საბაკალავრო ნაშრომი: მულტიფუნქციური ხიდი საბა ქობულაძე საბაკალავრონაშრომიწარდგენილიაილიასსახელმწიფოუნივერსიტეტის ბიზნესის,ტექნოლოგიისადაგანათლებისფაკულტეტზეარქიტექტურის ბაკალავრისაკადემიურიხარისხისმინიჭებისმოთხოვნისშესაბამისად საბაკალავრო პროგრამა: არქიტექტურა სამეცნიერო ხელმძღვანელი: ნინო ნადარეიშვილი, მოწვეული პედაგოგი ილიას სახელმწიფო უნივერსიტეტი თბილისი, 2022 წელი
ii
განაცხადი როგორც წარდგენილი სადისერტაციო ნაშრომის ავტორი, ვაცხადებ, რომ ნაშრომი წარმოადგენს ჩემს ორიგინალურ ნამუშევარს და არ შეიცავს სხვა ავტორების მიერ აქამდე გამოქვეყნებულ, გამოსაქვეყნებლად მიღებულ ან დასაცავად წარდგენილ მასალებს, რომლებიც ნაშრომში არ არის მოხსენიებული ან ციტირებული სათანადო წესების შესაბამისად. საბა ქობულაძე 02 11.2021
iii სარჩევი საპროექტო ტერიტორია ....................................................................................................................1 კვლევა თბილისში არსებული ხიდების შესახებ.............................................................................3 მტკვრის სანაპიროს რეაბილიტაციის მცდელობები......................................................................5 ანალოგები ...........................................................................................................................................8 საპროექტო წინადადება/კონცეფცია..............................................................................................17 ბიბლიოგრაფია .................................................................................................................................21
1 საპროექტო ტერიტორია საპროექტო ტერიტორია მდებარეობს ქალაქ თბილისის სამხრეთ ნაწილში, კერძოდ ისან-სამგორის რაიონისა და ფონიჭალის დასახლების კვეთაზე, აღნიშნული საცხოვრებელი უბნები წარმოადგენენ ერთ-ერთ ყველაზე დიდ და მზარდ დასახლებულ პუნქტებს ქალაქის მასშტაბით. უშუალოდ საპროექტო ტერიტორიის არეალზე მიედინება მდინარე მტკვარი და საცხოვრებელ უბნებს ჰყობს ორ ნაწილად (სანაპიროებად) მტკვრის მარცხენა სანაპიროზე მდებარეობს 5 დეკემბრის გამზირი, მოსკოვის გამზირი, აფრიკის დასახლება და წმინდა ბარბარეს დასახლება (ზმკ). ხოლო მარჯვენა სანაპიროზე ზემო ფონიჭალა, ქვემო ფონიჭალა და თელეთის დასახლება. აღნიშნულ უბნებს შორის არ არსებობს არანაირი კავშირი, გარდა არსებული სარკინიგზო ხიდისა, რომლითაც არაოფიციალურად სარგებლობს მოსახლეობა, რაც გაუმართავი ინფრასტრუქტურისა და მოუწესრიგებელი გარემოს გამო დიდ საფრთხეებთანაა დაკავშირებული. უახლოსი ხიდი, რომლითაც ხდება აღნიშნული საცხოვრებელი არეალების დაკავშირება არის ორთაჭალაში მდებარე გულიას ხიდი, რომელიც აღნიშნული დასახლებებიდან საკმაოდ მოშორებით მდებარეობს და მოსახლეობას უწევს ზედმეტი 10 კილომეტრის გავლა