Demanifestatie'Deventerindustriëlein verleden,hedenen toekomst'in mei 2000waseen groot succes.Ruim drieduizendpersonenuit Deventeren erbuitenhebbendeelgenomen aandeactiviteitenin diemaand.DeStichtingIndustrieelErfgoedheeftweervan zich laten spreken.DeS.LE.D.rvordtsteedsmeeralsgesprekspartnervan gemeentenen bedrijfsieven gezienalshet gaatom behoud en herbestemmingvan industrieelerfgoed.Detoekenningvan deStockvischAwarddoor deRotaryClub DeventerNoordén eengrotegitl (fl. 10.000,-)van Vaessen-Schoemaker BeleggingenBVzijn ook eenduideliikesteunvoor onswerk.
Themavan dit numrner van Nijvertiid iswater.
Waterblijft onsverwonderen.Het isnodig voor alleieven,maarvies waterkan ook levensbedreigendziin. Het wateruit pompen en putten in l)eventerwasal heellangvan slechtekwaliteit. Degrond in de stadwasernstigvervuild door mestvaaltenen lekkendebeerputten.Vóór debouw van dewatertorenin het Nieuwe Plantsoenen de aanlegvan waterleldingenin de stratenis erveertigjaargepraatoverhet drinkwaterprobleem.Toenduidelijk werd dat goedwaternodig is om ziektesalstyfusen pesttevoorkomen,ziin erveelplannengemaaktom dekwaliteit van het drinkwaterteverbeteren.In 1893kwam eruiteindelijk toch eenwatertorenen eenwaterleiding,40 jaarna Amsterdam.Waterbleefkostbaar:in het beginvan detwintigsteeeuwwerdendehuurders van eenwoningbour,lwerenigingkort gehoudendoor zeeenkraanboven dekeukengootsteente onthouden. Het enigetappunt in huis werd in de bijkeukenaangelegdl GraagJbedankik tenslottedeWMC)voor degegeven financiële bijdrage voor deze uitgave Ik wens u veel leesplezier toe.
Gils van Elk.voorzitter
De stichting Industrieel Erfgoed DeventeÍ, kortweg SlEDgenoemd, isopgericht in iuli 1995.
Doel is het behoud van industrieel erfgoed in Devenler en omgeving. Ons werkgebied omvat de gemeenten Bathmen, Deventef, Diepenveen, Corssel,Holten, Lochem, Olst, Raalteen Voorst.
Cegevens vastleggen, historischonderzoek doen en daarover publiceren zijn belangrijke onderdelen van ons werk.
We organiseren excursies,bijeenkomsten en lezingen en geven adviesop het gebied van hergebruik van industrieel erfgoed.
Natuurlijkzetten we ons in voor hergebruikvan monumenten van bedrijÍ en techniek.
Voor het uitvoeren van deze activiteitenhebben we een proiectgroep Behoud en twee werkgroepen gevormd: de werkgroep Onderzoek en de werkgroep Publiciteit.
Kortomr een actieve club met enthousiaste vrijwilligefs die zich inzetten voor het industrieelerfgoed in Deventer en omgevi ng.
Voor meer informatie kunt u onze brochure aanvragen, bel (0570) 641 I 51 oÍ mail info@sied.nl.
U kunt ook onze Internetside bezoeken: ww.sied.nl
'-
UIITWERFWAÏERÏURElI
Eind negentiende eeuw werd het belang van een goede drinkwatervoorziening voor de volksgezondheid ook in Deventer ingezien. Het
Cemeenteliik Hogedruk Waterleidingbedrijf werd in I 890 opgericht.
Vanwege de druk die nodig isom het water bij de aÍnemers te krijgen was de bouw van een watertoren noodzakelijk.
