

2

9

7.2 เกณฑ์การตัดสิน คะแนน คะแนน คะแนน คะแนน

9 – 10 7–8 5–6 0–4

หมายถึง หมายถึง หมายถึง หมายถึง

ดีมาก ดี พอใช้ ปรับปรุง

การดารงชีวิตและการสืบพันธุ์ของพืช ส่วนประกอบของพืช

รูปที่ 1 ส่วนประกอบของพืช

ราก ราก คือ อวัยวะที่เป็นส่วนประกอบของพืชที่ไม่มีคลอโรฟิลล์ ไม่มีข้อ ปล้อง ตาและใบ ราก เจริญเติบโตตามแรงดึงดูดของโลกลงสู่ดิน มีขนาด และความยาวแตกต่างกัน รากของพืชมีหลายชนิด ได้แก่ 1. รากแก้ว เป็นรากที่งอกออกมาจากเมล็ด โคนของรากแก้วจะมีขนาดใหญ่แล้วค่อย ๆ เรียวไป จนถึงปลายราก 2. รากแขนง เป็นรากที่แตกออกมาจากรากแก้ว จะเจริญเติบโตขนานไปกับพื้นดิน และ สามารถแตกแขนงไปได้เรื่อย ๆ

10

ลำต้ น

รำก

รูปที่ 2 รากแก้วและรากแขนง 3. รากฝอย ระบบรากที่มีรากฝอยเป็นจานวนมากไม่มีรากใดเป็นรากหลัก มีลักษณะเป็นเส้นเล็ก ๆ แผ่กระจายออกไปโดยรอบ ๆ โคนต้น ทีป่ ลายรากฝอยจะมีรากขนอ่อนงอก ออกมา เช่น ราก ข้าวโพดรากหญ้า รากมะพร้าว เป็นต้น

รูปที่ 3 รากฝอย

11

หน้าที่ของราก มีดังนี้ 1. ยึดลาต้นให้ติดกับพื้นดิน 2. ดูดน้า และธาตุอาหารที่ละลายน้า จากดิน แล้วลาเลียงขึ้นไปยังส่วนต่าง ๆ ของพืช โดยผ่านทาง ลาต้นหรือกิ่ง รากพืชอีกหลายชนิดยังทาหน้าที่พิเศษต่าง ๆ 1. รากสะสมอาหาร เป็นรากที่ทาหน้าที่เป็นแหล่งเก็บสะสมอาหารไว้สาหรับลาต้น เช่น ราก มันแกว รากแครอท รากมันสาปะหลัง และรากหัวผักกาด เป็นต้น

รูปที่ 4 รากสะสมอาหาร 2. รากค้าจุน เป็นรากที่ช่วยค้า ยันและพยุงลาต้นไว้ เช่น รากโกงกาง รากข้าวโพด เป็นต้น

รูปที่ 5 รากค้าจุน

3. รากยึดเกาะ เป็นรากสาหรับยึดเกาะลา ต้น หรือกิ่งไม้อื่น เช่น รากพลูด่าง

12

รูปที่ 6 รากยึดเกาะ 4. รากสังเคราะห์แสง พืชบางชนิดมีสีเขียวตรงปลายของรากไว้สาหรับสร้างอาหาร โดย วิธีการสังเคราะห์ด้วยแสง เช่น รากกล้วยไม้ รากไทร เป็นต้น

รูปที่ 7 รากสังเคราะห์แสง

5. รากหายใจ เป็นรากที่มีลักษณะแหลม ๆ โผล่ขึ้นมาเหนือดินและน้า ช่วยในการดูดอากาศ

13

เช่น รากแสม รากลาพู เป็นต้น

รูปที่ 8 แสดงรากหายใจ ลาต้น ลาต้น คือ อวัยวะของพืชที่โดยทั่วไปเจริญอยู่เหนือพื้นดินต่อจากราก มีขนาด รูปร่าง และลักษณะ แตกต่างกันไป ลาต้นมีทั้งลาต้นอยู่เหนือดิน เช่น มะละกอ มะม่วง มะนาว ชมพู่ เป็นต้น และลาต้นอยู่ใต้ดิน เช่น ขิง ข่า ขมิ้น กล้วย หญ้าแพรก พุทธรักษา เป็นต้น

รูปที่ 9 ลาต้นใต้ดิน

14

รูปที่ 10 ลาต้นเหนือดิน ลาต้นประกอบด้วยส่วนสาคัญ 3 ส่วน ได้แก่ ข้อ ปล้อง และตา ดังนี้ 1. ข้อ เป็นส่วนของลาต้นบริเวณที่มีกิ่ง ใบหรือตางอกออกมา ลาต้นบางชนิดอาจมีดอกงอก ออกมาแทนกิ่ง หรือมีหนามงอกออกมาแทนกิ่ง หรือใบ 2. ปล้อง เป็นส่วนของลาต้นที่อยู่ระหว่างข้อแต่ละข้อ 3. ตา เป็นส่วนประกอบที่สาคัญของลาต้น ทาให้เกิดกิ่ง ใบ และดอก ตามีรูปร่างโค้งนูน หรือ รูปกรวย ประกอบด้วยตายอด และตาข้าง หน้าที่ของลาต้น มีดังนี้ 1. เป็นแกนช่วยพยุงอวัยวะต่าง ๆ ได้แก่ กิ่ง ใบ ดอก ผล และเมล็ด ช่วยให้ใบกางออกรับแสงแดดเพื่อ ประโยชน์ในการสร้างอาหาร โดยวิธีการสังเคราะห์ด้วยแสง 2. เป็นทางลาเลียงน้า และแร่ธาตุที่รากดูดขึ้นมาส่งต่อไปยังใบ และส่วนต่าง ๆ ของพืช 3. เป็นทางลาเลียงอาหารที่ใบสร้างขึ้น ส่งผ่านลาต้นไปยังราก และส่วนอื่น ๆ

15

ใบ ใบ คือ อวัยวะของพืชที่เจริญออกมาจากข้อของลาต้นและกิ่ง ใบส่วนใหญ่จะมีสารสีเขียว เรียกว่า คลอโรฟิลล์ ใบมีรูปร่างและขนาดแตกต่างกันไปตามชนิดของพืช ใบประกอบด้วย ก้านใบ แผ่นใบ เส้นกลาง และเส้นใบ

รูปที่ 11 ส่วนประกอบของใบ

นอกจากนี้ใบของพืชยังมีลักษณะอื่น ๆ ที่แตกต่างกันอีก ได้แก่ 1. ขอบใบ พืชบางชนิดมีขอบใบเรียบ บางชนิดมีขอบใบหยัก

รูปที่ 12 ชนิดของขอบใบ 2. ผิวใบ พืชบางชนิดมีผิวใบเรียบเป็นมัน บางชนิดมีผิวใบด้านหรือขรุขระ 3. สีของใบ พืชส่วนใหญ่จะมีใบสีเขียว แต่บางชนิดมีใบสีอื่น เช่น แดง ส้ม เหลือง เป็นต้น

16

4. เส้นใบ เส้นใบของพืชมีการเรียงตัวใน 2 ลักษณะ ได้แก่ 4.1. เรียงตัวแบบร่างแห เช่น ใบมะม่วง ตาลึง อัญชัน ชมพู่ เป็นต้น

รูปที่ 13 เส้นใบแบบร่างแห 4.2. เรียงตัวแบบขนาน เช่น ใบกล้วย หญ้า อ้อย มะพร้าว ข้าว เป็นต้น

รูปที่ 14 เส้นใบแบบขนาน

17

ชนิดของใบ มีดังนี้ 1. ใบเดี่ยว คือ ใบที่มีแผ่นใบเพียงแผ่นเดียวติดอยู่บนก้านใบที่แตกออกจากกิ่ง หรือลาต้น เช่น ใบมะม่วง ชมพู่ กล้วย ข้าว ฟักทอง ใบเดี่ยวบางชนิดอาจมีขอบใบเว้าหยักลึกเข้าไปมากจนดูคล้าย ใบประกอบ เช่น ใบมะละกอ สาเก มันสาปะหลัง เป็นต้น

รูปที่ 15 ใบเดี่ยว 3. ใบประกอบ คือ ใบที่มีแผ่นใบแยกเป็นใบย่อยๆ หลายใบ ใบประกอบยังจาแนกย่อย ได้ดังนี้

รูปที่ 16 ใบประกอบ

18

1) ใบประกอบแบบฝ่ามือ เป็นใบประกอบที่มีใบย่อยแต่ละใบแยกออกจากจุดเดียวกันที่ส่วน ของโคนก้านใบ พืชบางชนิดอาจมีใบย่อยสองใบ เช่น มะขามเทศ หรือ สามใบ เช่น ยางพารา ถั่วเหลือง ถั่วฝักยาว บางชนิดอาจมีสี่ใบ เช่น ผักแว่น หรือมากกว่าสีใบ เช่น ใบนุ่น หนวดปลาหมึก ใบย่อย ดังกล่าวอาจมีก้านใบหรือไม่มีก็ได้

รูปที่ 17 ใบประกอบแบบฝ่ามือ 2) ใบประกอบแบบขนนก เป็นใบประกอบที่ใบย่อยแต่ละใบแยกออกจากก้านสองข้างของ แกนกลางคล้ายขนนก ปลายสุดของใบประกอบอาจมีใบย่อยใบเดียว เช่น ใบกุหลาบ หรืออาจมีใบย่อย สองใบ เช่น ใบมะขาม

รูปที่ 18 ใบประกอบแบบขนนก 1 ชั้น

19

รูปที่ 19 ใบประกอบแบบขนนก 2 ชั้น

รูปที่ 20 ใบประกอบแบบขนนก 3 ชั้น หน้าที่ของใบ มีดังนี้ 1. สร้างอาหาร ใบของพืชจะดูดแก๊สคาร์บอนไดออกไซด์เพื่อนาไปสร้างอาหาร เรียกกระบวน การสร้างอาหารของพืชว่า การสังเคราะห์ด้วยแสง คายน้าพืชคายน้า ทางปากใบ หายใจ ใบของพืชจะดูดแก๊ส ออกซิเจนและคายแก๊สคาร์บอนไดออกไซด์ การสร้างอาหารของพืช โดยการสังเคราะห์ด้วยแสง เกิดขึ้นเฉพาะเวลา ที่มีแสงโดยเฉพาะช่วงกลางวัน ซึ่งจาเป็นต้องอาศัยปัจจัย ต่าง ๆ ดังนี้ 1. คาร์บอนไดออกไซด์(CO2) 2. คลอโรฟิลล์ทาหน้าที่ดึงดูดพลังงานแสงเข้ามาปรุงอาหาร 3. แสง 4. น้า (H2O)

20

สิ่งที่ได้จากการสังเคราะห์ด้วยแสง มีดังนี้ 1. น้าตาลกลูโคส (C6H12O6) นาไปเลี้ยงส่วนต่าง ๆ ของพืช ที่เหลือพืชจะนา ไปสะสมในรูปของแป้งและ นาไปเก็บสะสมในส่วนต่าง ๆ ของพืช 2. ก๊าซออกซิเจน (O2) พืชจะคายออกมาทางปากใบ 3. น้า(H2O)

รูปที่ 21 ปัจจัยต่าง ๆในการสังเคราะห์ด้วยแสง 1. ก๊าซคาร์บอนไดออกไซด์(CO2) เป็นก๊าซที่เกิดขึ้นจากการหายใจ ของพืชและสิ่งมีชีวิตต่างๆ เกิดจาก การเผาไหม้ของสาร และการย่อยสลายของ สิ่งมีชีวิตและสิ่งไม่มีชีวิต ซึ่งในอากาศมีก๊าซ คาร์บอนไดออกไซด์ประมาณ 0.03-0.04 เปอร์เซ็นต์ ก๊าซคาร์บอนไดออกไซด์เป็นวัตถุดิบที่ใช้ในการ สร้างอาหาร ของพืช โดยเป็นก๊าซที่ให้ธาตุคาร์บอนแก่พืชเพื่อนาไปใช้การสร้างแป้งและน้าตาล 6CO2 + 12H2O ===> C6H12O6 + 6H2O + 6O2 สมการของการสังเคราะห์ด้วยแสง

2. คลอโรฟิลล์เป็นสารสีเขียวอยู่ในเม็ดคลอโรพลาสต์ พบได้ที่ใบและ ส่วนอื่น ๆ ที่มีสีเขียว เช่น ที่ลาต้น และราก 3. แสง เป็นปัจจัยสาคัญในการให้พลังงานได้จากพลังงานธรรมชาติ คือ แสงแดด (อาจใช้แสงจากไฟฟ้า หรือตะเกียงที่มีแสงสว่างมาก ๆ ได้)

21

3.1 ชนิดของแสงที่ทาให้เกิดการสังเคราะห์ด้วยแสงได้มากที่สุดคือ แสงสีม่วง แสงสีแดง และ แสงสีน้าเงินตามลาดับ โดยแสงสีเขียวมีผลน้อยที่สุด 3.2 เมื่อความเข้มของแสงสูงขึ้น พืชจะสังเคราะห์ด้วยแสงได้มากขึ้นด้วย แต่ถ้าแสงสว่าง มากเกินไป ก็อาจทาให้เกิดอันตรายต่อเนื้อเยื่อได้เป็นผลให้พืช สังเคราะห์ด้วยแสงได้น้อยลง 3.3 ช่วงระยะเวลาที่ได้รับแสง พืชโดยทั่วไปจะสังเคราะห์แสงได้ดี เมื่อได้รับแสงเป็นเวลานาน ติดต่อกัน แต่พืชบางชนิด เช่น ต้นแอปเปิล เมื่อได้รับ แสงเป็นเวลานานจนเกินไป จะมีอัตราการ สังเคราะห์ด้วยแสงลดลง ดังนั้นจะเห็นว่าการนาพืชเมืองหนาวมาปลูกในเขตร้อนชื้นหรือนาพืช ในเขต ร้อนมาปลูกในเขตหนาว พืชที่ปลูกจะไม่เจริญเติบโตเท่าที่ควร 4. น้า(H2O) เป็นวัตถุดิบที่พืชดูดซึมมาจากดิน โดยอาศัยหลักการแพร่ ของน้าจากรากเข้าสู่ท่อลาเลียงน้า ของพืชไปยังใบ น้าเป็นสารที่ให้ธาตุไฮโดรเจน แก่พืช เมื่อธาตุไฮโดรเจนรวมกับก๊าซ คาร์บอนไดออกไซด์ จะได้เป็นสารประกอบ คาร์โบไฮเดรต น้าเป็นวัตถุดิบในการสังเคราะห์ด้วยแสง ถ้าพืชขาดน้าอัตราการสังเคราะห์ด้วยแสงจะลดลง เพราะปากใบจะปิดเพื่อลดการคายน้า ทาให้ก๊าซ คาร์บอนไดออกไซด์แพร่เข้าสู่ปากใบได้ยาก เมื่อเกิดน้าท่วมจะทาให้ รากพืชขาดก๊าซออกซิเจนใช้ใน การหายใจส่งผลกระทบต่ออัตราการสังเคราะห์ ด้วยแสง 5. อุณหภูมิซึ่งต้องมีอุณหภูมิที่พอเหมาะ เมื่ออุณหภูมิเปลี่ยนไปจะทาให้ การท างานของเอนไซม์ เปลี่ยนแปลงไปด้วย โดยทั่วไปอุณหภูมิที่เหมาะสมใน การสังเคราะห์ด้วยแสงของพืชอยู่ระหว่าง 1035 องศาเซลเซียส ถ้าอุณหภูมิสูง หรือต่าเกินไปอาจทาให้ประสิทธิภาพการท างานของเอนไซม์ลดลง แสดงให้เห็นว่า เมื่อพืชได้รับแสงที่มีความเข้มเหมาะสมแล้ว อัตราการสังเคราะห์ด้วยแสงของพืช จะ แปรผันตามอุณหภูมิ(ไม่เกิน 35 องศาเซลเซียส) ความสาคัญของกระบวนการสังเคราะห์ด้วยแสงของพืช ที่มีผลต่อสิ่งมีชีวิตและสิ่งแวดล้อม 1. เป็นแหล่งอาหารและพลังงานที่สาคัญของสิ่งมีชีวิตทุกชนิด 2. เป็นแหล่งผลิตก๊าซออกซิเจนที่สาคัญของระบบนิเวศ ก๊าซออกซิเจน เป็นก๊าซที่สิ่งมีชีวิตต้อง นาไปใช้ในการสลายอาหาร เพื่อสร้างพลังงานหรือ ใช้ในกระบวนการหายใจนั่นเอง ช่วยลดปริมาณก๊าซคาร์บอนไดออกไซด์ในบรรยากาศ เพราะพืชต้อง ใช้ก๊าซนี้เป็นวัตถุดิบในการสังเคราะห์ด้วย แสง อาหารที่พืชสร้างขึ้นในครั้งแรก ได้แก่ น้าตาลกลูโคส ซึ่งจะเปลี่ยนเป็นแป้ง นาไปเก็บสะสมไว้ที่ส่วนต่าง ๆ ของพืช ปัจจัยที่จาเป็นต่อการเจริญเติบโตของพืช การเจริญเติบโตของพืช ต้องการปัจจัยหลายประการที่สาคัญ คือ น้า แสง ธาตุอาหารต่างๆ พืชเป็นสิ่งมีชีวิตมีการเจริญเติบโตและดารงชีวิตอยู่ได้ย่อมต้องการ สิ่งแวดล้อมที่เหมาะสม สภาพของ สิ่งแวดล้อมต่างๆ ที่มีผลต่อการเจริญเติบโตของพืช ได้แก่ 1. ดิน เป็นปัจจัยสาคัญอันดับแรก ดินที่เหมาะสมต่อการเจริญเติบโตของพืช ต้องเป็นดินที่อุ้มน้าได้ดี ร่วนซุย มีอินทรีย์วัตถุมาก แต่เมื่อใช้ดินปลูกไปนานๆ ดินอาจเสื่อมสภาพ เช่น หมดแร่ธาตุ จาเป็นต้องมีการ ปรับปรุงดินให้อุดมสมบูรณ์ ได้แก่ การไถพรวน การใส่ปุ๋ย การปลูกพืชหมุนเวียน เป็นต้น

22

2. น้า มีความสาคัญต่อการเจริญเติบโตของพืชมาก น้าช่วยละลายแร่ธาตุอาหารในดิน เพื่อให้รากดูด อาหารไปเลี้ยงส่วนต่างๆ ของลาต้นได้ และยังช่วยให้ดินมีความชุ่มชื้น พืชสดชื่นและการทางานของ กระบวนการต่างๆ ในพืชเป็นไปอย่างปกติ 3. ธาตุอาหารหรือปุ๋ย เป็นสิ่งที่ช่วยให้พืชเจริญเติบโต ดียิ่งขึ้น ธาตุอาหารที่จาเป็นต่อการเจริญเติบโต ของพืชมี 16 ธาตุ แต่ธาตุที่พืชต้องการมากและในดินมักมีไม่เพียงพอ คือ ธาตุไนโตรเจน ฟอสฟอรัส และ โพแทสเซียม ธาตุอาหารเหล่านี้จะต้องอยู่ในรูปสารละลายที่พืชนาไปใช้ได้และต้องมีปริมาณ ที่พอเหมาะ จึงจะ ทาให้การเจริญเติบโตของพืชเป็นไปด้วยดี แต่ถ้ามีไม่เพียงพอต้องเพิ่มธาตุอาหารให้แก่พืชในรูปของปุ๋ย 4. อากาศ ในอากาศมีแก๊สหลายชนิด แต่แก๊สที่พืชต้องการมากคือ แก๊สคาร์บอนไดออกไซด์และแก๊ส ออกซิเจน ซึ่งใช้ในการสังเคราะห์ด้วยแสงเพื่อสร้างอาหารและหายใจ แก๊สทั้งสองชนิดนี้มีอยู่ในดินด้วย ในการ ปลูกพืชเราจึงควรทาให้ดินโปร่งร่วนซุยอยู่เสมอ เพื่อให้อาหารที่อยู่ในช่องว่างระหว่างเม็ดดินมีการถ่ายเทได้ 5. แสงสว่างหรือแสงแดด พืชต้องการแสงแดดมาใช้ในการสร้างอาหาร ถ้าขาดแสงแดด พืชจะแคระ แกรน ใบจะมีสีเหลืองหรือขาวซีดและตายในที่สุด พืชแต่ละชนิดต้องการแสงไม่เท่ากันพืชบางชนิดต้องการ แสงแดดจัด แต่พืชบางชนิดก็ต้องการแสงราไร 6. อุณหภูมิ มีส่วนช่วยในการงอกและเจริญเติบโตของพืชเช่นกัน จะเห็นได้ว่าพืชบางชนิดชอบขึ้นในที่ มีอากาศหนาวเย็น แต่พืชบางชนิดก็ชอบขึ้นในที่มีอากาศร้อน การนาพืชมาปลูกจึงควรเลือกชนิดที่เหมาะสม กับอุณหภูมิที่เปลี่ยนไปตามฤดูกาล ในแต่ละท้องถิ่นด้วย ช่องว่างอากาศ ช่องว่างระหว่างเม็ดดินบางส่วนเป็นที่อยู่ของน้า ส่วนที่เหลือจะเป็นที่อยู่ของอากาศ อากาศใน ดินมีความสาคัญต่อการเจริญเติบโตของพืชมาก เพราะรากพืชต้องการ แก๊สออกซิเจนในการหายใจ ธาตุอาหารที่จาเป็นต่อพืชมี 6 ชนิด ได้แก่ ไนโตรเจน ฟอสฟอรัส โพแทสเซียม แคลเซียม แมกนีเซียม กามะถัน เหล็ก สังกะสี แมงกานีส ทองแดง โบรอน โมลิบดินัม คลอรีน คาร์บอน ออกซิเจน ไฮโดรเจน ส่วน ธาตุอาหารที่พืชต้องการมากกว่า บางครั้งเรียกว่า ธาตุอาหารหลัก ได้แก่ ไนโตรเจน ฟอสฟอรัส โพแทสเซียม และธาตุอาหารที่ต้องการรองลงมา เรียกว่า ธาตุอาหารรอง ได้แก่ แคลเซียม แมกนีเซียม และกามะถัน การคายน้าของพืช การคายน้า เป็นการแพร่ของน้าออกจากใบของพืชโดยผ่านทางปากใบ โดยทั่วไปปากใบปิดเวลา กลางคืนและเปิดในเวลากลางวัน การคายน้ามีความสาคัญต่อพืชในด้านการควบคุมการเคลื่อนที่ของน้าในพืช ทาให้น้าเคลื่อนที่จากด้านล่างขึ้นไปด้านบนมากขึ้นเรื่อยๆ ควบคุมการดูดซึมธาตุอาหารของพืช เพราะธาตุ อาหารที่พืชนาไปใช้ได้ต้องอยู่ในรูปที่ละลายน้า ส่วนของพืชที่คายน้า การคายน้าเป็นการสูญเสียน้าของพืชในรูปของไอน้าโดยวิธีการแพร่ ร้อยละ 95 ของน้าที่พืชดูดเข้ามา จะสูญเสียไปโดย การคายน้า การคายน้าในพืชเกิดขึ้นที่ ปากใบ ( stoma ) ผิวใบ ( leaf surface ) และ ช่อง อากาศ ( lenticel ) ประมาณกันว่า 80-90% ของการคายน้าเกิดขึ้นที่ปากใบ ปากใบของพืชประกอบด้วยช่องเล็กๆ ในเนื้อเยื่อชั้นแรกสุดของใบ ในแต่ละช่องล้อมรอบด้วย เซลล์ คุม ( guard cell ) เป็นคู่ๆ มีรูปร่างคล้ายเมล็ดถั่วแดงประกบกัน ปากใบของพืชจะพบที่ด้านท้องของใบ ( ด้านล่างของใบที่ไม่ได้รับแสง ) มากกว่าด้านบนของใบ