იმისათვის რომ მივიდნენ მხოლოდ ამ ხიდამდე. აქედან გამომდინარე ფონიჭალის დასახლება ფაქტიურად იზოლირებული და განცალკევებულია ქალაქის დანარჩენი ნაწილებისაგან, 10 კილომეტრიანი სიგრძის უწყვეტი მოძრაობის სატრანსპორტო მაგისტრალით, რის შედეგადაც დასახლებასთან წვდომა რთული და შეზღუდულია. ამას ასევე ემატება აღნიშნულ არეალში ხიდების არ არსებობა. აქედან გამომდინარე კი აუცილებელია ამ ტერიტორიაზე განხორციელდეს ხიდისა და ხიდების პროექტი, რომელიც დააკავშირებს ერთმანეთთან როგორც უშუალოდ
2 მოსახლეობასა და ადამიანებს, ასევე სატრანსპორტო საშუალებებსაც, რაც ხელს შეუწყობს გადატვირთული სატრანზიტო ნაკადებისაგან ქალაქის განტვირთვასა და სიცოცხლისუნარიანობას შესძენს ორივე სანაპიროს დასახლებებს. კვლევის მეთოდოლოგია: საპროექტო ტერიტორიის შემდგომი დეტალური ანალიზისათვის ჩავატარე კვლევები, რომლებიც მოიცავდა უშუალოდ აღნიშნული ტერიტორიის გარემოს დათვალიერებას, ფოტოფიქსაციას, ლიტერატურული და საარქივო წყაროების მოძიებას, მათ შესწავლასა და ანალიზს. თბილისში არსებული ხიდების შესწავლასა და მათი იდეისა და დანიშნულების გააზრებას. ანალოგიების მოძიებასა და დეტალურ შესწავლას.
მაღალ ნიშნულზე გადის, რაც აკავშირებს მდინარის
მაღალ ნაპირს და არა სანაპიროებს.“ (ბერიძე გოგა ურბანული მეცნიერების გამოყენება თბილისის დეგეგმარებისათვის. თბილისი. 2017, 27) აქედან გამომდინარე ქალაქში ხიდების უმრავლესობა არის მაღალი (აკავშირებენ სანაპიროების მაღალ ნიშნულებს) რის გამოც უშუალოდ სანაპიროები
3 ამ ყველაფრიდან გამომდინარე კი შემუშავებული იქნა ამ კონკრეტული ტერიტორიისათვის საჭირო საპროექტო წინადადება და კონცეფცია კვლევა თბილისში არსებული ხიდების შესახებ თბილისში დღესდღეობით არის 11 ოფიციალური ხიდი, რომელიც აკავშირებს მდინარე მტკვრის სანაპიროების მოსახლეობასა და სატრანსპორტო საშუალებებს, თუმცა მათ შორის მანძილები მკვეთრად განსხვავებულია. რიგ შემთხვევებში კი ქალაქის ყველაზე დიდი დასახლებებისა და მდინარე მტკვრის კვეთაზე ხიდები არ გვხვდება ასევე აღსანიშნავია, რომ თბილისში ხიდების უმრავლესობა აკავშირებს არა უშუალოდ სანაპიროებს, არამედ იმ ადგილებსა და სივრცეებს, სადაც უშუალოდ ქალაქური განაშენიანებაა კონცენტრირებული
„10 ხიდი სანაპიროებზე ბევრად
ისტორიულად თბილისის ქალაქური განაშენიანება მდინარის ნაპირებიდან რამდენადმე მოშორებით მიმდინარეობდა, ხოლო დასახლებები უშუალოდ სანაპიროს სიახლოვეს უკვე შემდგომ პერიოდში გაჩნდა დღესდღეობით ქალაქში მხოლოდ 2 დაბალი ხიდია, რომლებიც უშუალოდ სანაპიროებს აკავშირებენ, ესენია: ორთაჭალჰესის ხიდი და გულიას ხიდი თუმცა ამ შემთხვევაშიც აღსანიშნავია, რომ სანაპიროების დაბალი წერტილების კავშირი ერთმანეთთან არ იგრძნობა და ვერ აღიქმება მოსახლეობის მიერ როგორც მტკვრის ნაპირების კავშირი, მაღალი რკინა-ბეტონის ხელოვნური კალაპოტის გამო, რომელიც გამოჰყოფს მტკვარს ქალაქისაგან
.