De toren issamen met het pomp- en Íiltergebouw in 1892 gebouwd naar ontwerp van stadsbouwmeester J.A.Mulock Houwet
De watertoren isvoorzien van een lntze-reservoirmet een inhoud van 500.000 liter. Het Intze-reservoiris genoemd naar de Duitse hooglefaar
Otto Intze die in 1883 een vat met een holle bodem ontwikkelde. Deze voorkwam het doorhangen van de bodem en maakte een smallere schacht mogelijk.
De waterleidingwerd in 1893 in gebruik genomen met 340 aansluitingen. Het Cemeenteliik WaterleidingbedrijÍ is later overgegaan in de Waterleiding Maatschappij OverijsselNV(WMO).
De WMO geeÍt in 1995 het Olster aannemersbedrijf Bosch opdracht de toren voor een aanneemsom van 1,3 miljoen te restaureren."Een vootr beeldige restauratie" volgens de RijksdienstMonumentenzorg.
Striidom kwaliteitvan Deventer drinkwater
Wat moesten we lachen, toen kroonprins Willem Alexander in eenvan zijn eerstegÍoteinterviewsaankondigdedatztjn persoonlijke belangsteilinguitging naar'watermanagement'.Ennu, eenpaarjaar laterstaathet onderwerpzo hoog op de agenda,dat ereenwereldconferentieaangewijdisen dat'water' het officiêlethemavan het Monumentenjaar2000 isgeworden.Tijd om onsook eenste verdiepenin deontwikkeiing van 'het water'in Deventeï,in het bijzonderdedrinkwaterontwikkeling.Het drinkwaterdat men in Deventeroppompt komt van ondereenvelemetersdikkekleilaag.Die laagzit zeker40 tot 80 meteronder deoppervlakte.Het opgepomptewaterzit nog eenstuk dieper,op zo'n 130meter.VolgensdeWaterleidingMaatschappiiOverilssel (WMO) ishet Deventerwaterhoogbejaard:uit onderzoekisgeblekendat onsdrinkwater ongeveer20.000jaaroud is,maardat proef jeerniet vanafl
Drinken uit grachten en sloten
Die kwaliteit is niet altiid zo goedgeweest.Integendeel,in het tweede deelvan denegentiendeeeuwwasde kwaliteit,maarook dekwantiteit van het Deventerdrinkwatereenbron van voortdurendezorg.Degrote choiera-epidemieênvan 1848,1855en 1865veroorzaaktenin nederiand grotesterfteonderdebevolkingen men begonzich ernstigezorgen te makenovermogelijkeziekteveroorzakersbinnen destadsmuren.
Oorspronkelijkconcentreerdedeaandachtzich op de sterkvervuildeen stinkendebinnengracht.Snel bleekechterdat ook dedrinkwatervoorzieningin die tijd niet bevorderlijkwasvoor devolksgezondheid. Door middel van betrekkelijkondiepeopenbareen particuliere pompen werd het waterdoor de Deventenarenopgepomptuit grachten,sloten en putten. Maarhet stadslevenhield weinigrekening met hygiëne:veelboerderijenmet mesthopenen beerputtenen overde stadverspreidook eenaantal
l ó a ó q ó E. I vervuilendebedriiven. Het gevolg:sterkverr,'uilendegrond en grondwater. Het wasgeenwonder datbesmettelijkeziektenalscholeraen tyfusvia diebron werdenverspreid.Eenin 1867door het scheikundiglaboratorium van deHogereBurgerschooluitgebrachtrapportbevestigdedat het met de kwaliteitvan het drinkwaterslechtgesteldwas.Het stadsbestuur zocht permanentnaarmogelijkhedenom verbeteringte brengen. Uitbreidingvan het aantalpompen en spreidingoverdegroeiendestad. Sluitingof verplaatsingvan ven'uilendebedrijvenzoalsdehuidenzouterij van M.L.Oppenheimen Co.in deSmedenstraaten dehuidenzouterij van Noach.Maarook zagmen meertoeop de hygiëne,zoalsdoor iaarliiksecontroleop de scholenen door deverantwoordeliikheidvoor de controlete concentrerenbij deopzichtervan het Íeinigender straten.