23

การปิดเปิดของปากใบ การเปิดของปากใบขึ้นอยู่กับความเต่งของเซลล์คุม ในช่วงเวลากลางวัน เซลล์คุมซึ่งมีคลอโรพลาสต์อยู่ ภายใน จะมีกระบวน การสังเคราะห์แสงเกิดขึ้น ทาให้ภายในเซลล์คุมมีระดับน้าตาลสูงขึ้น น้าจากเซลล์ ใกล้เคียงจะเกิดการออสโมซิสผ่านเข้า เซลล์คุม ทาให้เซลล์คุมอยู่ในสภาพเต่ง ปากใบจึงเปิด ทาให้เกิดช่องว่าง ตรงกลางซึ่งพืชสามารถคายน้าออกมาทางปากใบ และ เมื่อระดับน้าตาลลดลงเนื่องจากไม่มีกระบวนการ สังเคราะห์ด้วยแสง น้าก็จะออสโมซิสออกจากเซลล์คุม หรือระดับที่พืช สูญเสียน้ามาก จะทาให้เซลล์คุมมี ลักษณะลีบลง ปากใบจึงปิด การปิดเปิดของปากใบพืชมีผลต่อการคายน้าของพืช ปากใบจึง เปรียบเสมือน ประตูควบคุมปริมาณน้าภายในต้นพืช

รูปที่ 22 แสดงการปิด-เปิดปากใบ ปัจจัยที่มีอิทธิพลต่อการคายน้า 1. แสงสว่าง ถ้ามีความเข้มข้นแสงมาก ปากใบจะเปิดได้กว้าง พืชจะคายน้าได้มาก 2. อุณหภูมิ เป็นปัจจัยที่อิทธิพลควบคู่กับแสงสว่างเสมอ ถ้าอุณหภูมิในบรรยากาศสูง พืชจะคายน้า ได้มากและรวดเร็ว 3. ความชื้นในบรรยากาศ ถ้าบรรยากาศมีความชื้นสูงจะคายน้าได้น้อย พืชบางชนิดจะกาจัดน้า ออกมาในรูปของหยดน้า ทางรูเปิดเล็กๆ ตามรูเปิดของเส้นใบ เรียกว่า การคายน้าเป็นหยดหรือ กัตเตชัน ( guttation ) และถ้าในบรรยากาศมี ความชื้นน้อย พืชจะคายน้าได้มากและรวดเร็ว 4. ลม ลมจะพัดพาเอาความชื้นของพืชไปที่อื่น เป็นสาเหตุให้พืชสูญเสียน้ามากขึ้น ในภาวะที่ลมสงบ ไอน้าที่ระเหยออกไปจะ คงอยู่ในบรรยากาศใกล้ๆ ใบ บรรยากาศจึงมีความชื้นสูงพืชจะคายน้าได้ลดลง แต่ถ้า ลมพัดแรงมากพืชจะปิดหรือแคบลง มีผลทาให้การคายน้าลดลง 5. ปริมาณน้าในดิน ถ้าสภาพดินขาดน้า หรือปริมาณน้าในดินน้อย พืชไม่สามารถนาไปใช้ได้เพียงพอ ปากใบของพืชจะปิด หรือแคบหรี่ลง มีผลทาให้การคายน้าลดลง

24

6. โครงสร้างของใบ ตาแหน่ง จานวน และการกระจายของปากใบ รวมถึงความหนาของคิวมิเคิล ( สารเคลือบผิวใบ ) ลักษณะเหล่านี้มีผลต่อการคายน้าของพืช ประโยชน์ของการคายน้า  ช่วยลดความร้อนของใบ เพราะเมื่อใบคายน้า ต้องการความร้อน แฝงที่จะทาให้น้ากลายเป็น ไอน้า จึงดึงความร้อนจากใบไป ใบจึงมีอุณหภูมิต่าลง  ช่วยในการดูดน้าและเกลือแร่ การคายน้าเป็นต้นเหตุทาให้เกิด แรงดึงจากการคายน้า (Transpiration pull) แรงดึงนี้สามารถดึงน้าและเกลือแร่จากดินเข้าสู่รากได้ดีมาก การตอบสนองต่อสิ่งแวดล้อมต่างๆ ของพืชและสัตว์ สิ่งมีชีวิตจะดารงชีพได้เป็นปกติปกติในสภาพแวดล้อมที่เหมาะสม แต่เนื่องจากสภาพแวดล้อมมีการ เปลี่ยนแปลง เช่น มีการเปลี่ยนแปลงความชื้น และอุณหภูมิ หรือการเกิดมลภาวะ การเปลี่ยนแปลงเหล่านี้ นับเป็นสิ่งเร้าที่มีอิทธิพลต่อการดารงชีวิต ทาให้สิ่งมีชีวิตมีการรับรู้และตอบสนองต่อการเปลี่ยนแปลงใน ลักษณะต่างๆ เพื่อเป็นการหลีกหนีสิ่งเร้า เมื่อสิ่งเร้านั้นเป็นโทษหรือเป็นอันตราย หรืออาจเข้าหาสิ่งเร้าที่เป็น ประโยชน์ 1. การเคลื่อนไหวเพื่อตอบสนองต่อสิ่งเร้าภายนอก สิ่งเร้าภายนอกที่พืชได้รับจะไปกระตุ้นให้ฮอร์โมนที่เกี่ยวข้องกับการเจริญเติบโตกระจายไปในส่วนต่างๆ ของพืชในปริมาณที่ไม่เท่ากัน มีผลทาให้เกิดการเคลื่อนไหว 1.1 การเคลื่อนไหวแบบนาสติก การเคลื่อนไหวแบบนาสติก เป็นการเคลื่อนไหวที่ไม่สัมพันธ์กับทิศทางของสิ่งเร้า ได้แก่ การหุบการ บานของดอกไม้ ซึ่งเป็นการตอบสนองต่อการได้รับหรือไม่ได้รับแสง ดอกบัวจะบานในเวลากลางวันและหุบ ในเวลากลางคืน ส่วนดอกกระบองเพชรจะหุบในเวลากลางวันและบานในเวลากลางคืนการหุบของ ดอกไม้ เกิดจากกลุ่มเซลล์ที่อยู่ด้านนอกของกลีบดอกมีการเจริญเติบโตเร็วกว่ากลุ่มเซลล์ที่อยู่ด้านใน การบานของดอกไม้ เกิดจากกลุ่มเซลล์ที่อยู่ด้านในของกลีบดอกมีการเจริญเติบโตเร็วกว่ากลุ่มเซลล์ที่อยู่ด้าน นอกแสงเป็นสิ่งเร้า มากระตุ้นให้กลุ่มเซลล์ด้านนอกและด้านในมีอัตราการเจริญเติบโตแตกต่างกัน ซึ่งจะทา เกิดการหุบการบานของดอกไม้นอกจากแสงแล้วยังพบว่าการหุบการบานของดอกไม้สามารถถูกกระต้นให้เกิด การบานโดยสิ่งเร้าชนิดอื่นๆ ได้แก่ อุณหภูมิ สารเคมี และการสัมผัส เช่น อุณหภูมิกระตุ้นการหุบการบาน ของดอกบัวสวรรค์ คือ ดอกบัวสวรรค์จะบานเมื่ออุณหภูมิสูงและจะหุบเมื่ออุณหภูมิต่าลง 1.2 การเคลื่อนไหวแบบทรอปิก การเคลื่อนไหวแบบทรอปิก เป็นการเคลื่อนไหวที่มีความสัมพันธ์กับทิศทางของสิ่งเร้าที่มากระตุ้น ใน 2 ลักษณะ คือการเคลื่อนไหวเข้าหาสิ่งเร้าและหนีจากสิ่งเร้า 1. แสงเป็นสิ่งเร้า เช่น ยอดพืชเจริญเข้าแสง รากพืชจะเจริญในทิศทางหนีแสง 2. แรงโน้มถ่วงของโลกเป็นสิ่งเร้า เช่น ลาต้นจะเจริญในทิศทางหนีแรงโน้มถ่วงของโลก การ งอกของรากเกิดในทิศทางเข้าหาแรงโน้มถ่วงของโลก 3. สารเคมีเป็นสิ่งเร้า เช่น การงอกหลอดเรณูเข้าไปในออวุลเข้าหาสารละลายน้าตาลที่อยู่ ภายในออวุล 4. น้าเป็นสิ่งเร้า เช่น รากของพืชจะเจริญในทิศทางเข้าหาน้าหรือความชื้น

25

2.

การตอบสนองสิ่งเร้าที่เกี่ยวข้องกับการสังเคราะห์แสง 2.1 การตอบสนองความยาวคลื่นของแสง แสงสีขาวที่เรามองเห็นสามารถแยกเป็นแถบสีต่างๆ 7 สี เมื่อผ่านปริซึม ได้แก่ สี แดง แสด เหลือง เขียว น้าเงิน ครามและม่วง ทั้งนี้สีแดงมีความยาวคลื่นมากที่สุด และสีม่วงมีความยาว คลื่นน้อยสุด แสงที่รงควัตถุของพืชสามารถดูดได้ดีที่สุดคือแสงสีม่วงและสีน้าเงิน ดั้งนั้นพืชจึงมีอัตราการ สังเคราะห์แสงสูงในช่วงแสงสีม่วงและแสงสีน้าเงิน 2.2 การตอบสนองความเข้มของแสง ปกติความเข้มของแสงสูงจะทาให้อัตราการสังเคราะห์ด้วยแสงเพิ่มขึ้น แต่ถ้าพืชรับแสงที่มีความเข้ม ของแสงมากเกินไปจะไปกระตุ้นให้คลอโรฟีลล์เกิดปฏิกิริยาเคมี ทาให้สีจางลงและยับยั้งการทางานของ กระบวนการสังเคราะห์ด้วยแสง สาหรับพืชซึ่งขึ้นอยู่ในที่ร่มเงาหรือพืชขนาดเล็กซึ่งขึ้นอยู่ในป่าใหญ่จะถูกต้น พืชซึ่งมีขนาดใหญ่กว่าบังแสง พืชพวกนี้จึงปรับตัวให้สามารถใช้ความเข้มแสงต่าได้ 2.3 การตอบสนองต่ออุณหภูมิ โดยทั่วไปพืชจะมีการสังเคราะห์ด้วยแสงที่อุณหภูมิประมาณ 10 – 15 องศาเซลเซียส เพราะเป็น ช่วงที่เอนไซม์ทางานได้ดี แต่ถ้าอุณหภูมิสูงเกินไป พืชจะไม่สามารถสังเคราะห์แสงได้เพราะเอนไซม์ถูก ทาลาย และถ้าอุณหภูมิต่าเกินไปก็มีผลให้พืชสังเคราะห์ได้น้อยลงเพราะประสิทธิภาพการทางานของเอนไซม์ ลดลง การตอบสนองก๊าซคาร์บอนไดออกไซด์ ปกติในบรรยากาศจะมีก๊าซคาร์บอนไดออกไซด์อยู่ประมาณ 0.03 – 0.04 % ซึ่งมากเพียงพอกับ ความต้องการของพืช แต่จะพบว่าอัตราการสังเคราะห์ด้วยแสงของพืชจะเพิ่มขึ้นเมื่อความเข้มข้นของก๊าซ คาร์บอนไดออกไซด์เพิ่มขึ้น แต่ต้องไม่เกิน 0.10 % พืชที่ปลูกในทุ่งกว้างจึงมีอัตราการสังเคราะหด้วยแสงที่ ค่อนข้างจะต่ากว่าพืชที่ปลูกในที่มีการจราจรคับคั่ง ถ้าใบพืชไม่ถูกปกคลุมด้วยเขม่าและฝุ่นละอองเสียก่อน 3. การเคลื่อนไหวของพืชเนื่องจากความเต่ง 3.1 การหุบและการกางของใบพืชตระกูลถั่ว การบุบและการกางของใบพืชตระกูลถั่ว เช่น มะขาม จามจุรี พืชกลุ่มนี้มีกลุ่มเซลล์ลักษณะพิเศษ อยู่ตรงก้านใบเรียกว่าพัลไวนัส ทาให้ก้านใบมีลักษณะพองออก ภายในประกอบด้วยเซลล์ที่มีขนาดใหญ่ ผนัง บางเมื่อรับน้าเข้าไปจะทาให้เซลล์เต่ง ใบจะกางออก ถ้าเซลล์เหล่านี้สูญเสียน้าเซลล์ก็จะแฟบลง ทาให้ก้านใบ หุบ ทั้งนีจ้ ะมีแสงเป็นสิ่งเร้ามากระตุ้น เมื่อไม่มีแสงหรือเวลากลางคืน เซลล์ที่เต่งจะสูญเสียน้าให้กับเซลล์ ข้างเคียงและทาให้ใบหุบ เมื่อได้รับแสงในเวลากลางวัน เซลล์จะได้รับน้ากลับคืนมาจนเซลล์เต่งเต็มที่และทา ให้ใบกางออก 3.2 การหุบและกางใบของพืชที่มีความที่มีความไวต่อสิ่งเร้าสูง การหุบและกางใบของพืชที่มีความที่มีความไวต่อสิ่งเร้าสูง เช่น ไมยราบ กาบหอยแครง การ เคลื่อนไหวนี้จะเกิดขึ้นทันทีที่มีสิ่งเร้าจากภายนอกมาสัมผัส โดยการกระทาของกลุ่มเซลล์พัลไวนัส ไมยราบ มีกลุ่มเซลล์พัลไวนัสทีโคนก้านใบ เมื่อมีสิ่งเรามาสัมผัสโดนใบ จะทาให้เซลล์ของกลุ่มเซลล์พัลไวนัส เสียน้าให้กับเซลล์ข้างเคียง ทาให้ก้านใบหุบลงพร้อมๆกับชักนาให้ใบย่อยอื่นๆหุบลงด้วยกาบหอยแครง มี ลักษณะของการตอบสนองต่อสิ่งเร้าได้รวดเร็ว เช่น เมื่อมีแมลงมาสัมผัสส่วนของใบที่มีลักษณะคล้ายฝา ฝานั้นจะถูกปิดเข้าหากันทันที

26

3.3 การเคลื่อนไหวของเซลล์คุม จะเกิดขึ้นโดยเมื่อมีแสงสิ่งเร้าภายนอกมากระตุ้น ทาให้พืชเกิดการสังเคราะห์ด้วยแสงและมีน้าตาล สะสมอยู่ภายในเซลล์คุมมาก ทาให้ความเข้มข้นของสารละลายน้าตาลในเซลล์สูงกว่าความเข้มข้นของสารใน เซลล์ที่อยู่ข้างเคียง น้าจากเซลล์ข้างเคียงจึงแพร่เข้ามาสู่เซลล์คุมจนเซลล์คุมเต่งเต็มที่ แต่เนื่องจากผนังของ เซลล์คุมมีความหนาไม่เท่ากัน คือผนังด้านที่ติดอยู่กับปากใบจะหนากว่าด้านอื่น ทาให้ผนังเซลล์โก่งตัวออกไป ด้านข้าง ส่งผลให้ปากใบที่อยู่ระหว่างเซลล์คุมเปิด เรียกว่า ปากใบเปิด ในทางกลับกันเมื่อพืชไม่ได้รับ แสง จึงไม่เกิดกระบวนการสังเคราะห์ด้วยแสง น้าตาลในเซลล์คุมลดน้อยลง ทาให้ความเข้มข้นของ สารละลายน้าตาลในเซลล์คุมกว่าความเข้มข้นของสารละลายในเซลล์ที่อยู่ข้างเคียง เซลล์คุมจะสูญเสียน้า ออกไปให้เซลล์ข้างเคียง เซลล์คุมจึงเหี่ยวทาให้ปากใบที่อยู่ระหว่างเซลล์คุมปิด เรียกว่า ปากใบปิด

สัตว์ต่างๆ จะมีการตอบสนองต่อสิ่งเร้า ซึ่งมีการแสดงออกแตกต่างกัน สัตว์ใช้การสื่อสารเพื่อติดต่อ กับสัตว์ตัวอื่นที่เป็นชนิดเดียวกัน และใช้เตือนคู่แข่งหรือศัตรูไม่ให้เข้ามาใกล้ 1. สื่อสารทางการสัมผัส (Tactile communication) เป็นการสื่อสารโดยใช้การสัมผัส การสัมผัสเป็น การสื่อสารที่ง่ายที่สุด พ่อแม่ส่วนมากติดต่อกับลูกโดยการสัมผัส และสัตว์ที่โตเต็มวัยก็มักใช้การ สัมผัสในการ เกี้ยวพาราสี การติดต่อโดยการสัมผัสมีความสาคัญสาหรับสัตว์ที่อาศัยอยู่ใต้ดินและสัตว์สังคม เช่น ปลวก 2. การสื่อสารทางเคมี (Chemical communication) เป็นการสื่อสารที่ใช้สารเคมี สัตว์บางจาพวก สามารถติดต่อกับสัตว์ตัวอื่นที่อยู่ห่างไกลมากๆ ได้โดยการปล่อยสารเคมีที่อยู่ในร่างกายสู่อากาศ หรือน้า เช่น ผีเสื้อกลางคืนตัวเมียสามารถปล่อยสารเคมี ที่เรียกว่า ฟีโรโมน เพื่อใช้ดึงดูดตัวผู้ให้มาหา และแมลงหลายชนิด ใช้ฟีโรโมนในการสื่อสารบอกอันตรายและทาเครื่องหมาย เช่น มด เป็นต้น นอกจากนี้สัตว์เลี้ยงลูกด้วยนม ยัง สามารถรับรู้ หรือสื่อสารได้โดยกลิ่น และใช้สารเคมีเพื่อบอกอาณาเขต 3. การสื่อสารด้วยเสียง (Sound communication) เป็นการสื่อสารโดยใช้เสียงเพื่อติดต่อระหว่าง สิ่งมีชีวิตพวกเดียว กันหรือต่างพวกกัน การสื่อสารโดยใช้เสียงทาให้เกิดการสื่อสารได้หลายลักษณะ เช่น การ ใช้เสียงเพื่อติดต่อกันของสิงโตทะเลและแกะ การใช้เสียงเรียกเพื่อเตือนภัย การใช้เสียงเพื่อเรียกคู่ให้ผสมพันธุ์ เช่น เสียงขยับปีกของจิ้งหรีดตัวผู้ เสียงร้องของกบตัวผู้ เป็นต้น หรือการใช้เสียงเพื่อแสดงความโกรธ ความกลัว การขู่ การแสดงความเป็นเจ้าถิ่น สัตว์บางชนิดอาจใช้เสียงที่ สะท้อนกลับบอกถึงสถานที่และแหล่งอาหาร เช่น ค้างคาว เป็นต้น 4. การสื่อสารด้วยท่าทาง (Visual communication) เป็นการสื่อสารที่แสดงออกทางท่าทางหรือทาง สีหน้า จะพบใน สัตว์มีกระดูกสันหลัง การสื่อสารด้วยท่าทางของสัตว์หลายๆ ชนิด มีประโยชน์เพื่อใช้ในการ บอกอันตราย ขู่หรือแสดงอาณาเขต แสดงความเป็นผู้นากลุ่ม ในแมลงบางชนิด เช่น ผึ้งจะใช้การสื่อสารด้วย ท่าทางเพื่อบอกถึงแหล่งอาหารโดยการบินไปมา ซึ่งมีหลายแบบ ถ้าบินเป็นเลข 8 แสดงว่า อาหารอยู่ไกล ถ้า บินเป็นวงกลม แสดงว่าแหล่งอาหารอยู่ใกล้

