Kasjusz Dion – Historia rzymska ks. 72.: KOMMODUS

Kasjusz Dion – Historia rzymska ks. 72.: KOMMODUS 1. Kommodus1 z natury nie był człowiekiem nikczemnym, ani niegodziwym, lecz jak każdy inny – dobrym i przyzwoitym. Z powodu swej ogromnej prostoduszności, połączonej przy tym jeszcze z nieśmiałością, stał się on sługą tych, z którymi na co dzień przebywał 2. Ponieważ początkowo nie miał rozeznania w tym, co lepsze [a co gorsze], pod ich wpływem nabrał błędnych przyzwyczajeń i odtąd już stał się z natury człowiekiem rozwiązłym i skłonnym do zbrodni. (2) Wydaje mi się nawet, że Marek wiedział o tym doskonale już wcześniej 3.

Gdy [Kommodus] miał dziewiętnaście lat4, zmarł jego ojciec, pozostawiając mu wszakże wielu i to wspaniałych ludzi stanu senatorskiego jako opiekunów i wychowawców5. Kommodus jednak, chociaż twierdził, że cieszą go ich rady i przestrogi6, zawarłszy pokój z barbarzyńcami 7, [porzucił wychowawców i] czym prędzej pospieszył do Rzymu. 2. Tymczasem Markomanowie nie mieli już ani żywności, ani też zbyt wielu wojowników, gdyż ogromna ich liczba poległa, zaś ich terytorium było ustawicznie plądrowane. W związku z tym wysłali zaledwie  1

Księga 72 powstała około 217-218 roku – por F. Millar, A Study of Cassius Dio, Oxford 1964, s. 194.

Na monetach jego praenomen bywa podawany różnorako – Lucjusz, Marek, Publiusz. Urodził się

w Lanuvium 31 sierpnia 161 roku.

2

Por. niżej o Perennisie oraz Herodian 1.8, 1-2. Pogląd o pierwotnie dobrym charakterze Kommodusa, który

uległ zmianie pod wpływem przebywania w złym środowisku, to z pewnością głos w dyskusji z autorem HA Com. 1.7), który ma w tej sprawie całkowicie odmienne zdanie: a prima statim pueritia turpis, improbus, crudelis, libidinosus, ore quoque pollutus et constupratus fuit.

3

Por. Herodian 1.4, 2-6 – mowa Marka Aureliusza (świadomego wad charakteru Kommodusa), skierowana

do przyjaciół, którym powierza opiekę nad synem.

4

W rzeczywistości miał osiemnaście lat, sześć miesięcy i osiemnaście dni. Marek Aureliusz zmarł 17 marca

180 roku – por. Dion 71.33,4 (w kulturze popularnej utrwalona została wersja, iż to Kommodus zabił swojego ojca: w filmie Gladiator z 2000 roku w reżyserii Ridleya Scotta, Kommodus – w tej roli Joaquin Phoenix – zabija Marka Aureliusza, granego przez Richarda Harrisa; we wcześniejszym Upadku Cesarstwa Rzymskiego z 1964 roku, w reżyserii Anthony’ego Manna, Marek Aureliusz – w tej roli Alec Guinness – ginie z ręki nasłanego przez Kommodusa Kleandra). W 177 roku Kommodus otrzymał tytuł Augustus, stając się współcesarzem wraz ze swym ojcem; formalnie od 1 stycznia 177 roku, mimo że miał zaledwie 15 lat i 4 miesiące, sprawował konsulat (por. HA Mar. 27,5; HA Com. 2,4 i 12,4) ze swym szwagrem Markiem Peduceuszem Plautiuszem Kwintyllusem, mężem młodszej z dwóch sióstr Kommodusa – [Annii Aurelii] Fadilli.

5

Por. wspomnianą wyżej mowę Marka Aureliusza (Herodian 1.4, 2-6). Wśród owych wychowawców był

mąż Lucylli, córki Marka Aureliusza i siostry Kommodusa, Pompejanus (Herodian 1.6,4) i Pertynaks (Herodian 2.1,4).

6

Tylko przez krotki czas mieli oni nad nim kontrolę (Herodian 1.6,1: Ñl…gou mšn oân tinoj crÒnou p£nta

™pr£tteto tÍ gnèmV tîn patrówn f…lwn) – por. też Herodian 1.8,1. Wkrótce bowiem porzucił ich towarzystwo (HA Com. 3,1: patris ministeria seniora submovit, amicos senes abiecit).

7

Ojciec przestrzegał go, by wycieńczonych już barbarzyńców całkowicie stłamsił. On jednak, żądny

rozkoszy miejskich, niecierpliwie znoszący trudności, nakazał wymarsz, chociaż Pompejanus to odradzał.

Przypuszcza się, iż intencją Marka Aureliusza było dążenie do zajęcia terenów na północ od Dunaju, w kierunku Karpat (które stanowiły bardziej stabilną – niż rzeka – granicę imperium) oraz utworzenie dwóch nowych prowincji: Markomanii i Sarmatii. Walki za Kommodusa były co prawda kontynuowane, ale nie miały one już ekspansywnego charakteru (por. Herodian 1.6,8). Kommodus wrócił do Rzymu (prawdopodobnie) 22 października 180 roku – por. niżej rozdz. 4.2.

Kasjusz Dion – Historia rzymska dwóch przedstawicieli swej arystokracji i dwóch innych, reprezentujących niższe stany 8, jako posłów do Kommodusa w sprawie zawarcia pokoju. (2) Kommodus zaś, jako że był człowiekiem unikającym wysiłku i trudu, a ponadto ciągnęło go już do miejskich rozrywek, mimo że mógł Markomanów z łatwością rozbić w proch i pył, zawarł z nimi pokój na dodatkowych warunkach – oprócz tych, które wcześniej uzgodnił z nimi jego ojciec9 – tj. by wydali mu zbiegów i jeńców, których przyjęli od czasów tamtego wcześniejszego układu oraz by co roku uiszczali haracz w formie ustalonej ilości zboża. Ten drugi warunek jednak im później podarował. (3) Przyjął też od nich pewne ilości broni oraz żołnierzy: od Kwadów – trzynaście tysięcy, od Markomanów – mniej. W zamian za to zwolnił ich z obowiązku corocznego przysyłania kontyngentu wojskowego. (4) Rozkazał im jednak jeszcze, by nie zbierali się na zgromadzeniach, ani zbyt często, ani w zbyt wielu punktach swego kraju, lecz by jedynie raz w miesiącu i w jednym miejscu gromadzili się [pod nadzorem i] w obecności któregoś z rzymskich centurionów. Ponadto [polecił także] by nie prowadzili wojen z Jazygami, ani z Burrami, ani z Wandalami. Na takich to warunkach zawarł z nimi pokój i wycofał się ze wszystkich twierdz 10, które leżały na ich terytorium poza granicą odebranych im ziem11. 3. Również i Burrom, gdy przybyło od nich poselstwo, podarował Kommodus pokój, chociaż wcześniej, mimo że wielokrotnie o to proszony, traktatu [z nimi] nie zawierał, bądź to dlatego, że nadal byli silni, bądź też dlatego, że [tak naprawdę] pragnęli oni nie pokoju, a rozejmu, by móc przygotować się do dalszej walki. (2) Teraz jednak, gdy już byli wycieńczeni wojną, zawarł z nimi pokój, zwłaszcza że przyjął od nich zakładników i wziął jeńców: od samych Burrów – bardzo wielu, zaś od pozostałych plemion – piętnaście tysięcy. Plemionom tym nakazał złożyć przysięgę, iż nie będą się osiedlać ani wypasać swych trzód na tej części ich terytorium, która leży w pasie czterdziestu stadiów12 od granicy z Dacją. Natomiast Sabinianus13 podporządkował sobie dwanaście tysięcy przygranicznych Daków, którzy, wypędzeni ze swych domostw, zamierzali innym przyjść z pomocą; obiecał przy tym przydzielić im jakąś ziemię w naszej prowincji Dacji. Co się zaś tyczy Kommodusa – nie dość, że podjął wiele nierozsądnych decyzji, to jeszcze zgładził bardzo wiele ludzi. 4. Często jacyś niezidentyfikowani ludzie knuli przeciw Kommodusowi spiski14, bo też zabił on wielu mężczyzn i kobiet: część z nich zgładził jawnie, a część skrycie,

8

Pierwszą klasę stanowili pilÒforoi (noszący kapelusz filcowy); klasę drugą stanowili kom»tai (długowłosi)

– por. Dion 68.9,1.

9

Por. Dion 71,15 i 19-20.

10

Por. Dion 71.20, 1-2.

11

Traktat mówił, by trzymali się z dala od Istru na przestrzeni 38 stadiów (ok. 7,3 km) – por. Dion 71.15,1.

12

Tj. ok. 7,7 km, podobnie jak Markomanowie – por. przypis wyżej.

13

Gajusz Wettiusz Sabinianus Juliusz Hospes – namiestnik Dacji (formalnie: legatus Augusti pro praetore

trium Daciarum) w latach 180-182.

14

Inspiratorem jednego ze spisków (w 186 roku) był niejaki Maternus (por. Herodian 1.10, 1-7), dezerter

z armii cesarskiej, który namówił innych, by się do niego przyłączyli. Gdy zebrał dość pokaźną grupę rzezimieszków, zaczął z nimi plądrować wsie i gospodarstwa. Z czasem jego grupa przestała być uważana za pospolitych bandytów i złodziei – stała się po prostu grupą wrogów państwa (1.10,1: æj mhkšti lhstîn ¢ll¦ polem…wn œcein ¢x…wma), zwłaszcza że Maternus zaczął atakować miasta i uwalniać w nich więźniów.

Gdy Kommodus wydał im regularną wojnę, grupa Maternusa niepostrzeżenie przemknęła do Italii. Maternus

Strona

2

zamierzał zgładzić cesarza w czasie uroczystości ku czci Macierzy Bogów, Kybele, tj. uroczystości zaczynających się corocznie w Idy Marcowe (sic!). Chciał przebrać siebie i swych kompanów za pretorianów i przedostać się do najbliższego otoczenia Kommodusa. Do zamachu jednak nie doszło, gdyż Maternus – w wyniku zdrady – został schwytany i ścięty.

Księga 72. KOMMODUS poprzez podanie trucizny. Zamordował – że tak powiem – wszystkich, którzy za czasów panowania jego ojca, jak i jego samego, byli u szczytu swych sił umysłowych, (2) z wyjątkiem Pompejanusa, Pertynaksa i Wiktorinusa15. Ich bowiem – doprawdy nie wiem, dlaczego – nie zgładził. To, o czym teraz piszę, jak i to, co napiszę od tego miejsca, opierać się będzie na już nie na cudzych przekazach, lecz na poczynionych przeze mnie samego obserwacjach16. Zatem gdy Kommodus przybył do Rzymu17, wystąpił w senacie z przemówieniem. Pośród innego rodzaju błahostek, nad którymi rozwlekał się bardzo długo, (3) poczytał sobie za zasługę to, iż gdy kiedyś jego ojciec wpadł w głębokie grzęzawisko, podjechał doń na koniu i wyciągnął go stamtąd. Właśnie o tego typu kwestiach rozprawiał wówczas z wielkim namaszczeniem. (4) Gdy zaś później wchodził do amfiteatru, zaczaił się na niego Klaudiusz Pompejanus 18 i, dobywszy miecza w ciasnym zaułku19 przy wejściu, rzekł: Oto co senat ci przesyła! Ów Pompejanus zaręczył się z córką Lucylli20, ale współżył nie tylko z nią, lecz także i z matką tej dziewczyny21. (5) Z tego właśnie powodu wszedł w zażyłość

15

Tyberiusz Klaudiusz Pompejanus wziął za żonę [Annię Aurelię Galerię] Lucyllę, córkę Marka Aureliusza,

starszą z dwóch sióstr Kommodusa, wdowę po Lucjuszu Werusie (który był zaufanym Marka Aureliusza, przypuszczalnie typowanym przez cesarza na następcę tronu); Publiusz Helwiusz Pertynaks – za czasów Kommodusa prefekt miasta (lata 189-192), późniejszy imperator (rok 193); Gajusz Aufidiusz Wiktorynus – były prefekt miasta (w latach 179-183; por. niżej rozdz. 11, 1-4). Oprócz tych trzech HA wymienia także Didiusza Julianusa (por. HA Iul. 2,1).

16

Por. niżej przypis do rozdz. 10,1. Około 188-189 roku Dion został kwestorem i w ten zyskał prawo

do zasiadania w senacie.

17

Było to (prawdopodobnie) 22 października 180 roku – por. HA Com. 3,6: Romam ut rediit, subactore suo

Saotero post se in curru locato ita triumphavit, ut eum saepius cervice reflexa publice oscularetur. Herodian (1.7,6) opisuje, jak wjeżdżał do miasta wśród ogromnego zbiegowiska ludzi, wielkiej radości i obficie rzucanych mu pod nogi kwiatów.

18

Nie jest to Klaudiusz Pompejanus wspomniany powyżej, lecz jakiś inny, gdyż ten, jak wynika z dalszego

opisu, jest młodzieńcem nawykłym do sunneanieÚsqai tù KommÒdJ. Tamten zaś Tyberiusz Klaudiusz Pompejanus był już człowiekiem dojrzałym, dwukrotnym konsulem (jako konsul zastępczy w 162 roku i zwyczajny w 173 roku; por. HA Marc. 20,6). Klaudiusz-młodzieniec zaręczył się z córką Lucylli, a Klaudiuszmężczyzna poślubił samą Lucyllę. Młodzieniec został zabity, mężczyzna cieszył się dalej zdrowiem. Według wersji Herodiana (1.8, 5-6) zamach (nieudany) przygotował kochanek Lucylli – Kwadratus, ale zamachowcem był młody senator Kwintianus (por. też Amm. Marc. 29.1,17). M. Grant (The Antonines. The Roman Empire in Transition, London & New York 1996, s. 60) łączy postacie obu młodych zamachowców, uważając, że to ta sama osoba: Klaudiusz Pompejanus Kwintianus, dalszy krewny Tyberiusza Klaudiusza Pompejanusa lub syn innego senatora o tym imieniu.

19

Dziś ten ciasny zaułek w Koloseum, właśnie ze względu na relację Diona, nosi nazwę kryptoportyku

Kommodusa, chociaż powstał w czasach Domicjana (cesarza w latach 81-96) – jako przejście wiodące na widownię, wykorzystywane tylko przez cesarzy – zaś nieudany zamach na Kommodusa miał w nim miejsce w 183 roku. Kryptoportyk był (przypuszczalnie) pierwotnie wyłożony alabastrem. Domicjan preferował ten kamień ze względu na jego zdolność do odbijania światła słonecznego, zdolność tak bardzo przydatną w tym przejściu, w którym zwykle panował półmrok.

20

Przypuszczalnie chodzi o Lucyllę Plautię, gdyż pozostałe z trojga dzieci Lucylli z małżeństwa z Lucjuszem Według F. Millara (A Study of Cassius Dio, Oxford 1964, s. 126) Pompejanus-młodzieniec i Pompejanus-

-mężczyzna to ojciec i syn. Uczony ten uważa, że wersja Diona, iż Lucylla wciągnęła do spisku Pompejanusa-syna jest błędna, gdyż był on wtedy za młody, i że trzeba iść za wersją Herodiana (1.8, 5-6), który podaje,

Strona

21

3

Werusem (najstarsza Aurelia Lucylla i najmłodszy Lucjusz Werus) zmarły jeszcze w swym dzieciństwie.