ორ
ერთმანეთს ვერ უკავშირდებიან, ამის მიზეზი ისიც არის, რომ
4 აღსანიშნავია ასევე ისიც, რომ თბილისში, ხშირ შემთხვევაში ხიდებთან სანაპიროები და მასთან არსებული გზები გადატვირთულია და მანქანათა ნაკადის მაღალი სიჩქარისა და უწყვეტი მოძრაობის
მტკვრის მიხედვით ვითარდებოდა და აქედან გამომდინარე
დამოკიდებულა აქვთ მტკვართან მოსახლეობას ყოველთვის ჰქონდა პირდაპირი ურთიერთობა მდინარესთან, თუმცა მისი ბეტონის არტახებში მოქცევის შემდეგ ეს ურთიერთობა დაიკარგა და მდინარე განცალკევდა ქალაქისაგან. დღესდღეობით მოსახლეობის უმრავლესობის სურვილია წყალთან ახლოს მისვლა და მდინარესთან კავშირის აღდგენა. ნათელია, რომ თბილისის ცენტრალურ ნაწილში მტკვრის სანაპიროსთან მიახლოება და წყალთან ურთიერთობა თითქმის შეუძლებელია. ამჟამად თბილისში გვაქვს მხოლოდ 2 ადგილი, სადაც მტკვრის სანაპირო შემორჩენილია ბუნებრივილანდშაფტური სახით და მდინარესთან მიახლოების საშუალებას იძლევა. ესაა
გამო სანაპიროები ემსგავსება მაგისტრალებს, სადაც ნაკლებადაა ქვეითთა ადგილი და მსგავსი ტერიტორიები აღიქმება, როგორც მხოლოდ და მხოლოდ 2 ნაპირის გადაკვეთის ადგილი. ისტორიულად ქალაქი თბილისი სწორედ
ამ ქალაქში მცხოვრებლებსაც განსაკუთრებული
5 დიღმის ჭალების ტერიტორია და ორთაჭალა-ფონიჭალის სანაპიროს მონაკვეთი (საპროექტო ტერიტორია). მტკვრის სანაპიროს რეაბილიტაციის მცდელობები თანამედროვეობაში მტკვართან არქიტექტურულ-სივრცული კავშირის აღდგენის არაერთი მცდელობა იყო, ამისათვის განხორციელდა რამდენიმე კონკურსი და ტენდერი. ერთ-ერთი ასეთი ტენდერი გამოცხადდა 2019 წლის 10 მაისს, რომელიც მოიაზრებდა იუსტიციის სახლთან (ტერიტორია ბარათაშვილის ხიდიდან მშრალ ხიდამდე) და რიყის პარკის მიმდებარე ტერიტორიაზე სარეკრეაციო სივრცეების შექმნას, რაც ხელს შეუწყობდა მდინარის ჩართვას ქალაქის ცხოვრებაში აღნიშნულ ტენდერში მონაწილეობა მიიღო და საკუთარი პროექტი წარადგინა ოთხმა პრეტენდენტმა, ესენი იყვნენ: შპს „ჯორჯიანჰაუსი“, შპს „არტსტუდიო-პროექტი“, შპს „კარკასი“ და შპს „ელისო სულაკაური“.