27

การวิเคราะห์ตัวชี้วัด ชั้นประถมศึกษาปีที่ ๕ สาระที่ ๑ สิ่งมีชีวิตกับกระบวนการดารงชีวิต มาตรฐาน ว ๑. ๑

เข้าใจหน่วยพื้นฐานของสิ่งมีชีวิต ความสัมพันธ์ของโครงสร้าง และหน้าที่ของ ระบบต่างๆ ของสิ่งมีชีวิตที่ทางานสัมพันธ์กัน มีกระบวนการสืบเสาะหาความรู้ สื่อสาร สิ่งที่เรียนรู้และนาความรู้ไปใช้ในการดารงชีวิตของตนเองและดูแลสิ่งมีชีวิต

ตัวชี้วัด 1.สังเกตและระบุ ส่วนประกอบของดอก และโครงสร้างที่ เกี่ยวข้องกับการ สืบพันธุ์ของพืชดอก

2. อธิบายการสืบพันธุ์ ของพืชดอก การ ขยายพันธุ์พืช และ นาความรู้ไปใช้ ประโยชน์

3. อธิบายวัฏจักรชีวิต ของพืชดอกบาง ชนิด

สาระแกนกลาง

ตัวชี้วัดจากสาระที่ 8

1. ดอกโดยทั่วไปประกอบด้วย กลีบเลี้ยง กลีบดอก เกสรเพศ ผู้ และเกสรเพศเมีย 2. ส่วนประกอบของดอกที่ทา หน้าที่เกี่ยวข้องกับการสืบพันธุ์ ได้แก่ เกสรเพศเมีย ประกอบด้วย รังไข่ ออวุล และเกสร เพศผู้ ประกอบด้วย อับเรณูและละอองเรณู 1. พืชดอกมีการสืบพันธุ์ทั้งแบบ อาศัยเพศและการสืบพันธุ์แบบ ไม่อาศัยเพศ 2. การขยายพันธุ์พืชเพื่อเพิ่ม ปริมาณและคุณภาพของพืชทา ได้หลายวิธีโดยการเพาะเมล็ด การปักชา การตอนกิ่ง การติด ตา การทาบกิ่ง การเสียบยอด และการเพาะเลี้ยงเนื้อเยื่อ พืชดอกเมื่อเจริญเติบโตเต็มที่ จะออกดอก ดอกได้รับการ ผสมพันธุ์กลายเป็นผล ผลมี เมล็ดซึ่งสามารถงอกเป็นต้นพืช ต้นใหม่หมุนเวียนเป็นวัฏจักร

ตังคาถาม วางแผนและสังเกต บันทึกข้อมูล และระบุส่วนประกอบและโครงสร้างที่ เกี่ยวข้องกับการสืบพันธุ์ของพืชดอก และ นาเสนอผลการสังเกตด้วยแผนภาพ ส่วนประกอบของดอกและโครงสร้างของ ดอกพร้อมระบุชื่อและหน้าที่ของ ส่วนประกอบของดอกไม้ ตั้งคาถาม วางแผน สังเกต สารวจ สืบค้น บันทึก สรุปผล อธิบายการสืบพันธุ์ ของพืชดอกและอธิบายการขยายพันธุ์พืช ตั้ง คาถามใหม่เพื่อสารวจตรวจสอบการ ขยายพันธุ์พืชและนาความรู้ไปใช้ประโยชน์

ตั้งคาถาม วางแผน สังเกต สารวจ สืบค้น บันทึก รวบรวมข้อมูล สรุปผลและ อธิบายวัฏจักรชีวิตของพืชดอกบางชนิด

28

ดอก ดอก คือ อวัยวะสืบพันธุ์ของพืช ทาหน้าที่สืบพันธุ์แบบอาศัยเพศ ที่เกิดมาจากตาชนิดตาดอก ที่อยู่ตรงบริเวณปลายยอด ปลายกิ่ง บริเวณลาต้นตามแต่ชนิดของพืช ดอกประกอบด้วยส่วนต่าง ๆ ดังนี้ ดอกประกอบด้วยส่วนต่าง ๆ 4 ส่วน แต่ละส่วนจะเรียงเป็นชั้นเป็นวงตามลา ดับจากนอกสุด เข้าสู่ด้านใน คือ กลีบเลี้ยง กลีบดอก เกสรเพศผู้ และเกสรเพศเมีย ดังนี้ 1. กลีบเลี้ยง เป็นส่วนของดอกที่อยู่ชั้นนอกสุดเรียงกันเป็นวง เรียกว่า วงกลีบเลี้ยง ส่วนมากมี สีเขียว เจริญเปลี่ยนแปลงมาจากใบ ทาหน้าที่ป้องกันอันตรายต่าง ๆ จากสิ่งแวดล้อม แมลง และศัตรู อื่น ๆ ที่จะมาทา อันตรายในขณะที่ดอกยังตูมอยู่ นอกจากนี้ยังช่วยในการสังเคราะห์ด้วยแสง จานวน กลีบเลี้ยงในดอกแต่ละชนิดอาจไม่เท่ากัน ดอกบางชนิดกลีบเลี้ยงจะติดกันหมดตั้งแต่โคนกลีบจนเกือบ ถึงปลายกลีบ มีลักษณะคล้ายถ้วยหรือหลอด เช่น กลีบเลี้ยงของดอกชบา แตง บานบุรี แค บางชนิด มีกลีบเลี้ยงแยกกันเป็นกลีบ ๆ เช่น กลีบเลี้ยงของดอกบัวสาย พุทธรักษา กลีบเลี้ยงของพืชบางชนิดอาจ มีสีอื่นนอกจากสีเขียว ทา หน้าที่ช่วยล่อแมลงในการผสมเกสรเช่นเดียวกับกลีบดอก 2. กลีบดอก เป็นส่วนของดอกที่อยู่ถัดจากกลีบเลี้ยงเข้ามาข้างใน มีสีสันต่าง ๆ สวยงาม เช่น สีแดง เหลือง ชมพู ขาว มักมีขนาดใหญ่กว่ากลีบเลี้ยง บางชนิดมีกลิ่นหอม บางชนิดตรงโคนกลีบดอก จะมีต่อมน้า หวานเพื่อช่วยล่อแมลงมาช่วยผสมเกสร 3. เกสรเพศผู้ เป็นส่วนของดอกที่อยู่ถัดจากกลีบดอกเข้ามาข้างใน ประกอบด้วยก้านชูอับเรณู ซึง่ ภายในบรรจุละอองเรณูมีลักษณะเป็นผงสีเหลือง อับเรณูทา หน้าที่สร้างละอองเรณู ภายในละอองเรณู มีเซลล์สืบพันธุ์เพศผู้ 4. เกสรเพศเมีย เป็นส่วนของดอกที่อยู่ชั้นในสุด ประกอบด้วยยอดเกสรเพศเมีย ก้านยอดเกสร เพศเมีย รังไข่ ออวุล และเซลล์ไข่

รูปที่ 23 โครงสร้างของดอกไม้

29

ชนิดของดอก ดอกของพืชโดยทั่วไปมีส่วนประกอบที่สาคัญครบ 4 ส่วน คือ กลีบเลี้ยง กลีบดอก เกสรเพศผู้ และเกสรเพศเมีย แต่ดอกของพืชบางชนิดมีส่วนประกอบไม่ครบ 4 ส่วน จึงจาแนกดอกเป็น 2 ประเภท โดยพิจารณาจากส่วนประกอบเป็นเกณฑ์ ได้แก่ 1. ดอกสมบูรณ์ คือ ดอกที่มีส่วนประกอบครบ 4 ส่วน ได้แก่ กลีบเลี้ยง กลีบดอก เกสรเพศผู้ และเกสรเพศเมีย เช่น ดอกชบา ดอกกุหลาบ ดอกอัญชัน เป็นต้น

รูปที่ 24 แสดโครงสร้างดอกสมบูรณ์ 2. ดอกไม่สมบูรณ์ คือ ดอกที่มีส่วนประกอบไม่ครบ 4 ส่วน เช่น ดอกหน้าวัว ดอกตาลึง ดอกฟักทอง ดอกมะละกอ เป็นต้น

A

B

รูปที่ 25 ดอกไม่สมบูรณ์ (A) ดอกเพศเมีย (B) ดอกเพศผู้

30

ถ้าพิจารณาเกสรของดอกที่ทา หน้าที่สืบพันธุ์เป็นเกณฑ์ จะจาแนกดอกเป็น 2 ประเภท ได้แก่ 1. ดอกสมบูรณ์เพศ คือ ดอกที่มีเกสรเพศผู้และเกสรเพศเมียอยู่ในดอกเดียวกัน เช่น ดอกชบา ดอกมะม่วง ดอกต้อยติ่ง ดอกอัญชัญ ดอกมะเขือ เป็นต้น 2. ดอกไม่สมบูรณ์เพศ คือ ดอกที่มีเกสรเพศผู้หรือเกสรเพศเมียอยู่ภายในดอกเพียงเพศเดียว ดอกที่มีเกสรเพศผู้อย่างเดียว เรียกว่า ดอกเพศผู้ และดอกที่มีเกสรเพศเมียอย่างเดียว เรียกว่า ดอกเพศ เมีย เช่น ดอกฟักทอง ดอกบวบ ดอกตาลึง ดอกมะละกอ เป็นต้นแต่ถ้าพิจารณาจานวนดอกที่เกิดจากหนึ่งก้าน ดอกเป็นเกณฑ์ จะจาแนกดอกออกเป็น 2 ประเภทได้แก่ 1. ดอกเดี่ยว คือ ดอกที่เกิดขึ้นบนก้านดอก เป็นดอกเดียวโดด ๆ เช่น ดอกจา ปี ดอกชบา เป็นต้น

รูปที่ 26 ดอกเดี่ยว 2. ดอกช่อ คือ ดอกที่เกิดเป็นกลุ่มบนก้านดอก ประกอบด้วยดอกย่อยหลายดอก แต่ละดอกย่อย มีก้านดอกย่อยอยู่บนก้านดอก เช่น ดอกหางนกยูง ดอกกล้วยไม้ ดอกทานตะวัน ดอกกระถินณรงค์เป็นต้น

รูปที่ 27 แสดงดอกช่อแบบต่างๆ

31

B

A

C

รูปที่ 28 แสดงดอกช่อ (A) ดอกทาตะวัน (B) หางนกยุงไทย (C) กระถินณรงค์ A

หน้าทีข่ องดอก มีดังนี้ 1. ช่วยล่อแมลงให้มาผสมเกสร 2. ทาหน้าที่ผสมพันธุ์ การสืบพันธุ์ของพืช การสืบพันธุ์ หมายถึง การสร้างหน่วยชีวิตใหม่จากสิ่งมีชีวิตเดิมเพื่อดารงเผ่าพันธุ์ให้คงอยู่ เป็น กระบวนการที่ทาให้สิ่งมีชีวิตอยู่ได้อย่างต่อเนื่อง ซึ่งแตกต่างไปจากสิ่งไม่มีชีวิต การสืบพันธุ์ของพืชโดยทั่วไป แบ่งออกเป็น 2 ประเภท คือ 1. การสืบพันธุ์แบบไม่อาศัยเพศ (Asexual reproduction) เป็นการสืบพันธุ์ของพืชที่ ไม่ต้องใช้เซลล์ สืบพันธุ์ และไม่จาเป็นต้องมีการปฏิสนธิแต่เป็นการขยายพันธุ์พืชโดยอาศัยส่วนต่าง ๆ ของพืชมาช่วยในการ ขยายพันธุ์ ดังนี้    

ส่วนของลาต้นที่ทาหน้าที่ขยายพันธุ์ ส่วนของรากที่ทาหน้าที่ขยายพันธุ์ ส่วนของใบที่ทาหน้าที่ขยายพันธุ์ การขยายพันธุ์พืชโดยใช้มนุษย์

32

การสืบพันธุ์แบบไม่อาศัยเพศของพืช เป็นการขยายพันธุ์พืชโดยอาศัยส่วนต่าง ๆ ของพืช มาช่วยในการ ขยายพันธุ์ดังนี้ ส่วนของลาต้นที่ทาหน้าที่ขยายพันธุ์ พืชบางชนิดสามารถเกิดต้นใหม่จากลาต้นเดิม ได้ดังนี้ 1.1 ลาต้นที่ทอดนอนไปเหนือพื้นดิน เรียกว่า “ไหล” ซึ่งมีตาที่จะเกิดเป็นต้นเล็ก ๆ ได้ เช่น สตรอ เบอร์รี่ บัวบก เป็นต้น

รูปภาพที่ 29 ไหลสตรอเบอรี่ 1.2 ลาต้นใต้ดินทีท่ าหน้าที่สะสม อาหาร เรียกว่า “หัว” ซึ่งอาจมีใบทาหน้าที่สะสม อาหาร เช่น หัว หอม เป็นต้น หรืออาจมีลักษณะ กลมยาวหรือกลมแบนและมีตามาก เช่น เผือก แห้วจีน มันฝรั่ง เป็นต้น

รูปที่ 30 หัวสะสมอาหาร

33

1.3 ลาต้นใต้ดินที่ทอดขนานไปใต้ผิวดิน เรียกว่า “เหง้า” เช่น ขิง ข่า ขมิ้น เป็นต้น

รูปที่ 31 แสดงลักษณะหัวแบบเหง้า 1.4 ลาต้นเจริญเป็นกอ แล้วมีการแตกออกเป็นต้นใหม่ใกล้ๆ กับต้นเดิม เรียกว่า “หน่อ” ซึ่งมีทั้งหน่อ ใต้ดิน เช่นกล้วย เป็นต้น และหน่อที่อยู่บนดิน เช่น สับปะรด เป็นต้น

รูปที่ 32 แสดงลักษณะของหน่อ การสืบพันธุ์แบบไม่อาศัยเพศของพืช เป็นการขยายพันธุ์พืชโดยอาศัยส่วนต่าง ๆ ของพืช มาช่วยใน การขยายพันธุ์ดังนี้ การขยายพันธุ์พืชโดยมนุษย์สามารถทาได้หลายวิธี เช่น - การตอนกิ่ง (marcotting) เป็นการขยายพันธุ์พืชโดยการควั่นกิ่งแล้วเอาดิน กาบมะพร้าว หรือขุยมะพร้าว หุ้มบริเวณที่ลอกเปลือกออก เพื่อทาให้กิ่งพืชออกราก ในขณะยังติดอยู่กับต้นเดิม เมื่อรากออกดีแล้วจึงตัดกิ่งนั้นไปปลูก กิ่งพืชที่ทาให้ออกรากนี้ เรียกว่า "กิ่งตอน" ได้แก่ เงาะ กุหลาบ มะม่วง ส้ม เป็นต้น - การปักชา (cutting) เป็นการขยายพันธุ์พืชโดยการใช้ส่วนต่าง ๆ ของพืช เช่น ราก ใบ หรือ ลา ต้น ไปปักชา และส่วนของพืชเหล่านี้จะเจริญงอกงามเป็นลาต้นต่อไป ได้แก่ ชบา เฟื่องฟ้า เป็นต้น

34

- การติดตา (budding) เป็นการขยายพันธุ์พืชที่นาเอาส่วนตาหรือกิ่งของพืชต้นหนึ่ง ซึ่งเป็นพืช พันธุ์ดีหรือกิ่งพันธุ์ดี ไปติดเข้ากับพืชอีกต้นหนึ่งเพื่อให้ตาของพืชเจริญเติบโตเป็นพืชต้นใหม่ต่อไป ได้แก่ กุหลาบ ยางพารา เป็นต้น - การต่อกิ่ง (grafting) เป็นการขยายพันธุ์พืชโดยการนากิ่งพันธุ์ดีที่มีตามากกว่า 1 ตา มาต่อบน ต้นตอ เพื่อให้เนื้อเยื่อเจริญทั้งสองเชื่อมประสานเป็นต้นเดียวกัน ได้แก่ ทุเรียน ชบา มะม่วง เป็นต้น - การเพาะเลี้ยงเนื้อเยื่อ (Tissue culture) เป็นการขยายพันธุ์พืชโดยการตัดเอาตาอ่อน ยอดอ่อน หรือส่วนใดส่วนหนึ่งไปเลี้ยงบนวุ้นในสภาพปลอดเชื้อ เกิดต้นใหม่เป็นจานวนมาก ได้แก่ กล้วยไม 2. การสืบพันธุ์แบบอาศัยเพศ (Sexual reproduction) เป็นการสืบพันธุ์ที่ต้องอาศัยดอก มีการผสมกันระหว่างเซลล์สืบพันธุ์เพศผู้หรือสเปิร์ม และเซลล์สืบพันธุ์เพศเมียหรือไข่ แล้วได้ไซโกต ที่ เจริญไปเป็นเอมบริโอหรือต้นอ่อน ซึ่งจะเจริญเป็นพืชต้นใหม่ต่อไปกระบวนการสืบพันธุ์ของพืชดอก การ สืบพันธุ์ของพืชมีดอก ประกอบด้วยขั้นตอนที่สาคัญ 2 ขัน้ ตอน คือ การถ่ายละอองเรณู และการปฏิสนธิ เมื่อ ละอองเรณูแก่ อับเรณู (Anther) จะแตกออกทาให้ละอองเรณูปลิวไปตกบนยอด เกสรเพศเมีย ( หรือถูกน้าพัด พาไป หรือติดขาแมลง สัตว์พาไป ) เรียกกระบวนการนี้ว่า การถ่ายละอองเรณู (Pollination)

รูปที่ 33 แสดงการสืบพันธุ์ของพืชดอก

35

การถ่ายละอองเรณู มี 2 ลักษณะ คือ 1. การถ่ายละอองเรณูในดอกเดียวกันหรือภายในต้นเดียวกัน (self pollination) หมายถึง การถ่าย ละอองเรณูไปยังเกสรเพศเมียของดอกเดียวกัน หรือคนละดอกแต่ดอกนั้นอยู่ในต้นเดียวกัน 2. การถ่ายละอองเรณูข้ามต้น (cross pollination) หมายถึง การถ่ายละอองเรณูจาก ดอก ของพืชต้น หนึ่งไปยังยอดเกสรเพศเมียในดอกของพืชชนิดเดียวกันอีกต้นหนึ่ง การถ่ายละอองเรณูเกิดขึ้นได้ตลอดเวลาทั้ง กลางวันและกลางคืน ปัจจัยที่ช่วยในการถ่ายละอองเรณู ได้แก่ ลม มนุษย์ น้า หรือสัตว์ต่าง ๆ พาไปหลังจากที่ ละอองเรณูตกลงบนยอดเกสรเพศเมีย (Stigma) ซึ่งมีน้าหวานเหนียว ๆ มีหน้าที่คอยจับละอองเรณู เมื่อละออง เรณูตกลงบนยอดเกสรเพศเมียแล้วจะงอกหลอดละอองเรณู (Pollen tube) ซึ่งภายในมีสเปิร์ม 2 ตัว ลงไป ตามก้านชูเกสรเพศเมีย จนถึงรังไข่ เกิดการปฏิสนธิ โดย เซลล์สืบพันธุ์เพศผู้หรือสเปิร์มตัวที่ 1 ผสมกับไข่ กลายเป็นไซโกต เซลล์สืบพันธุ์เพศผู้หรือสเปิร์มตัวที่ 2 ผสมกับโพลาร์นิวเคลียส กลายเป็นเอนโดสเปิร์ม การ ปฏิสนธิ(fertilization) คือ การที่เซลล์สืบพันธุ์เพศผู้เข้าผสมกับเซลล์สืบพันธุ์เพศเมีย การเปลี่ยนแปลงหลังการปฏิสนธิ รังไข่ (Ovary) -------> ผล (Fruit ) ออวุล (Ovule) -------> เมล็ด (Seed) ไข่ (Egg) -------> ต้นอ่อน (Embryo) อยู่ภายในเมล็ด เยื่อหุ้มออวุล (Intergument) -------> เปลือกหุ้มเมล็ด (Seed coat) ผนังรังไข่ (Ovary wall) -------> เปลือกและเนื้อของผล (Pericarp)

รูปที่ 34 แสดงส่วนของผล กลีบเลี้ยง กลีบดอก ยอดเกสรเพศเมีย ก้านเกสรเพศเมีย จะเหี่ยวแห้งสลายตัวไป ซึ่งเรา เรียกการเปลี่ยนแปลง ของพืชตั้งแต่เริ่มงอกจากเมล็ดเป็นต้นพืช และเจริญเติบโตพร้อมสืบพันธุ์ ให้เมล็ดที่เจริญเป็นพืชต่อไปว่า วัฎจักรชีวิตของพืชในพืชดอกหลังจากที่มีการปฏิสนธิ ออวุลที่อยู่ภายในรังไข่จะเปลี่ยนแปลงไปเป็นเมล็ด

36

ส่วนประกอบของเมล็ด แยกออกเป็น 3 ส่วน ดังนี้ 1. เปลือกหุ้มเมล็ด (seed coat) อยู่ชั้นนอกสุดของเมล็ด ป้องกันส่วนที่อยู่ภายใน 2. เอนโดสเปิร์ม (endosperm) เป็นอาหารสะสมสาหรับการเจริญเติบโตและ การเปลี่ยนแปลง รูปร่างของเอ็มบริโอ ส่วนใหญ่เป็นอาหารพวกแป้ง หรือคาร์โบไฮเดรต มีโปรตีนและ ไขมันปะปนอยู่ด้วย 3. ต้นอ่อน (embryo) คือ ส่วนที่เจริญไปเป็นพืชต้นใหม่ ประกอบด้วย - ใบเลี้ยง (cotyledon) พืชใบ เลี้ยงคู่มี 2 ใบ และพืชใบเลี้ยงเดี่ยวมี 1 ใบ ไม่มีการ สังเคราะห์ด้วยแสงและไม่เจริญเติบโตต่อไป - ส่วนของต้น อ่อนที่อยู่เหนือใบเลี้ยง (epicotyl) จะเจริญไปเป็นลาต้นส่วนบน กิ่ง ก้าน ใบ ส่วนปลายสุด เรียกว่า ยอดแรก เกิด (plumule) - ส่วนของต้นอ่อนที่อยู่ใต้ใบเลี้ยง (hypocotyl) จะเจริญไปเป็นลาต้นส่วนล่างส่วน ปลายสุดที่อยู่ ใต้ใบเลี้ยง เรียกว่า รากแรกเกิด (radicle) ซึ่งจะกลายเป็นรากแก้วต่อไป รากแรกเกิดจะงอกออกมา ทางรอยแผลเป็น (hilum) ซึ่งบริเวณนี้จะมีรูที่ เรียกว่า รูไมโครไพล์(micropyle) เป็นทางงอกของ เมล็ด

รูปที่ 35 แสดงส่วนประกอบของเมล็ด

37

แบบทดสอบเรื่อง โครงสร้างและหน้าที่ของดอกไม้ 1. ส่วนประกอบที่สาคัญของดอกเพื่อ การสืบพันธุ์คือข้อใด ก. กลีบดอก กลีบเลี้ยง ข. อับละอองเรณู รังไข่ ค. กลีบดอก เกสรเพศเมีย ง. เกสรเพศผู้ เกสรเพศเมีย

6. อื่น ก. ข. ค. ง.

