We kennen ze,de zuivelfabrieken: zewaren lange tijd niet uit dorp en stadweg te denken. Zevormden het symboolvan devitaliteit van delandbouw en van eenuniekesamenwerkingsvormdiein Nederiandin dezesectorlangetijd heeftbestaan- en nog bestaat- de coóperatie.We kunnen onzelandbouwcoópeÍatiesalseenvan de krooniuwelenvan de Nederlandseeconomiebeschouwen.
In eenboekjeoverde concurrentiekrachtvan deNederlandseindustriein 1990lasik, dat in detop 50van meestconcurrerendeindustrie-en agrarischesectorendelandbouwproducten tot de top behoren.Alleenhet aardgaskan zich daarmeemeten.Op de top sO-liistnam melk plaatsin detop 5. Die positieheeftdelandbouw vooral dankzijhaaroersterkenetwerkvan organisatieskunnen verwervenen behouden.
Ook de zuivelindustrieis erin geslaagddie toppositiete handhaven.De ontwíkkeling is in de jarenviiftig van de vorigeeeuwin eenwaÍestroomversnellinggekomen.Toen bestondendedorpscoóperatiesnog. In de jarenzestiggingendezeop in regionalecoóperaties,die in de larenzeventlg regionalefabrlekenstichtten.Thanszijn erin Nederlandlandelijk nog tweegrote maatschappijen,diezich op zuivel en aanverwanteproductenrichten: Campinaen FrieslandCobercoDairy Foods(methet topmerk FrieseVlag).
Het Saatnu om internationaalgeoriënteerdebedrilvenmet eenmiljardenomzeten tlenduizendenmedewerkers.Het isbijzonder,dat bij beidebedrijvendecoóperatievevorm is behouden.Het iseendualevorm geworden.Zehebbennaastde coóperatievevorm werkmaatschappijenmet eenNV en BV structuur.Voorwie hierovermeerwil weten,zie ww'w.coberco.n I en w.vl"vv.campina.com.
Detitel "Van karnendeboerin tot zuivelreus"geeftop eenkernachtigewiize de rodedraad van dit interessantenummer weer.Ik beveelhet van harteter lezingaan.
Gijsvan Elk,voorzitter
DeStichtingIndustrieelErfgoedDeventer,is opgerichtinjuli1995.Doelishetbehoudvan industrieeleÍgoed in Deventerenomgeving. OnswerkgebiedomvatBathmen,Deventer, Diepenveen,Olst,Twello,VoorstenWiihe. Cegevensvastleggen,historischonderzoek doenendaaroverpublicerenziinbelangrijke onderdelenvanonsweÍk. Weorganiserenexcursies,bi,eenkomstenen lezingenengevenadviesop hetgebiedvan hergebruikvanindustrieelerfgoed. Natuurlijkzettenwe onsinvoorhergebruikvan monumentenvanbedrijÍen techniel. Voormeerinformatiekuntu onzebrochure aanvragen,bel(0570)641I 51 of mail info@sied.nl.
Tot in de tweede helft van denegentiendeeeuw werdenmelkproductenalsboteren kaasvrijwel alleen op deboerderijgemaakt.De daarvoorbenodigderoom komt van naturebovendrijvenin de plattehouten, laterkoperenbakken(aden)en het afgescheptemelkvet wordt vervolgensgekarnd,waardoorhet indikt: een zwaaren tiidrovend karwei.Somszorgdeqgnpaard voor deaandrijvingvan dekarg:
Machines
Eenbelangrijkeuitvinding wasdan oó trifugein 1859.DeZweedseingenieurDeLavalontwikkeldein samenwerkingmet machinebouwerAlfa een 'separatoÍ',die ook kleineverontreinigingenverwijderde en in combinatiemet eenstoomturbineefficiënt werkte.Omdat nu grotehoeveelhedenroom konden worden geproduceerd,bespoedigdedit de mechanisatie en de stichtingvan zuivelfabrieken.
ten.Enkeledecennialaterwerd de 'pasteur'ontwikkeld, die de melk snelop 72-78gradenCelsiusbrengten weerterugkoeltnaar4 graden,zodathij geschiktblijft voor kaasbereiding.Pasvlak voor de TweedeWereldoorlogwerd pasteurisatiewettelijk verplicht. '
Naar de fabriek
Door bovengenoemdeontwikketingenwerd in onzestreektussen1890 en I92Oin vrijwel iedereplaatseenzuivelfabriekopgericht.In het begin particuliere,maaral snelvooralcoóperatievebedrliven,omdat deboeren bij dezebeheersvormzelfbetrokkenbleven,het risicovan mislukken geringwasen zij ietsterugzagenvan demeeropbrengst.Eerst werkt€nsommigefabriekennog met hand- of paardekracht,maarde stoommachinewerd spoedigalgemeen: behalveaandrijvingwasook
"TE DEYEIïTERIVORDTDE BOTER11ïDEZOOBEKEIïI)
warmte nodig bit het productieproces.Erwasnog eenoorzaak voor degroei:door dedalende graanprijswerd akkerlandomgezet in weidegrond.
Schaalvergroting en fusie '
In de periode tot deTweede Wereldoorloggaatdemechanisatie verder met onder anderede lopendeband en de melkbussenspoelmachine.Defabriekenwerden uitgebreiden gemoderniseerd.
specialisatie:defabriekin Coimschatewerd verbouwd met het oogop demelkpoederproductie,in
Bathmenwerd in 1952eenkaasmakerijgeopenden in Wesepewerd het assortimentconsumptiemelkartikelen steedsverderuitgebreid.
le boerin
In denaoorlogsejarenziin ergrote veranderingen:de meikpriiszakt in en erontstaateen'boterberg'.