6 „ჯორჯიანჰაუსის“კონცეფციის ერთ-ერთი მთავარი იდეა იყო, რომ მტკვრის სანაპიროს აღნიშნული ნაწილები დაეტვირთათ სატრანსპორტო ფუნქციით და ამით ხელი შეეწყო სანაპიროების ერთ სივრცედ გაერთიანებას. ასევე ამისათვის მათ ჩამოაყალიბეს საფეხმავლო ხიდის იდეა-კონცეფციაც, რაც ხელს შეუწყობდა საზოგადოების უსაფრთხო გადაადგილებას ნაპირებს შორის, თვითონ ხიდი იყო მინიმალური და ადაპტირებული როგორც ფეხით მოსიარულეთათვის, ასევე შეზღუდული შესაძლებლობების მქონე პირებისათვის. „არტსტუდიო-პროექტის“ესკიზი გულისხმობდა მტკვრის, როგორც ქალაქის ურბანული გამაჯანსაღებლის ფუნქციის მინიჭებას, რაც შექმნიდა ჯანსაღ გარემოს საზოგადოებისათვის, სიმწვანეს მდინარის სანაპიროებზე, მეტ საფეხმავლო ბილიკებს. მათი თქმით ეს ასევე მოიზიდავდა ტურისტებს. მათ პროექტში მოცემული ტერიტორია დაყვეს შემდეგ ზონებად: ART FAIR, PARKOUT, ART BRIDGE, HARBOUR, RIKE WATERFRONT, რისი საშუალებითაც უნდა შექმნილიყო სანაპიროების კომპოზიციური, ერთიანი იერსახე და ხასიათი.
7 ხოლო შპს „ელისო სულაკაურის“ ჯგუფმა წარმოადგინა ტენდერის გამარჯვებული პროექტი აღნიშნული პროექტი თავის თავში გულისხმობდა მტკვრის სოციალური ფუნქციის აღდგენასა და მდინარის ქალაქთან ხელახლა დაკავშირებას. აქ განხილული იყო მდინარე მტკვრის ჩართვა ქალაქის რეკრეაციულ, ტურისტულ და კულტურულ სეგმენტში. დაიგეგმა ღია სპორტული მოედნების მოწყობა წყლის პირას. პროექტი მოიცავს კინოთეატრს, საკონცერტო სივრცეს, ღია პერფორმანსის სივრცეებს და ა შ დედაენის ბაღის მიმდებარე ტერიტორიაზე მტკვრის სანაპიროზე ჩაიხსნებოდა რკინა-ბეტონის ჯებირები და მოეწყობოდა ჩამოსაჯდომი საფეხურები ასევე გათვალისწინებული იყო ნავსაყუდელების/ნავების გაჩერების ადგილის მოწყობა, რათა არსებული ნავები არ ყოფილიყო ქაოტურად განლაგებული სანაპიროს ტერიტორიაზე და წყალზე გადაადგილება არ დამსგავსებოდა ავტომაგისტრალებზე გადაადგილებას როგორც წინა პროექტებში, აღნიშნულშიც გათვალისწინებულია ფეხით მოსიარულეთა გადაადგილების უზრუნველყოფა და შესაბამისი ბილიკების მოწყობა, როგორც საფეხმავლო, ასევე ველობილიკები რაც საშუალებას იძლევა, რომ არა მარტო აღნიშნული სანაპიროებზე, არამედ ქალაქის მასშტაბით
ცხოვრების წესს. ასევე გათვალისწინებული იყო რიყის პარკის მიმდებარე ტერიტორიაზე ჯებირების ჩახსნა და ამ ტერიტორიაზეც მსგავსი საფეხურების მოწყობა და მიმდებარე არეალის გამწვანება, რათა მნახველი ჩამომჯდარიყო საფეხურებზე და წინ გადაშლოდა გამწვანებული სივრცისა და ძველი თბილისის ხედები, ეს კი აღნიშნულ ადგილს ქალაქში უფრო მეტ პოპულარობას შესძენდა.