2. ก. ข. ค. ง.

โครงสร้างใดที่พืชใช้ในการล่อแมลง กลีบดอก กลีบเลี้ยง ก้านใบ รังไข่

7. ส่วนใดของดอกที่เจริญไปเป็นผล หลังที่ปฏิสนธิ ก. รังไข่ ข. ไข่อ่อน ค. ฐานรองดอก ง. ออวุล

3. ก. ข. ค. ง.

การปฏิสนธิเกิดขึ้นเมื่อใด สเปิร์มเซลล์ผสมกับไข่ ละอองเรณูตกบนยอดเกสรเพศเมีย กลีบดอกไม้เริ่มบาน เมล็ดเริ่มงอกเป็นต้นใหม่

4. ก. ข. ค. ง.

ข้อใดเป็นพืชที่มีดอกไม่สมบูรณ์ ชบา ข้าว ตาลึง กล้วย

5. ส่วนใดของพืชที่เกี่ยวข้องกับการ สืบพันธุ์แบบอาศัยเพศโดยตรง ก. กลีบดอก ข. กลีบเลี้ยง ค. เกสรเพศผู้ เกสรเพศเมีย ง. คลอโรฟิลล์

8. ก. ข. ค. ง.

พืชกลุ่มใดมีการเกิดผลต่างจากข้อ ชมพู่ สาลี่ ลาไย เงาะ น้อยหน่า ผักบัว สับปะรด ขนุน

ดอกไม้ในข้อใดเป็นดอกสมบูรณ์เพศ ตาลึง กุหลาบ ข้าวโพด ฟักทอง

9. โครงสร้างใดที่พืชใช้ในการสืบพันธุ์ แบบอาศัยเพศ ก. ราก ข. ลาต้น ค. ใบ ง. ดอก 10. ดอกครบส่วนและดอกสมบูรณ์ เพศ มีส่วนใดที่เหมือนกัน ก. รังไข่และกลีบดอก ข. กลีบดอกและกลีบเลี้ยง ค. กลีบเลี้ยงและเกสรเพศผู้ ง. เกสรเพศผู้และเกสรเพศเมีย

38

11. กลิ่นหอมของดอกมักจะพบในส่วนไหนของดอก ก. เกสรเพศผู้ ข. กลีบดอก ค. กลีบเลี้ยง ง. เกสรเพศเมีย

16. ดอกสมบูรณ์คือดอกที่มีส่วนประกอบของดอกกี่ส่วน ก. 1 ส่วน ข. 2 ส่วน ค. 3 ส่วน ง. 4 ส่วน

12. ข้อใดถูกต้อง ก. ในรังไข่มีไข่ ในไข่มีออวุล ข. ในไข่มีออวุล ในออวุลมีไข่ ค. ในรังไข่มีออวุล ในออวุลมีไข่ ง. ในออวุลมีรังไข่ ในไข่มีออวุล

17. ข้อใดถูกต้องที่สุด ก. เนื้อมะม่วงเจริญมาจากรังไข่ ข. เนื้อชมพู่มาจากฐานรองดอก ค. เนื้อชมพู่และเนื้อมะม่วงเจริญมาจากรังไข่ ง. ข้อ ก และ ข ถูก

13. ส่วนใดที่เจริญไปเป็นเมล็ด ก. ไข่ ข. ออวุล ค. รังไข่ ง. ละอองเรณู

18. ดอกในข้อใดที่มีเกสรเพศผู้และเกสรเพศเมียอยู่คนละ ดอกกัน ก. กุหลาบ บัว ชบา มะเขือ ข. ข้าว มะม่วง กุหลาบ ชบา ค. กุหลาบ ชบา มะม่วง ชมพู่ ง. ข้าวโพด ตาลึง ฟักทอง มะละกอ

14. กาหนดให้ ก = เกสรเพศเมีย ข = เกสรเพศผู้ ค = กลีบดอก ง = กลีบเลี้ยง จงเรียงส่วนประกอบ ของดอกไม้จากข้างในมาข้างนอก ก. ก ข ค ง ข. ข ก ค ง ค. ก ข ง ค ง. ค ก ข ง 15. มะละกอตัวผู้คือมะละกอชนิดใด ก. มีแต่เกสรเพศเมีย ข. มีผลแต่ไม่มีเมล็ด ค. ไม่ออกดอกและผล ง. มีแต่เกสรเพศผู้

19. ถ้ากาหนดให้ 1 = การถ่ายละอองเรณู 2= การงอกของละอองเรณู 3= นิวเคลียสทั้งสองผสมกัน 4 = ได้ไซโกต ขั้นตอนที่ถูกต้อง ของการถ่ายละอองเรณูคือข้อใด ก. 3 2 1 4 ข. 2 3 1 4 ค. 1 2 3 4 ง. 1 3 2 4 20. ส่วนประกอบของดอกในข้อใดที่สาคัญที่สุด ถ้าขาดแล้วไม่สามารถเจริญพัฒนาไปเป็นผลและเมล็ด เพื่อ สืบพันธุ์ได้ ก. เกสรเพศผู้ ข. เกสรเพศเมีย ค. กลีบดอก ง. ข้อ ก และ ข ถูก

39

เฉลย 1.ง 2.ก 3.ก 4.ค 5.ค 6.ก 7.ก 8.ข 9.ง 10.ง 11.ข 12.ก 13.ข 14.ก 15.ง 16.ง 17.ข 18.ง 19.ค 20.ง การแพร่พันธุ์ของเมล็ด การแพร่พันธุ์ของเมล็ด ซึ่งจะหมายถึง การแพร่กระจายของเมล็ดเพื่อแพร่พันธุ์ จากที่หนึ่ง ไปสู่อีกที่หนึ่ง ซึ่งพืชโดยทั่วไปจะมีวิธีการแพร่พันธุ์ที่แตกต่างกัน การแพร่พันธุ์ของเมล็ด มีหลายวิธีดังนี้ 1. ลมพาไป เมล็ดของพืชประเภทนี้จะมีปีก หรือมีลักษณะเบา ทาให้สามารถลอยไปตก ในที่ไกล ๆ เช่น ลูกสน เมล็ดหญ้า ลูกยาง เป็นต้น

รูปที่ 36 การปรับตัวของเมล็ดเพื่ออาศัยลมในการกระจายเมล็ด 2. น้าพัดพาไป เมล็ดที่ตกจากต้นจะลอยไปตามน้า ซึ่งพืชพวกนี้จะขึ้นอยู่ริมน้า เช่น มะกอกน้า มะพร้าว ลูกบัว ลูกจาก เป็นต้น

รูปที่ 37 แสดงผลที่ลอยน้าได้

40

3. ดีดตัวไป เมื่อฝักหรือผลแก่เต็มที่ก็จะแตกออก และเมล็ดจะกระเด็นไปไกลจากต้นเดิม เช่น ต้อยติ่ง ถั่ว ลันเตา เป็นต้น

รูปที่ 38 แสดงการกระจายตัวของเมล็ดแบบดีดออก 4. ปนไปกับมูลสัตว์พืชที่มีผลเป็นอาหารของสัตว์ เมื่อสัตว์กินผลไม้เข้าไปและขับถ่ายเมล็ด ออกมาตาม สถานที่ต่าง ๆ เมล็ดจะสามารถงอกเป็นต้นใหม่ได้ เช่น มะเขือเทศ ตะขบ ไทร เป็นต้น

รูปที่ 39 แสดงการกระจายเมล็ดโดยนก

41

วัฏจักรชีวิตพืชดอก วัฏจักรชีวิตหมายถึง ระยะการเจริญเติบโตและพัฒนาทั้งหมดของสิ่งมีชีวิตหนึ่งๆ เริ่มตั้งแต่ระยะการ สร้างไซโกต (zygote) จนถึงการสร้างเซลล์สืบพันธุ์ (gamete) ดังตัวอย่างวัฏจักร ชีวิตพืชดอกทั่วไปใน แผนภาพข้างล่าง

รูปที่ 40 แสดงวงจรชีวิตสลับของพืชดอก

42

มาตรฐาน ว ๑.๒

เข้าใจกระบวนการและความสาคัญของการถ่ายทอดลักษณะทางพันธุกรรม วิวัฒนาการของสิ่งมีชีวิต ความหลากหลายทางชีวภาพ การใช้เทคโนโลยีชีวภาพที่มี ผลกระทบต่อมนุษย์และสิ่งแวดล้อม มีกระบวนการสืบเสาะหาความรู้และจิตวิทยา ศาสตร์ สื่อสารสิ่งที่เรียนรู้ และนาความรู้ไปใช้ประโยชน์

ตัวชี้วัด

สาระแกนกลาง

ตัวชี้วัดจากสาระที่ 8

1. จาแนกพืชออกเป็นพืช ดอกและพืชไม่มีดอก

พืชแบ่งออกเป็นสองประเภท คือ พืชดอกกับ พืชไม่มีดอก

ตั้งคาถาม วางแผนการสังเกต สารวจพืชใน ท้องถิ่น สืบค้นข้อมูล บันทึกผล สร้างคาถาม ใหม่เพื่อการสารวจ จาแนกพืชดอกและพืชไม่มี ดอก เขียนรายงานและนาเสนอผลงาน

2. ระบุลักษณะของพืช ดอกที่เป็นพืชใบเลี้ยง เดี่ยว และพืชใบเลีย้ ง คู่ โดยใช้ลักษณะ ภายนอกเป็นเกณฑ์

พืชดอกแบ่งออกเป็น พืชใบเลี้ยงเดี่ยวกับพืชใบ เลี้ยงคู่ โดยสังเกตจากราก ลาต้น และใบ

ตั้งคาถาม สารวจ สืบค้น บันทึกข้อมูล อธิบาย และระบุลักษณะของพืชดอกที่เป็นพืชใบเลี้ยง เดี่ยวและพืชใบเลี้ยงคู่ โดยใช้ลักษณะภายนอก เป็นเกณฑ์

43

พืชมีดอกและพืชไร้ดอก พืชมีมากมายหลายชนิด พืชแต่ละชนิดมีลักษณะแตกต่างกันหลายประการถึงแม้พืชแต่ละชนิดจะมี ลักษณะแตกต่างกัน แต่พืชเหล่านี้ก็มีลักษณะบางประการที่เหมือนกันด้วย ดังนั้นจึงสามารถใช้ลักษณะที่ เหมือนกันของพืชเป็นเกณฑ์ในการจาแนกพืช เพื่อทาให้ง่ายต่อการศึกษาเกี่ยวกับการดารงชีวิตของพืช เรา สามารถจาแนกพืชออกเป็น 2 พวกใหญ่ ได้ดังนี้ 1. พืชมีดอก คือ พืชที่เจริญเติบโตเต็มที่แล้วมีส่วนของดอกสาหรับใช้ในการผสมพันธุ์ เพื่อให้เกิดเป็น พืชต้นใหม่ พืชมีดอกจัดเป็นพืชชั้นสูง เพราะมีส่วนประกอบสาคัญๆ คือ ราก ลาต้น ใบ ดอก ผล และเมล็ด เช่น กุหลาบ กล้วยไม้ ชบา ทานตะวัน มะม่วง ชมพู่

รูปที่ 41 แสดงพืชดอก

44

พืชไม่มีดอก หรือพืชไร้ดอก คือ พืชที่ไม่มีดอกเลย ตลอดการดารงชีวิต ไม่ว่าจะเจริญเติบโตเต็มที่แล้ว ก็ตาม พืชจาพวกนี้จึงไม่มีดอกสาหรับใช้ในการผสมพันธุ์ แต่จะสืบพันธุ์โดยการสร้างสปอร์ซึ่งจะงอกเป็นต้นใหม่ ได้ เช่น มอส เฟิรน์ สนสามใบ ปรง

B

A

C A

D

รูปที่ 42 พืชไม่มีดอก (A) มอส (B) ลิเวิร์ค (C) เฟิร์น (D) ปรง

45

พืชใบเลี้ยงเดี่ยว-พืชใบเลี้ยงคู่ พืชมีดอกเป็นพืชที่มีวิวัฒนาการมากที่สุดจาแนกได้เป็น 2 กลุ่มใหญ่ๆ คือ พืชใบเลี้ยงเดี่ยวกับพืชใบ เลี้ยงคู่สังเกตความแตกต่างได้ดังนี้

รูปที่ 43 แสดงความแตกต่างระหว่างพืชใบเลี้ยงเดี่ยวกับใบเลี้ยงคู่

46

ตัวอย่างพืชใบเลี้ยงเดี่ยว เช่น ข้าว อ้อย ข้าวโพด กล้วย ไผ่ ตะไคร้มะพร้าว ปาล์ม หญ้า หมาก ไผ่ หวาย จาก

A

C

B

A

D

E

รูปที่ 44 แสดงพืชใบเลี้ยงเดี่ยว (A) ข้าว (B) อ้อย (C) ข้าวโพด (D) ไผ่ (E) กล้วย

47

ตัวอย่างพืชใบเลี้ยงคู่ เช่น มะขาม ตาลึง สาเก ถั่วฝักยาว มังคุด มะแว้ง ฟักทอง ถั่วเขียว ตาลึง มะเขือ ส้ม ทานตะวัน กุหลาบ ชบา

A

D

B

C

E

F H G รูปที่ 45 แสดงพืชใบเลี้ยงคู่ (A) กะเพรา (B)มะเขือ (C) พริก (D) ฟักทอง (E) น้าเต้า (F) มะกรูด (G)มะเขือเทศ (H) กระเจี๊ยบ

48

พรรณไม้ที่น่าสนใจ โรงเรียนบ้านป่าเป้งน้าทรัพย์ : ต้นไข่เน่า และ ต้นหมัน ต้นไข่เน่า

รูปที่ 46 ต้นไข่เน่า ชื่อวิทยาศาสตร์ : Gardenia sootepensis Hutch. จัดอยู่ในวงศ์เข็ม : RUBIACEAE ชื่อท้องถิ่นอื่น ๆ ว่า แสลงหอมไก๋ หอมไก๋ (ลาปาง), ไข่เน่า (นครพนม), ผ่าด้าม ยางมอกใหญ่ (นครราชสีมา), คามอกช้าง (ภาคเหนือ), ไม้มะไขมอก (คนเมือง), ซือเก่าพรึ (ม้ง), เบล่เด่อปุดย (ปะหล่อง) ลักษณะพืช มีถิ่นกาเนิดในประเทศไทยที่ดอยสุเทพ สามารถพบได้ตั้งแต่พม่า ไทย และลาว ในประเทศไทยจะพบ ได้มากทางภาคเหนือ ภาคตะวันออก และภาคตะวันออกเฉียงเหนือ[6] โดยจัดเป็นไม้ยืนต้นขนาดเล็ก ผลัดใบ ในช่วงสั้น ๆ ก่อนออกดอก ลาต้นมีความสูงของต้นประมาณ 7-15 เมตร ลักษณะของต้นเป็นทรงพุ่มกลมและ โปร่ง เรือนยอดโปร่ง ลาต้นมักคดงอ แตกกิ่งน้อย (บ้างว่าแตกกิ่งก้านแผ่กว้าง) กิ่งอ่อนมีลักษณะเป็นรูป สามเหลี่ยมและมีขน เปลือกลาต้นเรียบเป็นสีครีมอ่อนหรือสีเทาถึงสีเทาเข้ม แตกเป็นสะเก็ด หลุดออกมาเป็น แผ่นบาง ๆ และมียางเหนียวสีเหลืองข้นเป็นก้อนที่ปลายยอด ขยายพันธุ์ด้วยวิธีการเพาะเมล็ด เจริญเติบโตได้ ในดินทั่วไป ชอบความชื้นปานกลางและแสงแดดแบบเต็มวัน สามารถพบได้ตามป่าเบญจพรรณ ป่าผสมผลัดใบ และป่าเต็งรัง ที่ความสูงจากระดับน้าทะเลประมาณ 200-400 เมตร

49

ใบ ใบต้นไข่เน่า ใบเป็นใบเดี่ยว ออกเรียงตรงข้ามสลับตั้งฉาก โดยออกเป็นกระจุกที่ปลายยอด ลักษณะ ของใบเป็นรูปรี รูปขอบขนานแกมไข่กลับ หรือเป็นรูปไข่กลีบ ปลายใบแหลมหรือมนมีหางสั้น ๆ โคนใบมน ส่วนขอบใบเรียบ ใบมีขนาดกว้างประมาณ 4-15 เซนติเมตรและยาวประมาณ 9-28 เซนติเมตร โดยใบอ่อนจะ เป็นสีชมพูอ่อนถึงสีแดง มีขนสีเงิน ส่วนใบแก่หลังใบเป็นสีเขียวเข้มเป็นมัน ท้องใบมีขนละเอียด แผ่นใบหนา แข็งและกรอบ มีเส้นใบข้างประมาณ 16-20 คู่ มีลักษณะตรงและขนานกันและโค้งมาจรดกันที่ขอบใบ มองเห็นเส้นแขนงใบได้ชัดเจน ก้านใบยาวประมาณ 1 เซนติเมตร มีหูใบเป็นปลอกรอบกิ่ง โดยหูใบจะอยู่ ระหว่างก้านใบ หลุดร่วงได้ง่าย และจะทิ้งรอยแผลกลมเป็นตุ่มตารูปกรวยกว้างไว้ และที่ยอดอ่อนจะมีน้ายาง คล้ายขี้ผึ้งสีเหลืองหุ้มไว้อยู่ สามารถมองเห็นได้ชัดเจน

รูปที่ 47 ใบต้นไข่เน่า ดอก ดอกไข่เน่า ออกดอกเดี่ยว โดยจะออกดอกที่ปลายยอดหรือตามซอกใบ ดอกมีขนาดเส้นผ่าน ศูนย์กลางประมาณ 5-7 เซนติเมตร ดอกเป็นสีเหลืองเข้ม มีกลีบดอก 5 กลีบ โคนกลีบดอกเชื่อมติดกันเป็น หลอด หลอดกลีบดอกมีความยาวประมาณ 5-7 เซนติเมตร มีลักษณะเป็นรูปทรงกระบอกแคบ ปลายแยกเป็น 5 พูและแผ่ออก ยาวประมาณ 3-4 เซนติเมตร บิดเป็นเกลียว ในดอกตูมก้านดอกจะมีความยาวประมาณ 11.5 เซนติเมตร กลีบดอกจะเป็นสีขาวนวลเมื่อแรกบาน แล้วจะเปลี่ยนเป็นสีเหลืองสดภายหลัง ดอกมีเกสรเพศ ผู้ 5 ก้าน ไม่มีก้านชู เรียงสลับกับกลีบดอกบนปากหลอด และโผล่พ้นปากหลอดกลีบดอกออกมาเพียงเล็กน้อย ส่วนเกสรเพศเมียมี 1 ก้าน ที่ปลายของเกสรจะมีลักษณะคล้ายกระบอง ก้านเกสรเพศเมียจะยาวโผล่พ้นปาก หลอดของกลีบดอก ส่วนอับเรณูมีลักษณะเป็นรูปขอบขนาน รังไข่จะอยู่ใต้วงกลีบมี 1 ช่อง และมีออวุลจานวน มาก ส่วนกลีบเลี้ยงดอกมี 5 กลีบ ติดกันเป็นหลอดขนาดยาวประมาณ 1.2-2 เซนติเมตรและปลายแยกเป็น 2