Eenverantwoordelijkheid,waarvooÍhij met 100guldenper jaarwerd gehonoreerd.Maarde situatieverbeterdenauwelijks.
Vroege visie op water
In 7874 komt men tot deconclusiedat eigenlijkallepompen zouden moetenworden afgekeurd.Eendoor deherenBeltmanen BrouweruitgebrachtÍapport omtrent het drinkwaterin Deventergeeftdrievoorstellen terverbetering:regenwaterverzamelenin putten, eendrinkwaterleiding aanleggenof zodanigdiepeputten boren tot men goeddrinkwater heeft.Devoorkeurvan de Gezondheidscommissiegaatuit naar oplossingdrie:diepereputten. Deeersteoplossingvindt men niet praktischen bovendienzljn deDeventenaÍengewendom grondwaterte drinken, diewillen geenregenwater.Aanlegvan eendrinkwaterleiding wordt geÍoffen door het overbekendeoverheldsargument:te duur. Uiteindelijk legthet collegein 1875eendrietalaltematievenaanderaadvoor: - het rapportBeltmancs.:eenvoorsteltot het makenvan zesputten met iizerenpiipen met verschillendediameters.
- eenvoorstelvan debrandmeestersom eenreservoirte makenin de Bergkerktoren,dit tevullen met wateruit devlakbijgelegenVetkolken dit water door middel van eenleidingnetteverdelenoverdestad. Uiteraardten behoevevan het brandblussen.
Verreweghet meestinteressantis het derdeplan: datvan destadsbouwmeesterIr.W. C. Metzelaar. Niet alleenvanwegedevoorgesteldeoplossingen devisiedie daaruitspreekt,maarook vanwegede marketingstrategiediehii toepast:eenvoudigtaalgebruik, voordelenvan het eigenplan afwegentegenjuist de nadelen van andereplannen, deoverheid onder druk zettenmet eensoort rampenscenaÍiovoor devolksgezondheid en eeuwigeroembij de zusterstedenin het vooruitzicht stellendbij aanvaardingvanzijn avant-gardistischplan.
Na eensombereen sobere opsomming van debestaandeof teverwachtenknelpunten bij de teverwachtenontwikkeling van het drinkwater(teweinig en te slecht),het wateÍvoor dehuishouding (degroteafstandvan huis naarput belemmertde broodnodigezindeliikheid),bluswater("Niettegenstaandede wakkerheidvan de Deventer brandweeris het onmogelijk om binnen eenkwartierna aankomst eenenigszinsflinke toevoeÍ van watertot het brandend gebouwte krijgen") en waterten behoevevan devolksgezondheid
(zodatderiolen ook eensdoorgespoeldkunnen worden)stelthij vervolgensvast, dat oplossingvoor deproblemen niet gevondenkan worden in het slaanvan meerderewelputten. Eendureoplossingvoor dekorte termijn. "De tiid ismijns inziens zelfsniet veÍremeeraf,dat de eischenderopenbarehygiëne radicaleverbeteringdaarvan gebiedendzullen worden!" Zijn oplossing:het wateruit het OveriisselsKanaalen de Schipbeekhalen,filteren en oppompenin eendaarvoorte bouwenwatertorenaande Snipperlingsdiik.Dedistributie kan geschiedenvia eenpijpleidingstelseldoor destad,"waardoor het wateralshet warevóór iederewoning wordt gebracht." Metzelaargaatuit van eenstad van 30.000inwoners.Door middelvan hoogtereservering(44 meter)wordt het mogeliik het waterin alledelenvan de stad tot 20 meterboven de straatte brengen.Voldoendevoor de brandweer,die ook nog brandputten en standpiipenkrijgt. Cijfermatiggezienkan het voorstelvertaaldworden in: kosten
aanleg315.000,-,jaarlijkse lasten29.075,-enopbrengst door gebruikersiaarlijks 26.000,-.Hij illustreerdeher voorstelmet uitgeweÍkte tekeningen.Natuurliik wordt ereencommissie ingestelden die adviseert: ééndiepeput makenop de Brink.Wegvisie,vooruilein-
HEET \MATER
DIRECT UIT DE WÀTERLEIDING VÀNAF / 38.IN WERKING TE ZIEN
delijk tien jaar.Maarhoe diep men hier ook boort, de resultatenblijven uit. Het experimentmet de Brinkpomp wordt afgeblazenen dediscussiebeperkt zich dekomendejarenweertot verbeteringen uitbreiding van het bestaandepompenstelsel.