მთელ სანაპირო ზოლზე მოეწყოს ველობილიკები, რაც ხელს შეუწყობს და გაავრცელებს საზოგადოებაში ჯანსაღი
8 ანალოგები • დასახელება: 11th street bridge park • მდებარეობა: აშშ, ვაშინგტონი, მდინარე ანაკოსტია • წელი: მიმდინარე 11th bridge park წარმოადგენს მულტიფუნქციური, ურბანული ხიდის პროექტს, რომელიც განკუთვნილია არა მხოლოდ გეოგრაფიული არეალების დასაკავშირებლად, არამედ საზოგადოებრივი შეხვედრებისა და თავშეყრის სივრცეების შესაქმნელად მასზე განლაგებულია საგანმანათლებლო სივრცეები, სარეკრეაციო სივრცეები, სათამაშო მოედნები, კაფე, სკვერი, კანოე და სხვა სივრცეები. პროექტში გათვალისწინებული იყო ძველისა და ახლის შერწყმა, კერძოდ კი ძველი სატრანსპორტო ხიდის საყრდენ სვეტებზე გადაწყდა ახალი საფეხმავლო ხიდი მოწყობა, რათა ორი სანაპიროს მოსახლეობისათვის შექმნილიყო ურთიერთკავშირის შესაძლებლობა და რათა არსებული საავტომობილო ხიდის კონსტრუქცია არ დარჩენილიყო უფუნქციოდ და მისთვის მიენიჭებინათ ახალი დანიშნულება.
9 ტერიტორიის ანალიზი დასავლეთ და აღმოსავლეთი სანაპიროები CAPITOL RIVERFRONT - ANACOSTIA განაშენიანება: ფორმალური - არაფორმარული ინდუსტრიული ნაგებობები - გამწვანებული სივრცე ავტოსაგზაო შემთხვევები ტემპერატურა ზაფხულის განმავლობაში ხედი ღირსშესანიშნაობებზე არსებული სივრცეების შეკავშირება ფუნქცია და კონცეფცია აკავშირებს განსხვავებულ სანაპიროებს ერთმანეთთან ხიდი აერთიანებს ისეთ მახასიათებლებს, რაც თითოეულ მხარეს აკლია მოსახლეობის საჭიროებებზე მორგებული სივრცეების მოწყობა წარმოიქმნება ფიზიკური და მეტაფორული კავშირი
10 ურთიერთკავშირის, გადაკვეთის სივრცე
11
12 24/7 Habitable Bridge for Seville, Spain მდებარეობა: სევილია, ესპანეთი არქიტექტორი/კომპანია: Yrat Khusnutdinov & Zhang Liheng წელი: 2012 მულტიფუნქციური ცენტრი, რომელიც გაახანგრძლივებს ესპანეთის ქუჩის ცხოვრებას/STREET LIFE 24/7 ხიდს ერთ ნაპირზე ესაზღვრება მედიათეკის, რომელიც ინტეგრირებულია პროექტში, ხოლო მეორე მხარეს თამბაქოს ქარხნის შენობა, სადაც პროექტის მიხედვით დაგეგმილია მისი ხელახლა კონფიგურაცია, რაშიც იგულისხმება პიაცასა და 450 ადგილიანი აუდიტორიის მოწყობა არსებული შენობის პროექტში ინტეგრირებით იქმნება ძველი და ახალი ურბანული ქსოვილების ნაზავი, რაც დამახასიათებელია ამ ტერიტორიისთვის, სადაც ხვდება შუა საუკუნეებისა და თანამედროვე სევილია.
• საგამოფენო სივრცეები
• სცენა პერფორმანსისათვის
13 განკუთვნილია არა მხოლოდ დღესასწაულებისათვის და კულტურული ღონისძიებების ჩასატარებლად, არამედ ესაა დამიანთა ყოველდღიური ურთიერთობების ადგილი განთავსებულია: • შეხვედრების ადგილი/ღია სივრცე • ბიბლიოთეკა • მუზეუმი • ღამის კლუბი
• საბავშვო მოედანი • კვების ობიექტები • სავაჭრო ადგილები
ხიდს აქვს ორი ფენა
ბუნებრივი საფარი, მცენარეები და ეს სივრცე წარმოდგენილია როგორც დასასვენებელი პარკი/სკვერი, ხოლოდაბალი ფენა (სართული) მოქცეულია ხელოვნურად შექმნილ ჩრდილში,რაც ხელს უწყობს, რომ აქ განთავსდეს საზოგადოებრივი სივრცეები.