50

แฉก ปลายเป็นพูเล็ก ๆ ด้านหนึ่งแยกลึก ส่วนด้านนอกมีขนละเอียดเหนียว ๆ โดยจะออกดอกในช่วงเดือน มกราคมถึงเดือนมีนาคม

รูปที่ 48 ดอกไข่เน่า ผล ผลข่าเน่า ผลเป็นผลสดมีเนื้อ ลักษณะของผลเป็นรูปทรงรี รูปไข่ รูปกระสวยแกมรูปไข่กลับ หรือเป็น รูปขอบขนาน ผลมีติ่งที่ปลายและสันตื้น ๆ ประมาณ 5-6 สัน ผลเป็นสีเขียวเข้ม เมื่อแก่จะเปลี่ยนเป็นสีดา ที่ ผิวมีปมุ่ หูดกับช่องอากาศ ผลมีขนาดกว้างประมาณ 1.8-2.5 เซนติเมตรและยาวประมาณ 2.2-4 เซนติเมตร ภายในผลมีเนื้อและเมล็ดจานวนมาก โดยจะออกผลในช่วงเดือนมีนาคมถึงเดือนสิงหาคม

รูปที่ 49 แสดงลักษณะผลของไข่เน่า

51

สรรพคุณของคามอกหลวง    

แก่นนาไปใช้ปรุงเป็นยารักษาโรคเบาหวาน (แก่น) เนื้อไม้ใช้เข้ายากับโมกเตี้ยและสามพันเตี้ย ใช้ต้มกับน้าเป็นยาดื่มแก้บิดและถ่ายเป็นมูกเลือด (เนื้อไม้ แก่นคามอกหลวงใช้ผสมกับแก่นมะพอก นามาต้มรวมกันให้หญิงอยู่ไฟใช้อาบและสระผม (แก่น) เมล็ดคามอกหลวงนามาต้มเคี่ยวกับน้าใช้ผสมเป็นยาฆ่าเหา (เมล็ด)

ประโยชน์ของคามอกหลวง 1. ต้นคามอกหลวงเป็นไม้ทนแล้ง เหมาะที่จะปลูกเพื่อให้ร่มเงาได้ อีกทั้งยังใช้ปลูกเป็นไม้ประดับได้ดี เพราะดอกมีสีสันสวยงามและมีกลิ่นหอมมาก โดยจะออกดอกพร้อมกันทั้งต้น และดอกจะบาน ประมาณ 2-3 วัน ดอกสามารถส่งกลิ่นหอมได้ยาวนาน แม้ดอกร่วงแล้วแต่ก็ยังส่งกลิ่นหอม[4],[5],[6] 2. ดอกใช้สาหรับถวายพระ (คนเมือง) 3. สมัยก่อนจะนิยมใช้ผลนาไปสระผม 4. เนื้อในเมล็ดแก่ใช้รับประทานได้ (ชาวม้ง) 5. ยางเหนียวจากยอดสามารถนามาขยี้จนเป็นก้อน ๆ แล้วนาไปใส่ในร่องระหว่างโคนมีดกับด้าม จะช่วย ทาให้มีดแน่นติดกับด้ามมีดมากขึ้น[7] 6. เนื้อไม้สามารถนามาใช้ในงานก่อสร้างและงานแกะสลักได้ การปลูกและขยายพันธุ์ ดิน: ดินร่วนปนทราย แสงแดด: เต็มวัน น้า: ปานกลาง ทนแล้ง ขยายพันธุ์: เพาะเมล็ดและทาบกิ่ง ดอกคามอกหลวง ที่มีสีเหลืองสวยงาม และมีกลิ่นหอม เป็นพันธุ์ไม้ที่นักวิชาการป่าไม้ กรม อุทยานแห่งชาติสัตว์ป่าและพันธุ์พืช เสนอให้นาไปปลูกในพื้นที่ก่อสร้างบ้านพักตุลาการ ศาลอุทธรณ์ ภาค 5 ไม่ว่าจะมีการรื้อถอนหรือไม่ แต่สภาพพื้นที่ป่าที่เสียหายไปต้องได้รับการฟื้นฟูใหม่ พันธุ์ไม้ที่ เหมาะสมกับป่าเต็งรัง และ ป่าเบญพรรณ นอกจากต้นเหียง, พลวง, โมกเครือ และ พญากาสัก ที่เป็น ไม้พื้นถิ่นของดอยสุเทพแล้ว อยากเสนอให้มีการปลูกต้น คามอกหลวง ซึ่งพบครั้งแรกที่ดอยสุเทพ นัก พฤกษศาสตร์ที่พบตั้งชื่อวิทยาศาสตร์ว่า Gardenia sootepensis (การ์ดีเนีย สุเทพเพนสิส) มีคาว่า สุเทพ เพื่อให้เกียรติสถานที่ เป็นไม้ยืนต้นขนาดเล็กถึงกลาง แต่มีศักยภาพเป็นไม้ดอกไม้ประดับ สามารถปลูกในเขตเมืองได้ เลี้ยงง่าย โตเร็ว ดอกสวย มีกลิ่นหอม และสีเหลือง ซึ่งเป็นสีประจารัชกาล ที่ 9 รัชกาลที่ 10 จึงเหมาะสมอย่างยิ่งที่จะปลูกฟื้นฟูสภาพพื้นที่ และวันนี้เป็นวันคุ้มครองโลก หรือ Earth Day หากประชาชนและเจ้าหน้าทีศาลยุติธรรมร่วมมือกันปลูกก็ทาให้ป่าดอยสุเทพ กลับมาสมบูรณ์ ซึ่งกล้าคามอกหลวง กรมอุทยานฯ และกรมป่าไม้ มีหน่วยงานในสังกัดเพาะไว้เพื่อ แจกจ่ายอยู่แล้ว สามารถนาไปปลูกในพื้นที่บ้านพักตุลาการได้

52

ต้นหมัน ชื่อวิทยาศาสตร์ : Cordia cochinchinensis Pierre จัดอยูใ่ นวงศ์ : BORAGINACEAE กระจายพันธุ์ในอินโดจีนและคาบสมุทรมลายู เป็นพันธุ์ไม้มงคลพระราชทานประจาจังหวัด พระนครศรีอยุธยา ผลรับประทานได้ ยางเหนียวจากผลบางครั้งใช้เป็นกาว ลักษณะทางพฤกษศาสตร์ หมันเป็นไม้ต้นผลัดใบขนาดเล็กถึงกลาง สูง 10-15 เมตร เรือนยอดเป็นพุ่มกลม เปลือกต้นสีเทาเข้ม ปนดา ใบเป็นใบเดี่ยวเรียงสลับ รูปไข่กลับ กว้าง 6-10 เซนติเมตร ยาว 9.5-15.5 เซนติเมตร ปลายใบมนหรือ แหลมทู่ โคนใบสอบ เส้นแขนงใบข้างละ 5-6 เส้น ก้านใบยาว 2.5-5 เซนติเมตร

รูปที่ 50 แสดงลักษณะใบและผลของต้นหมัน ดอกออกเป็นช่อแบบแยกแขนงตามซอกใบ กิ่งหรือปลายกิ่ง ช่อดอกยาว 10-25 เซนติเมตร สีขาว มี กลิ่นหอมอ่อน ๆ กลีบดอกโคนเชื่อมติดกันเป็นหลอด ปลายแยกเป็น 4-5 แฉก เกสรเพศผู้มี 5 อัน ดอกบาน เต็มที่กว้าง 5-6 มิลลิเมตร

53

รูปที่ 51 แสดงลักษณะดอกของหมัน ผลเป็นแบบผลสดมีเนื้อ ทรงกลม ปลายผลมีติ่งแหลม ขนาด 1.5-2.2 เซนติเมตร เมื่อสุกมีสีชมพูอม ส้ม เนื้อผลเป็นยางเหนียวใส ภายในมีเมล็ดเดี่ยวรูปไข่

รูปที่ 52 แสดงลักษณะผล ประโยชน์ ปลูกให้ร่มเงาได้ทั่วไป พุ่มใบสวย แต่ดอกร่วงง่าย เปลือกใช้ทาปอ ทาหมันตอกยาแนวเรือ เนื้อผลเป็น ยางเหนียว ใสใช้แทนกาว

54

โรงเรียนบ้านกุดรู : ต้นอีทึกและมะนาว ต้นอีทึก ชื่อวิทยาศาสตร์ : Albizia lebbeck (L.) Benth. วงศ์ : FABACEAE ชื่ออื่น มะขามโคก มะรุมป่า ซึก อีทึก ไม้ต้น ขนาดกลางถึงขนาดใหญ่ ผลัดใบ สูง 10 - 25 เมตร เรือนยอดรูปร่มแผ่กว้าง เปลือก สีเทาเข้มหรือน้าตาลอมเหลืองขรุขระ และแตกเป็นร่องตามยาว เปลือกในสีแสด ใบ ประกอบรูปขนนกสองชั้น เรียงสลับมีก้านแขนงออกตรงข้ามกัน 2 - 4 คู่ แผ่นใบย่อยเล็ก 2 - 5 คู่ รูปขอบขนานเบี้ยว หรือรูปรี กว้าง 1.5 - 2.5 เซนติเมตร ยาว 3 - 5 เซนติเมตร ปลายใบมน โคน สอบและเบี้ยว

รูปที่ 53 ลักษณะใบและดอกของพฤกษ์ ดอก เป็นดอกแบบช่อ ดอกเล็กสีขาว กลิ่นหอม ออกเป็นช่อแบบกระจุกรูปร่มค่อนข้างกลม บริเวณซอกใบ และที่ปลายกิ่ง

รูปที่ 53 ลักษณะดอกของพฤกษ์

55

ผล เป็นฝักรูปขอบขนาน แบนและบาง กว้าง 3 - 4 เซนติเมตร ยาว 20 - 35 เซนติเมตร ปลาย และโคนมน สีน้าตาลอ่อนหรือน้าตาลแกมเหลือง ผิวเกลี้ยงเป็นมัน เมื่อแห้งสีฟางข้าว มีเมล็ดแบนรี 4 - 12 เมล็ด

รูปที่ 54 ลักษณะผลของพฤกษ์ พฤกษ์ในฐานะผักพื้นบ้าน ใบอ่อนและยอดอ่อนของพฤกษ์ นามากินเป็นผักได้ เช่น ใช้เป็นผักจิ้มน้าพริกปลาร้า ฯลฯ โดยนาไป ทาให้สุกเสียก่อน เช่น ต้ม, ลวก, ย่าง ฯลฯ นอกจากนี้ยังนาไปปรุงอาหารตารับอื่นๆได้อีก เช่น แกงส้ม เป็นต้น ยอดพฤกษ์เป็นผักที่มีคุณค่าทางอาหารสูง และรสชาติดีไม่แพ้ผักพื้นบ้านชนิดอื่นๆ แต่น่าเสียดายที่คนไทยรู้จัก กินกันน้อยกว่าในอดีตมาก เท่าที่สังเกตดูตามตลาดสดต่างๆ ไม่พบว่า มียอดพฤกษ์ขายเลย ยกเว้นตลาด ท้องถิ่นเล็กๆในบางจังหวัดเท่านั้น หากมีการแนะนาส่งเสริมกันบ้างแล้ว คิดว่าคนไทยจะหันมานิยมกินพฤกษ์ กันได้ไม่ยาก ประโยชน์ด้านอื่นๆ ของพฤกษ์ พฤกษ์เป็นพืชพื้นบ้านดั้งเดิมของไทย อยู่คู่คนไทยมาเนิ่นนานจึง ย่อมถูกนามาใช้ประโยชน์อย่างรอบ ด้าน เช่น ด้านสมุนไพรรักษาโรค โดยใช้ส่วนต่างๆของพฤกษ์ ดังนี้ เมล็ดและเปลือก : มีรสฝาด เป็นยาสมาน เช่น รักษาแผลในปาก, ในลาคอ, เหงือกหรือฟันผุ, ริดสีดวงทวาร หนัก, แก้ท้องร่วง, ห้ามเลือดตกใน เมล็ด : รักษากลากเกลื้อน, โรคเรื้อน, ทายารักษาเยื่อตาอักเสบ ใบ : ใช้ดับพิษร้อน ทาให้เย็น ขยายพันธ์โดย : การเพาะเมล็ด พฤกษ์เป็นต้นไม้โตเร็วและทนทาน เหมาะสาหรับปลูกในที่เสื่อมโทรมและแห้งแล้งสามารถปรับปรุง สภาพดินให้สมบูรณ์ขึ้นได้ เนื่องจากเป็นพวกถั่วซึ่งสามารถจับไนโตรเจนจากอากาศมาเปลี่ยนเป็นปุ๋ยไนเทรตได้ ดี เนื้อไม้พฤกษ์เหนียว แข็งแรง ทนทานปานกลาง เลื่อยไสกบได้ง่าย มีสีน้าตาลอ่อนถึงแก่ เป็นมัน เป็นไม้ที่ใช้ ค้าขายระหว่างประเทศด้วย ชื่อทางการค้าคือ Indian Walnut Siris และ Kokko เนื่องจากพฤกษ์เป็นต้นไม้ที่มีประโยชน์และผูกพันกับคนไทยมากชนิดหนึ่ง จึงได้รับการพิจารณาให้เป็นต้นไม้ ประจาจังหวัดมหาสารคาม โดยสมเด็จพระนางเจ้าสิริกิติ์พระบรมราชินีนาถได้ทรงโปรดพระราชทานกล้าไม้ มงคลให้ผู้ว่าราชการจังหวัดทุกจังหวัดนาไปปลูกเพื่อเป็นสิริมงคล เป็นไม้มงคลประจาจังหวัดทั้ง ๗๖ จังหวัด

56

โดยจังหวัดมหาสารคาม ได้รับพระราชทานต้นพฤกษ์เป็นไม้มงคลประจาจังหวัด ดังนั้นต่อไปนี้คนไทยที่ปลูกต้น พฤกษ์นอกจากจะได้ประโยชน์ด้านต่างๆ เช่น ผัก, สมุนไพร, ร่มเงา, เนื้อไม้ ฯลฯ แล้วยังจะเป็นสิริมงคลแก่ ตนเองและครอบครัวอีกด้วย มะนาว ชื่อวิทยาศาสตร์ : Citrus aurantiifolia (Christm.) Swingle จัดอยู่ในวงศ์ : RUTACEAE ลักษณะทางพฤกษศาสตร์ : ไม้พุ่ม สูง 2-4 เมตร กิ่งอ่อนมีหนามแหลม เปลือกต้นเรียบ สีน้าตาลปนเทา ใบ เป็นใบประกอบ ออกเรียงสลับ มีใบย่อยใบเดียว รูปไข่หรือรูปรียาว กว้าง 3-5 ซม. ยาว4-8 ซม. ปลายใบ แหลม โคนใบมนมีปีกแคบๆ ขอบใบหยัก แผ่นใบมีต่อมน้ามันกระจายอยู่ตามผิวใบ

รูปที่ 56 ลักษณะใบมะนาว

57

ดอก ออกเป็นช่อสั้น 5-7 ดอก หรือออกดอกเดี่ยวตามซอกใบ ที่ปลายกิ่ง ดอกสีขาว กลีบดอกมี 4-5 กลีบ หลุดร่วงง่าย

รูปที่ 57 ลักษณะดอกมะนาว ผล รูปทรงกลม ผิวเรียบเกลี้ยง ผลอ่อนสีเขียวเข้ม พอแก่เป็นสีเหลือง ข้างในแบ่งเป็นห้องแบบรัศมี มีรสเปรี้ยว เมล็ดกลมรี สีขาว มี 10-15 เมล็ด

รูปที่ 58 ลักษณะผลมะนา

58

ประโยชน์ของมะนาว มะนาวมีประโยชน์มากมาย ตั้งแต่ส่วนต้น ใบ ผล นอกจากน้ามะนาวที่มีวิตามินซีสงู แล้ว ส่วนอื่นๆ ก็สามารถ นามาใช้ประโยชน์ได้เช่นกัน มาดูส่วนต่างๆ ของมะนาวว่ามีประโยชน์ใช้ทาอะไรได้บา้ ง

ประโยชน์ของผลมะนาว/เปลือก 1.

2.

3.

4.

5.

ช่วยบารุงสายตาของคนเราให้มีความสดใสอยู่ตลอดเวลา ช่วยบารุงผิวพรรณให้มีความเปล่งปลั่งและสดใสอยู่สม่าเสมอ มีน้ามันระเหยที่ช่วยให้ความสดชื่นแก่ร่งกาย สามารถนาน้ามันระเหยที่ได้ประมาณ 7% ในมะนาว 1 ลูกมาผสมเป็นน้ายาทาความสะอาดได้ มะนาวเป็นผลไม้ที่มีฤทธิ์ช่วยในการกัด ถือเป็นกรดผลไม้ชนิดหนึ่งหรือที่เรียกว่า AHA ที่เป็นที่ยอมรับ และเป็นกรดที่ช่วยเร่งการผลัดเซลล์ผิวที่เสื่อมได้ 6. นามาปรุงรสชาติในอาหารและเครื่องดื่มได้อย่างอร่อย และไม่ทาให้อาหารจานนั้นรู้สึกเลี่ยนได้ 7. ช่วยแก้ปัญหาขาลายที่เกิดจากสาเหตุต่างๆ รวมทั้งปัญหาสีผิวไม่สม่าเสมอ ด้วยการนามะนาวมาผสม เข้ากับดินสอพอง จากนั้นนามาทาทิ้งไว้ก่อนนอน ตื่นเช้าขึ้นมาค่อยล้างออกให้สะอาด 8. ช่วยรักษาสิวให้มีปริมาณที่ลดลง เนื่องจากกรดอ่อนๆ ที่อยู่ในมะนาวนั้นจะช่วยลดการอุดตันของรูขุม ขนจากสิว อีกทั้งยังช่วยขจัดความมันและเชื้อโรคบนใบหน้าได้เป็นอย่างดี 9. นาเปลือกมะนาวที่บีบน้ามะนาวออกหมดแล้ว มาทาหรือขัดในบริเวณคาง ข้อศอก เข้า หรือส้นเท้า จะช่วยให้ผิวในบริเวณนี้มีความนุ่มนวลมากยิ่งขึ้น 10. นาเปลือกผลแห้งของมะนาวมาต้มเพื่อเอาน้ามาดื่ม จะช่วยแก้อาการจุกเสียดแน่นท้อง ช่วยขับเสมหะ ที่ติดอยู่ในลาคอ และยังช่วยบารุงกระเพาะอาหาร 11. นามาแปรรูปเป็นอาหารหลากหลายชนิด เช่น มะนาวแช่อิ่มตากแห้ง น้ามะนาวรสชาติเข้มข้น แยม มะนาว แยมเปลือกมะนาว แยมมะนาวดอง กิมจ้อมะนาว เปลือกมะนาวสามรส เปลือกมะนาวเชื่อม มาร์มาเลดมะนาว เป็นต้น 12. ใส่มะนาว 2-3 ลูกไว้ในถังข้าวสาร จะช่วยป้องกันมอดได้ นาเปลือกมะนาวมาเช็ดทาความสะอาดภาชนะให้เงางามขึ้น ไม่ว่าจะเป็นทองเหลือง ทองแดง เครื่องเงิน เป็นต้น

