Vandaaghoordeik van eenkennisdatzeeenbedrijf heeft opgezetvoor deverkoopvan lampen op zonne-energiein Ghanaen Togo.Demeestelampen brandenop kerosineen leverengevaaren luchtvervuiling op. Deontwikkeling daarlijkt nu uit praktischeoverwegingendedirectstapnaarzonne-energiete maken.Elektriciteitsvoorzieningvoor consument en bedrijfzoalswii dat kennen,moet daarnog gestaltekrijgen. Daarmeekomen we in het laatstekwart van denegentiendeeeuw terecht,in het verhaalvan deze 16"Nijvertijd. Het gaskousjekreeg concurrentievan degloeilampen daardooÍontstond eenveiligeren schonereiichtbron. Rond 1900werd het in DeventeÍduideiijk,dater eenelektriciteitsfabriekmoestkomen,want steedsmeerbedrijvengin genelektriciteitgebruiken,niet alleenvoor licht, maarook voor de aandrijvingvan hun machines.Particulierestroomleveranciersdienden zlch aan.Deoverheidwashuiverigvoor eenprivatemonopoliepositie.Gemeentenen provinciesgingendaaromzelfelektriciteitsmaatschappijen oprichten.Deoverheidalsbeheerderenaanjagervan deprimairebehoeftenvan industrieen consument.
Opnieuw heeftde redactiezich bij dekeuzevan het thema laten leidendoor de actualiteit. Deenergievoorzieningln detoekomststaatimmersin het volle licht van deschijnwerpers. In deNRCvan 22 november2005leesik dat devraagnaaÍ stroomnog steedstoeneemt.In detoekomstzou devraaggroeiennaar eencapaciteitdie onsbevattingsvermogenteboven gaat.Deenergiemarktiiikt eenstrijdtoneelte worden van energiebedriivenen overheld, waarbijde overheidna deprivatisering pogingendoetweergÍeepop dezemarkt te kriigen. BedrijvenalsEneco,Delta,Essenten Nuon (ziede STËR-spotjes)kondigen nieuween grote(re)elektriciteitscentralesaan. Eenaardige(enrelativerende)opmerking in het artikelis deze:energiebedriivendoen aan windowdressing.Zelancerenmooie proiectenen laten daarmeeziendat zehet gelden de lef hebbenom groteinvesteringente doen."Zebakenenhun terreinaf met eenplasje". Daarlijkt eenbasisvoorzieningniet voor bedoeldte zijn. Elektriciteitis eenvan debelangrijkstepiilerswaaroponzehoogontwikkeldesamenlevingrust.Geenwonder,dat men steedsmeeÍ devraagsteltof privatiseringdan we1 debesteoplossingis.Vande geschiedeniskunnen webestwat leren.
Ik wensu veelleesplezier.
Gijsvan Elk,voorzitter.
De Stichting Industrieel Erfgoed Deventer, is opgericht in juli 1995. Doel is het behoud van indusLrieelerfgoed in Deventer en omgeving. Oni werkgebied omval Bathmen, Dêventer, Diepenveen, Olst, Twello, Voorst en Wijhe. Cegevens vastleggen, historischonderzoek doen en daarover publiceren zijn belangrijke onderdelen van ons werk.
We organiseren excursies,biieenkomsten en lezingen en geven advies op het gebied van hergebruik van industrieel erfgoed. Natuurlijkzetten we ons in voor hergebruikvan nonumentên van bed'ijl en lechnrek. Voor meer inÍormatie kunt u onze brochure aanvragen, bel (0570) 641 151 of mail info@sied.nl.
U kunt ook onze Internetsite bezoeken: www.sied.nl
zaalmet glasdak)van hotei Krasnapolskyin Amsterdamal in 1883voorzienvan Edison-gloeilampen (hetgaslichtjoegdetemperatuurop tot 29"C!).