(სართული), ზედა ფენაზე განთავსებულია
: Ali Khaled Elewa, Mostafa Ahmed Zakaria, Sherif Khaled Abdelkhaleq, Hoda Essam Abdelmawla, Ebtisam Elgizway
14 • მდებარეობა: კაირო, ეგვიპტე • არქიტექტორები
•
• წელი: 2020
სიგრძე: 200 მეტრი
15
სივრცეები. 6 სტრუქტურული ელემენტი ზრდის კავშირს შიდა და გარე სივრცეებს შორის, ასევე უზრუნველყოფს ბუნებრივ ვენტილაციასა და განათებას
სამ სართულიანი ხიდი. მესამე სართული მოქმედებს როგორც ურბანული პარკი მდინარეზე. ქვედა სართულებზე განთავსებულია რეკრეაციული, კომერციული, კულტურული, ადმინისტრაციული და სოციალური
16
17 საპროექტო წინადადება/კონცეფცია ყველაფერი ზემოაღნიშნულიდან გამომდინარე ნათლად შეგვიძლია დავინახოთ, რომ დღესდღეობით ხიდები არ წარმოადგენენ მხოლოდ დამაკავშირებელ კონსტრუქციას გეოგრაფიულ არეალს შორის, არამედ მათ შეუძლიათ შეითავსონ სოციალური დამაკავშირებლის როლი ტიპიური საავტომობილო ხიდისგან განსხვავებით მულტიფუნქციური ურბანული ხიდი ემსახურება ფეხით მოსიარულეთა მოძრაობას, ამიტომ იგი უნდა აკმაყოფილებდეს მათთვის უსაფრთხოებისა და კომფორტის პირობებს. ასევე აღსანიშნავია, რომ ადამიანები ხიდზე უფრო ნელა გადადიან ვიდრე მანქანები, აქედან გამომდინარე მათ პირდაპირი კონტაქტი და შეხება აქვთ სტრუქტურასთან და საჭირო ხდება საინტერესო ესთეტიკური გადაწყვეტილებების მიღებაც. ხიდი და მის გარშემო არსებული ტერიტორია
, გარე აქტივობებისა და ადამიანთა შორის ურთიერთქმედების სივრცეებს. აქედან გამომდინარე კი საზოგადოების
გარკვეულ ემოციურ და სოციალურ კავშირს იმ კონკრეტულ ადგილთან, ხშირ შემთხვევაში კი ისეც ხდება, რომ ურბანული ხიდი მრავალ ქალაქში ყველაზე მნიშვნელოვან ინფრასტრუქტურად იქცევა ხოლმე.
შეიძლება იყოს ბნელი და არასასურველი სივრცე, რომლის თავიდან აცილების მიზნით ხალხი შემოვლითი გზით იმოძრავებს, ან შეიძლება იგი იყოს სოციალური დამაკავშირებელი სხვადასხვა დასახლებებს შორის, რომელიც წარმოქმნის საზოგადოებრივი თავშეყრის ადგილებს
ცნობიერებაში მსგავსი ხიდები წარმოქმნიან
18 საპროექტო წინადადება: როგორც ავღნიშნეთ საპროექტო ტერიტორია რამდენიმე დასახლების კვეთაზე მდებარეობს, თუმცა მიუხედავად მათი ახლო მდებარეობისა ისინი მაინც იზოლირებულები და განცალკევებულნი რჩებიან ერთმანეთისაგან. საპროექტო ტერიტორიაზე არსებული გარემო იძლევა იმის საშუალებას, რომ აქ განხორციელდეს მულტიფუნქციური საფეხმავლო ხიდისა და სატრანსპორტო ხიდის პროექტები, რომლებიც ნამდვლიად ესაჭიროება ამ არეალს ასევე შერჩეული საპროექტო ტერიტორიიდან გამომდინარე იქმნება შესაძლებლობა რომ ბუნებრივი რელიეფის საშუალებითა და გამოყენებით განხორციელდეს უშუალოდ მდინარისა და მოსახლეობის კავშირის აღდგენა და წარმოიქმნას ურბანულ-არქიტექტურული მისვლა წყალთან. მდინარე დაუბრუნდება ქალაქს და აქედან გამომდინარე მტკვარს აღუდგება თავის ისტორიული, კულტურულ-სოციალური ფუნქცია. ტერიტორიის დადებითი მხარეები არის რომ იგი მდებარეობს დასახლებული პუნქტების გადაკვეთის ადგილას, წარმოადგენს სარეკრეაციო ზონას, მდინარე მტკვარს გააჩნია თავისუფალი კალაპოტი და სანაპიროს ბუნებრივი რელიეფი