59

ประโยชน์ของน้ามะนาว 1. ให้สารวิตามินเอ วิตามินซี ธาตุฟอสฟอรัส แคลเซียม กรดมาลิค และกรดซิตริคแก่ร่างกาย 2. ช่วยรักษาผิวแตก เพียงแค่นาน้ามะนาวมาทาในบริเวณที่ผิวแตกก็เป็นอันเสร็จ 3. รักษาปัญหาส้นเท้าแตก โดยนาน้ามะนาวมาทาในบริเวณส้นเท้าวันละ 3 ครั้ง จะช่วยให้รอยแตกใน บริเวณส้นเท้าค่อยๆ ดีขึ้น 4. หยดน้ามะนาวลงไปในไข่เจียว จะช่วยให้ไข่ฟูขึ้นและมีความนิ่มร่วมอยู่ด้วย 5. บีบมะนาวลงบนฝ่ามือ จากนั้นลูบไล้ให้ทั่วมือทั้งสองข้าง ช่วยลดกลิ่นคาวปลาหลังจากทาอาหารได้ 6. แก้ปัญหาเล็บดาจากการหั่นหรือเด็ดผักเป็นประจา ด้วยการนาน้ามะนาวมาถูในบริเวณเล็บจะช่วย แก้ปัญหาดังกล่าวได้ ใส่น้ามะนาวประมาณ 2-3 ช้อนชาลงไปในข้าว จากนั้นนาไปซาวข้าว จะช่วยให้ข้าวเป็นสีขาวและอร่ สรรพคุณทางยาของเปลือกมะนาว 1. การนาเปลือกมะนาวมาชงกับน้าอุ่นๆ แล้วนามาจิบทีละนิดจะช่วยรักษาโรคกระเพาะได้ 2. แก้เล็บขบได้ด้วยการนามะนาวมาผ่าส่วนหัว จากนั้นคว้านเอาเนื้อข้างในออกเพียงเล็กน้อย แล้วจึงใช้ ปูนทาบางๆ ตามด้วยการเอานิ้วที่เป็นเล็บขบสอดเข้าไป 3. สาหรับคุณแม่หลังคลอดที่มักมีอาการวิงเวียนศีรษะ แนะนาให้นามะนาวมาดมแทนการใช้ยาดมเพื่อ ลดอาการดังกล่าว 4. นาเปลือกมะนาวมาหมักเข้ากับน้าส้มสายชูประมาณ 2 วัน จากนั้นนาเปลือกมะนาวที่ได้หมัก เรียบร้อยแล้วมาปิดทับบริเวณที่เป็นหูด วิธีนี้จะช่วยแก้ปัญหาดังกล่าวได้ สรรพคุณทางยาของใบ/รากมะนาว 1. นาใบมะนาวมาต้มกับน้าตาลแดง จากนั้นนามาดื่มจะช่วยแก้อาการปัสสาสะกะปริบกะปรอย 2. อาการผิดสาแดงสามารถรักษาได้ด้วยการนารากของต้นมะนาวมาฝนกับน้าซาวข้าว จากนั้นนามาดื่ม เป็นประจาทุกวัน 3. นาใบมะนาวมาหั่นเป็นฝอยๆ แล้วนามาชงในน้าเดือด ดื่มเป็นชาสมุนไพรช่วยรักษาอาการไอได้ หรือ จะนามากลั้วคอเพื่อช่วยฆ่าเชื้อโรคก็ได้เช่นกัน 4. แก้อาการลมเงียบได้ด้วยการนาใบมะนาวมาต้มกับยาหอม 5. นาใบมะนาวประมาณ 100 ใบมาต้มน้าดื่ม ช่วยรักษาไข้ทับระดู 6. นาใบมะนาวมาต้มดื่มเป็นประจาทุกวัน จะเป็นการช่วยฟอกโลหิต ทราบถึงประโยชน์และสรรพคุณทางยาของมะนาวเป็นที่เรียบร้อยแล้ว ดังนั้นหากไม่ต้องการรักษาโรค ต่างๆ ด้วยยา แนะนาให้ใช้ส่วนต่างๆ ของมะนาวมาใช้รักษาโรคที่เป็นอยู่ได้เช่นกัน นอกจากจะหมดกังวลจาก ผลข้างเคียงของสารเคมีแล้ว ยังถือเป็นการรักษาด้วยวิธีธรรมชาติที่ปลอดภัยต่อสุขภาพและไม่ต้องลงทุนแพง

60

โรงเรียนบ้านหนองแขมอีโล : ผักก่าม และพะยุง ผักก่ามหรือกุ่มน้า ชื่อวิทยาศาสตร์ : Crateva religiosa G.Forst. จัดอยู่ในวงศ์ : CAPPARACEAE กุ่มน้า มีชื่อท้องถิ่นอื่น ๆ ว่า เหาะเถาะ (กาญจนบุรี), อาเภอ (สุพรรณบุรี, ภาคตะวันตกเฉียงใต้), ผัก กุ่ม ก่าม ผักก่าม (ภาคตะวันออกเฉียงเหนือ), รอถะ (ละว้า-เชียงใหม่, ภาคเหนือ), กุ่มน้า (ภาคกลาง), ด่อด้า (ปะหล่อง) เป็นต้น ลักษณะทางพฤกษศาสตร์ ของกุ่มน้ า ต้นกุ่มน้า เป็นไม้ยืนต้นขนาดกลาง มีความสูงประมาณ 5-20 เมตร เปลือกต้นค่อนข้างเรียบ มีสีเทา จะผลัดใบร่วงหมดทั้งต้นเมื่อออกดอก มักพบได้ตามริมแม่น้า ข้างลาธาร หรือที่ชื้นแฉะ ในป่าเบญจพรรณ[หรือ พบได้ตามริมน้าลาธารในป่าดิบแล้งและป่าผลัดใบที่มีความสูงระดับ 30-700 เมตรกุ่มน้า ขยายพันธุ์ด้วยวิธีการ เพาะเมล็ด การปักชา และการตอนกิ่ง ใบ ใบกุ่มน้า มีใบเป็นใบประกอบแบบนิ้วมือ แผ่นใบค่อนข้างหนา สีเขียวเป็นมัน ด้านล่างใบมีสีอ่อนกว่า ด้านบน มีใบย่อย 3 ใบ ก้านใบประกอบมีความประมาณ 4-14 เซนติเมตร หูใบเล็ก ร่วงได้ง่าย ลักษณะของใบ ย่อยเป็นรูปใบหอกหรือขอบขนาน มีความกว้างประมาณ 1.5-6.5 เซนติเมตรและยาวประมาณ 4.5-18 เซนติเมตร ปลายค่อย ๆ เรียวแหลม มีความยาวประมาณ 2.5 เซนติเมตร โคนสอบ ใบย่อยที่อยู่ด้านข้างโคน ใบจะเบี้ยวเล็กน้อย ใบย่อยไม่มีก้าน หรือถ้ามีก็ยาวไม่เกิน 5 มิลลิเมตร ใบกุ่มน้ามีเส้นแขนงของใบข้างละ ประมาณ 9-20 เส้น และอาจมีถึงข้างละ 22 เส้น เส้นใบสามารถมองเห็นได้ชัดจากด้านล่าง เมื่อใบแห้งจะมีสี ค่อนข้างแดง

รูปที่ 59 ลักษณะใบกุ่มน้า

61

ดอก ดอกกุ่มน้า ออกดอกเป็นช่อแบบกระจะถี่ ออกตามยอด หนึ่งช่อมีหลายดอก ก้านดอกยาวประมาณ 4-7 เซนติเมตร กลีบเลี้ยงลักษณะเป็นรูปไข่ ปลายแหลม กว้างประมาณ 2 มิลลิเมตรและยาวประมาณ 2-4 มิลลิเมตร กลีบดอกกุ่มน้ามีสีขาว แล้วจะค่อย ๆ เปลี่ยนเป็นสีเหลือง ใบมีลักษณะค่อนข้างกลมถึงรี มีความ กว้างประมาณ 1-2.5 เซนติเมตร ส่วนก้านชูอับเรณูจะมีความประมาณ 3.5-6.5 เซนติเมตร และอับเรณูจะยาว ประมาณ 2-3 มิลลิเมตร ก้านชูเกสรตัวเมียจะยาวประมาณ 3.5-8 เซนติเมตร ดอกมีรังไข่เป็นรูปรีหรือรูป ทรงกระบอก มีอยู่ 1 ช่อง มักออกดอกในช่วงเดือนกุมภาพันธ์ถึงเดือนมิถุนายน

รูปที่ 60 ลักษณะดอกกุ่มน้า ผล ผลกุ่มน้า ลักษณะของผลเป็นรูปกลมรี มีเปลือกหนา ผลหรือเปลือกผลมีสีนวลหรือสีเหลืองอมเทา เมื่อสุกจะเป็นสีเทา ผลแก่ผิวจะเรียบ ผลกว้างประมาณ 1.5-4.5 เซนติเมตรและยาวประมาณ 5-8 เซนติเมตร ก้านผลยาวประมาณ 8-13 เซนติเมตร ก้านหนาประมาณ 3-5 มิลลิเมตร ด้านในผลมีเมล็ดมาก

รูปที่ 61 ลักษณะผลกุ่มน้า

62

ประโยชน์ของกุ่มน้า 1. ยอดอ่อนใช้ปรุงเป็นอาหารไว้รับประทานได้ ด้วยการนามาดองน้าเกลือตากแดด ทิ้งไว้ประมาณ 2-3 วัน แล้วค่อยนาไปปรุงเป็นอาหาร ด้วยวิธีการแกงหรือการผัดก็ได้[ หรือจะใช้ดอกและใบอ่อนนาไป ดองหรือต้ม ใช้เป็นผักจิ้มน้าพริก หรือจะไปปรุงเป็นอาหาร เช่น ทาอ่อม คล้ายกับแกงขี้เหล็กก็ได้[6] 2. เนื่องจากใบและดอกกุ่มน้ามีความสวย จึงสามารถใช้ปลูกเป็นไม้ประดับ โดยเหมาะสาหรับบ้านเรือนที่ มีระดับน้าใต้ดินสูง และทนต่อน้าท่วมขังได้ดี 3. ต้นกุ่มน้าเป็นไม้โตเร็ว มีรากลึกและแผ่กว้าง เหมาะสาหรับปลูกไว้ตามริมตลิ่งชายน้าในแนวสูงกว่า ระดับน้าปกติในช่วงฤดูฝน หรือปลูกไว้ตามริมห้วยในพื้นที่ต้นน้าของแม่น้าสายหลัก จะสามารถช่วย ลดการกัดเซาะริมตลิ่งได้เป็นอย่างดี และยังทนทานต่อน้าท่วมขังอีกด้วย 4. นอกจากปลูกต้นกุ่มไว้รับประทานเป็นอาหารและใช้เป็นยาสมุนไพรแล้ว ต้นกุ่มยังจัดเป็นไม้มงคลชนิด หนึ่งที่นิยมปลูกกันในอดีต ด้วยเชื่อว่าจะทาให้ครอบครัวมีฐานะ มีเงินเป็นกลุ่มเป็นก้อนเหมือนชื่อของ ต้นกุ่ม 5. ไม้กุ่มน้าเป็นไม้เนื้ออ่อน จึงสามารถนามาใช้ในงานแกะสลักต่าง ๆ ได้ เช่น เครื่องดนตรี เป็นต้น 6. ลาต้นกุ่มน้าสามารถนามาใช้ทาเป็นไหข้าวได้ (คนเมือง) คาแนะนาในการใช้สมุนไพรกุ่มน้า  กุ่มน้า กิ่งและใบมีสารไฮโดรเจนไซยาไนด์ซึ่งเป็นพิษ ไม่ควรใช้รับประทานสด ๆ แต่ควรทาให้สุกก่อน ด้วยการนามาดองหรือต้มเพื่อกาจัดพิษก่อนนามารับประทาน  ใบแก่มีพิษ มีฤทธิ์ต่อระบบการไหลเวียนโลหิต ทาให้อาเจียน มึนงง ไม่รู้สึกตัว มีอาการหายใจลาบาก กล้ามเนื้ออ่อนเปลี้ย กระตุก ชักก่อนจะหมดสติ หากได้รับในปริมาณมาก อาจเกิดอาการรุนแรงได้ ภายใน 10-15 นาที แต่ถ้าหากใช้ในปริมาณเล็กน้อยจะมีสรรพคุณเป็นยาระบาย ประโยชน์ของกุ่มคติความเชื่อ คนไทยสมัยก่อนปลูกต้นกุ่มไว้เป็นอาหารและยารักษาโรคต้นกุ่มนับเป็นไม้มงคลชนิดหนึ่งที่นิยมปลูก เชื่อว่าจะทาให้ครอบครัว มีฐานะ มีเงิน เป็นกลุ่มเป็นก้อน ดังชื่อของต้นไม้ กุ่มดอง : ใบกุ่มอ่อนๆ เก็บเอามาแช่น้าใส่เกลือบ้าง ใส่น้าซาวข้าวบ้าง กินเปรี้ยวๆ เค็มๆ จะเห็นว่าส่วนของกุ่มที่นิยมนามากินเป็นผักคือ ยอดอ่อน และนิยมนามาดองเสียก่อน ความจริงส่วนยอดอ่อน และช่อดอกสามารถนามาเป็นผักได้ โดยผ่านการดองอย่างเดียวกัน ไม่นิยมนามากินดิบ หรือประกอบอาหาร ด้วยวิธีการอื่น (เช่น ต้ม แกง ลวก เผา ฯลฯ) แต่ในบรรดาผักดองสาหรับจิ้มน้าพริกด้วยกันแล้ว กุ่มดองนับว่า เป็นผักดองยอดนิยมอย่างหนึ่งของคนไทย ซึ่งปัจจุบันหากินได้ยากพอสมควร เพราะมีเฉพาะบางท้องถิ่น และ ในฤดูที่กุ่มมีดอก(พร้อมกับยอดอ่อน)เท่านั้น ในกรุงเทพฯ เคยเห็นมีขายที่ตลาดท่าช้าง รวมทั้งผักดองอื่นๆที่หา ยาก (เช่นผักหนาม) ตามฤดูกาล

63

พะยุง ชื่อวิทยาศาสตร์ : Dalbergia cochinchinensis Pierre จัดอยู่ในวงศ์ถั่ว : FABACEAE ลักษณะทางพฤกษศาสตร์ของต้นพะยูง ต้น ต้นพะยูง จัดเป็นไม้ยืนต้นขนาดกลางถึงขนาดใหญ่ ผลัดใบช่วงสั้น ๆ มีลักษณะคล้ายกับต้นประดู่ โดย มีความสูงของต้นได้ถึง 25 เมตร เมื่อโตเต็มที่ลาต้นจะมีลักษณะเปลาตรง มีเรือนยอดเป็นรูปทรงกลมหรือรูปไข่ ทึบ เปลือกต้นเรียบเป็นสีเทา และล่อนเป็นแผ่นบาง ๆ ส่วนเปลือกด้านในเป็นสีน้าตาลแกมสีเหลือง เนื้อไม้เป็น สีแดงอมม่วงถึงแดงเลือดหมูแก่ เนื้อละเอียด มีความแข็งแรงทนทาน มีแก่นหอมร้อนและมีรสขมฝาดเล็กน้อย การขยายพันธุ์ที่นิยมทากันก็คือ การนาเมล็ดมาเพาะให้เป็นต้นกล้า ซึ่งเป็นวิธีที่สะดวกและนิยมกันมาก สาหรับวิธีการขยายพันธุ์โดยวิธีอื่น ๆ ก็สามารถทาได้โดยการนาเหง้ามาปักชา สามารถขึ้นได้ในดินทุกชนิด ทน แล้งได้ดี ต้นพะยูงเป็นพันธุ์ไม้ที่มีถิ่นกาเนิดในประเทศเมียนมา ลาว กัมพูชา และเวียดนาม ในประเทศไทยพบ ขึ้นกระจัดกระจายทั่วไปตามป่าเบญจพรรณชื้น ป่าดิบแล้ง ป่าราบ ป่าโปร่ง และขึ้นประปรายทั่วไปทางภาค ตะวันออกและภาคตะวันออกเฉียงเหนือ ในพื้นที่ที่สูงจากระดับน้าทะเลประมาณ 100-300 เมตร ใบ ใบพะยูง ใบเป็นใบประกอบ ออกเป็นช่อแบบขนนกปลายคี่ ช่อติดเรียงสลับกัน ยาวประมาณ 10-15 เซนติเมตร ใบและช่อจะใบย่อยมีลักษณะเป็นรูปรีแกมรูปไข่ ติดเรียงสลับประมาณ 7-9 ใบ ปลายสุดของช่อใบ เป็นใบเดี่ยว ลักษณะของใบเป็นรูปไข่แกมรูปขอบขนาน รูปไข่ หรือรูปใบหอก ปลายใบแหลมยื่นเล็กน้อย โคน ใบมนกว้าง แล้วค่อย ๆ เรียวสอบแหลมไปทางปลายใบ ส่วนขอบใบเรียบเป็นคลื่นเล็กน้อย ใบมีขนาดกว้าง ประมาณ 3-4 เซนติเมตร และยาวประมาณ 4-7 เซนติเมตร ใบมีลักษณะเหนียวคล้ายกับแผ่นหนังบาง ๆ หลัง ใบเป็นมันสีเขียวเข้มกว่าด้านท้องใบ โดยท้องใบเป็นสีเขียวนวล ใบเกลี้ยงไม่มีขนทั้งสองด้าน เส้นแขนงใบมี ประมาณ 6-8 คู่ พอสังเกตเห็นได้ทั้งสองด้าน ก้านใบย่อยยาวประมาณ 3-6 เซนติเมตร ส่วนแกนกลางใบ ประกอบยาวประมาณ 10-15 เซนติเมตร

รูปที่ 62 ลักษณะใบพะยุง

64

ดอก ดอกพะยูง ดอกออกรวมกันเป็นช่อแยกแขนง ตามปลายกิ่งหรือตามง่ามใบใกล้กับปลายยอด ช่อดอก ตั้งขึ้น ยาวประมาณ 10-20 เซนติเมตร ดอกมีขนาดเล็ก ลักษณะของกลีบดอกเป็นรูปดอกถั่วสีขาวนวล มีกลิ่น หอมอ่อน ๆ ดอกเมื่อบานเต็มที่จะมีขนาดกว้างประมาณ 5-8 มิลลิเมตร กลีบดอกมี 5 กลีบ ส่วนกลีบฐานดอก เชื่อมติดกันเป็นรูปถ้วยตื้น ๆ หรือเป็นรูประฆัง ขอบหยักเป็นแฉกตื้น ๆ 5 แฉก มีขนสั้น กลีบคลุมมีลักษณะ คล้ายรูปโล่ กลีบปีกสองกลีบมีลักษณะเป็นรูปขอบขนาน ส่วนกลีบกระโดงเชื่อมติดกัน มีลักษณะคล้ายรูป พระจันทร์ครึ่งเสี้ยวหรือรูปเรือ ดอกมีเกสรเพศผู้ 10 อัน อันบนอยู่เป็นอิสระ นอกนั้นจะอยู่ติดกันเป็นกลุ่ม ๆ ส่วนรังไข่มีลักษณะเป็นรูปรี ภายในมีช่องเดียว แต่มีไข่อ่อนอยู่หลายหน่วย หลอดท่อรังไข่มีหลอดเดียว ยาวยื่น พ้นเกสรเพศผู้ขนึ้ มา โดยต้นพะยูงจะออกดอกในช่วงประมาณเดือนพฤษภาคมถึงเดือนกรกฎาคม

รูปที่ 63 ลักษณะดอกพยุง ผล ผลพะยูง ออกผลเป็นฝัก ลักษณะของฝักเป็นรูปขอบขนาน แบนและบอบบาง มีขนาดกว้างประมาณ 1.2 เซนติเมตร และยาวประมาณ 4-6 เซนติเมตร ผิวฝักเกลี้ยง ตรงกลางมีกระเปาะหุ้มเมล็ด บริเวณที่หุ้ม เมล็ดจะมองเห็นเส้นแขนงไม่ชัดเจน ฝักจะแก่ประมาณ 2 เดือนหลังการออกดอก ซึ่งจะอยู่ในช่วงประมาณ เดือนกรกฎาคมถึงเดือนกันยายน เมื่อฝักแก่แล้วจะไม่แตกออกเหมือนฝักมะค่าโม่งหรือฝักไม้แดง แต่ฝักจะร่วง หล่นโดยที่เมล็ดยังอยู่ในฝัก