Kasjusz Dion – Historia rzymska z Kommodusem, gdyż wspólnie biesiadowali i wspólnie swawolili, dając upust swej młodości. Lucylla bowiem nie była ani bardziej opanowana od swego brata Kommodusa, ani też nie zachowywała większego niż on rozsądku i odnosiła się z pogardą do swego męża Pompejanusa22. Toteż namówiła wspomnianego wyżej [Klaudiusza Pompejanusa]23, by uknuł spisek przeciwko Kommodusowi, czym przywiodła go 24 do zguby, a i sama poniosła śmierć25, gdy sprawa wyszła na jaw. (6) Kommodus zgładził też Kryspinę, oburzony popełnionym przez nią cudzołóstwem26. Obie kobiety, zanim je stracono, zostały wygnane na wyspę Kapreę 27.

Natomiast niejaka Marcja28, nałożnica Kwadratusa29 (jednego z tych, których zgładzono w tamtym okresie30)

iż wspólnikiem Lucylli był Kwadratus. Czy tak było rzeczywiście – trudno nam dziś rozstrzygnąć; jak sam Dion zauważył, osoby niewtajemniczone w spiski nie są w stanie poznać prawdy o nich (54.15,2: oÙ g¦r œstin ¢kribîj t¦ toiaàta to‹j œxw aÙtîn oâsin e„dšnai). Gdyby jednak przyjąć wersję F. Millara, ów czworokąt narzeczeńsko-małżeński nabierałby szczególnej pikanterii, gdyż – formalnie rzecz biorąc – Lucylla byłaby macochą Pompejanusa-młodzieńca.

22

Chociaż Tyberiusz Klaudiusz Pompejanus był ekskonsulem (z 173 roku), Lucylla gardziła nim z powodu

jego niskiego pochodzenia i sędziwego wieku. Jak przekazuje Herodian (1.8, 3-4), Lucylla pomimo swego małżeństwa z Pompejanusem zachowywała insygnia żony cesarskiej (po jej byłym mężu Werusie) i z tego powodu niechętnie ustępowała miejsca Bruttii Kryspinie, żonie Kommodusa (od 5 sierpnia 177 roku).

Do małżeństwa z Pompejanusem już na samym początku odnosiła się niechętnie. Miała ponoć wielu kochanków, w tym wspomnianego dalej Kwadratusa, którego – przypuszczalnie po usunięciu (w wyniku przygotowanego przez nią spisku) brata i bratowej, tj. Kommodusa i Kryspiny – chciała uczynić następcą tronu.

Przygotowując spisek, nie mogła liczyć na męża, Pompejanusa, gdyż wiedziała, iż jako wychowawca Kommodusa (z polecenia Marka Aureliusza) nie zrobi on przeciwko swemu wychowankowi niczego złego (por. Herodian 1.8,4). W kulturze popularnej najsłynniejsze postaci Lucylli stworzyły Sophia Loren w Upadku Cesarstwa Rzymskiego z 1964 roku w reżyserii Anthony’ego Manna oraz Connie Nielsen we wspomnianym już Gladiatorze z 2000 roku, w reżyserii Ridleya Scotta.

23

Tj. Pompejanusa-młodzieńca, a nie Pompejanusa-męża (por. przypisy powyżej).

24

Oczywiście znowu chodzi o Pompejanusa-młodzieńca – por. HA Com. 4, 2-4.

25

Por. HA Com. 5,7: Lucillam sororem, cum eam Capreas misisset, occidit oraz Herodian 1.8,8: t»n te

¢delf¾n Ð KÒmmodoj diecr»sato.

26

Por. HA Com. 5,9: [uxorem] deprehensam in adulterio exegit, exactam relegavit, et postea occidit. Jak się

współcześnie uważa, zarzut cudzołóstwa był sfabrykowany, a kontekst, w jakim pada tu imię Brutii Kryspiny, niesłusznie sugeruje, że uczestniczyła ona w spisku na życie swego męża.

27

Dzisiejsza Capri; wyspa na przeciw Surrentum (dzis. Sorrento), którą kupił August, a Tyberiusz rozsławił

swym na niej pobytem. Wygnanie Kryspiny musiało nastąpić po 187 roku, gdyż zachowana inskrypcja z tego roku świadczy, iż była ona jeszcze wtedy obdarzana należnym jej szacunkiem.

28

Marcja (Marcja Aurelia Cejonia Demetriada) była wyzwolenicą; Kommodus obdarował ją licznymi

prezentami i traktował niemal jak prawowitą małżonkę, tak iż oddawano jej honory, jakby była Augustą (por.

Herodian 1.16,4). Ona zaś (por. HA Com. 11,9) nazywała Kommodusa „Amazońskim” (jakkolwiek Amazonius to kultowy epitet greckiego boga Apollina, czczonego pod takim przydomkiem w lakońskim Pyrrichos, gdzie rzekomo Amazonki miały mu wznieść świątynię). Zginęła znacznie później, zabita przez Didiusza Julianusa

Strona

4

(cesarza w 193 roku) wraz ze Kwintusem Emiliuszem Letusem, prefektem pretorii w latach 191-193, jednym z inspiratorów zabójstwa Kommodusa (HA Did. 6,2), przypuszczalnie tego samego dnia, co jej ówczesny mąż, Eklektos (por. stosowny komentarz poniżej). W kulturze popularnej postaci tej poświęcona jest m.in. książka Ewy Nowackiej Kommodus i Marcja („Czytelnik”, Warszawa 1972).

Księga 72. KOMMODUS stała się najpierw utrzymanką Kommodusa, a później żoną Eklektosa31, który pierwotnie był pokojowym Kwadratusa, a później także Kommodusa. Dane jej było dożyć dni, gdy wszyscy oni zginęli gwałtowną śmiercią.

Z przekazów wynika, iż była ona gorliwą zwolenniczką chrześcijan i że oddała im wiele przysług, jako że u Kommodusa była w stanie załatwić [praktycznie] wszystko. 5. Ponadto Kommodus zabił także [Publiusza] Salwiusza Julianusa32 i Tarruteniusza Paternusa33 (który zaliczał się do grona byłych konsulów), jak i wiele innych osób34. Zgładził nawet pewną matronę ze szlachetnego rodu35. Tymczasem Julianus, chociaż po śmierci Marka był w stanie dokonać przeciwko Kommodusowi wszystkiego, czego by tylko zapragnął – (2) był bowiem człowiekiem niezmiernie popularnym, stojącym na czele wielkiej armii i miał oddanych sobie żołnierzy – nie podjął żadnych działań zmierzających do jego obalenia, bądź to ze względu na swój prawy charakter, bądź też dlatego, że żywił do Marka (nawet jeszcze po jego śmierci) ogromna życzliwość. Również Paternus nie zrobił zupełnie niczego, chociaż tak długo, jak był jeszcze prefektem pretorii, mógł zgładzić [Kommodusa], gdyby tylko uknuł przeciwko niemu spisek, o co go zresztą [bezpodstawnie] oskarżono. (3) Tymczasem Kommodus zgładził Kwin[k]tyliuszy – Kondianusa i Maksymusa36 – którzy cieszyli się wielką sławą z powodu ich ogłady, umiejętności dowódczych, zgodności charakterów i bogactwa. Oni bowiem, choć bynajmniej nie przygotowywali żadnego przewrotu politycznego, właśnie ze względu na szlachetne przymioty ich charakteru

29

Marek Ummidiusz Kwadratus Annianus, syn Annii Kornificji Faustyny, siostry Marka Aureliusza, konsul

zwyczajny w 167 roku (wraz z cesarzem Lucjuszem Werusem).

30

O zgubie Kwadratusa – por. Herodian 1.8,1 4-8.

31

Eklektos pochodził przypuszczalnie z egipskiego Naukratis, był wyzwoleńcem Lucjusza Werusa, którego

Marek Aureliusz, po śmierci Werusa zatrzymał na swoim dworze (por. HA Ver. 9, 5-6), co nie zgadza się z wersją Diona, u którego Eklektos był pokojowcem Kwadratusa (a nie Werusa i Marka Aureliusza). Mężem Marcji został nieco później, choć (jak twierdzi Herodian 1.17,6) utrzymywał z nią stosunki, gdy była już kochanką Kommodusa. Zginął wspólnie z cesarzem Pertynaksem, u którego także był pokojowcem (por. HA Pert. 11,11), z ręki niejakiego Tausjusza, rzymskiego żołnierza ze szczepu galijskich Tungrów.

32

Prawdopodobnie chodzi o konsula zwyczajnego z 175 roku (wraz z Lucjuszem Kalpurniuszem Pizonem).

O jego śmierci – por. HA Com. 4,8; nie jest to ten Julianus (Lucjusz Juliusz Wehiliusz Gratus Julianus), który po Kleandrze został prefektem pretorii, gdyż tamten zginął o wiele później – por. niżej rozdz. 14,1. W pewien sposób był spokrewniony z Tarruteniuszem Paternusem (por. przypis poniżej), gdyż córka Paternusa była zaręczona z jego synem.

33

Sekretarz ab epistulis Latinis Marka Aureliusza (Dion 71.12,3 oraz HA Com. 4,8). Stał na czele armii

w czasie ostatniej wojny stoczonej przez Marka Aureliusza z Markomanami i Kwadami. Napisał dzieło (w 4 księgach) De re militari. Za Kommodusa, przez około 2-3, lata był wspólnie z Perennisem prefektem pretorii. Właśnie Perennis przyczynił się do jego śmierci, oczywiście jeśli wierzyć Dionowi (por. niżej rozdz.

10,1), gdyż HA Com. 4, 8-9 podaje inna wersje wydarzeń.

34

Według HA Com. 4, 8-10 byli to m.in.: Witruwiusz Sekundus, Weliusz Rufus, Egnacjusz Kapito.

35

Z relacji HA Com. 4,10 wynika, iż była to Witrazja Faustyna.

36

Sekstus Kwinktyliusz Kondianus i Sekstus Kwinktyliusz Waleriusz Maksymus byli braćmi lub kuzynami.

Ta druga możliwość bywa brana pod uwagę (por. M. Grant, The Antonines. The Roman Empire in Transition,

Kwinktyliusze byli wspólnie konsulami zwyczajnymi w 151 roku, wspólnie też zarządzali prowincjami, m.in. pomiędzy 170 a 175 rokiem – Achają oraz w latach 175-179 Panonią Górną (Maksymus) i Panonią Dolną

Strona

z Kwinktyliuszy, czego raczej by nie zrobił, gdyby Kondianus i Maksymus mieli tego samego ojca.

5

London & New York 1996, s. 60), gdyż poniżej (rozdz. 6,1) Dion zaznacza, kto był ojcem jednego

Kasjusz Dion – Historia rzymska popadli w podejrzenie, iż rzekomo są niezadowoleni z bieżącej sytuacji politycznej. (4) I tak jak wspólnie spędzili swe życie, tak i wspólnie zginęli z jednym ze swych dzieci. Niesamowite zaufanie i wzajemne oddanie, jakie ich łączyło, nie ma w historii swego odpowiednika ani przedtem, ani potem; nigdy nie doszło miedzy nimi do sporu, nawet gdy sprawowali urzędy. Bogaci i niezmiernie zamożni byli zaś dlatego, gdyż wspólnie sprawowali urzędy i wzajemnie sobie asystowali. 6. Natomiast Sekstus Kondianus, syn Maksymusa 37, który przewyższał innych swym talentem i wykształceniem, gdy zorientował się, iż wyrok śmierci na niego już zapadł (był wtedy w Syrii), wypił czarę z krwią zająca, wsiadł na koń, po czym rozmyślnie z niego upadł; zwymiotował wypitą krew, jak gdyby swoją własną. Podniesiono go z ziemi (gdyż zdawało się, że zaraz wyzionie ducha) i zaniesiono go do jakiegoś domu. (2) [Od tego momentu] nikt go już więcej nie widział. Do trumny 38 zamiast jego ciała włożono [zabitego] barana, po czym trumnę tę spalono. Sam zaś Sekstus pojawiał się to tu, to ówdzie, zawsze jednak zmieniając ubranie i wygląd swej twarzy. Zaczęły nawet w tej sprawie krążyć pogłoski (a tego typu informacji po prostu nie sposób przez dłuższy czas utrzymywać w tajemnicy), toteż rozpoczęto zakrojone na szeroką skalę poszukiwania jego osoby w każdym zakątku świata. (3) Zamiast niego represje dosięgły wielu innych ludzi: jednych dlatego, że byli do niego podobni, innych zaś dlatego, iż rzekomo sympatyzowali z nim bądź też udzielili mu w jakiś sposób schronienia. Jeszcze więcej było takich, którzy, choć go nigdy na oczy nie widzieli, zostali pozbawieni swych majątków. (4) A czy rzeczywiście Sekstus został zabity (wiele głów – rzekomo jego własnych – zwieziono do Rzymu), czy też udało mu się zbiec – tego nie wie nikt. Już po śmierci Kommodusa jakiś inny człowiek zebrał się na odwagę i zaczął się nazywać Sekstusem, po czym podjął starania o odzyskanie jego majątku i pozycji społecznej. Gdy zaś wiele ludzi zadawało mu wiele różnych pytań, udzielał zręcznych i sprytnych odpowiedzi. (5) Jednakże gdy Pertynaks zapytał go o coś z zakresu greckiej kultury i historii (w których to sprawach Sekstus był gruntownie obeznany), ów człowiek zdębiał zupełnie, nie będąc nawet w stanie pojąc, co do niego powiedziano. O ile zatem natura sprawiła, że był podobnym do Sekstusa z wyglądu, a wyćwiczone naśladownictwo jego sposobu bycia uczyniło go podobnym pod innymi względami, o tyle w kwestii wykształcenia z Sekstusem tego człowieka nie łączyło zupełnie nic. 7. Historię tę opowiedziano w mojej obecności, a byłem też naocznym świadkiem innej, bardzo podobnej. W Mallos, mieście w Cylicji 39, znajduje się wyrocznia Amfilochosa, która udziela odpowiedzi poprzez sny. Udzieliła ona jej także i Sekstusowi,

(Kondianus). Zginęli w 182-183 roku; w tym okresie Dion przebywał jeszcze w Cylicji wraz ze swym ojcem, który pełnił tam wtedy funkcję namiestnika tej prowincji.

37

Według HA Com. 4,9 Sekstus [Kwinktyliusz Kondianus], konsul z 180 roku, był synem Kondianusa.

38

Rzecz o tyle ciekawa, iż w trumnach (zwykle z łatwopalnego drewna) bądź na prostych marach chowano

tylko biedaków i złoczyńców, a ich ciała palono na stosach pogrzebowych. Ludzie bogatsi i większego znaczenia po swej śmierci byli wystawiani na katafalkach. Trumny i mary wynoszone były poza miasto, gdyż nie godziło się nikogo grzebać w mieście. Zważywszy jednak, iż chciano ukryć, kogo (a raczej co) się naprawdę chowa, użycie trumny jest zrozumiałe, choć postronnym obserwatorom mogło dawać nieco do myślenia...

