In het vorigenummer heeftderedactieaandachtbesteedaandegeschiedenisvan de Deventerdrukkerijenin deperiode1870tot 1920.Datverhaalkrijgt nog eenkeertleeen vervolg.Want overdedrukkerstadDeventerisook overdeperiodedaarnaveelte vertellen Dat houdt u dusnog tegoed.
Dit themanummer volgt eenzelfdegedragslijn.Het beginpunt ligt dit keerzelfsin de (late)middeleeuwen,vervolgenswordt de ontwikkeling gedurendede eerste industriëlerevolutievanaf 1850geschetst.De aanleidingvormde het plan dat we hebbenopgepaktom degeschiedenisvan de Konínkiijke Auping te gaan beschrijven.Daaroverzalin het naiaar2008eenboekverschijnen.Dat wordt danhet 2eboekdatwein deserieoverdegeschiedenisvan Deventerbedrijven gaanuitbrengen.Het eersteboekAnkersmit,100iaarkatoenin Deventerwas eengÍoot succes.Voor dit boekbestaatervanuit het heleland belangstelling, zelfsook vanuit Belgiëkomen erbestellingenbinnen. Voor wie het boeknog niet in het bezitheeft.Het isnog steedsverkrijgbaar!
Inmiddelsisereenprojectgroepgevormden is ereenstartgemaaktmet het bronnenonderzoekvoor Auping. Daarbijkan ergebruikworden gemaaktvan de voorstudiedie erdoor dewerkgroepProjecten,Inventarisatieen Documentatie (PID)isverricht naardevroegeperiodevan demetaalindustrie.Deweerslagdaarvan treft u in dit nummer aan, Door debeperkteruimte diebinnen het kadervan dit bulletin beschikbaaris,moestde redactieeenkeuzemakenvoor eendrietalbedriiven.
Koninklijke Auping isdaarvanhet enigedat nog bestaat.Op 8 novemberj.l. hebbenvrijwilligersen donateursvan deSIEDeenbedriifsbezoekaanAuping gebracht.Opvallendwas denog veelvoorkomendeambachtelijkearbeidnaastde inschakeiingvan demeesthoogwaardlgeproductiemiddelen,waarondereenschuurroboten eengeautomatiseerdelakstraat.
Het productieprocesroeptnog herinneringenop aanhet nijvere smeedwerkwaarmee JohannesAuping in 1868isbegonnenmaargeefttevensaanhoe deelectronischetechnologieisvoortgeschreden.Historieen geavanceerdetechnologie,eenboeiendecombinatie.
Deredactieis erin geslaagdaandehand van de driebehandeldebedrijvenin eenheldere ontwikkelingslijn te schetsen.
Ik wens u daarbij veel leesplezier
Giis van Elk.
De 5tichling Inddit.iee trJgoed Devente., i) opgericht in juli i 995. Doel is het behoud van indu5taeel edgoed in Deventer en omgeving. Ons werkgebied omvat Bathmen, Deventer, Diepenveen, Olst, Twello, Voorst en Wijhe. Cegevens vastleggen, historischonderzoek doen en daarover publiceren zijn belangrijke onderdelen van ons werk.
We organiseren excursies,biieenkomsten en lezingen en geven advies op het gebied van hergebruik van industrieel erfgoed. Natuurlijkzetten we ons in voor hergebruik van monumenten van bedrijf en techniek Voor meer informatie kunt u onze brochure aanvragen/ bel (0570) 641 151 of mail info@sied.nl.