Tochbleefhet gebÍuikvan elektriciteit aanvankelijkzeer beperkt:in 1895warenerin heel Nederlandnog maar 1600elektrischverlichtegebouwenmet in totaal90.000lampen.Omdat men eeneigencentralenodig had, konden a1leenrijke paÍticulierenzich elektrischlicht veroorloven.Vandaardat,net a1s eertiidsdegasverlichting,de elektriciteiteerstwerd toegepast in fabrieken,winkels,openbare gebouwenen -aarzelend-in de straatverlichting.
aanlegvriiwel altiid tot éénbouwblok beperktbieef,sprakmen van 'blokstations'.Zodrade eiektrische leidingeenstÍaatmoestkruisen, kreegmen te makenmet een gemeenteiijkevergunning.Zo deedin 7912dr.A.Kuipers,woonachtigaandeZwolseweg,eenaanvraagvooreenelektrische aansluitingop defabriekvan Laurillard,overdeSallandstraat
HoeDeventerelectrir
In het laatstekwartvande negentiendeeeuwhadde gastechniekdehoogsteontwikkeling bereiktmet de uitvinding van het gloeikousjein 1885,dat eenprachtig wit licht uitstraalde.Door steedslagereprijzen en de invoering van de muntgasmeter(ver)scheenhet gaslicht ook bij degewoneman en vrouw in huis.
Juistin dezeperiodemaaktde elektriciteitzijn opwachting alslicht- en energiebron.Eenbelangrijkeuitvinding wasdegloeilampdoor Edisonen Swanin 7879, waaÍmeeeenminder storingsgevoeligeen duurzamer elektrischeiichtbron ontstond. Dit Iicht had verschillendevoordelenboven gasverlichting:het wasschoon en helder,nam geenzuurstofweg,erwasgeenbrandgevaaren maarweinigwarmteontwikkeling.Vooral grotegebouwen,waarveelpubliek kwam, profiteerden hiervan.Zo werd deWintertuin (eengroterestaurant-
Installatiebedïiivenverkochten toentertijd completelnstallaties van eendynamo (meestgekoppeld aaneenstoommachine)tot en metdelampen.Omdatdeze
heen,voor ziin Róntgeninrichting voor wetenschappelijk onderzoek'.
Maarvoor het oprichten van een 'elektrischcentraalstation'gaf
eengemeentevaakgeentoestemming, beduchtalszii wasvoor concuffentie met de gasfabriek. Rond 1900werd duideliik dat er eenelektriciteitsfabriekmoest komen, want steedsmeerbedriiven gingen elektriciteit gebruiken, niet alleenvoor licht maarook voor aandriivingvan machines.' Ankersmit,Stoffelen Noury en Van derLandewektena1in 1909 hun eigenelektriciteitop.
Eenlange discussie
Bii dete nemenbeslissingenover de openbareelektriciteitsvoorziening gaatdegemeenteniet over ; eennacht iis.Waarparticuliere stroomleverancierszich aanbieden,is men huiverigvoor een
te Rotterdam,opdrachtadvies uit te brengen.Eind 1908meldt hii, dat eenDeventercentralede eerstejarenverliezenza1opleveren.Erwordt nog evenaan gedachtdecentralete combineren met denieuw te bouwen Gasfabriek(geopendin 1911), maarin 1909veranderthet beeld.DeheerHofstedeCrull, eenvan de oprichtersvan het al in 1900gestichteparticuliere
'Twentsch Centraal Station voor stroomlevering',steltvoor met eengroot aantalgemeentenin Overilsselen Gelderiandeenkabelmaatschappij te vormen die stroom zal gaanafnemen van dezecentrale. Deventerbesluitechtersamenmet Zwolle eendeskundigeaante zoekenom debesteen goedkoopstecombinatiete onderzoekenvoor openbarestroomvoorziening.Maarde daarvooraangezochteprof.
:iteitkreeg
Feldmannvan de PolytechnischeSchoolte Delft adviseertaansluiting bij devoorgesteldekabelmaatschappii.Daarmeezijn de beidegemeentelilkeelektriciteitscommissieshet niet eens. Zii gevendevoorkeuraaneen overheidsbedrijfdat eencentrale gaatexploiterenen de stroom verkoopt aande gemeentelijke distributiebedrijven van beide steden.In dezevorm kan ook Feldmannzich vinden.
De aanloop
In 1910stemmenbeide gemeenteradenin met deplannen en op 19november1911 besluitdeDeventergemeenteraadsamenmet Zwoile en
van de stroomleverantiesvooral naardenoordelijkeprovincies zaI gaan.Zwolle ligt dan gunstigerdan Deventer.In 1913worden zescommissarissen benoemd(voor elkegemeente twee)en vanaf 1decembertreedt deheerBeekmanaanalseerste directeur.Vergunningen worden gevraagdom kabelste leggen langsderijkswegZwolleZutphen (in plaatsvan 'luchtleidingen').Ook koopt men grond aande Radstakeweg(toen aan de rand van de stad)voor debouw van eenonderstationvan waaruit dedistributieoverde stad gaatplaatsvinden.Degebouwen, inclusiefeendienstwoning,staan ernog steedsen zijn inmiddels gemeenteliikemonumenten. Overalin de stadverschiinennu 'trafozuilen'en'schakelhuisies'.
monopoliepositie.Eerstkrijgt ir.