39

Według Strabona (14.5,16) miasto to założyli wieszczkowie Amfiloch (syn innego wieszczka i tłumacza

snów, Amfiaraosa) oraz Mopsos (syn Apollina i Manto). Według innych relacji założycielem był Mallos.

Strona

6

W mieście tym była wyrocznia Amfilocha (Pauzaniasz (1.34,3) twierdzi, że niezawodna). Według Liwiusza (45.27,10) świątynia Amfilocha była gdzie indziej – w Oropos; jednakże według relacji Pauzaniasza (1.34,4) Oropos słyneło z czegoś innego, a mianowicie z bijącego obok świątyni źródła, które nazywano „źródłem Amfiaraosa”. Wydaje się, że wersja Liwiusza jest błędna.

Księga 72. KOMMODUS ten zaś wyraził te odpowiedź w namalowanym przez siebie obrazie40. I tak namalował chłopczyka duszącego dwa węże oraz lwa ścigającego małego jelonka. (2) Gdy przebywałem u mojego ojca w Cylicji (ojciec był wówczas namiestnikiem tej prowincji)41, nie potrafiłem pojąć przesłania tych obrazów, dopóki się nie dowiedziałem, że Kommodus (który później w pewien sposób naśladował Herkulesa 42), zadusił na śmierć braci43, tak jak Herkules, będąc jeszcze niemowlakiem, udusił dwa węże <Kwin[k]tyliusze także zostali uduszeni>, nasłane – jak mówi tradycja – przez Herę. Uciekającym zaś był sam Sekstus, ścigany przez silniejszego od niego [Kommodusa]. (3) Gdybym chciał dokładnie opisać [wszystkich] ludzi – jednego po drugim – których nakazał on zamordować, musiałbym uwzględnić w moim dziele przeogromna masę nazwisk tych, których on zgładził bądź to na podstawie fałszywego donosu, bądź nie potwierdzonego podejrzenia, bądź też ze względu na ogromne bogactwo, szlachetne urodzenie lub klujące w oczy wykształcenie, czy erudycję albo też jakąkolwiek inną pozytywną cechę. (4) W samym Rzymie bowiem Kommodus lubił publicznie okazywać swe bogactwo, a jeszcze bardziej – dobry smak i elegancję. Ale jest też coś, co uczynił z pożytkiem dla ludzi: otóż Maniliuszowi (który był sekretarzem Kasjusza do spraw korespondencji w języku łacińskim44 i który miał u niego ogromne wpływy), gdy ten zbiegł, a później został złapany, nie udzielił posłuchania, chociaż ten obiecywał, że może świadczyć w wielu sprawach. Listy jego zaś kazał spalić, nawet ich nie przeczytawszy.

8. Prowadzono też za jego panowania pewne wojny z barbarzyńcami, którzy mieszkają na terenach leżących poza prowincją Dacją45; w czasie tych wojen sławę zdobyli Albinus46 i Niger47, którzy później prowadzili walki przeciw imperatorowi Sewerusowi. Największą jednak spośród tych wojen była wojna brytyjska 48. (2) Narody

40

Starożytni zwykli kłaść się spać na skórach (co miało przyciągać sny), po przebudzeniu malować ujrzany

sen, a obraz zawieszać w świątyni.

41

Mniej więcej w tym samym czasie, gdy doszło do śmierci Kwinktyliuszy, tj. około 182-183 roku), ojciec

Diona, Kasjusz Apronianusem, sprawował funkcję namiestnika w Cylicji.

42

Herakles bowiem udusił w kołysce węże, Kommodus zaś kazał udusić Kwinktyliuszy, na co wskazuje fakt,

iż zabito ich w wiezieniu, a tam wyroki śmierci wykonywano tylko poprzez uduszenie (o naśladowaniu Heraklesa przez Kommodusa – por. też poniżej rozdz. 15,2; 20,2 i 22,3).

43

To, czy Kwinktyliusze byli braćmi, bywa czasem kwestionowane – por. wyżej przypis do rozdz. 5,3.

44

Uwaga odnosząca się raczej do Marka Aureliusza, a nie Kommodusa. Awidiusz Kasjusz był rzymskim

dowódcą i uzurpatorem, który za czasów Marka Aureliusza (w 175 roku) na fałszywą wieść o śmierci cesarza sam się nim obwołał (ostatecznie poniósł śmierć z rąk własnych żołnierzy, którzy wzniecili przeciw niemu bunt).

Najwyraźniej wspomina się tu drugiego z sekretarzy Kasjusza – jeśli Maniliusz był sekretarzem ab epistulis Latinis, należy przypuszczać, że Pudens, schwytany przez Marka Aureliusza (por. Dion 71.29,1), musiał być sekretarzem ab epistulis Graecis. O tym, że sam Dion lub epitomator Ksyfilinos pomieszali tu wielkoduszność ojca (Marka Aureliusza) z tą domniemaną syna (Kommodusa), świadczy fakt, iż Marek Aureliusz z Pudensem postąpił tak, że jak tu rzekomo miał postąpić Kommodus z Maniliuszem (spalił dostarczone mu listy Kasjusza, nawet ich nie czytając).

45

W rzeczywistości prowadzenie wojny „odziedziczonej” po ojcu Kommodus powierzył swym dowódcom,

tak aby sam nie musiał opuszczać Rzymu (por. wyżej 1,2).

46

Por. Dion 75.4,1 i nast.

47

Por. Dion 74,6,1 i nast. – o walkach z Sewerusem.

a zakończyła w 184 roku, gdy Kommodus przyjął przydomek Brytanika wraz z godnością trybuna (por raz dziewiąty) i imperatora (po raz siódmy), co poświadczają inskrypcje na monetach. Choć HA Com. 8,4 sugeruje, iż przydomek ten nadali mu pochlebcy, bez wątpienia była to inicjatywa senatu.

7

Największa przypuszczalne dlatego, iż toczona przez kilka lat. Rozpoczęła się bowiem w 180 roku,

Strona

48

Kasjusz Dion – Historia rzymska zamieszkujące tę wyspę przekroczyły bowiem mur 49 oddzielający je od wojsk Rzymian i – zgładziwszy uprzednio wodza rzymskiego oraz będących pod jego komendą żołnierzy – dokonały wielu spustoszeń.

Przerażony Kommodus wysłał przeciwko nim Ulpiusza Marcellusa 50. (3) Był to człowiek skromny i mało wymagający; ilekroć był na wojnie, zawsze jadał to, co szeregowi żołnierze, i żył w warunkach identycznych jak oni. Był jednakże człowiekiem dumnym i wyniosłym, zupełnie niepodatnym na łapówki 51, ale też bynajmniej nie usposobionym życzliwie do ludzi, ani też przystępnym we współżyciu z nimi. (4) Żaden inny dowódca nie sypiał tak krótko jak on, toteż chciał, by żołnierze, którzy z nim przebywają, [nieustannie] czuwali. Dwanaście tabliczek, które wytwarzano z drewna lipowego, niemal co wieczór zapisywał rozkazami i nakazywał jednemu ze swych żołnierzy, by o różnych porach zanosił pozostałym żołnierzom różne tabliczki, tak by byli przekonani, że ich dowódca stale czuwa, a przez to by sami nie spali nazbyt długo. Ponieważ z natury był już człowiekiem nawykłym do powstrzymywania się od snu, wykształcił w sobie, w stopniu jeszcze wyższym, inną umiejętność, tj. zdolność powstrzymywania się od jedzenia, (5) zwłaszcza że nigdy nie jadał do syta. W efekcie nie jadł nawet chleba; kazał przysyłać go sobie z Rzymu. [Robił tak bynajmniej] nie dlatego, iż nie mógł jadać miejscowego gatunku chleba, lecz dlatego, by ze względu na czerstwość [sprowadzanego chleba] nie mógł go zjeść nawet odrobinę więcej niż to naprawdę konieczne. Jego dziąsła bowiem były zaiste w opłakanym stanie i obficie krwawiły, gdy jadał suchy chleb. Tak wiec coraz usilniej pracował nad tym, by stworzyć wrażenie, iż on – w stopniu najwyższym z możliwych – [nad wszystkim] czuwa. (6) Zatem Marcellus, ponieważ był człowiekiem takiego właśnie charakteru, zadał barbarzyńcom w Brytanii ogromne straty; w późniejszym okresie jednak niewiele brakowało, by właśnie z powodu swego męstwa i bitności został przez Kommodusa zgładzony.

Ostatecznie jednak puszczono go wolno. 9. Perennis52, który po Paternusie stał się [samodzielnym53] prefektem

49

Ludy zamieszkujące te rejony Rzymianie nazywali Piktami. W praktyce przypuszczalnie przełamali oni

dwa mury, tj. i ten postawiony przez Antoninusa Piusa (Wał Antonina), i ten przez Hadriana (Wał Hadriana).

Pius bowiem (por. HA Pius 5,4) zmusił Brytanów do wycofania się dalej na północ i wzniósł mur już w samej Szkocji (mur Hadriana oddzielał dzisiejsza Anglię od Szkocji) – biegł on od rzeki Clyde w okolicach Old-Kirk-Patrick i ciągnął się przez 39 mil rzymskich (= 57,5 km) aż do Cairinn (dwie mile poniżej Abercorn), podczas gdy mur Hadriana miał długość 80 mil rzymskich (= 118 km) i biegł od Tyne (na wschodzie) do Solway (na zachodzie).

50

Postać trudna do identyfikacji; za czasów Marka Aureliusza i Antoninusa Piusa żył niejaki Ulpiusz

Marcellus, ale był on specjalistą w dziedzinie prawa, co trudno pogodzić z biegłością w sztuce militarnej.

Być może wspomniany tu Ulpiusz Marcellus był synem tamtego jurysty. W inskrypcjach wspominany jest jako namiestnik Brytanii w okresie poprzedzającym wspomnianą tu wojnę.

51

Fraza ta w oryginale (72.8.3-5: crhm£twn te diafanîj ¢dwrÒtatoj Ãn) przypomina bardzo

Tukidydejską wypowiedź o Peryklesie (2.65,8: crhm£twn te diafanîj ¢dwrÒtatoj genÒmenoj).

52

Dla swej kariery wykorzystał okres po pierwszym spisku na życie Kommodusa (por. wyżej 4,4), gdy ten

niechętnie pojawiał się publicznie i nie chciał, by mu o czymkolwiek donoszono, o ile wcześniej Perennis nie zajął się tą sprawą. Poznawszy charakter władcy, zaczął nakłaniać Kommodusa do beztroskiego oddawania się przyjemnościom, obiecując przy tym, iż on sam weźmie ciężar władzy na siebie. Kommodus chętnie na to przystał. Wówczas Perennis zaczął zwalczać opiekunów Kommodusa (wyznaczonych przez jego ojca, Marka

Strona

8

Aureliusza); sukcesy jego polityki sprawiły, iż zapragnął też władzy dla siebie. To doprowadziło do jego upadku w 186 roku.

53

Samodzielnym, gdyż przez pewien czas Tarruteniusz Paternus i Tygidiusz Perennis sprawowali urząd

wspólnie (por. wyżej przypis do rozdz. 5,1). Paternus został mianowany jeszcze przez Marka Aureliusza

Księga 72. KOMMODUS pretorii, został zamordowany w wyniku buntu [podległych mu] żołnierzy. Gdy bowiem Kommodus oddawał się z zapałem powożeniu rydwanów i rozpuście 54 i gdy niemal zupełnie porzucił kwestie związane z rządzeniem, Perennis zmuszony był55 nadzorować nie tylko wojskowość, lecz także i pozostałą administrację, tj. kierować całym państwem. (2) Tymczasem żołnierze, ilekroć zetknęli się z jakąś sprawą, która nie odpowiadała ich oczekiwaniom, zrzucali winę na Perennisa i okazywali mu swój gniew. I tak ci, którzy przebywali wówczas w Brytanii56, gdy zostali za coś skarceni, wzniecili bunt (i nie uspokoili się, dopóki Pertynaks nie zakończył ich rewolty), a wybrawszy spośród siebie tysiąc pięciuset oszczepników, posłali ich do Italii. (3) Tym zaś, gdy przez nikogo nie zatrzymywani zbliżali się do Rzymu, wyszedł naprzeciw Kommodus i zapytał ich: O co chodzi, towarzysze broni? Po co tu przyszliście? Oni zaś odpowiedzieli: Przyszliśmy, gdyż Perennis knuje przeciwko tobie spisek, by mianować swojego syna imperatorem. Głównie za sprawą podżegań Kleandra57 – ogromnie nienawidził on Perennisa, który nie pozwalał mu robić, co tamten tylko zechce 58 – (4) Kommodus dał wiarę ich słowom i wydał prefekta pretorii dowodzonym przez niego żołnierzom. Nie ważył się bowiem potępić zachowania tysiąca pięciuset żołnierzy, chociaż sam miał do swej dyspozycji kilkakrotnie większą liczbę pretorianów. W rezultacie żołnierze skatowali Perennisa i go zabili; ponadto zamordowali też jego żonę, siostrę i

w 179 roku; w 182 roku został zdjęty z urzędu w związku z podejrzeniami o spiskowanie przeciw Kommodusowi (wkrótce potem został zamordowany – por. HA Com. 4,7 i nast. oraz powyżej rozdz. 5,1 i poniżej rozdz. 10,1). Perennis objął urząd w 180 roku.

54

Już na początku swych rządów, gdy był jeszcze człowiekiem względnie młodym, oddawał się rozpuście

z prostytutkami, z których co zgrabniejsze zaciągał do swego łoza (HA Com. 2,8). W późniejszym okresie miał trzysta konkubin i tyleż kochanków, z którymi w pałacu zażywał kąpieli i ucztował. Konkubinom kazał na jego oczach współżyć z innymi mężczyznami, nie stronił też od widoku kopulujących ze sobą młodzieńców. Sam zaś w kontaktach z obiema płciami stosował różnorodne techniki erotyczne (por. HA Com. 5,4 i 5, 10-12).

O pobieraniu przez Kommodusa lekcji powożenia rydwanem i ćwiczeniu się w walkach z dzikimi zwierzętami wspomina Herodian (1.13,8). Por. HA (Com. 2,9). Zob. też niżej rozdz. 17,1.

55

Właściwie nie tyle był „zmuszony”, co sam dążył do takiego stanu, by administracja państwa zależała od

niego. Działo się to głownie poprzez zachęcanie Kommodusa do używania życia oraz poprzez inicjowanie sytuacji, w których Kommodus pogrążyłby się w tych przyjemnościach. Tymczasem za plecami cesarza prowadził dość perfidną politykę zmierzającą do wyobcowania władcy na jego dworze – por. Herodian 1.8,12 i 1.9,1.

56

Po śmierci Perennisa trwały jeszcze rozruchy wśród żołnierzy; do ich stłumienia wysłano do Brytanii

Pertynaksa (w 184-185 roku), który wygasił bunty tak umiejętnie, że żołnierze w Brytanii chcieli nawet obwołać go cesarzem (por. HA Pert. 3, 5-6 oraz Dion 73.4,1).

57

O przejęciu przez Kleandra pozycji i potęgi Perennisa – por. niżej rozdz. 12 i nast.