U kunt ook onze lnternetsite bezoeken: www.sied.nl
VHGPArchitecten
RabobankSalland lmpress
SchaapBliksembeveiligingen Ontstoringstechniek
stoommachines.Ook molenmaker
Vansmid tot industrieel
Sinds 1315 werkten de smeden aan de rand van de toenmalige stad indelaternaarhen genoemdeSmedenstraatin verbandmet het brandgevaar(enmisschieneveneensdegeluidsoverlast).Maarook toentertiidbestondereensooÍt 'gedoogbeleid':in 1568mocht eenkoperslager zijn werkzaamhedenin deKorteBisschopsstÍaataanvangen,omdat dit beroepal in verschillende stratenbleekteworden uitgeoefend.In 1586wordt opnieuwvastgelegdin hoeverrehamerslagers, potgieters,bussemakersen dergeliikein debeideBisschopstratenmochten werken.Vooralgrofen hoefsmedenwerdengeweerd.Anderziidsis het verbodnooit officieelopgeheven.In de ioop van de 19eeeuwvestigdende smedenzich steeds meerin dehelebinnenstad.Tegeliikertiidgroeit eenaantalvan hen uit tot bedriifles,dierond de vorigeeeuwwisselingbuiten de stadeennieuw gebouwoprichten en tot groteondernemingen worden.Parallelaandezeontwikkeling vindt overalin Nederlanddeovergangplaatsvan wind- of waterkrachtnaarachtereenvolgens stoommachines,(zuig)gasmotorenen elektromotoren. Inmiddelshebbensommigesmedenwerktuigen of machinesontwikkeld om (vaaknieuwe) productenwaaraaneengroeiendebehoeftebleek, snellerte kunnen maken.De ijzergieterijvan Nering Bógelisweliswaarniet alssmederijbegonnen, maaris eenvroegvoorbeeldvan dezeontwikkeling:zo bouwdehet bedrijf al rond 1850
F.tenZijthoff, die constateertdat demolen alsproductiemiddelachterhaaldraakt,gaatoverop een breedscalavan apparatenen machinesvoor het verwerkenvan landbouwproducten. Eenbescheiden,maarsolide bedrijf met eenrustigeontwikkeling ontstond vanaf 1840in de Engestraatmet desmeden Wilhelm en later van de Zwet, die r.'ulkachelsen vulhaarden ontwikkeldeonderde naamDavo. Delaatstesmidin de Smedenstraat,Olthof, moestin 1967wijken voor debouw van de Hema;toch telt Deventernog één smederij:het aanhet beginvandevorigeeeuw gestichtebedriif van de firma Scheuterop de hoek van de Ooievaarstraaten de Diepenveenseweg. In dit artikeldrie illustratiesvan smeden,dieelk op hun eigenmanier en in eenspecifieke situatieuitgroeidentot bloeiende bedriiven.
CerritJanAberson(1851-1914),Íabrieksdirecteur enziinvrouwJohannaArendinaPruim.
Het begon met de klei
JohannesAberson,geborenin 7824ïe Warnsveld,begonin 1847 ziin werkzaamhedenin Olst als kachel-,hoef-en grofsmid.Door de aanwezigheidvan detalrijke steenfabriekenlangsdeIJsel- in Olst alleenal viif - krilgt hij te maken met eentypischprobleemvan deze bedrijfstak:deuit het buitenland afkomstigesteenpersenvoldoen niet bii het verwerken van de Nederlandsekleisoorten.Aberson gaataande slagom eenmachine te
ontwikkelen zonderdit nadeel.In 1867bouwt hii voor tweekleisoorten nieuwe typen vormbakpersen, die sneldeaandachttrokken en internationaal worden verkocht. Vanaf 1870is ook eenstoomsteenpersbeschikbaaren in 1880hebben biina allefabriekenlangsde IJselziin machineaangeschaft. Aangemoedigddoor dit succes gaatAbersonook anderewerktuigenvoor desteenindustdeconstruerenzoalswagonsen 'excavateurs'{baggermachines voor dekleiwinning). Toenhet bedrilf ook voor andereregionale fabrieken(zoalsdevlees-en sigarenindustrie)machinesbegonte maken,veranderdehet van een smedeÍijdie machinesmaaktein
eenvoiledigemachinefabriek met eenbreedassortiment;werkten erin 1886nog 13werknemers,in 1901warendat eral 41. Dezeovergangwaseencombinatie van debehoeftenvan de plaatselijkeindustrieen de inventievesmidAbersondie een goedgevoelvoor marketing paardeaantechnischinzicht.
Geriefelljk slapen voor zieken
Ook smidJohannesAuping begint klein, in de Smedenstraat,in 1868.Hij vewaardigtkachelsen
fornuizen,maarook allerleihuishoudelijkgereedschap,alsvergietenen snijbonenmolens.Omdat hij diein eenwinkeltie wil verkopen,verhuisthij met de smederijnaardeNieuwstraaten daarnain 1874naar het pand Stroomarkt12.Bliikbaarkrijgt hij meer klanten,want hij werkt daarmet tweeknechten. Midden iaren'80 krijgt hii opdrachttot het maken van ziekenhuisbeddenmet hardstalenbodem ten behoevevan het nieuweSintGeertruidenGasthuis
aande Singelte Deventer.Alsin 1889de geneesheer-directeurvan het Amsterdamse Burgerziekenhuisbii ziin bezoekde door Auping gefabriceerdebeddenziet,is hit zo enthousiastdat hij met de smid gaatpratenoverdelevering 40 beddenvoor zijn ziekenhuis. Maar,zeihii, niet met harde bodem,maarmet eenverende onderlaag,dat isgeriefeliikeren hygiènischer.