19 უარყოფით მხარეებად შეიძლება ჩაითვალოს ის, რომ ტერიტორიაზე არის იზოლირებული საცხოვრებელი უბნები, გაუმართავი ინფრასტრუქტურა, აუთვისებელი სივრცეები, მოუწესრიგებელი სანაპირო და შეზღუდული მისაწვდომობა. აღნიშნული უარყოფითი მხარეები პროექტის განხორციელების შემთხვევაში შეიძლება გადაიქცეს შესაძლებლობებად და დადებითი გავლენა იქონიოს ქალაქზე, ასეთ შესაძლებლობებად შეიძლება ჩაითვალოს, მდინარისა და ქალაქის კავშირის აღდგენა, დასახლებული პუნქტების ერთმანეთთან დაკავშირება, ქვეითებისთვის უსაფრთხო გარემოს მოწყობა, ქალაქის განტვირთვა ზედმეტი სატრანზიტო ნაკადებისგან. ამ ყველაფრიდან გამომდინარე კი ნათლად იკვეთება პროექტის ძირითადი მიზნები და დანიშნულებები, ესენია: სოციალური, ურბანული, სატრანსპორტო და კომერციული.
20
- დაკარგული სიგრილე. (22 ივნისი) https://www.radiotavisupleba.ge/a/31319138.html (23. 11. 2021) 3. შპს „GeorgianHouse“. 2019. მტკვრის სანაპიროს დიზაინი. https://tenders.procurement.gov.ge/public/library/ (20. 11. 2021) 4. შპს „არტსტუდიო პროექტი“. 2019. მტკვრის სანაპიროს ახალი სიცოცხლე https://tenders.procurement.gov.ge/public/library/ (23. 11. 2021)
5. შპს „ელისო სულაკაური“. 2019. ქ.თბილისი, მტკვრის მიმდებარე ტერიტორიის დიზაინის კონცეფცია.
https://tenders.procurement.gov.ge/public/library/ (23. 11. 2021)
6. საქართველოს ეროვნული არქივი. 2017. თბილისი ურბანული ცვლილებები. (22. 08) https://archive.gov.ge/ge/2017-1/tbilisi-urbanulitsvlilebebi-1 (10. 11. 2021)
7. Stouhi, Dima. 2021. OMA / Jason Long Reveals New Images of 11th Street Bridge Park in Washington D.C. ( 30. 09) https://www.archdaily.com/969380/ (05. 11. 2021)
8. Furuto, Alison. 2012. Seville 24/7 Center Proposal / Ayrat Khusnutdinov & Zhang Liheng. (13. 12) https://www.archdaily.com/302077/ (07. 11. 2021)
9. Five Egyptian architects won Rifat Chadirji Prize 2020- Living pedestrian bridge over the Nile. (02. 05. 2021) https://amazingarchitecture.com/bridge/ (07. 11. 2021)
21 ბიბლიოგრაფია 1. ბერიძე, გოგა. 2017 ურბანული მეცნიერების გამოყენება თბილისის დეგეგმარებისათვის. არქიტექტურისადაქალაქთმშენებლობის თანამედროვეპრობლემები, სამეცნიერო–ტექნიკური ჟურნალი №7.
3266. 2. რეხვიაშვილი, ჯიმშერ. 2021. მტკვირსპირული
2233-