58

Karierę Kleandra pokrótce opisuje Dion w rozdz. 12 i nast. Przybył do Rzymu jako niewolnik; początkowo

był tragarzem, potem pokojowcem Kommodusa, a wreszcie stał się a pugione, tj. nieformalnym trzecim prefektem pretorii (por. HA Com. 6, 12-13). Trudno ustalić znaczenie tytułu a pugione (dosł. przed sztyletem, od sztyletu [chroniący] – por. Amm. Marc. 29.1,17); przyjmuje się, iż jest to albo nieformalne stanowisko perfekta (wyłącznie) ds. ochrony osobistej cesarza, albo też kąśliwy epitet, nadany Kleandrowi przez jego

zginął w 190 roku (por. niżej rozdz. 13 oraz F. Millar, A Study of Cassius Dio, Oxford 1964, s. 130 i L.L. Howe, The Pretorian Prefect from Commodus to Diocletian (A.D. 180-305), Chicago 1942, s. 66-67)

Strona

Kleander został najprawdopodobniej pod koniec 186 roku; swych kolegów „na urzędzie” wybrał sobie osobiście;

9

oponentów, który można by porównać z dzisiejszymi określeniami „goryl” lub „BOR-owik”. Prefektem pretorii

Kasjusz Dion – Historia rzymska dwóch synów59. 10. W taki oto sposób zgładzono Perennisa, który bynajmniej ani dla dobra Imperium Rzymskiego, ani z własnej winy nie zasłużył na to, co go spotkało 60, z jednym wszakże wyjątkiem – jego dążenie do samodzielnego sprawowania prefektury pretorskiej sprawiło, iż stał się głównym sprawcą śmierci Paternusa, swego kolegi na urzędzie. Tym niemniej nigdy dla prywatnej korzyści nie zabiegał ani o sławę, ani o bogactwo (gdyż prowadził życie człowieka w żadnej mierze niepodatnego na łapówki i niezwykle umiarkowanego w swych wymaganiach) i dążył do zapewnienia całkowitego bezpieczeństwa zarówno Kommodusowi, jak i całemu imperium <w okresie gdy Kommodus beznamiętnie oddawał się zaspokajaniu swych żądz, a zainteresowawszy się wyścigami konnymi, zupełnie przestał się zajmować sprawami państwa.

Jednakże gdyby nawet [cesarz] bardzo się postarał, nie byłby w stanie zarządzać państwem z powodu swego przyzwyczajenia do zbytku i braku doświadczenia>. (2) Tymczasem dla wyzwoleńców cesarskich (prym wśród nich wiódł Kleander61) – gdy tylko uwolnili się od tego typu człowieka – nie było zła, którego by nie wyrządzili: wszystko miało dla nich swa cenę; upokarzali ludzi i ich znieważali. Kommodus zaś większość swego życia spędził w rozwiązłości i gnuśności, bądź to na wyścigach konnych, bądź na walkach dzikich zwierząt i ludzi.

(3) Gdyby nawet nie liczyć zawodów i walk zorganizowanych w jego pałacu, to i tak liczba ludzi poległych w częstokroć publicznie urządzanych walkach – jak i liczba powalonych tam zwierząt – była naprawdę wielka.

Własnymi rękami, bez niczyjej pomocy, powalił jednego dnia pięć hipopotamów, a następnego – dwa słonie.

Ponadto zabił też nosorożce i żyrafę. Tak – w ogólnym zarysie – wyglądało jego panowanie z mojego punktu widzenia. 11. Wiktorynusowi62, byłemu prefektowi miasta, postawił Kommodus posąg. Wbrew pogłoskom i rozsiewanym wówczas – że tak powiem – plotkom na temat jego śmierci [Wiktorynus] nie zmarł w wyniku 59

U Herodiana (1.9, 2-10) opis zdarzeń jest nieco odmienny. Informacji o rzekomych knowaniach Perennisa

oraz o przekupionej przez jego synów armii w Illyricum nie przynosi delegacja żołnierzy, lecz pewien człowiek pojawiający się na scenie w przebraniu filozofa w czasie konkursu teatralnego towarzyszącego Kapitoliom, tj. świętom ku czci Jowisza Kapitolińskiego). Miało to przypuszczalnie miejsce w 15 października 182 roku (por. F. Millar, A Study of Cassius Dio, Oxford 1964, s. 126). Według HA (Com. 6, 1-2) było jeszcze inaczej: Perennis przeniósł na swojego syna zasługi za dokonania jakichś wodzów w Sarmatii (chodzi chyba o walki toczone tam w 182 roku), a ponadto zastąpił senatorskich legatów Brytanii ekwitami. Kommodus się o tym dowiedział i wydał Perennisa jego żołnierzom na egzekucję.

60

HA Com. 5, 2-3 i 6, 13-14 oraz Herodian (1.8, 1-2 oraz 1.9,1) mają w tej sprawie całkowicie odmienne

zdanie. Uznają Perennisa za chciwego tyrana, który rozmyślnie skierował zainteresowania Kommodusa ku rozrywkom i przyjemnościom, by powiększyć swe własne prerogatywy. Wydaje się, iż pogląd Diona powinien mieć jednak większą wagę – jako senator uczestniczył w opisywanych zdarzeniach i znał wszelkiej okoliczności z pierwszej ręki (por. poniżej rozdz. 21 i nast. oraz por. wyżej przypis do rozdz. 4,2).

61

[Marek Aureliusz] Kleander przejął pozycje i władze po Publiuszu Attiliuszu Ebutianusie, którego

oskarżył o udział w spisku Byrrusa i na tej podstawie zgładził (por. HA Com. 6, 11-13). Za jego rządów wielu ludzi zatrzymywano w prefekturze na bliżej nie określony czas bądź też – jeśli taka była wola Kleandra – nawet ich zabijano. Było tak, dopóki Kleander był prefektem. Jak zauważa HA Com. (6, 8-10), kupczono prowincjami, które Kleander sprzedawał za gotówkę. Odwoływał on wygnańców z wygnania i obdarzał ich urzędami, jak też unieważniał zakończone już sprawy sadowe.

Strona

10

62

Chodzi o Gajusza Aufidiusza Wiktorynusa, przyjaciela ojca Kommodusa, Marka Aureliusza, konsula

zastępczego w 155 roku i zwyczajnego w 183 roku (wespół z Kommodusem). Wcześniej pełnił on funkcję namiestnika szeregu prowincji – Germanii Górnej (przypuszczalnie w latach 162-166), Hispania Baetica (około 171 roku), Hispania Tarraconensis (około 172 roku); był też prokonsulem Afryki (około 173-174 roku), a w latach 179-183 – prefektem miasta.

Księga 72. KOMMODUS zamachu. I chociaż Kommodus wielokrotnie chciał Wiktorynusa zgładzić, wahając się, odwlekał w czasie ten plan63. Wówczas to Wiktorynus podszedł do Perennisa i zuchwale zagadnął: Słyszę, że chcecie mnie zabić. Czemu wiec zwlekacie? Cóż was powstrzymuje? Nawet dzisiaj możecie to przecież zrobić!

(2) Nie spotkało go z tego powodu nic przykrego ze strony żadnego z nich; zmarł bowiem śmiercią naturalna, chociaż Marek okazywał mu niezwykłą cześć i szacunek64, gdyż pod względem zalet swego charakteru jak i przygotowania retorycznego nie ustępował żadnemu z sobie współczesnych 65. Wystarczy, że przytoczę tu dwa przykłady, by w pełni przedstawić jego naturę i charakter. (3) Otóż gdy był namiestnikiem Germanii, w swej kwaterze [bez jakichkolwiek świadków] starał się nakłonić i przekonać swego legata, by ten nie przyjmował łapówek. Gdy legat go jednak nie posłuchał, wszedł na mównicę i nakazawszy heroldowi, by uciszył zebranych, przysiągł, że on nigdy dotąd nie przyjął i nigdy nie przyjmie żadnych podarunków.

(4) Następnie rozkazał przyrzec to samo legatowi. Gdy zaś ten nie chciał popełnić krzywoprzysięstwa, Wiktorynus polecił mu złożyć urząd. Drugie wydarzenie miało miejsce później, gdy był prokonsulem Afryki – jednemu ze swych legatów (bardzo podobnemu pod względem charakteru do tego opisanego powyżej), nie okazał już tyle wyrozumiałości, lecz [od razu] wsadził go na statek i odesłał do Rzymu. Taki to był człowiek z tego Wiktorynusa. 12. Co się zaś tyczy Kleandra, który po śmierci Perennisa stał się [na dworze cesarskim] najbardziej wpływową osobą, został [pierwotnie] sprzedany z takimi jak on niewolnikami i przywieziony do Rzymu66, by pracował tu jako tragarz. Z upływem czasu jednak tak wzmocnił swą pozycję, iż stał się pokojowym Kommodusa, (2) poślubił jego kochankę, Damostratię67, i zabił – oprócz wielu innych – Nikomedyjczyka Saoterosa68, który przed Kleandrem miał zaszczyt pełnić tę samą funkcję [pokojowca cesarskiego]. On również był człowiekiem bardzo wpływowym i to dzięki jego zabiegom Nikomedyjczycy uzyskali od senatu zgodę na organizowanie igrzysk oraz na wzniesienie świątyni ku czci Kommodusa.

(3) Kleander wszakże z woli przeznaczenia wybił się bardziej: przyznawał i sprzedawał stanowiska w senacie, stopnie wojskowe, urzędy prokuratorskie, stanowiska namiestników – słowem – wszystko. Niektórzy stawali się

63

Zdanie to, pominięte w edycji L. Dindorfa, pojawia się w edycji tekstu opracowanej przez

U.Ph. Boissevaina (Cassii Dionis Cocceiani Historiarum Romanarum quae supersunt, vol. III, Berolini 1901, s. 292).

64

Por. HA Marc. 3, 8-9. Zdanie przyzwolone (chociaż...) tłumaczy fakt, iż Kommodus z zasady usuwał

z kręgu żywych tych, którzy cieszyli się szacunkiem jego ojca. Zdanie to ma wiec u Diona pewien ironiczny posmak.

65

Zdanie to, pominięte w edycji L. Dindorfa, pojawia się w edycji tekstu opracowanej przez

U.Ph. Boissevaina (Cassii Dionis Cocceiani Historiarum Romanarum quae supersunt, vol. III, Berolini 1901, s. 293).

66

Kleander i jego towarzysze niewoli byli Frygijczykami (por. Herodian 1.12,3). O frygijskich niewolnikach

– por. Juwenalis 11.147.

67

O nałożnicach Kommodusa – por. wyżej przypis 52. Z nimi współżył także Kleander (być może za zgodą

samego Kommodusa) i miał z nimi dzieci, które (HA Com. 7,3) po jego śmierci wraz z ich matkami zostały zabite. Tu jednak mowa o legalnie zawartym małżeństwie z Damostratią, tak jak w przypadku pokojowca

68

O zabójstwie Saoterosa – por. HA Com. 4,5. Według przekazu HA Com. 3,6 Saoteros był pokojowcem

i być może kochankiem Kommodusa, z którym w przeszłości cesarz wjechał do Rzymu na rydwanie tryumfalnym i którego publicznie obdarzył pocałunkiem – por. wyżej przypis do rozdz. 4,2.

Strona

cesarskie nie były z zasady tylko i wyłącznie kochankami samego cesarza.

11

Kommodusa – Eklektosa – i nałożnicy Kommodusa – Marcji (por. wyżej rozdz. 4,6). Wynika stąd, iż nałożnice

Kasjusz Dion – Historia rzymska członkami senatu dopiero wtedy, gdy oddali mu wszystko, co mieli. Mówiono tak o Juliuszu Solonie, osobie nikomu nieznanej, który, po tym jak pozbawiono go majątku, został „przesunięty” do senatu. (4) To właśnie Kleander tak sprawił, że w jednym roku wyznaczył dwudziestu pięciu konsulów69, co nigdy wcześniej, ani nigdy później się nie zdarzyło. Wśród tych dwudziestu pięciu konsulat sprawował także [Septymiusz] Sewerus70, który później został princepsem. (5) A Kleander, jako że gromadził pieniądze skąd się dało, zdobył dla siebie więcej niż ci, którzy kiedykolwiek zostali mianowani pokojowymi. Ze swych zdobyczy wiele podarował tak Kommodusowi, jak i jego kochankom. Wiele też wyłożył na budowę domów i łaźni i innych tego typu budynków71, użytecznych zarówno dla jednostek, jak i dla wszystkich ludzi. 13. Tenże Kleander, gdy już popadł w niesamowita pychę, niespodziewanie doznał upadku i w niesławie stracił życie. Nie zabili go jednak (jak Perennisa) żołnierze, lecz plebs. (2) Gdy bowiem wystąpiły braki (i to poważne) w zaopatrzeniu w zboże 72, [Marek Aureliusz] Papiriusz Dionizjusz, który był wówczas prefektem annonae, uczynił je jeszcze bardziej dokuczliwymi, by Rzymianie znienawidzili i zabili Kleandra, który był w ich mniemaniu głównym winowajca zaistniałych niedoborów z powodu jego oszustw i przekrętów. I tak się stało. (3) Trwały właśnie jakieś wyścigi konne i miała się właśnie odbyć siódma gonitwa73, gdy na hipodrom wpadła ogromna grupa dzieci. Prowadziła je jakąś wysoka dziewczyna o ponurym i zaciętym wyrazie twarzy. W wyniku tego, co się potem zdarzyło, ludzie sądzili, że mają przed sobą boginię. (4) Dzieci bowiem głośno i przejmująco zawodziły: widzowie przejęli te okrzyki i zaczęli wrzeszczeć, co tylko przyszło im do głowy; w końcu, zeskoczywszy z ław na widowni, cała masa ruszyła do Kommodusa, który przebywał w podmiejskiej willi Kwin[k]tyliuszy74. [Przybywszy na miejsce] lud zaczął w samych pozytywach i z wielkim szacunkiem wypowiadać się o Kommodusie, zaś Kleandra – przeklinać i besztać. Wówczas [Kleander] wysłał przeciwko tłumowi jakiś oddział żołnierzy, którzy jednych ludzi zranili, a innych zabili. (5) Fakt ten nie tylko nie powstrzymał tłumu, lecz jeszcze bardziej zagrzał go do walki; ludzie bowiem nabrali pewności siebie, ufając zarówno swej ogromnej liczbie, jak i sile, jaką

69

Por. HA Com. 6,9 i HA Sept. Sev. 4,4.

70

Za życia Kommodusa był konsulem zastępczym w 190 roku.

71

Według Herodiana 1.12,4 zbudował do użytku publicznego wielki gimnazjon i łaźnie (tzw. Thermae

Commodianae). HA Com. 17, 5-6 zauważa jednak, iż chociaż łaźnie noszą imię cesarza, za ich budowę odpowiedzialny był Kleander.

72 73

Był to efekt skupowania zboża przez Kleandra w 189-190 roku.

Od czasów Nerona zawody obejmowały 24 gonitwy. W pojedynczych gonitwach biegły po cztery

czterokonne zaprzęgi, reprezentujące każdy z „klubów” jeździeckich (Biali, Niebiescy, Czerwoni, Zieloni).

Każda gonitwa składała się z siedmiu okrążeń wokół spina (pokrytego marmurem muru, ciągnącego się przez środek stadionu, równolegle do prostych, a prostopadle do wiraży). Jakkolwiek kusząca wydaje się interpretacja, iż dzieci wbiegły na hipodrom w czasie siódmego okrążenia, wydaje się, iż chodzi tu o siódmą gonitwę, gdyż inaczej należałoby przypuszczać, iż dzieci zostałyby stratowane przez rywalizujące zaprzęgi.