Gritters,directeurvan het
GemeenteliikElektriciteitsbedriif
Zutphen,dat zich ook aansluit,deN.V.IJsselcentraleop te richten.
Eerstlijkt het eropdat denieuwecentralein Deventerkomt maaruiteindelijk kiestmen voor Zwollein deverwachtingdat deuitbreiding
E, NT ANTNTO 1_aa9
Dekabelsin de stedengaan,tn tegenstellingtot in het buitenland,van meetafaanonderde grond.Omdat deopenbare
stroomvoorzieningnu snelnadert,wil men demogeliikhedenvan deelektriciteitonder aandachtvan een brederpubliekbrengen.Verschillendeverenigingen richten daartoein dezomervan 1914een
ElektÍiciteitstentoonstellingin, waaraande gemeente subsidiegeeft.In datzelfdejaarbesluitdegemeentede exploitatievan het distributiebedrijfin handen te gevenvan deN.V.IJsselcentrale,totdat het plaatseliike net eenbehoorliikeomvangheeft.
Eindelijk stroom!
En dan,op 19april 1915,begint de stroomleveringin Deventer.Maarinmiddels is deEersteWereldoorlog uitgebrokenwaardoorhet aantalaansluitingentegenvalt. Vandaardat degemeenteelektrischeinstallaties tegenkostpriisen renteloosaanbiedt.Om ook het midden- en kleinbedrijf overte halenmeerstroomaf te nemen,begint men met het verhurenvan elektromotoren. Het isvan het grootstebelangdeindustÍie alsklant te krijgen in Íerband met eenrendabele
exploitatie.Rond 1900deednameliik degasmotoralsconcurÍent zijn intrede; in 1895stondenerin Deventeral26 en in 1910werdende meestefabriekendoor gasmotorenaangedreven.Maardoor dedalende aanschafprijsen degemakkeliike bedieningwon deelektromotor het pleit: in 792Ohaddenvan de 194bedrijvener 135allééndeze krachtbron.Vooraldegasmotor met eenklein vermogenwordt populairbii het kleinbedrijf zoals bakkeriien,drukkeriien,slagerijen, koekfabriekene.d.In de periodevan lql5 tot l9l8 stijgt het verkochteelektrischevermogenvan 110.000kW naar 800.000kW, het aantalaansluitingen gaatvan 22Onaar 765 Gemeenteliikeklanten zijn het rioolpompstalion Veenweg,de gasfabrieken het waterleidingbedriif aande Ceintuurbaan.In 1916krijgen De Hereenigingen de Schouwburgelektriciteit. Nog tweewiizigingenvinden plaats.In 1916gaatdegemeenteraadakkoordmet de overname van de IJsselcentraledoor deprovincie Overiissel(Zutphenvalt af)en in 1921neemt degemeente het stedelijkedistÍibutiebedÍiif in eigenbeheer,overeenkomstig de oorspronkelijkeplannen. Zo breidt deelektriciteitalslichten energiebronzich steedsverder overde staduit; het platteland volgt op afstand.Het elektrisch
kokenzalin Nederland,tot de komstvan demagnetron,het koken op gasnauwelijksbedreigen.Opmerkelijkis,datpasin 1951in Deventerwordt besloten deopenbarestraatverlichting geheelte elektrificeren:op 16 december1963wordt bii het Bergschilddelaatstegaslantaarn plechtiggedoofd.Anno 2000 maaktde staddebewustekeuze door bij denieuweverlichting in dehistorischebinnenstadterug te griipen naarhet model van de aloudegaslantaarn...
Bronnen: Hetartilelwerdsamengestelddoorlpede Craaf.Hijgebruikteo.a.devolgendebronnen - Ceschiedenisvandetechniekin Nederland, deellll,WalburgPers1993; - I 00jaargasin Deventer, I 958; SAB. MetdankaanhetStadsarchieÍDeventervoor gebruikvanÍoto'sen illustraties.