Auping moestereensgoedover nadenkenhoe hij dat zou kunnen construeren.Het verhaal gaatdat hii op eenideekwam toen hii eenstaaldraadlangsde gedraaideasvan zijn snijbonenmolen ieidde:erontstond een spiraalwaarsteedseenanderedoorheengevlochten kon worden tot eenverendnetwerk:het stalen 'gezondheidsmatras'wasontstaan!In april 1890 wasdebestellingin het Burgerziekenhuis geplaatst.Zijn vinding behaaltverschillende medailies,Auping begint te adverteren,neemtnog eenszesknechtenin diensten noemt zich voortaan 'EersteNederlandscheFabriekvan stalen Gezondheidsmatrassen'Auping'te Deventer.In 1896verhuisthij naarBruinssteeg69 (tot 1918 Diefsteeggenoemd)waardemechanisatievan het bedriif voortgaat:erkomt eengasmotorvan 3,5 PKvoor het aandriiven van de weeftoestellenen tweeboormachines. Eenventilator vervangt de oudeblaasbalgin de smidse,symboiischvoor de overgangnaarmachinaleproductie, dievia het Bergkwartiersinds1912aandeLaanvan Borgele zouleidentot eentoonaangevendeinternationale onderneming.Het ontwikkelen van de spiraalveer om tevoldoen aandegevraagdehygiëneen com-
De excavateur of baggermachine van Aberson.
(]í iÏ'f :l
fort, eerstvoor ziekenhuizen,latervoor iedereen,lag aandebasisvan dezeontwikkeling.
Het succesvan de vélocipède
In eenoudeboerenwoning,'Achterdebroederen', éénhuisvan deSmedenstraataf,werkt Henricus Burgersal enigejarenalshoefsmid,alseenzekereheer Timmer uit Amsterdamlangsziin werkplaatskomt en Henricusbezigzietmet het makenvan eenwagenrad. Het treft hem hoe nauwkeurighii zijn werkverricht en spreektdan dememorabelewoorden:'Jonge vriend, legje toeop het makenvan vélocipèdes,je hebt erzekerdegeschiktheidvooÍ en erzit misschien eentoekomstin'.
dejaren'50.
GenoemdeheerTimmer had ziln 'vélocipèdes'betrokken van deheerScholte,die denieuwstemodellen van 1868bii Michaux in Parijshad gekochten in zijn 'NederlandscheMetaalwarenfabrlek'fietsenbegonte maken.Timmer waseenvan deeersterilscholenvoor 'vé1ocipédisten'begonnenen voorvoelt blijkbaarhet succes van het riiwiel. Burgersraakt enthousiast,koopt eind 1868een vélocypèdemet houten (!)wielen enbegintdezedirecttefabriceren;'savondsleerthil op de Ianenvan het WoÍpplantsoen hoeieop zo'n'machine'moet balanceren.
kogellager,denaadlozebuisvoor het frameen deluchtband wordt het rijwiel zo comfortabelen solide(endaarmeesuccesvol), dat Burgers'fabriekiein debinnenstadin 1896naarde Rozengaarderwegverhuist,waar spoedigalleonderdelenin een groot productiebedrilfwerden gemaakt,BurgersEerste NederiandscheRijwielfabriek.In 1906werkeneral 300mensen. Zo leiddeneentoevalligeontmoeting en het openstaanvoor nieuwe ontwikkelingen tot een dergrootste ondernemingen op dit gebiedin ziin +iiá
Bronnen: lpedeCraafschreefhetartikel,waarbijhijo.a. devolgendebronnengebruikte: - Deventeralsindustriestad,1906i - C. Hogenkamp,DegeschiedenisvanBurgers Deventer,1939; - H.Bekenkamp,EeneeuwAuping,1990; - J.D.Hilferink,Bedrijvigheidte Olst,2003; - SAD. &
In het jaarI869richt Burgersde 'EersteNederlandscheFabriek van Vélocipèden'op,waarnahet aantalklanten sterktoeneemt. Al in 1871wordt ook in Deventer deeersteNederlandsefietsclub opgericht:'Immerweiter'.Mede door deuitvindingen van het
Donateurkanmenwordendoorovermakingvan:Q i 5,-(ofmeer)voorparticulieren, € 25,-(oÍmeer)voororganisaties, € 50,-(ofmeer)voorbedrijvenop postbankrekening 415141 t.n.v.deStichtingIndustrieelErfgoedDeventeiAdres:Vonderstraat I 1I , 7419 BNDeventer Vormgeving:Allison,grafischevormgevingen reclameadvies,DeventeL
Cleopatra,divanbedvanAupingin