74

Circus Maximus (w którym odbywały się gonitwy) z willą Kwinktyliuszy łączy(ła) niemal w linii prostej

Strona

12

Via Appia. Po zamordowaniu Kwinktyliuszy w 182 roku (por. wyżej rozdz. 5,3) ich majątek przejął skarb państwa, ale włości zachowały nazwę po ich dawnym posiadaczach. Herodian (1.11,5) spostrzega, iż Kommodus – uniknąwszy zasadzki Maternusa (por. wyżej przypis do rozdz. 4,1) – rzadko pojawiał się publicznie, spędzając większość czasu w posiadłościach podmiejskich i cesarskich pałacykach położonych z dala od miasta.

Księga 72. KOMMODUS stanowiły oddziały pretorianów75. Chociaż tłum był już w niewielkiej odległości od Kommodusa, nikt mu o tym nie doniósł. Wówczas Marcja76 (wspomniana tu już kochanka Kwadratusa) wyjawiła Kommodusowi, co się dzieje. (6) Ten się tak przeraził (bo w ogóle [z natury] był ogromnym tchórzem), że momentalnie rozkazał zabić Kleandra i jego synka77, którego zresztą Kommodus nosił i zabawiał na własnych rękach. Tak wiec dziecko, rzucone o ziemię, zmarło, zaś ciało Kleandra Rzymianie powlekli za sobą i zmasakrowali. Jego głowę nabitą na włócznię obnoszono po całym mieście; śmierć ponieśli też i pewni inni ludzie, którzy dzięki niemu doszli do wielkiego znaczenia. 14. Kommodus zaś, gdy się [na chwile] oderwał od uciech i zabaw, zapałał żądzą krwi 78 i przystąpił do rzezi nobilów. Był wśród nich i prefekt [pretorii] Julianus79, z którym uprzednio Kommodus zwykł się publicznie ściskać i całować, a nawet nazwał go ojcem. [Wśród zabitych] był też Juliusz Aleksander, [zgładzony] ponoć dlatego, że jadąc konno, zdołał powalić włócznią lwa80. (2) On to, gdy zorientował się, że zabójcy są już blisko, nocą zabił ich wszystkich, a ponadto zgładził też wszystkich wrogich mu Emeseńczyków (sam także pochodził z Emesy81). Dokonawszy tego, wsiadł na koń i udał się w kierunku terytoriów barbarzyńskich82. I z pewnością udałoby mu się uciec, gdyby nie zabrał ze sobą swego kochanka.

(3) O ile bowiem on sam doskonale jeździł konno, o tyle młodzieniec był skrajnie wyczerpany ucieczką. Juliusz nie mógł się jednak zdobyć na to, by go porzucić, toteż gdy dopadł go pościg, zabił i siebie samego, i swego

75

Według Herodiana (1.12, 6-9) Kleander wysłał przeciwko tłumowi kawalerię; po stronie ludu zaś

opowiedzieli się żołnierze piechoty, którzy gardzili kawalerzystami.

76

Według Herodiana (1.13, 1-3) o zagrożeniu cesarzowi doniosła nie Marcja, lecz jego młodsza siostra –

(Annia Aurelia) Fadilla (urodzona około 159 roku), żona Marka Peduceusza Plautiusza Kwintyllusa, z którym Kommodus w 177 roku sprawował konsulat – por. wyżej przypis do rozdz. 1,2.

77

Według Herodiana jednocześnie zamordowano dwóch synów Kleandra (1.13,6). HA Com. 7 zaś

wzmiankuje, iż jego dzieci, które miał ze swych konkubin, zabito razem z matkami. Dion zaś zdaje się wspominać o tym synu, który najpierw wychowywał się „na kolanach” Kommodusa, a później został roztrzaskany o ziemię.

78

Wrócił do miasta, lecz nie ufał nikomu; nadstawiał swych uszu na wszelkiego rodzaju oszczerstwa;

skazywał na śmierć, jak to opisuje Herodian (1.13,7), nawet nie wysłuchawszy wszystkich stawianych oskarżonym zarzutów, ani też nie przyznając im prawa obrony. HA Com. 7, 5-8 podaje długa listę zgładzonych.

Co się zaś tyczy stanowiska prefekta pretorii – na miejsce Kleandra wybrani zostali (Lucjusz Juliusz Wehiliusz Gratus) Julianus i Regillus, których później Kommodus również ukarał śmiercią (HA Com. 7, 4-5) 79

Nie chodzi tu o Salwiusza Julianusa, którego zagładzono razem z Paternusem (por. wyżej rozdz. 5), lecz

o Julianusa-prefekta (Lucjusza Juliusza Wehiliusza Gratusa Julianusa), wybranego w miejsce Kleandra.

HA Com. 11,3 opisuje scenę, gdy to Kommodus wtrącił Julianusa w ubraniu do stawu, a potem nakazał, by Julianus, mający zniekształconą twarz (przypuszczalnie wskutek pobicia) tańczył nago przed konkubinami cesarskimi i grał na cymbałach. Być może jest to opis śmierci prefekta.

80

Najwyraźniej Kommodus, „Rzymski Herkules”, obawiał się, iż Juliusz Aleksander przyćmi jego sławę,

chełpiąc się swą zręcznością w zabijaniu lwów oszczepem podczas jazdy wierzchem. Można dziś przypuszczać, że polowanie na lwy uchodziło za rozrywkę cesarską, więc zajęcie się tą formą aktywności przez kogoś innego mogło zostać potraktowane jako przejaw jakiejś prowokacji politycznej wobec władcy.

Kommodusa, Marek Aureliusz, zalecał (Dion 71.31,1: mhdšna ™n tù œqnei, Óqen tÕ ¢rca‹on ™st…n, ¥rcein), by nikt nie zarządzał tą prowincją, z której się wywodzi. Kommodus najwyraźniej nie posłuchał tej rady.

82

Przypuszczalnie na wschód, do Partów.

13

Aleksander w rodzinnej Emesie (dzis. Homs w Syrii) wywodził się z królewskiego rodu

Sampsigeramidów, który cieszył się w przeszłości pewnymi względami władców Rzymu. Co ciekawe, ojciec

Strona

81

Kasjusz Dion – Historia rzymska ukochanego. Za sprawą Kommodusa śmierć poniósł także Dionizjusz 83, który był prefektem annonae. [W tym czasie] wybuchła też zaraza84 i to największa z tych, o których słyszałem. Jednego dnia umierało w Rzymie nawet dwa tysiące ludzi, (4) liczni zaś – i to nawet nie w samym mieście, lecz w całym niemal imperium – byli mordowani przez złoczyńców: ci bowiem nasączali małe igły śmiertelnymi truciznami i – kierując się chęcią zysku – poprzez te igły przenosili zakażenie na innych ludzi. Takie zbrodnicze praktyki pojawiły się już wcześniej, w czasach Domicjana85, lecz wówczas liczba zmarłych ludzi była nieznaczna. 15. Dla Rzymian wszakże Kommodus był gorszy od wszystkich możliwych epidemii i od wszystkich złoczyńców razem wziętych. Oprócz wielu innych rzeczy zmuszano bowiem Rzymian i do tego, by na rozkaz, powodowani trwogą, przyznali Kommodusowi te same zaszczyty, którymi obdarzyli jego ojca, kierując się prawdziwa dlań życzliwością. (2) Nakazano też Rzymianom nazywać Rzym Kommodianą 86, wojska – kommodiańskimi, a dzień, w którym podjęto taką właśnie uchwalę – Kommodią. Sam Kommodus przywłaszczył sobie wiele różnorakich przydomków, [w szczególności zaś] także przydomek Herkulesa 87. Rzym zaczął nazywać nieśmiertelnym88, szczęśliwym, kolonią [w środku] całego zamieszkałego świata (bo też i pragnął, by uważano, że miasto jest jego kolonią). (3) Dla niego także odlano ze złota posąg o wadze tysiąca funtów, przedstawiający byka i jałówkę 89.

Wreszcie – wszystkie miesiące nazwano90 od jego imienia, tak iż ich kolejność była następująca: Amazoński 91,

83

Ściślej rzecz biorąc, wspomniany wyżej w rozdz. 13,2 [Marek Aureliusz] Papiriusz Dionizjusz.

84

Kommodus w czasie tej zarazy (przypuszczalnie w dwunastym roku jego rządów) udał się do Laurentum,

gdzie, jak sama nazwa miasta wskazuje, oddychał powietrzem przepojonym zapachem drzewa laurowego.

Jak dowiadujemy się z Herodiana (1.12, 1-2), Kommodus za radą swych lekarzy stale używał kadzideł i pachnideł, które miały rzekomo pomóc w oddaleniu od niego morowego powietrza.

85

Por. Dion 67.11,6.

86

W oryginale Diona jest to przymiotnik „kommodiańska”, z najwyraźniej pominiętym sunoik…a, co lepiej

odpowiadało by łacińskiemu zwrotowi Colonia Commodiana (HA Com. 8,9). Pełna nazwa bywa różnie podawana: Colonia Lucia Annia Commodiana, Colonia Aelia Nova Commodiana i Colonia Aurelia Nova Commodiana. Państwowe instytucje też są w oryginale określone przymiotnikowo: Senatus Commodianus (HA Com. 8,9), Commodianus Populus Romanus (HA Com. 15,5), Domus Palatina Commodiana (czyli pałac cesarski – HA Com. 12,7), exerxitus Commodianus, classis Africana Commodiana Herculea (HA Com. 17,8) i saeculum Aureum Commodianum (HA Com. 14,3).

87

Już przed Kommodusem władcy lubili porównywać się z Herkulesem – np. Hadrian na monetach

przedstawiał się jako `HraklÁj `Rwma‹oj. Kommodus przyjął ten przydomek w 192 roku, gdy to w amfiteatrze w Lanuvium, niczym mityczny Herkules, zabił wiele dzikich zwierząt (HA Com. 8,5). Nadanie tego przydomku przez senat było swego rodzaju forma persyflażu (tj. szyderstwa zamaskowanego pozorami uprzejmości): gdy w tym samym okresie cesarz wystąpił z wnioskiem o nazwanie Rzymu Kommodianą, senat nie tylko gorliwie ten wniosek przyjął, lecz jeszcze, by wyszydzić pomysł cesarza, z własnej inicjatywy nazwał się senatem Kommodiańskim, a Kommodusa – Herkulesem i bogiem (HA Com. 8,9). Herodian jednak (1.14,8) uważa, że to sam Kommodus wystąpił o nazwanie go „Herkulesem, synem Zeusa”. Postać Kommodusa jako Hercules Romanus pojawia się na szeregu brązowych medalionów z 192 roku.

88

Wyobrażenie bogini Roma Aeterna pojawiło się m.in. na istniejącej jeszcze wtedy kolumnie Antoninusa

Strona

14

Piusa, wystawionej po śmierci cesarza w 161 roku na Polu Marsowym.

89

Oczywiście – o czym Dion nie wspomina – centralną postacią tej rzeźby był Kommodus w stroju

Herkulesa; wygląd tej rzeźby zachował się na monetach z tego okresu.

90

Miało to miejsce (przypuszczalnie) w 192 roku (por. RE 2.2: 2478; zob. też nazwy miesięcy w HA Com.

11,8), gdyż tytuł „Rzymskiego Herkulesa” (przewijający się w nazwach miesięcy) Kommodus przyjął właśnie

Księga 72. KOMMODUS Niepokonany, Szczęśliwy92, Pobożny93, Lucjusz, Eliusz, Aureliusz94, Kommodus, August, Heraklejski95, Rzymski, Ponadprzeciętny96. (4) Sam Kommodus przy różnych okazjach częstokroć zmieniał te nazwy na inne, niemniej jednak stale pozostawał przy dwóch: Amazońskim i Ponadprzeciętnym, tak jakby w każdej dziedzinie miał w sposób oczywisty ogromną przewagę nad wszystkimi ludźmi. Aż do takiej przesady doszedł ten łajdak 97 w swoim szaleństwie! (5) Swe listy i posłania do senatu rozpoczynał w ten sposób 98: Imperator Caesar, Lucius Aelius Aurelius Commodus, Augustus, Pius, Felix, Sarmaticus, Germanicus Maximus, Britannicus, Pacator orbis terrarum99, Invictus, Hercules Romanus100, Pontifex Max. Tribuniciae Potestatis XVIII, Imperator VIII, Consul VII, Pater Patriae, Consulibus, Praetoribus, Tribunis Plebis, Senatui Commodiano Felici salutem [dicit].

w 192 roku. M. Grant, The Antonines. The Roman Empire in Transition, London & New York 1996, s. 74) nie wiąże tych wydarzeń ze sobą i uważa, iż reforma kalendarza miała miejsce w 187 roku.

O ile większość nazw miesięcy zdaje się odnosić do Herkulesa (Herodian 1.14,9), o tyle ten bierze swą

91

nazwę od konkubiny Marcji, która miała być rzekomo sportretowana jako Amazonka – por. HA Com. 11,9. Por. też wyżej – jako inną możliwą interpretację – przypis do rozdz. 4,6.

Nadanie przydomku Felix musiało być ze strony senatu szyderstwem; nadano go bowiem po tym,

92

jak cesarz... zamordował Perennisa (por. HA Com. 8,1).

Motywacja senatu – jak w przypisie powyżej. Przydomek ten nadano cesarzowi po tym, jak Kommodus

93

kochanka swojej matki desygnował na konsula (por. (HA Com. 8,1). M. Grant, The Antonines. The Roman Empire in Transition, London & New York 1996, s. 76) wszakże widzi w tym cel czysto polityczny – nadanie władzy cesarza boskiej sankcji.

Te trzy kolejne imiona zostały przez Kommodusa przyjęte w 191 roku, gdy porzucił swe oficjalne imię

94

Marek Antoninus, chcąc najwyraźniej zerwać z dziedzictwem swego ojca.

Wydaje się, że wersja Diona (przymiotnikowa) nie jest właściwa i że miesiąc powinien się nazywać

95

„Herakles” (a nie „Heraklejski”), choćby przez analogię do nazw poprzedzających go miesięcy, które są imionami własnymi oraz przez analogię do miesiąca następnego po omawianym tu, tj. do miesiąca „Romanus”.

Oba zestawione razem dają jeden z przydomków Kommodusa – Heracles Romanus. Ponadto nazwę Hercules (a nie Herculeus) potwierdza HA Com. 11,8, chociaż i u tam dwukrotnie pojawia się zwrot Idus Herculeas (Idy Herkulejskie – por. HA Com. 11,13 i 11,14). Nazwy miesięcy nie są jednak jednorodne: mamy 4 imiona (Lucius, Aelius, Aurelius, Commodus), 5 przyjętych przydomków (Amazonius, Invictus, Felix, Pius, Augustus) i 3 epitety (Herculeus, Romanus, Exsuperatorius). Trudno zatem o jakieś jednoznaczne konkluzje...

W oryginale łacińskim: Exsuperatorius, przez porównanie z Jowiszem (Iovis Exsuper, Iovis

96

Exsuperantissimus).