รูปที่ 63 ลักษณะผลพยุง

65

สรรพคุณของพะยูง 1. ตารับยาพื้นบ้านอีสานจะใช้เปลือกต้นหรือแก่นพะยูง นามาผสมกับแก่นสนสามใบ แก่นขี้เหล็ก และ แก่นแสมสาร ใช้ต้มกับน้าดื่มเป็นยาแก้มะเร็ง (เปลือกต้น, แก่น) 2. รากใช้กินเป็นยารักษาอาการไข้พิษเซื่องซึม (ราก) 3. เปลือกนามาต้มเอาแต่น้า ใช้เป็นยาอมรักษาโรคปากเปื่อย ปากแตกระแหง (เปลือก) 4. ยางสดใช้เป็นยาทาปาก รักษาโรคปากเปื่อย (ยางสด) 5. ยางสดใช้ทาแก้เท้าเปื่อย (ยางสด) ประโยชน์ของพะยูง 1. ผลใช้ทาเป็นไม้ประดับแห้งได้ 2. ไม้พะยูง เนื่องจากพะยูงมีเนื้อไม้ที่มีสีสันและลวดลายสวยงาม จนถือได้ว่าเป็นไม้ที่มีราคาแพงที่สุด ชนิดหนึ่งในตลาดโลก (แพงกว่าไม้สักหลายเท่านัก) เป็นที่ต้องการของตลาดโลก โดยเฉพาะจีน สิงคโปร์ ฮ่องกง ไต้หวัน จนนาไปสู่ปัญหาใหญ่ภายในประเทศคือการลักลอบตัดไม้พะยูงเพื่อส่งออก (เบื้องต้นอยู่ที่ราคากิโลกรัมละ 800 บาท คิวละ 2-6 แสนบาท (ในขณะที่ไม้สักคิวละประมาณ 3-5 หมื่นบาท) แต่ถ้าส่งออกจะมีราคาแพงขึ้นไปอีกหลายเท่าตัว) เพราะเนื้อไม้พะยูงเป็นไม้ที่ละเอียด เหนียว มีความแข็งแรงทนทาน และชักเงาได้ดี มีน้ามันในตัว นิยมนามาใช้ในการทาเครื่องเรือน เครื่องใช้ ทาสิ่งประดิษฐ์ งานแกะสลัก ไม้ถือและด้ามเครื่องมือ ที่มีคุณภาพดีและราคาแพง นอกจากนี้ ยังนามาใช้ทาส่วนต่าง ๆ ของเกวียน ทากระบะยนต์ ด้ามหอก คันธนู หน้าไม้ กระสวยทอผ้า ใช้ทา เป็นเครื่องดนตรี เช่น ซออู้ ซอด้วง ขลุ่ย รามะนา ลูกระนาด โทน ฯลฯ หรือใช้ทาเป็นวัตถุมงคลและ ของแต่งบ้านชิ้นเล็ก ๆ เช่น เทพเจ้า ฮก ลก ซิ่ว ตัวปี่เซียะ เป็นต้น ในปัจจุบันไม้พะยูงจัดเป็นไม้สงวน หากใครมีไว้ในครอบครองจะถือว่ามีความผิด (มีสถานภาพเป็นไม้หวงห้ามธรรมดาประเภท ก) เนื่องจากในเวลานี้ไม้พะยูงถือว่าเหลือเฉพาะในประเทศไทยเพียงแห่งเดียวในโลกเท่านั้น และกาลัง เผชิญกับสภาวะที่ล่อแหลมต่อการสูญพันธุ์ ส่วนในประเทศอื่น ๆ อย่างประเทศลาวที่เคยมีมากก็หมด ไปแล้ว ส่วนสาเหตุที่คนไทยไม่ใช้ประโยชน์จากไม้พะยูงมากเท่าใดนัก ก็คงเป็นเพราะไม้ชนิดนี้มีราคา สูงมากบวกกับคนไทยมีความเชื่อบางอย่าง ที่เชื่อว่าไม้พะยูงเป็นของสูง ผู้ที่มีบารมีไม่ถึงไม่สมควรเอา มาใช้ เพราะจะมีปัญหาภายหลัง (ยกเว้นเอามาทาเป็นหิ้งพระ) ด้วยเหตุนี้คนไทยจึงไม่นิยมนาไม้พะยูง มาทาเป็นไม้กระดาน บันไดบ้าน และเตียงนอน ใช้เพียงแต่ทารั้วบ้านเท่านั้น[2] 3. ประโยชน์ของไม้พะยูงกับการเลี้ยงครั่ง ไม้พะยูง เป็นไม้ที่สามารถนามาเลี้ยงครั่งได้ดีชนิดหนึ่ง โดย สามารถให้ผลผลิตสูงถึงต้นละประมาณ 50 กิโลกรัม และทาให้ครั่งได้มาตรฐานจัดอยู่ในเกรดเอ[2] 4. ต้นพะยูงจัดเป็นไม้มงคลนาม ตามชื่อที่พ้องกับคาว่า “พยุง” ที่หมายถึง การประคองให้อยู่ในสภาพ ปกติ ช่วยให้ทรงตัวได้ จึงมีความเชื่อว่า หากบ้านใดปลูกต้นพะยูงไว้เป็นไม้ประจาบ้าน จะทาให้บุคคล ในบ้านมีแต่ความเจริญ มีฐานะดีขึ้น ช่วยทาให้ชีวิตไม่ตกต่า ช่วยพยุงให้โชคดีมีชัย และต้นพะยูงยัง จัดเป็นไม้มงคลที่ใช้ในการก่อสร้างอาคารหรือก่อฐานประดิษฐ์วัตถุต่าง ๆ เช่น ในการนามาใช้ในพิธี วางศิลาฤกษ์ และเพื่อความเป็นสิริมงคลแก่บ้านและผู้อยู่อาศัย ควรปลูกต้นพะยูงในวันเสาร์ทางทิศ ตะวันออกเฉียงเหนือ เพราะโบราณเชื่อว่าการปลูกไม้เพื่อเอาคุณให้ปลูกในวันเสาร์ ถ้าจะให้เป็นสิริ มงคลแก่ตัวผู้ปลูก ผู้ปลูกควรเป็นสุภาพบุรุษ เพราะพยุงเป็นชื่อที่เหมาะสาหรับสุภาพบุรุษ อีกทั้งแก่น ไม้พยุงก็มีความแข็งแกร่งทนทานจึงเปรียบเทียบได้กับความแข็งแรงของสุภาพบุรุษนั่นเอง นอกจากนี้

66

พะยูงยังจัดเป็น 1 ใน 9 ของไม้มงคลไทยอีกด้วย ซึ่งประกอบไปด้วย ราชพฤกษ์, ชัยพฤกษ์, ขนุน, ทองหลาง, ทรงบาดาล ไผ่สีสุก, สัก, กันเกรา, และพะยูง 5. การใช้งานด้านภูมิทัศน์ สามารถปลูกเป็นไม้ประดับเพื่อให้ร่มเงาที่สาธารณะหรือในบริเวณบ้านได้ เนื่องจากมีพุ่มใบละเอียดและมีดอกหอม สาระที่ต้องรู้ ไม้พะยูงเป็นไม้หวงห้ามประเภท ก คือถ้าเกิดในที่ไหน ต้องขออนุญาตในการตัดหรือใช้ประโยชน์ แต่ถ้า เป็นกรณีที่ไม้เกิดล้มลงมา ซึ่งถือเป็นเรื่องเหตุสุดวิสัย วาตภัย ถือเป็นเรื่องที่อันตรายต่อชีวิตและทรัพย์สิน เบื้องต้นให้แจ้งผู้ปกครองท้องถิ่น เช่น กานัน ผู้ใหญ่บ้าน อบต.เทศบาลทราบ เพื่อลงบันทึกประจาวันไว้เป็น หลักฐานทางเอกสาร เพื่อคุ้มครองสิทธิไม่ให้ผู้อื่นมากระทาต่อทรัพย์หรือต่อตัวเรา หรือแย่งชิงเอาทรัพย์เรา ไป ทว่า ถ้าจะตัดไม้นั้น ต้องขออนุญาตก่อน ต่างจังหวัดที่สานักงานทรัพยากรธรรมชาติและสิ่งแวดล้อมจังหวัด เมื่อแจ้งเสร็จสานักงานจะส่งเจ้าหน้าที่มาตรวจรับรองยืนยันว่ามีไม้มีกรรมสิทธิ์ที่ดินจริง เมื่อตรวจเสร็จแล้ว จะต้องเสนอผู้มีอานาจ ต่างจังหวัดผู้ว่าฯ จะเป็นผู้อนุมัติให้ตัด จากนั้นจึงจะออกใบอนุญาตให้เรา เว้นแต่กรณีที่ ล้มทับทรัพย์สิน สามารถตัดได้เลย โดยตัดก่อนแล้วนาหลักฐานไปยื่นทีหลัง คือถ้าล้มทับยังไงก็ต้องตัด เพื่อ ความปลอดภัยของชีวิตและทรัพย์สิน ส่วนวิธีสร้างหลักฐานคือให้ไปแจ้งผู้ปกครองท้องที่ให้ทราบ ทั้งนี้ ต้นไม้ ต่างๆ ถ้าขึ้นในพื้นที่เราก็คือทรัพย์ ไม่ต้องไปแจ้งก็ได้ แต่เมื่อไหร่ที่จะตัดเราต้องไปแจ้ง ข้อควรรู้ : ต้นพะยูงเป็นพันธุ์ไม้พระราชทานเพื่อปลูกเป็นมงคลของจังหวัดหนองบัวลาภู

67

โรงเรียนบ้านหนองแสบงศรีชุมพร: ต้นยางนาและกล้วย ต้นยางนา ชื่อวิทยาศาสตร์ : Dipterocarpus alatus Roxb. ex G.Don จัดอยู่ในวงศ์ : DIPTEROCARPACEAE ลักษณะทางพฤกษศาสตร์ของยางนา ต้น ต้นยางนา จัดเป็นพรรณไม้ยืนต้นไม่ผลัดใบหรือผลัดใบระยะสั้นขนาดใหญ่ มีความสูงของต้นได้ถึง 50 เมตร เรือนยอดเป็นพุ่มกลมทึบ โคนต้นมักเป็นพูพอน ลาต้นมีลักษณะเปลาตรง เปลือกต้นเกลี้ยงเป็นสีออกเทา อ่อน หลุดลอกออกเป็นชิ้นกลม ๆ เนื้อไม้เป็นสีน้าตาลแดง เสี้ยนตรง เนื้อหยาบ ส่วนตามกิ่งอ่อนและยอดอ่อน มีขนและมีรอยแผลใบเห็นได้ชัด ขยายพันธุ์ด้วยวิธีการเพาะเมล็ด (เด็ดปีกออกก่อนนาไปเพาะ เมล็ดจะงอก ภายในเวลา 12 วัน และภายในเวลา 7 เดือน ต้นกล้าจะมีความสูงได้ประมาณ 30-35 เซนติเมตร และพร้อมที่ จะย้ายไปปลูกได้) เป็นพรรณไม้กลางแจ้งที่เจริญเติบโตได้ดีในสภาพดินแทบทุกชนิด ชอบดินที่มีอินทรียวัตถุ ค่อนข้างอุดมสมบูรณ์ ความชื้นปานกลาง และแสงแดดแบบเต็มวัน (หลังต้นอายุ 1 ปี) มักขึ้นในป่าดงดิบ ป่า เบญจพรรณ ป่าดิบแล้ง ป่าดิบชื้น ตามที่ต่าชุ่มชื้นใกล้แม่น้าลาธารทั่วไป และตามหุบเขาทั่วทุกภาคของ ประเทศ ที่ความสูงจากระดับน้าทะเลประมาณ 50-400 เมตร ส่วนในต่างประเทศพบได้ที่บังกลาเทศ พม่า ลาว กัมพูชา เวียดนามใต้ และมาเลเซีย

รูปที่ 64 ลักษณะต้นยางนา

68

ใบ ใบยางนา ใบเป็นใบเดี่ยว ออกเรียงเวียนสลับ ลักษณะของใบเป็นรูปไข่แกมรูปขอบขนาน ปลายใบ สอบทู่ โคนใบกว้าง ส่วนขอบใบเป็นคลื่นเล็กน้อย ใบมีขนาดกว้างประมาณ 6-14 เซนติเมตร และยาวประมาณ 12.5-25 เซนติเมตร เนื้อใบหนาและเหนียว ย่นเป็นลอน แผ่นใบมีขนขึ้นปกคลุม ด้านท้องใบมีขนสั้น ๆ รูปดาว ใบอ่อนมีขนสีเทา ส่วนใบแก่เกลี้ยงหรือเกือบเกลี้ยง ก้านใบยาวประมาณ 3-4 เซนติเมตร มีขนขึ้นประปราย และมีหูใบขนาดใหญ่

รูปที่ 64 ลักษณะใบยางนา ดอก ดอกยางนา ออกดอกรวมกันเป็นช่อสั้น ๆ แบบช่อกระจะ ตามง่ามใบตอนปลายกิ่ง ดอกมีขนาด ประมาณ 4 เซนติเมตร เป็นสีชมพูอ่อน มีช่อละ 4-5 ดอก ดอกขนาดใหญ่เรียงตัวหลวม ๆ เป็นช่อห้อยลงถึง 12 เซนติเมตร ที่ก้านช่อมีขน กลีบดอกมี 5 กลีบ ลักษณะของกลีบดอกเป็นรูปขอบขนาน ปลายกลีบมนและ บิดเวียน โคนกลีบดอกชิดกัน ชั้นกลีบเลี้ยงที่โคนเชื่อมติดกันเป็นรูปถ้วย มีครีบตามยาว 5 ครีบ ปลายแยก ออกเป็น 5 แฉก แบ่งเป็นแฉกสั้น 3 แฉก และแฉกยาว 2 แฉก มีขนสั้น ๆ สีน้าตาลขึ้นปกคลุม ดอกมีเกสรเพศ ผู้มากกว่า 25 อัน ก้านชูอับเรณูสั้น ปลายอับเรณูมีรยางค์ลักษณะเป็นรูปเส้นด้าย รังไข่มีขน ก้านเกสรเพศเมีย อ้วนและมีร่อง ออกดอกในช่วงประมาณเดือนมีนาคมถึงเดือนเมษายน

รูปที่ 65 ลักษณะดอกยางนา

69

ผล ผลยางนา ผลเป็นแผลแห้ง ลักษณะของผลเป็นรูปกระสวย มีหลอดกลีบเลี้ยงหุ้มขนมิด ยาวประมาณ 2-2.5 เซนติเมตร มีปีกขนาดใหญ่ที่พัฒนามาจากกลีบเลี้ยง 2 อัน มีสีแดงอมชมพู ขนาดกว้างประมาณ 2-2.5 เซนติเมตร และยาวประมาณ 11-15 เซนติเมตร ผลเมื่อสุกจะเป็นสีน้าตาล เส้นปีกตามยาวมี 3 เส้น ปักสั้น 3 ปีก ยาวประมาณ 1 เซนติเมตร ส่วนกลางผลมีครีบตามยาว 5 ครีบ ผลมีขนาดเส้นผ่านศูนย์กลางประมาณ 2.2-2.8 เซนติเมตร ภายในผลมีเมล็ด 1 เมล็ด เมล็ดมีขนสั้นนุ่ม ที่ปลายมีติ่งแหลม ติดผลในช่วงประมาณเดือน พฤษภาคมถึงเดือนกรกฎาคม

รูปที่ 66 ลักษณะผลยางนา สรรพคุณของยางนา       

ตารายาไทยจะน้าต้มจากเปลือกเป็นยาบารุงร่างกาย ฟอกเลือด บารุงโลหิต แก้ตับอักเสบ และใช้ทาถู นวดขณะร้อน ๆ เป็นยาแก้ปวดตามข้อ (เปลือกต้น) น้ามันยางใช้ผสมกับเมล็ดกุยช่าย (Allium tuberosum Rottler ex Spreng.) นามาคั่วให้เกรียม บด ให้ละเอียด ใช้เป็นยาอุดฟันแก้ฟันผุ (น้ามันยาง) เมล็ดและใบมีรสฝาดร้อน นามาต้มใส่เกลือ ใช้อมแก้ปวดฟัน ฟันโยกคลอน (เมล็ด, ใบ) ใช้น้ามันยาง 1 ส่วน ผสมกับแอลกอฮอล์กิน 2 ส่วน แล้วนามารับประทานเป็นยาขับปัสสาวะ แก้โรค ทางเดินปัสสาวะ แก้มุตกิดระดูขาวของสตรี หรือใช้จิบเป็นยาขับเสมหะก็ได้ (น้ามันยาง) ใบและยางมีรสฝาดขมร้อน ใช้รับประทานกินเป็นยาขับเลือด ตัดลูก (ทาให้เป็นหมัน) น้ามันยางดิบมีรสร้อนเมาขื่น มีสรรพคุณเป็นยาถ่ายหัวริดสีดวงทวารหนักให้ฝ่อ (น้ามันยางดิบ) น้ามันยางจากต้นมีรสร้อนเมาขื่น มีสรรพคุณเป็นยาสมานแผล ห้ามหนอง ใช้เป็นยาทาแผลเน่าเปื่อย แผลมีหนอง แผลโรคเรื้อน แก้โรคหนองใน และเป็นยากล่อมเสมหะ (น้ามันยาง)

70

ประโยชน์ของยางนา 

 

 



น้ามันยางจากต้นสามารถนามาใช้โดยตรงเพื่อใช้ผสมชันไม้อื่น ๆ ใช้ยาเครื่องจักสานกันน้ารั่ว ยาแนว เรือเพื่ออุดรอยรั่ว ทาไม้ ใช้ผสมขี้เลื่อยจุดไฟ หรือใช้ทาไต้จุดไฟส่องสว่าง (ของใช้สาหรับจุดไฟให้สว่าง หรือทาเป็นเชื้อเพลิง ทาด้วยไม้ผุหรือเปลือกเสม็ดคลุกกับน้ามันยาง แล้วนามาห่อด้วยใบไม้เป็นดุ้น ยาว ๆ หรือใส่กระบอก)ใช้เดินเครื่องยนต์แทนน้ามันขี้โล้ใช้ทาน้ามันชักเงา ฯลฯ หรือนามาใช้เป็น ส่วนประกอบของผลิตภัณฑ์อื่น ๆ เช่น สีทาบ้าน หมึกพิมพ์ น้ามันยางเป็นอีกหนึ่งสินค้าส่งออกที่สาคัญของประเทศไทย ซึ่งปัจจุบันชาวบ้านก็ยังมีการเก็บหากัน อยู่ แต่ก็ยังไม่พอใช้จนต้องนาเข้ามาจากต่างประเทศเพิ่มเติม เนื้อไม้ยางนาสามารถนามาใช้ประโยชน์ในการก่อสร้างอาคารบ้านเรือนได้ดี ยิ่งเมื่อนามาอาบน้ายาให้ ถูกต้องก็จะช่วยทาให้มีความทนทานมากขึ้น สามารถนาไปใช้กับงานภายนอกได้ทนทานนับ 10 ปี ด้วยเหตุที่ไม้ยางนาเป็นไม้ขนาดใหญ่ เปลาตรง สูง และไม่ค่อยมีกิ่งก้าน การตัดไม้ยางนามาใช้จึงได้ เนื้อไม้มาก โดยเนื้อไม้ที่ได้จะมีความแข็งปานกลาง สามารถนามาเลื่อยไสกบตกแต่งให้เรียบได้ง่าย ด้วยเหตุนี้จึงมีการใช้ประโยชน์จากไม้ยางนากันมาตั้งแต่อดีต โดยนิยมนามาเลื่อยทาเสาบ้าน รอด ตง ไม้พื้น ไม้ระแนง ไม้คร่าว โครงหลังคา ฝ้าเพดาน เครื่องเรือนต่าง ๆ ทารั้วบ้าน ทาเรือขุด เรือขนาด ย่อม แจว พาย กรรเชียง รวมไปถึงตัวถังเกวียน ถังไม้ หมอนรองรางรถไฟ ฯลฯ แต่ในปัจจุบันการใช้ ประโยชน์จากเนื้อไม้ยางนาที่สาคัญคือการนาไปทาเป็นไม้อัดและแผ่นใยไม้อัด จนไม่เพียงพอต่อการ ใช้งาน และต้องนาเข้ามาจากต่างประเทศบางส่วนด้วย ลาต้นใช้ทาไม้ฟืน ถ่านไม้ ไม้ยางนาจะขึ้นอยู่ในพื้นที่ที่มีเชื้อเห็ดราไมคอร์ไรซาส์ (Micorrhyzas) ซึ่งเป็นตัวเอื้อประโยชน์ในการ เจริญเติบโต โดยเชื้อราเหล่านี้จะสร้างดอกเห็ดเมื่อมีสภาพแวดล้อมที่เหมาะสม โดยเฉพาะในช่วงฝน แรกของทุกปีจะมีดอกเห็ดหลายชนิดให้หาเก็บมารับประทานได้มากมาย เช่น เห็ดชะโงกเหลือง เห็ด เผาะ เห็ดน้าหมาก เห็ดยาง เป็นต้น ใช้ปลูกเป็นไม้ประดับตามสองฝั่งถนน เพื่อความสวยงาม และปลูกเพื่อประโยชน์ทางด้านนิเวศ ให้ร่ม เงา กาบังลม ให้ความชุ่มชื้น ควบคุมอุณหภูมิในอากาศ ป้องกันการพังทลายของหน้าดิน ฯลฯ หมายเหตุ :  ต้นยางนาเป็นพันธุ์ไม้พระราชทานเพื่อปลูกเป็นมงคลของจังหวัดอุบลราชธานี  ไม้ยางในราชอาณาจักรไม่ว่าจะขึ้นอยู่ในป่า หรือขึ้นอยู่ในที่ดินกรรมสิทธิ์หรือ สิทธิครอบครอง เช่น ที่ดินที่มีโฉนดที่ดินหรือหนังสือรับรองการทาประโยชน์ เป็นไม้หวงห้ามประเภท ก.ทั้งสิ้น การตัดฟันใช้สอยจะต้องได้รับอนุญาตจาก รัฐมนตรีว่าการกระทรวงเกษตรและสหกรณ์ เว้นแต่ในกรณีที่ได้มอบหมายให้ เป็นอานาจของอธิบดีกรมป่าไม้ หรือ ผู้ว่าราชการจังหวัด

71

กล้วยน้าว้า ชื่อวิทยาศาสตร์ : Musa ×paradisiaca L. จัดอยูใ่ นวงศ์ : MUSACEA เป็นพืชล้มลุก มีลาต้นใต้ดิน (rhizome) อายุได้หลายปี ลาต้นบนดินรูปทรงกระบอก สูง 2-9 เมตร เป็นลาต้นปลอม เกิดจากกาบใบห่อหุ้มซ้อนกัน ใบ ออกเรียงเวียนสลับกัน รูปขอบขนาน ท้อง ใบ ใบ (lower epidermis) สีขาวนวล ขนาดใหญ่กว้าง 0.7-1.0 เมตร ปลายตัด ขอบเรียบ เส้นกลายใบ (midrib) แข็ง เส้นใบมีจานวนมาก แยกออกจากเส้นกลางใบทั้งสองข้าง ขนานกันไปจดขอบใบ ก้านใบ ยาว 12 เมตร ด้านกลางกลม ด้านบนเป็นร่อง ส่วนโคนแผ่ออกเป็นกาบ (sheath)

รูปที่ 67 ลักษณะใบกล้วย ดอก ดอกออกเป็นช่อห้อยลง เรียกหัวปลี ยาว 30-150 ซม. ก้านดอกช่อ (peduncle) แข็ง ดอกย่อยแยก เป็นดอกเพศผู้ (staminate flower) และเพศเมีย (pistillate flower) ดอกเพศเมียมักอยู่ตอนล่างของช่อ ดอกย่อยเป็นกลุ่มๆ เป็นช่อดอกย่อย แต่ละกลุ่มรองรับด้วยใบประดับ (bract) ขนาดใหญ่สีม่วงแดง ซึ่งติดบน แกนกลางช่อ ดอกแบบเรียงเวียนสลับกัน ดอกย่อยมีขนาดใหญ่ รูปทรงกระบอก กลีบดอกแยกออกเป็น 3-5 แฉก เกสรตัวผู้ที่สมบูรณ์มี 5 อัน ก้านเกสรตัวผู้ (filament) แข็ง อับเรณูรูปขอบขนาน มี 2 พู รังไข่ติดอยู่ได้ กลีบดอกมี 3 ช่อง แต่ละช่องมีไข่อ่อนจานวนมากติดรอยเชื่อมของแต่ละช่อง เกสรตัวเมียเป็นเส้นด้าย ยอด เกสรตัวเมียค่อนข้างกลม มี 6 พู ผลสดยาวเกนกว่า 10 ซม. รูปทรงกระบอก หรือเป็นสี่เหลี่ยมอยู่ติดกันคล้าย หวี เปลือกหนา