Aanleg van een leiding
In 1883ontdekt dr.Kochde langgezochtecholera bacterie.Hierdoorkon deziekteverwekkerworden geïdentificeerden komt dewaterzuiveringletteriilk in eenstroomversnelling.Ook decommercieruikt haar kansen in 1884volgt eenaanvraagvan dehr. Schomerusuit Rotterdamom eenhoogdrukwaterleiding te mogen explolterendoor wateruit deIJsselte
gebruikenweerenigeberoering. De aanvraagwordt afgewezen wantdeGezondheidscommissie vindt wateruit de lJsselongeschikten deraadsteltvastdat het eigenbelangvan deheer Schomeruserggroot isomdat hij bovendienleveranciervan de ijzerenpiipen is.Ook deconcessieaanvraagvan eenLondense companywerd afgewezen.De verschillendeconcessieaanvragenvan derdendoet deraad besluiteneenCommissiein te stellennaardemogelijkheidom in Deventerte komen tot een drinkwaterleidingen naarde wiizevan exploitatiedaarvan.De commissieGrunerdringt in haar Íapport van 12oktober 1889bii B&W aanop aanlegvan een waterleiding.In 1890besluit men tot deaanlegvan het net en in 1892kan debouw van de huidigewatertorenop éénvan de hoogstepunten bii de Klinkenbeltskolk, beginnen.Het ontwerp isvan de stadsbouwmeesterJ.A.Mulock Houwer,de bouw wordt gegundvoor een bedragvan 33.836,-aanG. Peteri Cz.Deingebruiknameis op 1 augustus1893met 848aansluitingen. Om debron te beschermen ontwierp Springerin 1915 speciaalhetpark'Het Nieuw Plantsoen'.De volgendejarenis het beleidgerichtop vergroting vanhetaantalaansluitingenen afbouwenvan het aantalpom-
pen. Grootverbruikersalsspuitwaterfabrikantenen melksliiters krijgen eenverplichteaansluiting op dewaterleiding.In de bouwverordening wordt verplichte aansluitingvan nieuwbouw woningen opgenomen.In 1909ontvangeneigenarenvan verdachtepompen deorderhun pomp buiten werking te stellen en dewoning aante sluitenop deleiding.Ook dekwaliteit van het waterwordt stelselmatigverbeterd.In 1939ishet aantalaansluitingen uitgegroeidtot 10.890 en het gebruikvan waterper inwonergestegentot 36 m,per jaar.Dat stadsbouwmeester Metzelaarin 1875eenheldere visiehadop desterkegroeivan het watergebruikblijkt uit deciifersvan de WMO over 2000 waaruitbliikt, dat het gemiddeldewaterverbruikperpersoonper daggesteldkan worden op 128 liter.
Visiewordt niet altiid tijdig gewaardeerd.
Bron nenonderzoek
De tekst in dit nummer isvan Cé Kelqerman. Hij heeÍt daarbij o.m. de volgende bronnen geraadpleegd:
- Cemeente archief Deventer
Fotomateriaal: met dank aan gemeente archieÍ en de hr. van Oldeniel.