97

W oryginale tÕ k£qarma – to, co podlega (wy)czyszczeniu, a wiec brud, zanieczyszczenie, śmieci; termin

używany wobec najbardziej podłych i nikczemnych ludzi, np. w zwrocie k£qarma kaˆ mhdšn – kompletne zero, zwykły śmieć. „Imperator Cezar, Lucjusz Elius Aureliusz Kommodus, August, Pobożny, Szczęśliwy, Sarmatyk,

98

Germanik Wielki, Brytanik, Twórca pokoju na świecie, Niepokonany, Rzymski Herkules, Najwyższy Kapłan, osiemnastokrotny trybun ludowy, ośmiokrotny Imperator, siedmiokrotny konsul, Ojciec Ojczyzny, [przekazuje] pozdrowienia konsulom, pretorom, trybunom ludowym, Szczęśliwemu Senatowi Kommodiańskiemu”.

100

Przyjęcie przez Kommodusa tego tytułu jest poświadczone od 192 roku (por. RE 2.2: 2478). Co do

pozostałych tytułów – there is no indication in Dio of the dates at which these various titles were assumed; the purpose is purely illustrative, to show the heights which Commodus’ arrogance reached (F. Millar, op. cit.,

15

Co ciekawe, w tradycji chrześcijańskiej okres panowania Kommodusa postrzegano pozytywnie jako okres

pokoju (Euzebiusz, HE 5.21,1).

Strona

99

Kasjusz Dion – Historia rzymska (6) Bardzo wiele jego posągów zostało wzniesionych w stylu posągów Herkulesa 101. Podjęto też uchwalę, by wiek, na który przypadły jego rządy, nazwać złotym 102 i tym sformułowaniem posługiwać się we wszystkich pismach i listach. 16. Tymczasem ten złoty człowiek103, ten Herkules, ten bóg (bo i ten przydomek dało się również słyszeć) pewnego popołudnia przyjechał w wielkim pośpiechu do Rzymu ze swych posiadłości podmiejskich i niespodziewanie w ciągu dwóch godzin urządził trzydzieści gonitw konnych 104. Z tego głównie powodu zaczęło mu brakować pieniędzy. (2) Był bowiem człowiekiem szczodrym i częstokroć rozdawał wśród ludu po sto czterdzieści denarów105 „na głowę”. Większość środków rozdawał na to, o czym już wspomniałem, <dlatego też ani żadne inne dochody, ani niewyobrażalne wręcz sumy, dostarczane mu przez Kleandra, nie mogły go zadowolić. Z konieczności> zatem wnosił [zmyślone] pozwy, tak przeciwko kobietom, jak i mężczyznom, <a chociaż [jego oskarżenia] nie groziły karą śmierci, wywoływały jednak [u pozwanych] strach i przerażenie>. Niektórych z nich zresztą zgładził, innym zaś odsprzedał ocalenie za cenę ich własnych majątków106, <tak jakby z przymusu biorąc coś od nich, gdyż oni niby na to bardzo nalegali>. (3) W końcu nakazał, byśmy my, nasze żony i nasze dzieci dawali mu corocznie w dniu jego urodzin po dwa aureusy każde, jako swego rodzaju zadatek; natomiast od senatorów we wszystkich pozostałych miastach [imperium] domagał się pięciu denarów. Z tych pieniędzy nie zaoszczędził i nie zachował żadnej sumy, lecz wszystko bezwstydnie roztrwonił na polowania i walki gladiatorów. 17. Nigdy nie powoził rydwanem w miejscach publicznych – chyba że nocą, o ile była bezksiężycowa. Tym niemniej bardzo pragnął powozić w miejscach ogólnie uczęszczanych, ale wstydził się, iż zostanie dostrzeżone, że to robi. Dlatego też często robił to w swym domu, odziany w zielone107 szaty. (2) W swym pałacu zgładził też ogromna liczbę dzikich zwierząt 108, podobnie zresztą s. 132). List do senatu, którego incipit Dion nam przekazuje, pochodzi prawdopodobnie z 192 roku, na co wskazuje wzmianka o siedmiu konsulatach Kommodusa (siódmy konsulat przypadł w roku śmierci cesarza).

101

Por. przypisy powyżej oraz HA Com. 9,2: accepit statuas in Herculis habitu, eique immolatum est ut Deo.

102

Por. HA Com. 14,3: saeculum aureum Commodianum nomine adsimulans.

103

Zważywszy, iż kilka wersów wyżej Dion uznał Kommodusa za najnikczemniejszego z ludzi, zwrot ten,

podobnie jak dwa kolejne epitety, ma oczywiście ironiczne znaczenie, podobnie jak zwrot do cesarza Kaliguli w 59.28,8 (por. o Kaliguli: oátoj oân Ð qeoj kaˆ oátoj Ð ZeÚj oraz o Kommodusie: oátoj oân crusoàj, oátoj Ð `HraklÁj, oátoj Ð qeoj). Co ciekawe, HA (Com. 8,2) również stosuje wobec Kommodusa dość ironiczny zwrot idem Commodus, ille Pius, ille Felix.

104 105

Zwyczajowo zawody składały się z 24 gonitw – por. wyżej przypis do rozdz. 13,3.

140 denarów (= 560 sesterców). HA Com. 16,8 wszakże podaje 725 denarów (= 2.900 sesterców

= 29 aureusów). Autor HA jednak najwyraźniej zamiast denarów miał na myśli sesterce (a więc kwotę w denarach cztery razy mniejszą), tj. 181¼ denarów, zwłaszcza że gdy Marek Aureliusz dał ludowi 200 denarów, Dion (71.32,1) skomentował to: Óson oÜpw prÒteron e„l»fesan – sumę, jakiej nigdy wcześniej nie dostali. Musiała to wiec być olbrzymia kwota...

106

Por. HA Com. 14,4.

107

Barwy „klubowe” jednej z drużyn jeździeckich. Najbardziej znane drużyny to Zieloni (Prasini), Niebiescy

(Veneti), Biali (Albati) i Czerwoni (Russeti). Dwie ostatnie drużyny nie były szczególnie cenione – cesarze kibicowali zwykle dwom pierwszym. Fanami Zielonych byli: Kaligula (por. Józef 19.4,4; Suet. 55,7 i Dion

Strona

16

59.14,6), Neron (por. Suet. 22,1; Marcjalis 11.33 i Dion 63.6,3), Werus (HA Ver. 4,8 i 6,3), Kommodus (Dion 72.17,1 (tutaj) i 73.4,1) oraz Heliogabal (Dion 79.14,1); fanami Niebieskich byli Witeliusz (Suet. 7,2 i 14,4; Dion 65.5,1) i Karakala (Dion 77.10,2). Co ciekawe, za czasów Nerona Zieloni i Niebiescy zachowywali się w sposób nieco zmanierowany i nie chcieli się ścigać za standardowe stawki, dopóki cesarz nie zaproponował specjalnych premii (Dion 61.6,3)...

Księga 72. KOMMODUS jak i na publicznych zawodach. Również w pałacu toczył walki na wzór gladiatorów, tak iż nawet zabił pewnego człowieka109 (innym zaś – niby chcąc zgolić im brzytwą włosy – uciął to nos, to uszy, to jeszcze cos innego 110).

Publicznie jednak walczył, nie używając żelaznej broni, ani nie przelewając ludzkiej krwi 111. (3) Przed wyjściem do amfiteatru ubierał na siebie jedwabną tunikę koloru białego, przetykaną złotem, z rękawami, a my pozdrawialiśmy go odzianego w taki właśnie strój. Gdy zaś wchodził już do teatru, miał na sobie szatę podobną do typowej greckiej chlamidy112, koloru purpurowego, przetykana złotem113; [na głowie nosił] wykonany ze złota wieniec z [wtopionymi weń] indyjskimi kamieniami [szlachetnymi], a [w ręce] trzymał kaduceusz, taki jak ten Hermesa. (4) Przed nim natomiast niesiona była ulicami lwia skóra i maczuga 114, które w teatrze – bez względu na to, czy Kommodus był obecny na widowisku, czy nie – kładziono na wykonanym ze złota siedzeniu.

Sam zaś Kommodus wchodził [na arenę] teatru w stroju Hermesa, a zrzuciwszy z siebie wszystko (oprócz tuniki) i zdjąwszy obuwie115, zabierał się do rzeczy. 18. I tak w pierwszym dniu widowisk sam własnoręcznie powalił sto niedźwiedzi, ciskając w nie z góry włóczniami 116 z ciągnącego się wkoło ponad areną podestu. Cały bowiem amfiteatr był podzielony połączonymi ze sobą [w środku dwiema] przegrodami przebiegającymi wzdłuż jego średnic; wierzchołki przegród wzdłuż obwodu amfiteatru łączył daszek [w formie chodnika]. Przegrody, przecinając się, dzieliły jedna drugą na dwie części, tak aby dzikie zwierzęta, podzielone na cztery grupy, były

108

Por. HA Com. 8,5.

109

Por. Aureliusz Wiktor, Caes. 17.4.

110

Por. HA Com. 11,7: imitatus est medicum, ut sanguinem hominibus emitteret scalpris ferialibus.

111

Na arenie amfiteatru walczył z użyciem rudis, tj. kija, którym posługiwali się w trakcie szkoleń

gladiatorzy (HA Com. 5,5 oraz poniżej rozdz. 19,2). Z przekazu Diona (71.29,3) wiemy, że Marek Aureliusz nie pozwalał walczyć gladiatorom na arenie bronią ostrą, lecz stępioną, zakończoną kulkami, które uniemożliwiały wbicie ostrza w ciało. Nie przeszkadzało to Kommodusowi używać w zaciszu swego pałacu broni ostrej. Aureliusz Wiktor (Caes. 17.4) podaje, iż o ile Kommodus używał miecza, o tyle walczący z nim gladiatorzy musieli używać broni o stępionych klingach, wykonanych z plastycznego ołowiu (mucronibus plumbeis).

112

Chlamidy i sandały uchodziły za elementy typowo greckiego ubioru – por. Dion 60.6,2 oraz Tacyt,

Roczniki 2.59,1 113

Była to tzw. dalmatica – por. HA Com. 8,8 (dalmaticatus in publico processit) i HA Pert. 8,2. Szerzej

o aukcji ubrań i przedmiotów po Kommodusie, zorganizowanej przez Pertynaksa (m.in. kosztowne uzbrojenie gladiatorskie, płaszcze z drogich tkanin oraz miecze wysadzane złotem i drogimi kamieniami) – por. HA Pert.

7,8-8,7. Zob. też Herodian 1.14,8.

114

Por. Athen. 12.537 e-f (o Aleksandrze Wielkim i jego upodobnianiu się do Heraklesa). Przyjął się

zwyczaj, że herosi wdziewali skóry dzikich zwierząt, które zdobyli podczas polowań, czyli w czasie jakby namiastki służby wojskowej. Powalić lwa było zadaniem niedającym się z niczym porównać; było czymś wręcz nadludzkim i boskim – por. HA Carac. 5,5: deorum nominibus appellari vetuit, quod Commodus fecerat, cum illi eum, quod leonem aliasque feras occidisset, Herculem dicerent. Na monetach Kommodus powalający lwa był Widzowie w amfiteatrze zwykle nosili sandały. Zob. też Suet. Domit. 4,10 (certamini praesedit

crepidatus) oraz Dion 59.7,7 (o Kaliguli, który zezwolił na zasiadanie na widowni bez obuwia).

116

Mawiano o nim, że miał niezwykle pewną rękę w rzucaniu oszczepem – por. HA Com. 13,3 (singulis

ictibus multa milia ferarum ingentium conficeret) oraz Herodian 1.15, 1-6.

Strona

115

17

częstszym motywem niż Kommodus odziany w skórę lwa z maczugą (niczym Herakles).

Kasjusz Dion – Historia rzymska łatwym celem do trafienia, zwłaszcza że skądkolwiek się rzucało, odległość była niewielka117. (2) W połowie tej walki znużony Kommodus przyjął, podany mu przez jakąś kobietę, kielich w kształcie maczugi 118 i jednym tchem wypił z niego schłodzone słodkie wino 119. Na ten widok lud i my wszyscy natychmiast wykrzyknęliśmy owo pozdrowienie, które zwykło się wypowiadać w czasie uczt: Obyś [długo] żył! (3) I niech nikt nie sądzi, że, opisując tego typu sprawy, naruszam powagę dzieła historycznego. Zasadniczo nie wspominałbym o tym wcale. Jednakże, ponieważ zrobił to władca, a ja przy tym byłem, widziałem to i słyszałem 120, jak też o tym [z innymi] rozmawiałem, uznałem, iż słusznym będzie, jeśli żadnej z tych spraw nie będę ukrywał, lecz przekażę je pamięci potomnych, tak jakby były one jednymi z największych i najbardziej istotnych wydarzeń. (4) Dlatego też szczegółowo opiszę i inne fakty, które miały miejsce za mojego życia i zrobię to z większą dokładnością, niż w przypadku opisywania wydarzeń epok minionych, po części dlatego, że byłem naocznym świadkiem tych zdarzeń, a po części, gdyż nie znam nikogo – spośród tych, którzy fakty godne wzmianki umieją układać w ciągłą narrację historyczną – kto by miał tak dokładne wiadomości na ten temat, jak ja mam. 19. Zatem taki był przebieg pierwszego dnia widowisk. W pozostałych dniach Kommodus schodził już na dół, na arenę amfiteatru i zarzynał wszystkie te zwierzęta, do których się zbliżył, bądź to gdy były one doń przyprowadzane, bądź też gdy przynoszono mu je schwytane w sieci 121. Tak wiec powalił tygrysa, hipopotama i słonia. (2) Po tej rzezi opuścił amfiteatr, ale zaraz po śniadaniu [powrócił] i wziął udział w walkach gladiatorów 122. Ćwiczył bowiem posługiwanie się rynsztunkiem tak zwanego sekutora123, tak wiec w prawej ręce trzymał tarczę124, a w lewej – drewniany miecz125. Był przy tym bardzo dumny i zadowolony z tego, że jest człowiekiem leworęcznym. (3) Walczył z nim jakiś trener gladiatorów126 – czy może nawet i sam gladiator – który trzymał

117

Konstrukcja ta nie była stałym elementem Koloseum – wzniesiono ją tylko na potrzeby tego widowiska

(por. Herodian 1.15,2).

118 119

Kolejne odniesienie do Herkulesa.

HA podaje (Com. 13,4), iż Kommodus raczył się także publicznie winem, gdy siedział w teatrze

lub amfiteatrze, co autor HA uznaje za przejaw bezwstydu (inpudentiae tantae fuit).

120

Około 189 roku Dion sprawował kwesturę i wszedł w skład senatu, stąd też jego opis wydarzeń jest

od tego roku pełniejszy, bo oparty na własnych obserwacjach (por. F. Millar, op. cit., s. 131).

121

Nie chodzi tu o sieci, lecz o siatki, a raczej metalowe klatki, utworzone z takich siatek.

122

Jeszcze za czasów swego ojca stoczył 365 walk. Później zaś liczba zdobytych przez niego nagród za walki

gladiatorskie zbliżył się do tysiąca (HA Com. 12, 10-11). Jego walka zawsze otwierała igrzyska; ilekroć zaś je rozpoczynał, kazał ten fakt umieścić w publicznych dokumentach. Mówi się, że stoczył 735 walk – por. HA Com. 11,12.