72

รูปที่ 68 ลักษณะดอกกล้วย ผล ผลอ่อนมีสีเขียว เมื่อสุกมีรสหวาน มีสีเหลือง เนื้อในสีขาวหรือขาวอมเหลือง รับประทานได้ เมล็ด ไม่ มี หรือ มีแต่น้อย ค่อนข้างกลม ทั้งช่อดอกที่เจริญเป็นผลเรียกเครือ กล้วยในประเทศไทยมีวิวัฒนาการมาจาก กล้วยป่า ซึ่งทาให้เกิดสายพันธุ์มากมายถึง 42 สายพันธุ์ แต่ที่คนไทยนิยมบริโภคได้แก่ กล้วยหอม กล้วยไข่ และกล้วยน้าว้า กล้วยแบ่งออกตามส่วนที่นามาใช้เป็น 2 กลุ่ม คือ กล้วยใช้ใบ เช่น กล้วยตานี กล้วยกินผล มี ทั้งกล้วยมีเมล็ดและไม่มีเมล็ด มีทั้งสุกปอกกินได้เลย เช่น กล้วยน้าว้า กล้วยไข่ และที่พอสุกต้องปิ้งหรือต้มให้ สุก เช่น กล้วยหัวมุก

รูปที่ 69 ลักษณะผลกล้วย

73

สรรพคุณ - ผลสุก รับประทานได้(ลั้วะ,ม้ง,กะเหรี่ยงแม่ฮ่องสอน) - ผล ปลี หยวก รับประทานได้(เมี่ยน) - หัวปลี ใช้ประกอบอาหาร เช่น แกง ยา หรือรับประทานสด, ผลสุก รับประทานได้(คนเมือง) - ใบ สับตากแห้งใช้เข้ายาห่มตารับไทลื้อ บารุงร่างกายและผิวพรรณ(ไทลื้อ ผลสุก ประกอบพิธีกรรม - ใบ ใช้ห่ออาหารหรือขนม(คนเมือง) - ลาต้น(หยวก) ใช้เป็นอาหารเลี้ยงหมู(กะเหรี่ยงแม่ฮ่องสอน,เมี่ยน) - เปลือกผล แก้ริดสีดวง - ผลกล้วยสุก แก้โรคท้องผูก ความดันโลหิตสูง คอเจ็บ บารุงผิว รักษาอาการไม่ย่อย ท้องอืดมีกรดมา - ผลกล้วยดิบ แก้โรคท้องเสีย รักษาโรคกระเพาะอาหาร - ต้นและใบแห้ง นามาเผากินครั้งละ ½-1 ช้อนชา หลังอาหาร แก้เคล็ดขัดยอก ใบอ่อนอังไฟจนนิ่ม ใบ กล้วยแก่ปิดรักษาตาอักเสบ - ใบกล้วย แก้ท้องเสีย ห้ามเลือด แก้บิด แก้ผื่นคันตามผิวหนัง - ต้นกล้วย ทากันผมร่วงและกระตุ้นให้ผมงอก - หัวปลี บารุงน้านม ยางจากปลีกล้วยหรือกาบกล้วย รักษาแผลสด และทาแก้แมลงสัตว์กัดต่อยได้ - รากกล้วย แก้ปวดฟัน แก้ร้อนใน แก้ท้องเสีย โลหิตจาง ปวดหัว ปัสสาวะขัด แผลไฟไหม้ น้าร้อนลวก แก้ไข้รากสาด ขับน้าเหลืองเสีย - ดอกกล้วย แก้โรคเบาหวาน ประจาเดือนขัด แก้ปวดประจาเดือน แก้โรคหัวใจ - เปลือกกล้วย แก้ปวดท้องประจา แก้ผิวหนังเป็นตุ่ม และคันเป็นผื่น แก้ฝ่ามือฝ่าเท้าแตก - เหง้ากล้วยแห้ง ตาป่นทาท้องน้อยคนคลอดบุตรทาให้รกลอกภายหลังคลอดบุตร - ยางกล้วย ใช้ห้ามเลือด

74

โรงเรียนบ้านดอนหันนาจาน : ผักพื้นบ้าน ผักพื้นบ้าน หมายถึง พรรณพืชผักพื้นบ้านหรือพรรณไม้ พื้นเมืองในท้องถิ่นที่ชาวบ้านนามาบริโภค เป็นผัก ตามวัฒนธรรมการบริโภคของท้องถิ่น ที่ได้มาตามแหล่งธรรมชาติ จากสวน นา ไร่ หรือ ชาวบ้าน นามาปลูกไว้ ใกล้บ้านเพื่อสะดวกในการเก็บมาบริโภค ผักพื้นบ้านเหล่านี้ อาจมีชื่อเฉพาะตามท้องถิ่น และ นาไปประกอบเป็นอาหาร พื้นเมืองตามกรรมวิธีเฉพาะแต่ละท้องถิ่น นอกจากนี้ พรรณไม้เหล่านี้ยังถูก นามาใช้เป็นยารักษาโรค เป็นเครื่องมือ ในการดารงชีพ เป็นเครื่องแต่งกาย และบางประเภทก็มีประโยชน์ ทางด้านเศรษฐกิจด้วย แหล่งที่มาของผักพื้นบ้าน 1. เทือกเขา ป่าดง ป่าละเมาะ ป่าแพะ ป่าเหล่า เป็นประเภทไม้ป่า ส่วนที่คนนามาบริโภคเป็นผัก มักเป็นยอดไม้ ลูกไม้ หน่อหรือต้นอ่อน 2. ไร่ สวน เช่น พืชผักที่ขึ้นตามธรรมชาติ และพืชผักที่ปลูกแซมตามไร่ข้าว สวนผลไม้ต่างๆ 3. ทุ่งนา หนอง คลอง บึง ส่วนใหญ่เป็นพืชน้าที่มักเกิดเองตามธรรมชาติ 4. สวนครัว ผักริมรั้ว ได้แก่ ผักปรุงรส ผักกินยอด เช่น สะระแหน่ โหระพา ความหลากหลายของพืชอาหารป่าและการใช้ประโยชน์จากชุมชน ผักโขมสวน

รูปที่ 70 ลักษณะผักโขมสวน ชื่อวิทยาศาสตร์ : Amaranthus tricolor L. จัดอยูใ่ นวงศ์ : AMARANTHACEAE ลักษณะ : ไม้ล้มลุกขนาดเล็ก ลาต้นตั้งตรง มีความสูงได้ถึง 1.30 เมตร ส่วนยอดมีขนสั้นปกคลุม เจริญเติบโตได้เร็ว ต้องการความชื้นสูง มีแสงแดดตลอดวัน และชอบดินร่วน ใบเดี่ยว เรียงเวียนสลับกัน ลักษณะของใบเป็นรูปรีถึงรูปไข่ ปลายใบมน ส่วนโคนใบสอบ ขอบใบเรียบหรือเป็นคลื่นเล็กน้อย และใบที่ส่วน ปลายยอดจะมีอยู่หลายสีขึ้นอยู่กับสายพันธุ์ เช่น สีแดงสด สีม่วงแดง สีเหลืองทอง ผลแห้งไม่แตก ภายในผลมี เมล็ดสีดาขนาดเล็กจานวนมาก พบได้ทั่วไปของทุกภาค ส่วนที่นามาบริโภค : ใบอ่อน ยอดอ่อน ลวกรับประทานเป็นผัก ฤดูกาลที่สามารถใช้ประโยชน์ : ทั้งปี

75

มะระขี้นก ชื่อวิทยาศาสตร์ : Momordica charantia L. forma abbreviata (Ser.) W.J. de Wilde & Duyfjes จัดอยู่ในวงศ์ : CUCURBITACEAE

รูปที่ 71 ลักษณะมะระขี้นก ลักษณะ : ไม้เลื้อยล้มลุก มีมือยึดเกาะ ดอกแยกเพศอยู่บนต้นเดียวกัน ลาต้นสีเขียว ขนาดเล็ก มีขน อ่อนประปราย ใบเดี่ยวเรียงสลับแผ่นใบกว้างรูปไข่ถึงรูปไต มีขนนุ่มเล็กน้อย โคนใบเว้ารูปหัวใจ ใบหยักลึกรูป มือ 5-9 หยัก แต่ละหยักรูปไข่กลับรูปไข่เรียวยาวหรือรูปเหลี่ยมข้าวแหลมตัดแคบไปหาโคนปลายแหลมมีติ่ง ขอบใบเว้าเป็นคลื่นซี่ฟัน 5-7 หยัก กลีบบางกลีบช้าง่าย ดอกออกตามซอกใบ ผลรูปร่างคล้ายกระสวย ผิว ขรุขระ ผลสุกสีเหลืองหรือสีเหลืองอมส้มแตกที่ปลายแยกออกเป็น 3 ส่วน เมล็ดสีขาวหรือน้าตาล มีเนื้อสีแดง หุ้ม ผิวมีลวดลายขอบเป็นร่อง ส่วนที่นามาบริโภค : ใบอ่อน ยอดอ่อน รับประทานเป็นผักสด ลวก หรือใสอาหารประเภทอ่อม ฤดูกาลที่สามารถใช้ประโยชน์ : ทั้งปี

76

ผักบุ้ง

รูปที่ 72 ลักษณะผักบุ้ง ชื่อวิทยาศาสตร์ : Ipomoea aquatica Forssk. จัดอยู่ในวงศ์ : CONVOLVULACEAE ลักษณะ : พืชล้มลุกอายุหลายปี ลาต้นกลวง รากออกตามข้อ ใบ รูปสามเหลี่ยม รูปหอกหรือรูปขอบ ขนานแคบ ดอก สีขาว สีชมพูหรือม่วงอ่อน ออกเป็นช่อมี 2-3 ดอก ลักษณะแผ่เป็นปากแตร กลีบเลี้ยง 5 กลีบ ติดกันตรงโคน กลีบดอกเชื่อมติดกันปลายแยกเป็น 5 แฉก เกสรเพศผู้ 5 อัน ติดเหนือโคนกลีบดอก ผล แห้ง แล้วแตก รูปไข่หรือกลม เมล็ดมี 4 เมล็ดพบทั่วไปในเขตร้อน ตามหนองนาคลองบึง ลอยอยู่บนผิวน้า หรือทอด เลื้อยตามพื้นดินชุ่มน้า ส่วนที่นามาบริโภค : ใบอ่อน ยอดอ่อน รับประทานเป็นผักสด ลวก หรือประกอบอาหารประเภทผัก ฤดูกาลที่สามารถใช้ประโยชน์ : ทั้งปี

77

ผักเสี้ยน

รูปที่ 73 ลักษณะผักเสี้ยน ชื่อวิทยาศาสตร์ : Cleome gynandra L. จัดอยู่ในวงศ์ : CLEOMACEAE ลักษณะ : ไม้ล้มลุก สูง 30-15 ซม. ส่วนต่างๆ ของต้นมีขนปกคุลม ใบเป็นใบประกอบมี 3-5 ใบย่อย ใบย่อยเป็นรูปไข่กลับหรือรูปใบหอกกลับ ปลายใบแหลม โคนเรียวสอบ ขอบใบเป็นจักฟันเลื่อยละเอียด มีใบ ประดับจานวนมาก ดอกเป็นดอกช่อที่ปลายกิ่ง จานวนมาก ผลเป็นฝักยาวคล้ายถั่วเขียว สีเขียว เมื่อแก่ เปลี่ยนเป็นสีน้าตาลอ่อน เมล็ดสีน้าตาลแดงปนสีด า ผิวเมล็ดมีรอยย่น มักพบขึ้นเป็นวัชพืชตามท้องไร่ปลายนา ที่รกร้างว่างเปล่าทั่วไป ส่วนที่นามาบริโภค : ทั้งต้นนามาทาส้มผัก ฤดูกาลที่สามารถใช้ประโยชน์ : ทั้งปี

78

แคป่า แคดอกขาว แค่อ่าว

รูปที่ 74 ลักษณะใบและดอกแคป่า แคดอกขาว แค่อ่าว ชื่อวิทยาศาสตร์ : Dolichandrone serrulata (Wall. ex DC.) Seem. จัดอยู่ในวงศ์ : BIGNONIACEAE ลักษณะ : ไม้ยืนต้น ผลัดใบขนาดกลาง สูง 10-20 เมตร ลาต้นเปลาตรง ใบประกอบแบบขนชั้นเดียว ปลายคี่ ออกตรงข้ามกัน รูปไข่แกมขอบขนาน ปลายใบแหลม โคนใบเบี้ยว ขอบใบหยักเป็นแบบซี่ฟันตื้นๆ ดอกเป็นดอกช่อแบบช่อกระจะสั้น ดอกมีขนาดใหญ่ รูปแตรสีขาว ออกตามปลายกิ่ง เมื่อดอกบานจะมีรอย แตกทางด้านล่าง แยกออกเป็นแฉก 5 แฉก ดอกมีกลิ่นหอม บานตอนกลางคืน ออกดอกเดือนมีนาคมมิถุนายน ผลเป็นฝัก แบน โค้งและบิดเป็นเกลียว เมล็ดเป็นรูปสีเหลี่ยม พบตามป่า ตามทุ่ง ตามไร่นา ป่าเบญจ พรรณ พบได้ทั่วไปในเขตภาคอีสาน ส่วนที่นามาบริโภค : ดอก ลวกรับประทานเป็นผัก ฤดูกาลที่สามารถใช้ประโยชน์ : ฤดูร้อนถึงต้นฤดูฝน

79

ผักลิ้นปี่

รูปที่ 75 ลักษณะผักลิ้นปี่ ชื่อวิทยาศาสตร์ : Emilia sonchifolia (L.) จัดอยูใ่ นวงศ์ : ASTERACEAE ลักษณะ : ไม้ล้มลุก ลาต้นตั้งตรง สีเขียวแกมม่วง สูง 10-50 ซม. แตกกิ่งก้านที่โคนต้น ลาต้นปก คลุมไปด้วยขนนุ่มทั่วไป ใบเดี่ยว ออกเรียงสลับ ปลายใบแหลมเรียว โคนใบกว้างเป็นรูปไข่ ขอบใบโค้งหยัก เล็กน้อยหรือหยักเว้า หลังใบเป็นสีเขียวเข้ม ท้องใบสีม่วงแดง ใบที่โคนต้นมีขนาดใหญ่กว่าใบที่อยู่บนยอด ดอก เป็นดอกช่อ มีดอกย่อย 20-45 ดอก ขนาดเล็ก ดอกสีแดงม่วง ผลเป็นผลเดี่ยว รูปทรงกระบอก เปลือกผลแข็ง ผลแห้งจะไม่แตกหรืออ้าออก เมล็ดล่อน สีน้าตาล และมีขนมักขึ้นตามที่ชื้น ทุ่งหญ้าโล่ง หรือขึ้นปะปนกับ วัชพืชทั่วไป ส่วนที่นามาบริโภค : ใบอ่อน ยอดอ่อน รับประทานเป็นผักสด ฤดูกาลที่สามารถใช้ประโยชน์ : ฤดูฝน

80

ผักดอกขิก ดอกขจร

รูปที่ 75 ลักษณะผักดอกขิกและผลผักดอกขิก ชื่อวิทยาศาสตร์ : Telosma cordata (Burm. f.) Merr. จัดอยู่ในวงศ์ : APOCYNACEAE ลักษณะ : ไม้เถาเลื้อย เถามีขนาดเล็กกลมเหนียวมาก สีเขียว แตกใบเป็นพุ่มแน่นและทึบ ใบเดี่ยว ออกตรงข้ามกันเป็นคู่ รูปหัวใจ คล้ายใบโพธิ์หรือใบพลู ขอบใบเรียบ ใบสีเขียว ดอกช่อแบบกระจุกหรือ ออกเป็นพวงๆ คล้ายพวงอุบะตามซอกใบหรือโคนก้านใบ ช่อดอกมีดอกย่อย10-20 ดอก สีเขียวอมสีเหลือง กลิ่นหอม ออกดอกเดือนมีนาคม-เดือนพฤษภาคม ผลเป็นฝักกลมยาวปลายแหลม สีเขียว เมื่อแก่จะแตกออก ตะเข็บเดียว ลักษณะเมล็ดแบน และมีปุยสีขาวติดอยู่ที่ปลายเมล็ด พบได้ทั่วทุกภาค ทั้งป่าดิบแล้ง ป่าเบญจ พรรณ ป่าละเมาะ ป่าเต็งรัง ส่วนที่นามาบริโภค : ใบอ่อน ยอดอ่อน ดอก ลวกรับประทานเป็นผัก ฤดูกาลที่สามารถใช้ประโยชน์ : ใบอ่อน ยอดอ่อน ทั้งปี ดอกฤดูร้อน

81

ผักหนาม

รูปที่ 76 ลักษณะผักหนาม ชื่อวิทยาศาสตร์ : Lasia spinosa (L.) Thwaites จัดอยู่ในวงศ์ : ARACEAE ลักษณะ : ไม้ล้มลุก อายุหลายปี ลาต้นอยู่ใต้ดิน ทอดขนานกับพื้นดิน ชูยอดขึ้นเหนือพื้นดิน มีหนาม แหลม ใบเดี่ยว เรียงสลับ รูปหัวลูกศร ขอบใบหยักเว้าลึกเป็นแฉก รอยเว้าลึกเกือบถึงเส้นกลางใบ มีหนามตาม เส้นใบ ใบอ่อนม้วนเป็นแท่งกลม ปลายแหลม ก้านใบรูป ดอกออกเป็นช่อเชิงลด ทรงกระบอก แทงออกจาก กาบใบ ใบประดับเป็นกาบสีน้าตาลแกมเขียวถึงสีม่วง ช่อดอกสีนาตาล ผลเรียงชิดกันแน่นเป็นแท่งรูป ทรงกระบอก ผลสด หนาและเหนียว ผลอ่อนสีเขียวมีเนื้อนุ่ม ผลแก่สีเหลืองแกมแดง ชอบขึ้นในที่ชื้นแฉะมีน้า ขัง พบตามริมคู คลอง หนอง บึง ส่วนที่นามาบริโภค : ยอดอ่อน ลวกรับประทานเป็นผักสด ฤดูกาลที่สามารถใช้ประโยชน์ : ทั้งปีตามที่ชื้นแฉะมีน้าขัง พบมากในฤดูฝน

82

ลิ้นฟ้า

รูปที่ 7 ลักษณะลิ้นฟ้า ชื่อวิทยาศาสตร์ : Oroxylum indicum (L.) Benth. ex Kurz จัดอยู่ในวงศ์ : BIGNONIACEAE ลักษณะ : ไม้ยืนต้นขนาดกลาง สูง 5-12 เมตร แตกกิ่งก้านน้อย ใบประกอบแบบขนนกสามชั้น ขนาดใหญ่เรียวตรงข้ามแน่นบริเวณปลายกิ่ง ใบย่อยรูปไข่หรือรูปไข่แกมวงรี ปลายใบแหลม ดอกออกเป็นช่อที่ ปลายยอดเป็นกลุ่ม ก้านช่อดอกยาว ตั้งดอกย่อยมีขนาดใหญ่ กลีบดอกสีเหลืองนวลหรือแกมเขียว ส่วนโคน กลีบมีสีม่วงแดง หนา ย่น ดอกจะบานกลางคืน หรือรุ่งเช้า ผล เป็นฝัก รูปดาบแบน ขนาดใหญ่ สีน้าตาล เมื่อ แก่จะแตกตามยาว ภายในมีเมล็ดแบน สีขาวมีปีกบางในประเทศไทยมีการกระจายพบขึ้นได้ทั่วไป บริเวณ ชาย ป่าดิบ ที่โล่งและไร่ร้าง ส่วนที่นามาบริโภค : ฝัก ลวก เผาไฟ รับประทาน ฤดูกาลที่สามารถใช้ประโยชน์ : ทั้งปี

83

อ้างอิง เต็ม สมิตินันทน์,2544. ชื่อพรรณไม้แห่งประเทศไทย. ส่วนพฤกษศาสตร์ป่าไม้ สานักวิชาการป่าไม้ กรมป่าไม้, กรุงเทพฯ. สมพร ภูติยานันต์, 2551. สมุนไพรใกล้ตัว เล่ม 13 : สมุนไพรแต่งสี กลิ่น รส. วิทยาศาสตร์เภสัชกรรม คณะ เภสัชศาสตร์ มหาวิทยาลัยเชียงใหม่. ตุลย์การพิมพ์, เชียงใหม่. สานักงานหอพรรณไม้. (2557). ชื่อพรรณไม้แห่งประเทศไทย เต็ม สมิตินันท์ ฉบับแก้ไขเพิ่มเติม พ.ศ.

2557. กรุงเทพฯ: สานักงานหอพรรณไม้ สานักวิจัยการอนุรักษ์ป่าไม้และพันธุ์พืช กรมอุทยานแห่งชาติ สัตว์ป่า และพันธุ์พืช