Laterkomen daardeverscherpte eiseni.v.m.het milieu en dehygiënebij. In 1950sluitendecoópera::ir: il i, t1èVe,'fatrriekenvan Wesepe i(.|Niguwleven'), Colmschate ('de Weteringen') en Bathmen zich aaneentot de'Verenigde CoóperatieveFabrieken'IJsseldal'. In 1954werd'OnsBelang'in Deventeropgekocht.Ook hier was eenbelangrijkeontwikkeling de
Aan de Boxbergerweg in Deventer,waar het hoofdkantoor gevestigdwas, bevonden zich de koelcellenvoor de bevoorrading van de stad.
Met debedriiven van Wilp en Terwolde wasovereengekomendat dezevan de consumptiemelk 4/9 leverdeen IJsseldal5/9. Maarhet fusieprocesging verder:eind jaren'60was Cobercoontstaan uit de coóperatievebedriiven Comego te Zutphen, de Berkelstroomte Lochem en deCondensfabriekte Deventer.Samenmet Vecomi (Veluwe)ontstond in 1972eenvan degrootstezuivelcoóperatiesin Nederland.
Binnen en buiten dezecoóperatievezuivelreusgingenin die iarendiversefabriekendicht: Colmschateín7971,Olstin 1973,Wesepein 1981 en Bathmenin 1985.
EKEUTSCHEPOTJESVERKOCHT''
Wat iseigenlifk een boterbriefie? I.::' "-:'" :, r',':,,':',
ïr1,:'1,'rver.d.Tijdens de ging hetom eenafschrift*y
op de bon
De 'Condens'
Eenapartepositie nam de Coóperatieve
Condensfabriekaan de Harderwilkstraat te DeventeÍ in. Dit bedriif is pasin 1954gebouwd, speciaalvoor gecondenseerde(ingedikte) gezoeteof ongezoetemelk in blik, bestemdvoor de export.De melk kon pertankauto,maarook per schipworden aangevoerd:eris eengÍoteloskadeaande havenkant. Het Deventer'bedrijf Thomassenen Drijver leverdedebenodigdeblikjes.Pasin 1996 sloot de fabriek zijn deuren en daarmeeeindigde de zuivelproductie in onze streek
Intussen op de boerderij...
Ook bii deveehoudershad mechanisatieen automatisering plaats:eeÍstverscheendemelkmachine, laterdemelkcarrousel,waardekoeienzelfin- en uitiopen en tenslottedemelkrobot.Tot 1970wasde melkbusoveralgangbaar:de'melkritten' naarde fabriek (eerstmet paard en wagen,later de trekker) werdenaanbesteeden vormden eenbiiverdienste voor'kleine' boeren.Dejongsteontwikkeling betreftdekoeltank,waardoordemelk niet meer iederedaghoeft te worden opgehaald.Beginlaren '80 werd in onzestreekde laatste'bussenmelk,verwerkt.
Productiviteit en automatisering
Ondanksdein devorigeeeuwsteedstoenemende productiehebbenmelkfabriekenniet veelwerknemers in dienstgehad:in debeginperiode slechtsenkeletientallen en in degloriejarenhad b.v. 'Nieuw Leven'in Wesepe40 mensenop de loonliist. De steedsverdergaandeautomatiseringvan het productieprocesisdaarvandeoorzaak.Eenvoorbeeldis deboterbereiding,waarbiidegrotekarntrommelswer-
o o o
r,, den vervangendoor een'continu boterbereidingsmachine' (wegensziin vorm het'boterkanon' genoemcr, waardeaangezuurdemelk ingaaten deboteraande anderekant door de aangekoppeldeinpakmachinein wikkelswordt afgeleverd.De fabriekin Bathmenhad deNederlandsepÍimeurl Laatstgenoemdebedrijf was ook het enigein onzeitreekwaaraanvanaf 1952een kaasmakeriiwasverbonden.
::1,;.:.1,t
Wat is er nog over?
Historischenog werkende installatieszijn alleennog te zien in Stoomzuivelfabriek'Freia'in het Openluchtmuseumte Arnhem.
Terwolde. In dit al in 1890 door defirma Lugardgestichte bedrijf werd melkpoeder gemaakten speciaiemelk voor Ook aan het Pothoofd had Lugard ooit een
DeparticuliereStoomzuivelfabriek'De Eikelhof is eengoed voorbeeldvanoptimisme:in 1897richtteJ.P.A.IJsseIde SchepperaandeBevrijdingsweg
eenmodernefabriekop, diein 1911alweergeslotenwerd en Iaterisgesloopt.Ook van de Olster Zuivelfabriek aan de Schamhartstraatis nietsmeerte zien;alleende (nu witte) directeurswoningstaaternog. Vansommigebedriivenziin nog gedeeitente zien,al of niet verbouwd,zoalsin Wesepeen in Colmschate.Van'OnsBelang'te Deventer (Boxbergerweg)staat het kantoor nog overeind,nu in gebruikbii depoiitie. Nog vril ongeschondenis de voormaligefabriekin Bathmen. Tenslotteis het gebouwvan de vroegereCondensfabriekeen goedvoorbeeldvan eengroot complexin kenmerkendewederopbouwarchitectuur.