123

Łac. secutor lub sequutor, „ścigacz”, lekkozbrojny gladiator, który walczył z sieciarzem (retiarius),

ścigając go (por. Juwenalis 8.210). Antyczni autorzy nie podają nazbyt szczegółowo, czym różniło się uzbrojenie poszczególnych typów gladiatorów. Znamy wszakże ich nazwy: murmillo (gladiator w galijskim uzbrojeniu), Thraex (gladiator w trackim uzbrojeniu), hoplomachus (gladiator w ciężkim uzbrojeniu), provocator (gladiator w uzbrojeniu legionisty), retiarius (gladiator z siecią). Większość (może poza sieciarzem) miała miecz (bądź trójząb) i tarcze (bądź ołowiana płytę). Secutor miał miecz prosty, Thraex – zakrzywiony,

Strona

18

a retiarius – ząbkowany.

124

Tarcze zwykle trzymało się w lewej ręce, stąd wiec fraza ™pˆ dÒru oznaczała zwrot w prawo, zaś ™p'

¢sp…da – zwrot w lewo. Kommodus zwykł często chwalić się, że jest leworęczny albo że ma dwie prawe ręce.

125

Tzw. rudis – drewniany kij, używany do ćwiczeń gladiatorskich (por. wyżej przypis do rozdz. 17,2)

126

Łac. lanista; gr. ™pist£thj monom£cwn.

Księga 72. KOMMODUS w rękach jakiś pręt127. [Rywalem cesarza] czasami był ktoś, komu sam [Kommodus] rzucił wyzwanie do walki, a czasami był to człowiek wybrany przez tłum. W tej kwestii, podobnie jak i w pozostałych, Kommodus zachowywał się jak inni gladiatorzy. O ile jednak oni przystępowali do walk, otrzymując za nie jakąś marną zapłatę128, Kommodus za każdy dzień walk dostawał dwieście pięćdziesiąt tysięcy129 z pieniędzy przeznaczonych dla gladiatorów. (4) W walkach wspomagali go prefekt pretorii Emiliusz Letus 130 i pokojowy Kommodusa – Eklektos131. Z nimi przeprowadził tak zwaną walkę z cieniem i oczywiście132 wygrał, po czym tak jak stał [w pełnym uzbrojeniu] uścisnął ich i wycałował... przez szyszak, [którego bynajmniej nie zdjął z głowy]. Po walce Kommodusa odbyły się wszystkie pozostałe. W pierwszym dniu walk Kommodus zszedł na dół na arenę i osobiście dobrał gladiatorów w pary, sam zaś – mając na sobie kompletny strój Hermesa133, a w ręku złota różdżkę – zasiadł na odpowiednio przygotowanym podwyższeniu. Uznaliśmy to za rodzaj przepowiedni134. (5) Następnie powrócił na miejsce, które zwykle zajmował i stamtąd wraz z nami oglądał pozostałą część widowiska. Zaiste nie miało ono nic wspólnego z zabawą czy symulowaniem, gdyż bardzo wielu walczących poniosło śmierć. Kiedy bowiem gladiatorzy ociągali się z zabiciem swych [pokonanych] przeciwników, Kommodus nakazywał, by powiązano ich sznurem ze sobą i by w ten sposób wszyscy jednocześnie walczyli. (6) I chociaż [teoretycznie] powiązani ze sobą gladiatorzy walczyli jeden na jednego, to jednak – ponieważ walczących było bardzo dużo, a miejsca do walki bardzo mało – niektórzy z nich, wzajemnie natarłszy na siebie, zgładzili gladiatorów, którzy nie byli ich wyznaczonymi przeciwnikami. 20. Tego typu widowiska trwały w sumie czternaście dni 135. Ilekroć Kommodus walczył, my, senatorowie, wraz z ekwitami, zawsze schodziliśmy się [do amfiteatru]. Jedynie ów starzec Klaudiusz Pompejanus 136 nie brał udziału w tych widowiskach, posyłając na nie jedynie swych synów. Osobiście nigdy do teatru nie przyszedł, gdyż wolał raczej zginąć z powodu swej absencji, niż patrzeć, jak władca państwa, syn Marka, wyprawia takie rzeczy137. (2) Pośród różnych okrzyków wznosiliśmy i te, które kazano nam wznosić, najczęściej zaś ten: Jesteś [naszym] panem, jesteś przywódcą, jesteś najszczęśliwszym z ludzi! Zwyciężasz i będziesz zwyciężał [jedyny]

127

Mógł to być pręt trzcinowy (tyrs) lub bicz rzemienny (spleciony ma wygląd bardzo podobny do tyrsu).

128

Nie więcej niż 5 aureusów.

129

Przypuszczalnie 250.000 denarów (a nie sesterców) = 1.000.000 sesterców = 10.000 aureusów.

130

Kwintus Emiliusz Letus (por. HA Com. 17,1). Por. też poniżej rozdz. 22,1.

131

Por. wyżej rozdz. 4,6 i poniżej rozdz. 22,1.

132

Kolejny przejaw ironii Diona…

133

Por. wyżej rozdz. 17,4. Kommodus często pojawiał się na monetach w stroju Merkurego.

134

W świecie podziemnym, do którego notabene Kommodus miał się wkrótce udać, Merkury pełnił role

swego rodzaju nadzorcy – por. Hor. Od. I 10, 18-19: virgaque levem coerces aurea tubam.

135

Owe widowiska to ludi Romani, które odbywały się w dniach 4-18 września; te opisane tutaj miały

prawdopodobnie miejsce w 192 roku.

136

Ten, który poślubił Lucyllę, wdowę po Werusie, siostrę Kommodusa – por. Dion 71.3,2 oraz wyżej rozdz.

4,2. Żył jeszcze za czasów Didiusza Julianusa (cesarza w 193 roku), lecz na wygnaniu w Terracynie, z którego został właśnie przez tego cesarza odwołany; Julianus chciał go nawet uczynić princepsem, ale Pompejanus

137

W księdze poświęconej panowaniu Makrynusa (cesarza w latach 217-218), Dion opisuje zmianę rządów

pomiędzy ojcem a synem (Markiem Aureliuszem a Kommodusem) jako przejście z królestwa złotego do żelaznego (71.36,4: ¢pÕ crusÁj te basile…aj ™j sidhr©n).

Strona

respondens).

19

wymówił się podeszłym wiekiem i osłabieniem wzroku – por. HA Iul. 8,3 (senem se et debilem luminibus

Kasjusz Dion – Historia rzymska od niepamiętnych czasów [Apollinie] Amazoński! Zwyciężasz!138 Spora część ludu rzymskiego nie przychodziła do teatru, a niektórzy przychodzili, obejrzeli fragment widowiska i wychodzili, po części zawstydzeni tym, co się tam wyprawiało, a po części po prostu ze strachu. Krążyła bowiem plotka, iż Kommodus będzie do niektórych ludzi strzelał z łuku, jak kiedyś Herakles do ptaków stymfalijskich. Wierzono tej plotce, (3) gdyż pewnego dnia Kommodus kazał zebrać razem tych mieszkańców miasta, którzy z powodu choroby lub innych nieszczęść utracili stopy139; następnie oplótł ich kolana czymś, co miało z wyglądu przypominać węże i, zamiast kamieni, dał im do rzucania wulkaniczne gąbki. W końcu uderzeniami maczugi 140 pozabijał ich wszystkich jako rzekomych Gigantów141. 21. Nam ten strach był tak samo znany, jak wszystkim innym. Również wobec nas, senatorów, Kommodus dopuścił się podobnego czynu, po którym mogliśmy w pierwszej kolejności spodziewać się śmierci. Gdy bowiem Kommodus zabił strusia 142, uciął mu głowę i podszedł do tej części widowni, w której siedzieliśmy: w lewej ręce miał ową odciętą głowę, zaś prawą podniósł w górę ociekający krwią miecz.

(2) Nie wyrzekł ani słowa; szczerząc zęby, szyderczo kiwał głowa, pokazując, iż z nami zrobi to samo. Gdy zaś liczni [senatorowie] momentalnie wybuchnęli śmiechem na ten widok (wzbudzał on w nas raczej rozbawienie niż obawę), [niechybnie] ponieśliby oni śmierć od ciosów tego miecza 143, gdybym nie zdołał przekonać siedzących blisko mnie, by podgryzali liście wawrzynu 144, które ja sam, wziąwszy je z mojego wieńca, również

138

Uroczysta forma aklamacji wobec zwycięzców. „Najszczęśliwszy” nawiązuje bez wątpienia do jednego

z przydomków Kommodusa. Por. też wyżej przypis do rozdz. 4,6.

139

Nie tyle pozbawionych stóp, co pozbawionych zdolności chodzenia (niemogących chodzić) – por. HA

Com. 9,6.

140

Według HA Com. 9,6 zrobił to strzałami (eosdemque sagittis confecit). Rozbieżność może wynikać stąd,

iż autor HA chce być bardziej zgodny z wersją mitologiczną; musimy jednak pamiętać, iż Dion był naocznym świadkiem tego zdarzenia, więc jego relacja zdaje się bardziej wiarygodna.

141

W mitologii greckiej Giganci byli dziećmi Gai, zrodzonymi z krwi wykastrowanego sierpem Uranosa.

Mieli wężowe nogi i uskrzydlone torsy. Mimo boskiego pochodzenia byli śmiertelni. Walczyli po stronie Zeusa z Tytanami, ale później zbuntowali się i zaatakowali Olimp. Walka przeciągała się: Zeus ciskał w Gigantów z Olimpu piorunami, oni zaś miotali w górę skały. Wówczas Zeus dowiedział się, iż z woli Przeznaczenia Gigantów może pokonać tylko śmiertelnik; posłano więc po Heraklesa, który swymi strzałami strącił do Tartaru i zgładził niemal wszystkich Gigantów, oprócz Alkioneusa. Był on bowiem pierworodnym syn Gai, toteż nawet gdy został zraniony, odzyskiwał swe siły, o ile dotknął ziemi, na której się urodził. Herakles zatem wyniósł go daleko poza granice jego ojczyzny i zabił.

142

Do Rzymu strusie najczęściej sprowadzano z prowincji Mauretanii, tj. dzisiejszego Maroka i północno-

-zachodniej Algierii, stąd też i częsta omowna nazwa „mauretański ptak”(¹ Maurous…a strouqÒj). Gwoli ścisłości należy dodać, iż w czasach Kommodusa były dwie prowincje mauretańskie: w 42 roku bowiem cesarz Klaudiusz dokonał podziału na Mauretanię Tingitanę ze stolicą w Tingis (obecnie marokański Tanger) i Mauretanię Caesarensis ze stolicą w Cezarei (obecnie algierski Szerszel). Według Herodiana (1.15,5) Kommodus, obciąwszy strusiom głowy, puścił je wolno, by – już bezgłowe – póki nie padną, biegały błędnie we wszystkich kierunkach.

143

Por. HA Com. 15, 6-7: pewnego razu Kommodus nakazał podpalić całe miasto i wydał swym żołnierzom

Strona

20

rozkaz zmasakrowania widowni, gdyż odczytał jej gorący aplauz za kpinę z jego poczynań. Interwencja prefekta pretorii, Letusa, sprawiła jednak, iż rozkazy nie zostały ostatecznie wykonane.

144

Nie należy wyciągać stąd wniosku, iż senatorowie zawsze zasiadali na widowni amfiteatru w wieńcach

laurowych na głowie. Ten wyjątkowy zaszczyt przyznano kiedyś Pompejuszowi (Dion 37.21,4: dafnhfore‹n te aÙtÕn kat¦ p£saj ¢eˆ t¦j panhgÚreij). Z drugiej jednak strony, by okazać cześć cesarzowi, lud senat

Księga 72. KOMMODUS połknąłem145. W ten sposób, często poruszając ustami, ukryliśmy, że tak naprawdę się śmiejemy. (3) Po tym zajściu Kommodus uśmierzył nieco nasz niepokój, gdyż powiedział, że chce natychmiast stoczyć walkę z gladiatorami, nakazując nam przy tym, byśmy przybyli do teatru w pełnym uzbrojeniu ekwity i w wełnianych płaszczach146. Tymczasem gdy idziemy do teatru, nigdy nie ubieramy takiego stroju, jak tylko na znak żałoby po śmierci któregoś z imperatorów. Na dodatek ostatniego dnia [widowisk] jego hełm wyniesiono przez bramę, przez którą wynoszeni są [na marach] polegli 147. Te incydenty wzbudziły we wszystkich przekonanie, iż wkrótce z pewnością nastąpi jego śmierć. 22. I rzeczywiście Kommodus umarł (a raczej został zamordowany) niewiele później. Bowiem Letus148 i Eklektos149 – częściowo dlatego, że byli oburzeni tym, co wyprawiał, a częściowo ponieważ po prostu się go bali (wygrażał im się za to, że przeszkadzali mu robić to, co robił) – uknuli przeciw niemu spisek. (2) Tymczasem Kommodus postanowił zabić obu konsulów – Erycjusza Klarusa i Sozjusza Falkona – by w dzień kalend opuścić wioskę, w której gladiatorzy przygotowywani są do zawodu 150, jednocześnie jako konsul i jako „ścigacz”. Gladiatorzy odstąpili mu nawet najlepszą celę, ponieważ Kommodus uchodził za jednego z nich. (3) Nie powinno to u nikogo budzić zdziwienia – przecież to Kommodus także

i żołnierze pokazywali się publicznie w wieńcach na głowie – por. Herodian 2.2,10; 2.11,6; 2.13,3; 2.14,1 i 3.8,3 oraz Dion 63.4,1. Dion zdaje się tu opisywać zdarzenia dotyczące obchodów urodzin cesarza (por. wyżej rozdz.

16,3), które przypadały 31 sierpnia. Zatem nic dziwnego, że senatorowie i lud pokazywali się na widowiskach w wieńcach na głowie.

145

Zachowanie dość nietypowe; liście laurowe starożytni dodawali do deserów i ciast (szczególnie

do odpowiednika dzisiejszego tortu weselnego, tzw. mustaceus), ale nie jako przyprawę, lecz tylko w formie dekoracji potrawy (we wspomnianym mustaceus liść laurowy pełnił role współczesnej monety ukrytej w cieście: kto znajdował ten „dodatek”, miał się cieszyć szczęściem i powodzeniem). Liści laurowych bowiem nie spożywano, gdyż (jeśli wierzyć średniowiecznym komentarzom do Historia Plantarum Teofrasta) wywoływały one wymioty. W literaturze jednak przyjmowano, iż ich spożywanie sprzyja natchnieniu wieszczemu – por. Tibullus 2.5, 63-64: sacras innoxias laurus vescar oraz Juwenalis 7.19.

146

Zdjąwszy togę, założyli na siebie płaszcze spięte na ramionach (lacerna) – senatorowie ubierali się w ten

sposób tylko na znak żałoby; ekwici zaś nosili się w ten sposób (jak i plebs) bez żadnej szczególnej okazji – por.

HA Com. 16,6.

147

Por. HA Com. 16,7: galea eius bis per portam Libitinensem elata est. Nie chodzi tu o szyszak

powożącego rydwanem (kr£noj ¹niocikÒn), lecz o gladiatora-sekutora (kr£noj monom£cou) – por. wyżej rozdz. 19,4. Amfiteatr miał dwie bramy – jedna nazywano porta Libitinensis (wynoszono nią poległych i zabitych), druga – porta Sanavivaria (wychodzili nią zwycięzcy i ci, którym darowano życie).

148

Kwintus Emiliusz Letus, prefekt pretorii – por. wyżej rozdz. 19,4. Zob. też HA Com. 15,7 i 17,1 oraz

Herodian 1.16,4 i 1.17,2 i nast.

149

Pokojowy Kommodusa, o którym była już mowa wyżej w rozdz. 4,6 i nast. Herodian (1.17,6) podaje,

iż z urodzenia był Egipcjaninem, człowiekiem zuchwałym, ale i przedsiębiorczym, skłonnym do gniewu. HA Com. 15,2 zaś przekazuje, iż gdy Eklektos zorientował się, że Kommodus pozbywa się pokojowców, na skinienie których kiedyś robił wszystko, postanowił go ubiec i stał się jednym z tych, którzy przygotowali

Publiusz Helwiusz Pertynaks, który po Kommodusie przejął władzę cesarską.

150

W szkole gladiatorów, tzw. ludus gladiatorius lub po prostu ludus (gr. katagègion monom£cwn

lub monom£cion). Według Herodiana (1.15,8 i 1.16,3) Kommodus chciał na stałe przenieść się z pałacu

Strona

przeznaczeni na śmierć. Natomiast późniejszy cesarz Julian uważa (Caes. 312 c), że w spisku brał udział także

21

zamach na życie cesarza (por. niżej 22,4). Również Herodian (1.17,2) mówi, iż Eklektos z Letusem zostali

Kasjusz Dion – Historia rzymska obciął głowę Kolosowi, na jej miejscu umieścił inną, podobną do swojej, dał mu do ręki maczugę, a u jego stóp umieścił lwa ze spiżu, by Kolos151 wyglądał jak Herakles. [Na tym posągu właśnie Kommodus] oprócz wymienionych już tu przydomków kazał dopisać i ten: mistrz nad mistrze wśród „ścigaczy”152, który w pojedynkę, lewą ręką153 dwunastokrotnie pokonał – jak przypuszczam: tysiąc154 – [gladiatorów].

(4) W odpowiedzi na to Letus i Eklektos przygotowali zamach przeciw niemu i wyjawili swój zamiar Marcji.

I tak, w ostatnim dniu roku, nocą, gdy ludzie zajęci byli świętowaniem, Letus i Eklektos podali mu za pośrednictwem Marcji truciznę155, dosypaną do wołowiny. (5) Jednak Kommodus nie mógł jakoś od razu wyzionąć ducha, ze względu zarówno na ilość wypitego wina, jak i wziętych kąpieli, którymi delektował się bez umiaru156; co więcej – gdy rozpoczęły się u niego wymioty, zaczął nawet z tego powodu coś podejrzewać i rzucać wkoło groźby. Wówczas Letus i Eklektos wysłali do niego zapaśnika Narcyza157 i za jego

cesarskiego do baraków tej szkoły. Pełne imiona konsulów desygnowanych na rok 193 to: Gajusz Juliusz Erucjusz Klarus Wibianus i Kwintus Pompejusz Sozjusz Falkon.

151

Nie chodzi tu oczywiście o Kolosa Rodyjskiego, lecz o olbrzymi posąg Nerona, autorstwa Zenodorosa,

który stał w westybulu (przedsionku) Domus Aurea, tj. Złotego Domu Nerona (przy Via Sacra), który wznosił się na Palatynie i rozciągał się w kierunku Eskwilynu – por. Suet. Nero 31,2 i Pliniusz St. NH 34.7,45.

Po pożarze Złotego Domu posąg został przywrócony na swe miejsce przez Wespazjana w 75 roku.

Przypuszczalnie był wtedy (po rekonstrukcji) nieco niższy, tj. miał około 100 stop (Dion 66.15,1), podczas gdy oryginalnie miał ich 119 (Pliniusz St. NH 34.7,45) lub 120 (Suet. Nero 31,2). Wespazjan dał posągowi nową głowę z koncentrycznie rozchodzącymi się wokół niej promieniami słonecznymi (tzw. caput radiatum), by przypominał Heliosa czy też Apollina (Febusa), z którymi Neron lubił się utożsamiać – por. HA Had. 19,13; HA Com. 17, 9-11; Pliniusz St. NH 34.7,45; Herodian 1.15,9. Za czasów Hadriana posąg został usunięty z okolic dawnego Złotego Domu, gdyż cesarz chciał tam zbudować świątynię Wenus i Romy (por. wyżej rozdz. 4.3 oraz HA Had. 19,12, gdzie omawiana świątynia nazwana jest templum Urbis). Jak podaje HA Had. 19,12, operacja przeniesienia posągu wymagała użycia 24 słoni.

152

W oryginale prwtÒpaloj. Etymologia tego rzadkiego wyrazu wywodzi się najprawdopodobniej od p£lh

(walka), choć są też i inne teorie – np. od imienia własnego gladiatora Pa[u]lusa – por. HA Com. 15,8. Trudno też nie oprzeć się skojarzeniom z łacińskim primipilus – najwyższą rangą centuriona (tj. centuriona pierwszego manipułu: centurio primi pili), nadawaną zazwyczaj bardzo doświadczonym żołnierzom, zwykle po 40. roku życia.

153 154

O leworęczności Kommodusa – por. wyżej rozdz. 19,2.

Parenteza pochodzi od Diona, jednakże liczba dwunastu tysięcy jest po prostu nieprawdopodobna.

Herodian (1.15,9) twierdzi, że inskrypcja na Kolosie głosiła, że Kommodus pokonał tysiąc gladiatorów.

HA Com. natomiast najpierw (11,12) podaje, że Kommodus stoczył 735 walk, by potem (12, 10-11) uzupełnić, że za czasów swego ojca stoczył 365 walk, zaś później (tj. już po śmierci Marka Aureliusza) było ich jeszcze tyle, że ich liczba doszła do tysiąca (ut mille contingeret). Jeśli więc dodać 735 do 365, otrzymamy dokładnie 1.100 walk. Dane te z pewnością są orientacyjne, więc może walk było nieco ponad 1.100, a wówczas Dion miałby na myśli dwanaście setek (a nie tysięcy)?

155

Chociaż autorzy starożytni różnią się w szczegółach, panuje zgodność, iż Kommodusowi podano truciznę,

ale niezbyt skuteczną. Śmierć poniósł bowiem, uduszony przez zapaśnika (por. HA Com. 17,2) czy też tęgiego

Strona

22

i silnego młodzieńca (Herodian 1.17,11; przeł. Ludwik Piotrowicz). Aureliusz Wiktor (Caes. 17,9) podaje, iż był to jego masażysta (minister unguendi).

156

Według HA (Com. 11,5) Kommodus zwykł się kąpać nawet siedem, osiem razy dziennie.

157

Trener w szkole zapaśniczej, z którym Kommodus miał zwyczaj ćwiczyć. Narcyz udusił Kommodusa

w domu Westylianusa (aedes Vestilianae), tj. domu przypuszczalnie zarekwirowanym jednej z ofiar terroru

Księga 72. KOMMODUS pośrednictwem udusili Kommodusa w czasie kąpieli158. (6) Taki więc koniec spotkał go po dwunastu latach, dziewięciu miesiącach i czternastu dniach panowania 159; przeżył natomiast trzydzieści jeden lat i cztery miesiące160. Wraz z nim wygasła także dynastia rodowitych Aureliuszy 161. 23. Po jego śmierci wybuchły wojny i wielkie bunty. Relacje o nich postanowiłem spisać z takich oto powodów: gdy napisałem i opublikowałem księgę o snach i wróżbach162, które wzbudziły w [Septymiuszu] Sewerusie nadzieję, iż obejmie on władze princepsa, (2) i gdy posłałem mu egzemplarz tej księgi, Sewerus w odpowiedzi przysłał mi długi i życzliwy list.

Gdy dostałem ten list, był już wieczór, toteż [po jego lekturze] poszedłem spać. Wówczas we śnie duch opiekuńczy Sewerusa rozkazał mi, bym napisał dzieło historyczne 163; (3) dlatego też zacząłem pisać dzieło, nad którym teraz właśnie pracuję. Ponieważ dzieło bardzo spodobało się zarówno wszystkim innym, jak i przede wszystkim samemu Sewerusowi, postanowiłem wówczas spisać także wszystkie inne wydarzenia dotyczące ludu rzymskiego. W związku z tym podjąłem też decyzję, iż nie będę zagadnienia tego odkładał na jakieś inne, osobne opracowanie, lecz włączę je do komponowanej obecnie narracji, bym pozostawił po sobie potomnym dzieło, w którym spisano wszystko, począwszy od samego początku, a skończywszy gdzie Los pozwoli.

(4) To właśnie to bóstwo zachęcało mnie usilnie do spisywania historii, gdy ja z pewnym ociąganiem i niechęcią spoglądałem na to zadanie. [To właśnie to bóstwo] starało się poprzez sny zjednać mnie sobie, gdy ja odmawiałem podjęcia tego trudu. [Ono właśnie] roztaczało przede mną wielkie widoki na przyszłość, która sprawi, że spisywane przeze mnie dzieło przetrwa, i która nie pozwoli mu zblaknąć. Zyskałem w tym bóstwie przewodnika mojego życia – jeśli godzi się tak powiedzieć – i dlatego jestem mu posłuszny. (5) Zatem przez dziesięć lat zbierałem, a przez następnych dwanaście spisywałem wszystkie wydarzenia i czyny – od samego początku do śmierci Sewerusa – których sprawcami byli Rzymianie. Reszta zaś zostanie spisana do tego miejsca, do którego mi [Los] pozwoli. 24. Przed śmiercią Kommodusa pojawiły się takie oto znaki wróżebne 164: wokół Kapitolu w błędnym i szalonym locie krążyło wiele orłów. Ich odgłosy i piski nie zwiastowały niczego dobrego; równocześnie z Kapitolu dały się słyszeć pohukiwania sowy. [Innym razem] w jakimś domu w nocy

cesarza. Pałac ten mieścił się na wzgórzu Celiusz; Kommodus przeniósł się tam, gdyż w pałacu na Palatynie nie mógł rzekomo zasnąć (por. HA Com. 16,3).

158

Według Herodiana (1.17,1 i nast.) miało to miejsce w cesarskiej sypialni.

159

Od 17 marca 180 roku do 31 grudnia 192 roku.

160

Urodził się 31 sierpnia 161 roku; zmarł 31 grudnia 192 roku. Senatorowie domagali się, by jego ciało

powleczono na haku (HA Com. 18,5; 19, 1-6) i wrzucono do Tybru (z rozkazu Pertynaksa umieszczono je jednak w mauzoleum Hadriana – por. HA Com. 17,4); nakazali też zburzyć pomniki Kommodusa, szczególnie zaś te na których przedstawiony był jako gladiator (HA Com. 18,12 i 19,1). Za czasów Septymiusza Sewera (cesarza w latach 193-211) Kommodus został deifikowany, jako że Septymiusz podawał się (fałszywie) za adoptowanego syna Marka Aureliusza, a zatem za przybranego brata Kommodusa – por. HA Com. 17,11 oraz HA Sept. Sev. 11, 3-4.

161

Chodzi oczywiście o dynastie Antoninów. Później imię Aureliuszy przyjmowali jeszcze m.in. Karakala

i Sewer Aleksander. Podobnie też liczni późniejsi cesarze przyjmowali imię Antoninów (np. Karakala i Geta).

163

Por. Dion 78.10, 1-2. We fragmencie tym jednak Dion twierdzi, iż sen taki miał (dopiero) po śmierci

Sewerusa (teqnhkÒtoj aÙtoà), a nie za jego życia.

164

Omawia je też HA Com. 16, 1-2.

23

Dzieło to przepadło. O owych znakach i snach wieszczych, którymi miał się kierować Septymiusz

Sewerus, wspomina Dion pokrótce w 74.3, 1-3.

Strona

162

Kasjusz Dion – Historia rzymska powstał pożar, który przerzucił się na świątynię Pokoju165, a następnie zajął składy (w których przechowywano towary z Egiptu i Arabii166). (2) Gdy płomień wzniósł się w górę, objął też pałac cesarski i strawił tak znaczna jego część, iż niewiele brakowało, a przepadłyby wszystkie pisma i listy dotyczące administracji państwowej 167.

Fakt ten sprawił, iż zupełnie oczywistym było, że to nieszczęście nie poprzestanie na samym mieście, lecz rozejdzie się po całym świecie168. (3) Tego pożaru bowiem ręka ludzka zgasić nie mogła, mimo że bardzo wielu obywateli i bardzo wielu żołnierzy znosiło ogromne ilości wody, a i sam Kommodus – przyjechawszy ze swej podmiejskiej posiadłości – [wszystkich] ponaglał i popędzał. Ale wyczerpany ogień ustał dopiero wtedy, gdy strawił już wszystko, co pochwycił... 169 Polski przekład według wydania Dionis Cassii Cocceiani Historia Romana cum annotationibus, ed. L. Dindorf, vol. IV, Lipsiae 1864, pp. 195-215.

W nawiasach kwadratowych zamieszczono uzupełnienia tłumacza, pozwalające na lepsze zrozumienie treści przekładu. W nawiasach ostrokątnych zamieszczono przekłady fraz dodanych do tekstu oryginalnego przez edytora wydania tekstu greckiego.

Zrealizowano w ramach programu stypendialnego Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego – Kultura w sieci

165

Pożar ten miał miejsce w 192 roku. Wspomnianą tu świątynię Pokoju ukończono w 75 roku,

za panowania Wespazjana, który do jej budowy użył łupów z wojny judejskiej. Stała ona między Basilica Aemilia a Argiletum, tj. w miejscu, które dopiero później (właśnie ze względu na świątynię) zaczęto nazywać Forum Pokoju (Forum Pacis). Herodian (1.14, 2-6) pisze, że pożar powstał po niewielkim trzęsieniu ziemi.

Nie rozstrzyga jednak, czy płomień wydostał się spod ziemi (wskutek jej ruchu), czy też do zapalenia świątyni doszło wskutek uderzenia pioruna. Tak czy inaczej, nocą, niespodziewanie cała świątynia Pokoju, w której liczni przechowywali swoje kosztowności, stanęła w ogniu. Przerzucił się on potem na inne zabudowania, m.in. na świątynię Westy i spalił ją doszczętnie (por. Euzebiusz PE 4.2,8). Pożaru nie dało się stłumić przez kilka dni; dopiero gdy spadły ulewne deszcze, płomienie wygasły.

166

Takie publiczne składy i magazyny powznosił w rożnych rejonach miasta Sewer Aleksander – por. HA Al.

Sev. 39,3.

167

Tzw. Commentarii Principales, jak nazywa je Tacyt (Dzieje 4.40,3). Zachowały się w Bibliotece Apollina

Strona

24

Palatyńskiego.

168

Wielu ludzi wierzyło wówczas, iż spalenie świątyni Pokoju, to wyrocznia zapowiadająca wojnę

(por. Herodian 1.14,6).

169

Co ciekawe, w zachowanym tekście nie ma podsumowania charakteru cesarza, któremu poświęcono tę

księgę; podsumowanie takie jest dość typowe dla pozostałych ksiąg dzieła Diona.